Xung đột vai trò giới ở nữ trí thức

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 30 (55) - Thaùng 7/2017 142 Xung đột vai trò giới ở nữ trí thức The conflict of gender roles in female intellectuals ThS. Phạm Thị Tâm, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn - ĐHQG TP.HCM Pham Thi Tam, M.A., University of Social Science and Humanity - National University, Ho Chi Minh City Tóm tắt Với một phụ nữ trí thức, để “vẹn cả đôi đường” – giỏi việc nước, đảm việc nhà – thật là khó trong xã hội hiện đại ngày nay. So với đàn ông, phụ nữ vẫn chịu nhiều thiệt thòi, nhất là khi phụ nữ cũng kiếm tiền không thua kém nam giới trong khi vẫn phải lo việc sinh con, chăm sóc con cái, nội trợ, Nữ trí thức là nhóm được xã hội đặt nhiều kỳ vọng. Tuy nhiên, cùng một lúc phải đảm đương quá nhiều công việc dễ khiến cá nhân rơi vào trạng thái bị xung đột vai trò. Trong tiến trình thực hiện bình đẳng giới, hiện tượng xung đột vai trò giới diễn ra như thế nào? Hiện trạng này bắt nguồn từ đâu? Đây có bị coi là cái giá quá đắt mà phụ nữ phải trả trong cuộc chạy đua tìm kiếm sự bình đẳng giới? Bài viết là cách tiếp cận của tác giả từ góc nhìn Xã hội học về giới nhằm bước đầu định hướng luận điểm cho 03 câu hỏi trên. Từ khóa: xung đột vai trò, nữ trí thức, bình đẳng giới. Abstract For an intellectual woman, “to get the best of both worlds” - being good at doing both office work and housework - is difficult in modern society today. Compared with men, women are still disadvantaged, especially when women earn money in the same way as men while having to perform the tasks of childbearing and childrearing, doing housework, etc. Female intellectuals receive many expectations from society. However, taking over too much responsibility at the same time could drive them to fall into a state of conflict. In the process of implementing gender equality, how does the conflict of gender roles occur? Where does this situation originate? Is this considered to be too expensive for women to pay in the race for gender equality? The article is the author's approach from the perspective of gender sociology to initially determine, in larger scales, the answers to these three questions. Keywords: role conflict, female intellectuals, gender equality. 1. Khái niệm Vai trò giới Theo Dahrendorf: “Vai trò là một tập hợp những kỳ vọng ở trong một xã hội gắn với hành vi của những người mang các địa vị” hoặc “vai trò là kết quả mong đợi của người bên ngoài đối với một hành vi thích hợp của một vị trí cụ thể” [4, tr.27]. Vai trò giới bao gồm những quyền, những trách nhiệm, những mong đợi và các quan hệ của phụ nữ và nam giới trong một xã hội cụ thể. Hay nói cách khác, vai trò giới là những trông đợi về hành vi và quan điểm mà nền văn hóa xác định là phù hợp đối với phụ nữ và nam giới. Các vai trò giới cơ bản bao gồm: vai trò sinh sản, vai trò sản xuất và vai trò quản lý cộng đồng. PHẠM THỊ TÂM 143 Những vai trò giới này được học thông qua quá trình xã hội hóa. Vai trò giới