Việt Nam trong quan hệ Pháp-Trung năm 1884: Một góc nhìn Trung Quốc - Việt Anh

145Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 VIEÄT NAM TRONG QUAN HEÄ PHAÙP-TRUNG NAÊM 1884: MOÄT GOÙC NHÌN TRUNG QUOÁC Vieät Anh* Khai phaù giaù trò tö lieäu du kyù cuûa Trònh Quan ÖÙng Nam du nhaät kyù laø ghi cheùp cuûa Trònh Quan ÖÙng – moät trí thöùc - doanh nhaân Trung Quoác trong chuyeán coâng du tôùi moät soá quoác gia ôû vuøng bieån phía nam quoác gia naøy vaøo naêm 1884. Trong coâng vuï naøy, hoï Trònh ñaõ tôùi ñaát Saøi Goøn cuûa Vieät Nam, qua Thaùi Lan (khi aáy ñöôïc goïi laø vöông quoác Xieâm La), Singapour vaø gaëp gôõ nhöõng nhaân vaät Hoa kieàu danh giaù, thaønh ñaït veà ñòa vò chính trò vaø naêng löïc kinh teá. Theo lôøi noùi ñaàu cuûa Haï Ñoâng Nguyeân khi bieân taäp aán baûn Trònh Quan ÖÙng taäp naêm 1982,(1) Trònh Quan ÖÙng ñöôïc ñaùnh giaù laø nhaø tö töôûng theo khuynh höôùng caûi caùch, moät thaønh vieân cuûa giai caáp tö saûn Trung Quoác thôøi caän ñaïi, thöøa höôûng truyeàn thoáng moâi giôùi thöông maïi cuûa gia toäc ôû Quaûng Ñoâng vaø baûn thaân coù thaâm nieân kinh doanh coâng thöông nghieäp. Trong 65 naêm tham gia caùc hoaït ñoäng xaõ hoäi töø thaäp nieân saùu möôi cuûa theá kyû XIX tôùi thaäp nieân 20 cuûa theá kyû XX, Trònh Quan ÖÙng töøng ñaûm traùch nhieàu vò trí chuû choát trong caùc hoaït ñoäng kinh doanh haøng haûi Anh Quoác vaø Trung Quoác. Kinh doanh chuyeân nghieäp song tö töôûng chuû ñaïo cuûa hoï Trònh laø “phuù cöôøng cöùu quoác”. Ñieàu naøy in daáu roõ reät trong moïi haønh ñoäng vaø tröôùc taùc cuûa oâng. Nam du nhaät kyù thuoäc taäp thöôïng cuûa Trònh Quan ÖÙng taäp, laø moät taùc phaåm thuoäc noäi dung ghi cheùp tö töôûng vaø hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa Trònh Quan ÖÙng, trong töông quan vôùi heä thoáng saùng taùc khaùc veà y döôïc vaø quan nieäm meâ tín phong kieán cuûa oâng. Taùc phaåm du kyù cuûa hoï Trònh ñöôïc phöông Taây bieát tôùi nhôø khaûo cöùu cuûa hoïc giaû Phaùp, tröôùc tieân laø cuûa Claudine Salmon vaø tieáp ñoù laø coâng boá chung cuûa baø cuøng vôùi Taï Troïng Hieäp.(2) Qua ñoù, ngöôøi ñoïc ñöôïc bieát veà chuyeán coâng du tôùi Nam Kyø (Vieät Nam) cuûa Trònh Quan ÖÙng vaøo naêm 1884: “ dieãn ra vaøo ñeâm tröôùc cuûa cuoäc chieán Phaùp-Trung, coù muïc ñích laø saün saøng theá phoøng veä ngöôøi Phaùp ôû Nam Kyø, vôùi hy voïng tieán haønh coâng kích hoï. Trònh Quan ÖÙng (1842-1922) – nhaø aùi quoác chuyeân moâi giôùi kinh doanh ñoàng thôøi cuõng laø nhaø caûi caùch – ñöôïc giao nhieäm vuï ñi naém baét thöïc löïc cuûa ñoái phöông ôû caùc nôi vaø môøi goïi söï hôïp taùc taøi chính cuûa nhöõng ñaïi thöông gia Hoa kieàu (Singapour, Pinang, Bangkok); theá nhöng coù nhieàu söï kieän dieãn ra doàn daäp vaø söù meänh cuûa oâng ñaõ keát thuùc moät caùch ñoät ngoät. Tuy vaäy du kyù cuûa oâng mang teân “Nam du nhaät kyù” ñaõ ñöôïc göûi gaém