và mối quan hệ giới có thể biến đổi qua các thời kỳ xã hội và khác nhau giữa các nền văn hóa [1, tr.178]. Trong xu thế hiện nay ở mỗi quốc gia, việc đưa ra các tiêu chí tăng cường sự tham gia của phụ nữ vào các hoạt động chính trị, quản lý và ra quyết định được gắn với vấn đề bình đẳng giới. Điều này là cơ hội để phụ nữ thể hiện khả năng cá nhân và để chứng tỏ với xã hội về vai trò, vị trí của mình nếu được tạo điều kiện thì cũng không thua kém gì so với nam giới. Nhóm nữ trí thức được coi là nhóm tiên phong, có cơ hội được tiếp cận với chính sách bình đẳng giới. Họ tham gia vào những hoạt động kinh tế tạo thu nhập nhiều hơn, họ nắm giữ/nhận những chức vụ cao hơn trong các cơ quan tổ chức, Nhưng một thực tế là không ai thay thế họ việc mang thai, sinh đẻ và chăm sóc con cái; rất ít người hỗ trợ, san sẻ công việc nội trợ với họ. Và như vậy, một bên thì yêu cầu phụ nữ phải hoàn thành trách nhiệm là người vợ/người mẹ trong gia đình, còn một bên thì yêu cầu phụ nữ phải hoàn thành công việc khi là quản lý hay nhân viên của cơ quan, tổ chức. Vậy trong tiến trình thực hiện bình đẳng giới, nữ giới trí thức có bị xung đột vai trò không? Hiện trạng này bắt nguồn từ đâu? Đây có bị coi là cái giá quá đắt mà phụ nữ phải trả trong cuộc chạy đua tìm kiếm sự bình đẳng giới? 2. Hiện trạng xung đột vai trò ở nữ trí thức Trước tiên, chúng tôi xin được làm rõ khái niệm “Xung đột vai trò” trong Xã hội học. Nhà Xã hội học J.Macionis quan niệm rằng: “xung đột vai trò ám chỉ sự xung khắc giữa các vai trò tương ứng với hai địa vị trở lên” [4, tr.27] hoặc “xung đột vai trò xuất hiện khi có sự không tương thích giữa các vai trò tương ứng với hai địa vị trở lên. Xung đột vai trò xảy ra khi một người buộc phải đóng vai hai vai trò với những yêu cầu, đòi hỏi khác nhau hoặc mâu thuẫn nhau hoặc không tương thích nhau trong cùng một thời điểm” [4, tr.28]. Xung đột vai trò ở nữ trí thức là xung đột vai trò trong công việc và trong gia đình, là một hình thức xung đột liên vai trò trong đó những sức ép vai trò từ công việc và từ gia đình mâu thuẫn lẫn nhau ở một vài khía cạnh. Có nghĩa là nếu làm công việc gia đình thì sẽ khó khăn khi thực hiện vai trò trong công việc và ngược lại. Greenhaus và đồng nghiệp nhận định: “xung đột vai trò công việc – gia đình là một kiểu xung đột tương tranh giữa các vai trò, trong đó những áp lực của vai trò ở công ty và áp lực vai trò ở gia đình là không tương thích nhau ở một vài khía cạnh” hay “một kiểu xung đột mang tính can thiệp giữa các vai trò, trong đó những áp lực vai trò công việc tại nơi làm việc làm cản trở cá nhân đáp ứng được những đòi hỏi, yêu cầu từ vai trò công việc trong gia đình ở một vài khía cạnh và ngược lại, áp lực vai trò công việc gia đình làm cản trở cá nhân đáp ứng được những đòi hỏi, yêu cầu từ vai trò trong công việc” [4, tr.28]. Chúng ta biết nữ giới nói chung và nữ giới trí thức nói riêng có vai trò quan trọng trong xã hội. Ngày nay, khi nữ giới tham gia hoạt động tạo thu nhập trong xã hội ngày càng nhiều thì vai trò trong công việc của họ càng được khẳng định. Nữ trí thức đang làm việc hầu như trong tất cả các thành phần kinh tế. Theo Thống kê của Trung ương Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam: nữ tốt nghiệp Đại học là 36.24%, thạc sỹ là 33.95%, tiến sỹ là 25.69% trong XUNG Đ T VAI TRÒ GIỚI Ở NỮ TRÍ THỨC 144 tổng số người tốt nghiệp đại học, thạc sỹ, tiến sỹ [5, tr.24]. Một số ngành như giáo dục, y tế, công nghiệp nhẹ, phụ nữ chiếm ưu thế. Trong công tác chuyên môn, phụ nữ chiếm số đông trong các lĩnh vực văn học, ngôn ngữ, y dược, khoa học xã hội, khoa học tự nhiên và kinh tế. Tính trên tổng số lao động tham gia vào từng thành phần kinh tế thì có 53% nữ trí thức làm việc trong thành phần kinh tế ngoài nhà nước, 32% làm việc trong thành phần kinh tế tập thể và 43.3% làm việc trong thành phần kinh tế nhà nước. Tham gia vào nhiều lĩnh vực kinh tế, đồng thời nữ giới trí thức cũng giữ nhiều chức vụ khác nhau từ nhân viên cho đến cán bộ quản lý các cấp. Nữ giới trí thức đang ngày càng khẳng định vai trò của mình trong công việc [5, tr.24]. Đối với gia đình, nữ trí thức cũng chính là người mẹ, người vợ, người chị, người con thực hiện các công việc nội trợ, chợ búa, cơm nước, chăm sóc con cái. Khi cùng một lúc đảm nhiệm nhiều vai trò và ở vai trò nào thì xã hội cũng yêu cầu phụ nữ phải hoàn thành tốt thì người phụ nữ bị áp lực rất nhiều. Để hoàn thành tốt công việc ở cơ quan với mong muốn thành công trên con đường công danh thì nữ trí thức sẽ không thể thực hiện tốt công việc gia đình. Hiện nay với những đòi hỏi cao về mặt chuyên môn, nhiều phụ nữ gặp khó khăn khi cố gắng hoàn thành nhiệm vụ của mình và dễ dẫn đến việc bị xung đột vai trò. Theo Thống kê của Viện Khoa học Lao động và Xã hội năm 2010 thì số phụ nữ làm việc tăng 10% nhưng trách nhiệm gia đình vẫn chủ yếu đặt lên vai phụ nữ: chỉ có 2-4% nam giới đảm đương việc nhà. Mỗi người phụ nữ khi có thêm một con phải tăng thêm 2 giờ làm việc nhà mỗi ngày. Kết quả nghiên cứu năm 2013 cũng cho thấy phụ nữ là việc nhà chiếm 4.2 giờ/ngày, trong khi đó nam giới làm việc nhà chỉ chiếm 3.6 giờ/ngày. Như vậy thời gian trung bình làm việc nhà của nữ gấp 1.17 lần so với nam [5, tr.23]. Những phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ thường phải mất 10 năm cho việc nuôi dạy hai con nhỏ. Điều này ảnh hưởng rất nhiều tới cơ hội được học lên cao hơn nữa của nữ giới. Phụ nữ phải trải qua nhiều rào cản mới tới được thành công trong khi nam giới thì được xã hội ưu ái hơn. 3. Nguồn gốc của hiện trạng xung đột vai trò giới ở nữ trí thức Xã hội Việt Nam ta hiện nay vẫn cho rằng nữ giới cho dù học giỏi hay kiếm nhiều tiền thì việc làm tốt chức năng vai trò người vợ, người mẹ là quan trọng hơn cả. Bởi vậy, khi một nữ giới trí thức giỏi giang ngoài xã hội nếu về nhà không đảm đương việc nội trợ, hay để chồng con ăn cơm ngoài, thì cũng ít người kính nể. Trong quan niệm của đa số người Việt Nam, đàn bà xây tổ ấm, nghĩa là kiếm tiền thì do đàn ông làm, phụ nữ không bị yêu