cho caùc nhaø chæ huy quaân söï ôû Quaûng Ñoâng, nhöõng ngöôøi ñaõ kyù thaùc cho oâng söù meänh cuõng nhö ñaõ chöùng thöïc vôùi oâng nhö moät böôùc môû ñaàu cho troïng traùch cuûa döï ñònh naøy. Vaên baûn naøy ban ñaàu rôi vaøo laõng queân, veà sau ñaõ ñöôïc xuaát baûn ôû Ñaøi Loan * Vieän Nghieân cöùu Haùn Noâm Vieät Nam. TÖ LIEÄU 146 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 vôùi hình thöùc baûn sao chuïp vaøo naêm 1965, roài ñöôïc taùi baûn sau ñoù ôû Trung Quoác luïc ñòa.”(3) Caùc nhaø khaûo cöùu tieân phong cho raèng vaên baûn Nam du nhaät kyù vaøo thôøi ñieåm môùi ra ñôøi ñaõ bò queân laõng. Caàn nhaéc laïi, ñaây laø ghi cheùp trong moät söù meänh coù tính baûo maät theo chuû yù cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo ñöông thôøi. Coù theå chaêng, vieäc xuaát baûn taùc phaåm naøy nhö laø moät söï giaûi maät vaøo thôøi ñieåm thích hôïp? Duø sao, keát quaû khaûo cöùu tö lieäu du kyù naøy cuûa Claudine Salmon ñoùng goùp ñaùng keå cho nhöõng nghieân cöùu tieáp theo veà Trung Quoác vaø caùc quoác gia lieân quan, nhaát laø coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi nghieân cöùu veà Vieät Nam vaø Saøi Goøn cuûa Vieät Nam giai ñoaïn thuoäc Phaùp. Coù theå tìm thaáy lôøi töôûng thöôûng daønh cho Claudine Salmon qua moät baøi vieát cuûa hoïc giaû Leùon Vandermeersch ñöôïc xuaát baûn naêm 2008.(4) Trong ñoù, oâng cho bieát: “Ghi cheùp veà lòch söû Vieät Nam ñöôïc Trònh Quan ÖÙng bieân soaïn trong phuï luïc cuûa ‘Nam du nhaät kyù’ laø noäi dung cuûa moät ñoaïn giôùi thieäu ngaén trong nghieân cöùu xuaát saéc cuûa Claudine Salmon ñöôïc mang teân ‘Trois regards chinois sur le Vietnam des anneùes 1880-1890’ [Ba quan saùt cuûa ngöôøi Trung Quoác veà Vieät Nam nhöõng naêm 1880-1890].”(5) Ñoaûn vaên maø Vandermeersch ñeà caäp laø moät trong soá phuï luïc cuûa Nam du nhaät kyù coù teân “Vieät Nam laäp quoác thaát quoác nguyeân uûy” [Nguoàn ngoïn döïng nöôùc maát nöôùc cuûa Vieät Nam]. Ñaây laø baøi luaän suùc tích veà lòch söû Vieät Nam khôûi töø thöôïng coå tôùi nöûa sau theá kyû XIX. Haïn cheá phaân tích, bình luaän söï kieän, Trònh Quan ÖÙng raønh maïch ñi theo dieãn tieán lòch ñaïi ñeå heä thoáng haønh trình lòch söû cuûa nöôùc Vieät. Trong baøi vieát cuûa mình, ñoái vôùi phuï luïc naøy, Vandermeersch ñeà caäp theo nguoàn cuûa Claudine Salmon, cung hieán cheá baûn chöõ Haùn (töông ñoái khoù ñoïc vì chöõ nhoû) vaø dòch, chuù thích ra Phaùp vaên döïa vaøo nguyeân baûn Haùn vaên ñöôïc aán haønh taïi Thöôïng Haûi naêm 1982. Dieãn dòch tö lieäu du kyù cuûa Trònh Quan ÖÙng Vieät Nam nöûa sau theá kyû XIX ñoái dieän vaø chöùng kieán nhieàu bieán coá lòch söû lôùn khoâng chæ vôùi rieâng nöôùc Vieät. Naêm 1884, Vieät Nam chính thöùc trôû thaønh thuoäc ñòa toaøn phaàn cuûa thöïc daân Phaùp. Cuøng thôøi ñieåm, cuoäc chieán Phaùp-Trung noå ra. Naêm naøy, Trung Quoác theâm moät laàn chaáp