cầu phải kiếm tiền nhiều để nuôi chồng con, mà phải biết chăm lo bữa ăn, giấc ngủ của các thành viên trong gia đình, chuyện học hành của con cái. Kết quả nghiên cứu của Trung tâm nghiên cứu phụ nữ thuộc Trường Cán bộ Phụ nữ Trung ương chỉ ra rằng, khoảng 1/3 số phụ nữ trí thức được hỏi trả lời “cả hai vợ chồng cùng làm các công việc nhà” [4, tr.34]. Đối với các công việc nội trợ: đi chợ, chuẩn bị bữa ăn cho gia đình, dọn dẹp nhà cửa, giặt giũ thì có trên 50% số người được hỏi khẳng định rằng các công việc này là do người vợ quyết định và trực tiếp thực hiện. Khảo sát của Liên hiệp Trung ương hội Phụ nữ Việt Nam cũng cho thấy 72.8% người trả lời cho rằng “nội trợ và chăm sóc các thành viên trong gia đình là thiên chức của người phụ nữ” và có tới PHẠM THỊ TÂM 145 75.2% phụ nữ đồng thuận với quan điểm trên [4, tr.41]. Quỹ thời gian cho một ngày dành cho cả nam và nữ là như nhau, trong khi với quan niệm này thì người phụ nữ ngoài làm việc 8 tiếng ở cơ quan giống như nam giới thì khi trở về nhà họ phải làm thêm nhiều việc không tên khác nữa. Và áp lực với họ là họ phải cố gắng làm tốt, chăm sóc tốt cho tổ ấm của mình. Nếu gia đình của mình gặp vấn đề thì mình là người có lỗi đầu tiên. Ví dụ, nếu lo làm tốt công việc cơ quan thì không có thời gian đi chợ, nấu cơm cho chồng con ăn nên cả nhà phải đi ăn cơm ngoài. Nếu chồng, con bị đau bụng, sức khỏe giảm sút thì không những xã hội cho rằng người vợ/người mẹ đó vụng về/lười biếng mà ngay cả chính phụ nữ ấy cũng cảm thấy bị dằn vặt vì đã không làm tròn bổn phận. Xã hội đòi hỏi người phụ nữ phải “vẹn cả đôi đường” và sự “hoang tưởng về người đa năng” nên họ bị xung đột vai trò là điều đương nhiên. 4. Chạy đua tìm kiếm sự bình đẳng giới - cái giá quá đắt mà nữ trí thức phải trả? Việc theo đuổi cơ hội nghề nghiệp với nữ giới mà xã hội cho rằng đó là biểu hiện của việc bình đẳng giới có quá nặng nề với phụ nữ? Nhiều người phải đứng giữa hai lựa chọn, một là gác chuyện gia đình để lo công danh, hai là lo xong việc công danh mới tính chuyện gia đình, con cái. Nếu đây được coi là xã hội mang sự bình đẳng cơ hội đến cho người phụ nữ thì những người theo chủ nghĩa truyền thống sẽ đặt câu hỏi “Nó thực sự có giá trị không?” Không thể phủ nhận những khó khăn liên quan đến việc giữ gìn sự trọn vẹn gia đình hôm nay và nhiều thách thức xuất phát một phần từ sự bình đẳng ngày càng tăng của nam giới và phụ nữ. Nhiều phụ nữ do phải làm nhiều về công việc gia đình nên khi tới cơ quan làm việc trong tình trạng mệt mỏi, dễ cáu gắt, giải quyết công việc không hiệu quả. Điều này hạn chế rất nhiều các cơ hội việc làm hoặc cơ hội thăng tiến của người phụ nữ. Đặc biệt là trong bối cảnh có nhiều sự cạnh tranh gay gắt và các nhà tuyển dung/sử dụng lao động thường có những đòi hỏi cao về trình độ chuyên môn/trình độ kỹ thuật tay nghề đối với cả hai giới. Nếu nữ trí thức làm lãnh đạo thì họ cũng gặp một số rào cản nhất định. Ở Việt Nam, phụ nữ làm lãnh đạo thường bị gắn với hình ảnh của một gia đình không hạnh phúc (ly hôn, làm mẹ đơn thân, hoặc con cái không được chăm sóc, dạy dỗ cẩn thận,) hoặc phụ nữ giữ chức vụ quyền lực cao thường bị soi xét. Các cuộc khảo sát cho thấy: tỷ lệ khá cao người dân không lựa chọn phụ nữ làm lãnh đạo: 71.8% công chức nữ và 63.8% người dân nữ, 69.1% công chức nam và 54.6% người dân nam [4, tr.37]. Sheryl Sandberg – một trong số 50 người phụ nữ quyền lực nhất thế giới của tạp chí Fortune – bà kêu gọi từng người phụ nữ hãy vươn lên phát triển tiềm năng, phát huy đầy đủ nhất khả năng của mình, tránh lối tư duy và tinh thần yên vị vốn đã ăn sâu trong tâm thức phụ nữ. Quyền lực của người phụ nữ không phải là tham vọng tìm kiếm những đặc lợi của quyền lực cứng, mà là sự nỗ lực tạo quyền năng cho bản thân dựa vào nội lực và giá trị lõi của mỗi cá nhân để từ đó lan tỏa ảnh hưởng. Theo bà: “Phụ nữ hãy dám ngồi vào bàn lãnh đạo” [2, tr.8]. Giữa hai đất nước Mỹ và Việt Nam có quá nhiều điểm khác biệt về văn hóa, kinh tế, xã hội nhưng lại có một số nét tương đồng về cái nhìn rập khuôn gần như phổ quát về tính chất và vai trò của nam và nữ. Những rập khuôn đó là sự kìm hãm đối với phụ nữ. Tại Việt Nam, việc ca ngợi những đức tính truyền XUNG Đ T VAI TRÒ GIỚI Ở NỮ TRÍ THỨC 146 thống của người phụ nữ đôi khi khiến phụ nữ trở thành tù binh trong chính lâu đài được dát vàng của mình. Nhiều người nói rằng: “nếu biết kết hợp hài hòa, cân bằng giữa trách nhiệm trong công việc – nhu cầu của cá nhân và gia đình, biết cách quản lý thời gian hiệu quả, biết tổ chức làm việc linh hoạt để đạt năng suất lao động cao thì sẽ cảm thấy vui với công việc và hạnh phúc trong đời sống gia đình”. Nói thì dễ nhưng phải khẳng định rằng những người phụ nữ trong cuộc chắc chắn không ít lần rơi vào các cuộc xung đột vai trò, giằng xé trách nhiệm. Kinh nghiệm từ bản thân tác giả - một nữ trí thức - cho thấy: mình chỉ có thể giải quyết xung đột khi có bản lĩnh và sự hậu thuẫn vững chắc từ chồng con và gia đình mà thôi. Biểu hiện của sự hậu thuẫn vững chắc ấy là người nam giới/người con trai trong gia đình, ngoài xã hội thay đổi suy nghĩ, hành vi theo hướng: chia sẻ nhiều hơn nữa công việc nhà với phụ nữ; đồng thời ít đòi hỏi, kỳ vọng nữ giới phải làm tốt chuyện chăm sóc con cái, nội trợ; hãy để phụ nữ họ làm những gì họ thích, họ sẽ thấy hạnh phúc. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Đại học Lao động Xã hội (2015), Kỷ yếu hội thảo: Kỹ năng cân bằng công việc – trách nhiệm gia đình hướng đến việc làm bền vững, TP.HCM. 2. Ngân hàng thế giới (2001), Đưa vấn đề Giới vào phát triển, Văn hóa – Thông tin, Hà Nội. 3. Shery Sandberg, Trần Thị Ngân Tuyến (dịch) (2014), Dấn thân, phụ nữ, công việc và quyết tâm lãnh đạo, Nxb Trẻ. 4. Viện nghiên cứu phát triển, hội thảo khoa học (2014), Giải pháp thực hiện bình đẳng giới trong gia đình trên địa bàn Thành phố Hồ Chí Minh. 5. Vũ Mạnh Lợi (2014), Một số quan điểm lý thuyết về giới trong nghiên cứu gia đình, Nxb KHXH, TP. Hồ Chí Minh. Ngày nhận bài: 14/6/2017 Biên tập xong: 15/7/2017 Duyệt đăng: 20/7/2017