nhaän kyù vôùi Phaùp baûn ñieàu öôùc Thieân Taân baát bình ñaúng, trong ñoù coù nhöõng ñieàu khoaûn aùp ñaët töông töï nhö nhaø Nguyeãn cuûa Vieät Nam phaûi gaùnh chòu: nhöôïng ñòa, boài thöôøng chieán phí Tröôùc ñoù moät naêm, chính quyeàn nhaø Thanh, ñaëc bieät laø nhöõng ngöôøi cai quaûn vuøng ñaát Löôõng Quaûng (Quaûng Ñoâng-Quaûng Taây) giaùp Vieät Nam ñaõ caét cöû moät coâng vuï maät tôùi Vieät Nam vaø caùc quoác gia khaùc trong vuøng bieån phía nam ñeå tìm caùch ñöông ñaàu vôùi söùc maïnh Phaùp. Töø coâng vuï maät naøy, moät taùc phaåm du kyù coù teân Nam du nhaät kyù ñöôïc bieân soaïn vaøo naêm 1884. Trong ñoù, ñoaûn vaên “Vieät Nam laäp quoác thaát quoác nguyeân uûy” taùi hieän moät caùch coâ ñoïng dieãn tieán lòch söû nhieàu bieán ñoäng cuûa Vieät Nam trong töông quan vôùi caùc nöôùc, ñoàng thôøi phaûn aûnh saéc neùt quan nieäm cuûa ngöôøi Trung Quoác veà vò theá cuûa Vieät Nam trong theá cuoäc. 147Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Sau ñaây laø baûn dòch Vieät vaên moät soá ñoaïn trong Nam du nhaät kyù coù khaû naêng cung hieán tôùi ñoäc giaû nhieàu tö lieäu veà chuyeán coâng du maät naêm 1884 cuûa moät taùc giaû Trung Quoác tôùi Vieät Nam vaø quan ñieåm cuûa taùc giaû veà nöôùc Vieät, nhaát laø toaøn boä ñoaûn vaên veà ngoïn nguoàn döïng nöôùc, maát nöôùc cuûa Vieät Nam töø truyeàn thuyeát tôùi söû lieäu. Baøi töï töïa saùch “Nam du nhaät kyù”(6) Töø khi höng thònh nhöõng saùng cheá do ngöôøi Taây phaùt minh veà taøu thuûy, ñöôøng saét thì khoâng nôi hieåm yeáu naøo khoâng tôùi ñöôïc, khoâng choán xa xoâi naøo khoâng noái thoâng. Cho neân keû só ñöôïc thích chí boán phöông, thöôøng coi vieäc ñi khaép ñòa caàu laø moät thuù vui lôùn. Ñaïi khaùi töø nay veà sau ñöôïc nhìn thaáy nhöõng gì chöa töøng thaáy, ñöôïc nghe thaáu nhöõng gì chöa töøng ñöôïc nghe. Toâi raát ngöôõng moä ñieàu naøy, chæ bôûi vieäc coâng choàng chaát chöa ñöôïc toaïi nguyeän. Xuaân naøy boïn moïi Phaùp xaâm chieám ñaát Vieät Nam [cuûa] ta, Ñaïi Tö maõ Baønh Ngoïc Laân chuyeân quaûn phoøng thuû mieàn Quaûng Ñoâng coù taâu [beà treân] xin ñieàu Quan ÖÙng tôùi ñaát Ñieàn Vieät, truyeàn hòch ñi Saøi Goøn, Xieâm La ñeå trinh thaùm tình hình quaân ñòch. Rieâng nghó ngöôøi Phaùp töø Paris tôùi mieàn Hoa Haï, ñöôøng thuûy tôùi hôn hai vaïn lyù, ñaùng leõ khoâng theå maõi kieâu caêng, theá maø laïi coù theå thoân tính nhöõng nôi pheân giaäu [cuûa ta], gaây phieán loaïn mieàn Hoa Haï. Ngöôøi ta chæ thaáy theá löïc baønh tröôùng cuûa noù maø khoâng thaáy [heát] ñöôïc caùi khí chaát ñaõ muïc ruoãng cuûa noù, cho neân [noù] phaûi laáy ñaát Saøi Goøn laøm choán hoäi tuï ñeå laáy ñöôøng vaän chuyeån. Theá thì toâi cho raèng ngaøy nay muoán möu tính [ñöông ñaàu] vôùi Phaùp, neáu khoâng phaûi tính ôû Saøi Goøn thì coøn tính ôû ñaâu ñöôïc ñaây? Tuy nhieân, khoâng deã daøng gì. Ngöôøi Phaùp töø nieân hieäu Haøm Phong thöù 9 [1859] chieám ñoaït Saøi Goøn, ñaët chöùc traùch Thoáng ñoác cai quaûn caû mieàn, kinh dinh kieán thieát 12 naêm khoâng chuùt ngôi tay, ngoaøi thôøi hoøa haûo vôùi laân bang, trong thôøi nuoâi daõ taâm thoân tính. Caùc ñaûo cuûa Xieâm La, Mieán Ñieän khoâng bieát ñoaøn keát, bò rôi vaøo tuùi tham cuûa keû ñoù. Neáu coù theå uyeån chuyeån khoâng ngöøng tìm möu tính keá, hôïp cuøng Trung Quoác chung söùc cheá ngöï keû maïnh beân ngoaøi thì khoâng chæ ngöôøi Phaùp khoâng ñaùng sôï maø caû ngöôøi Anh cuõng khoâng daùm kieâu huøng chieám ngöï ñaát Nam Döông. Chuyeán ñi naøy cuûa toâi: ñaàu tieân tôùi Saøi Goøn, tieáp ñoù sang Xieâm La [Thaùi Lan], sau nöõa tôùi Kim Bieân [Phnom Penh], cuõng muoán töø Saøi Goøn theo taøu bieån tôùi caùc xöù Taân Chaâu, Quaûng Ngaõi, Hoäi An; roài vaøo Haø Noäi, ra Haûi Phoøng, veà laïi vuøng Baéc Haûi cuûa Lieâm Chaâu.(7) Muoán naém baét taän cuøng hình theá, duyeân haûi, ranh giôùi Trung-Vieät, thaáu hieåu heát thaûy caên cô coát yeáu thöïc löïc cuûa keû di moïi. Tieác laø Laïng Sôn khôûi loaïn,(8) rong ruoåi chöa khaép, bò trôû ngaïi phaûi trôû ra, ñieàu naøy thöïc trong daï khoâng thoûa nguyeän. Theá nhöng xem nhöõng hang oå cuûa ngöôøi Phaùp, nhöõng thieát keá thöïc thi cuûa nöôùc di moïi, quy moâ ñaïi löôïc noùi chung nhö vaäy thì cuõng ñaùng laø moái lo muoân moät ñoù! Neáu thoùi thöôøng coi vieäc thaêm thuù quaû ñaát troøn laø cuoäc ñaïi du lòch, thì chaéc haún coù phaàn theïn ôû chuyeán naøy. Nieân hieäu Quang Töï naêm thöù 10 [1884], naêm Giaùp Thaân, thaùng maïnh thu [thaùng 8], Höông Sôn Trònh Quan ÖÙng kính caån ñeà taïi trai phoøng Dung Kinh Chuù Söû(9) thuoäc thö vieän ÖÙng Nguyeân taïi Döông Thaønh.(10) 148 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Ngoïn nguoàn döïng nöôùc, maát nöôùc cuûa Vieät Nam(11) [Caùc vaán ñeà] theá heä, dieân caùch cuûa Vieät Nam ñaõ ñöôïc Toång ñoác [Quaûng Taây] Töø Hieåu Sôn(12) noùi kyõ trong taùc phaåm “Vieät Nam taäp löôïc”. Ñaïi ñeå, thôøi thöôïng coå ñaõ coù teân laø Giao Chæ, töï xöng laø haäu dueä cuûa Thaàn Noâng, sau hieäu laø Laïc Huøng thò. Thôøi nhaø Chu coù hoï Vieät Thöôøng soáng ôû phía nam Giao Chæ, vöông töû nhaø Thuïc dieät hoï Laïc Huøng xöng An Döông Vöông. Taàn Thuûy Hoaøng thaâu toùm vuøng ñaát naøy, ñaët laøm ba quaän. Ñaàu ñôøi Haùn, Nam Vieät Vöông dieät An Döông Vöông. Ñeán löôït [ñôøi Haùn] Vuõ Ñeá dieät Nam Vieät, ñaët [cheá ñoä] quaän huyeän; ñeán thôøi ñaïi Nguõ quyù(13) ñeàu laø quaän huyeän cuûa Trung Quoác. Thôøi Ñöôøng ñaët ra ñaïo An Nam, khôûi teân An Nam töø ñoù, ñöông thôøi töông ñöông caùc vuøng An Ñoâng, An Taây, An Baéc. Ñaàu nieân hieäu Caøn Ñöùc (963-968) ñôøi Toáng, phong Ñinh Boä Lónh laøm Giao Chæ quaän vöông, theá laø thaønh ñaát di moïi [chö haàu cuûa thieân trieàu]. Giöõa nieân hieäu Thuaàn Hy [1174-1189],(14) tieán phong Lyù Thieân Toä laøm An Nam quoác vöông. Danh xöng An Nam trôû thaønh teân nöôùc baét ñaàu töø ñoù. Töø ñôøi Toáng tôùi ñôøi Minh, naêm hoï Ñinh, Leâ, Lyù, Traàn, Hoà noái nhau ñeàu nhaän phong töø Trung Quoác. Khoaûng giöõa nieân hieäu Vónh Laïc [1402-1424](15) thaûo phaït cha con Hoà Nhaát Nguyeân,(16) bình ñònh nöôùc naøy, ñöa trôû laïi [cheá ñoä] quaän huyeän. Leâ Lôïi phaûn nghòch, roài bieát quay ñaàu nhaän toäi, ñöôïc [thieân trieàu] trao quyeàn quaûn An Nam quoác söï, vaäy laø thaønh caùt cöù. Khoaûng giöõa nieân hieäu Chính Thoáng [1435-1449],(17) phong con cuûa Lôïi laø Laân(18) laøm An Nam quoác vöông. Ñeán trieàu ñaïi [Thanh quoác] ñöông thôøi, hai hoï Leâ, Nguyeãn ñeàu chòu saùch phong [töø Trung Quoác]. Töø nieân hieäu Thuaàn Hy ñôøi Toáng tôùi nay, nöôùc naøy ñeàu mang teân laø An Nam. Teân goïi Vieät Nam ñöôïc khôûi töø Thaùi Toå cuûa vöông trieàu hieän taïi. Ban ñaàu, haäu dueä cuûa beà toâi vöông trieàu nhaø Leâ laø Nguyeãn Kim laäp quoác ôû mieàn Noâng Naïi,(19) ñôøi con chaùu suy vi, tröôùc ñoù bò An Nam vöông Nguyeãn Quang Bình(20) böùc baùch phaûi nöông thaân mieàn bieân caûnh Xieâm La; ñeán ñôøi Nguyeãn Phuùc AÙnh khôûi binh nôi ñaûo Phuù Quoác thuoäc tænh Haø Tieân, coù ñieàm laï laø ñoâi kình ngö baûo hoä taøu thuyeàn,(21) theá laø khoâi phuïc ñöôïc ñòa baøn cuõ ñoàng thôøi dieät ñöôïc An Nam quoác vöông Nguyeãn Quang Bình. Roài daâng bieåu tôùi [thieân trieàu] xin ñöôïc phong, noùi raèng nöôùc naøy laø ñaát cuõ cuûa hoï Vieät Thöôøng, nay goàm caû An Nam, xin laáy teân Vieät Nam laøm teân nöôùc; lieàn ñöôïc phong laøm Vieät Nam quoác vöông, khi aáy laø nieân hieäu Gia Khaùnh(22) naêm thöù saùu [1801]. AÁy laø Thaùi Toå Cao vöông [nhaø Nguyeãn], nieân hieäu Gia Long, taïi vò 18 naêm. Ngöôøi con trai keá thöøa laø Nhaân vöông Phuùc Noaõn,(23) nieân hieäu Minh Meänh, taïi vò 21 naêm. Ngöôøi con trai keá thöøa laø Chöông vöông Phuùc Mieân,(24) nieân hieäu Thieäu Trò, taïi vò 7 naêm. Ngöôøi con trai keá thöøa laø vò vöông ñöông nhieäm Phuùc Thì, nieân hieäu Töï Ñöùc. Nieân hieäu Quang Töï thöù 9 töùc laø naêm Töï Ñöùc thöù 35 (1882), [vò vua naøy] khoâng coù con, döï ñònh choïn trong soá ba ngöôøi chaùu ruoät löïa laáy ngöôøi hieàn ñeå laäp laøm thöøa keá. Ñaàu nieân hieäu Haøm Phong,(25) giaùo só Phaùp Quoác ñi truyeàn giaùo ôû Vieät Nam, ngöôøi huøa theo ñoâng laém, khaùc bieät so vôùi Nho giaùo, khi aáy hai beân coâng kích nhau, töøng gieát naêm vò giaùo só ngöôøi Phaùp. Phaùp Quoác tính daáy binh hoûi toäi maø chöa coù keát quaû. Ñeán khi ngöôøi Anh gaây vieäc ôû Trung Quoác, quaân Phaùp 149Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 cuõng döï vaøo. Sau hoøa öôùc [Thieân Taân 1858] ñöôïc laäp, ngöôøi Phaùp chuyeån quaân taán coâng Vieät Nam, nieân hieäu Haøm Phong thöù taùm [1858] chieám laáy traán Hoäi An thuoäc tænh Quaûng Nam, nay mang teân laø Tourane [Ñoä Dan].(26) Khi tieán coâng Thuaän Hoùa, binh lính [Phaùp] khoâng hôïp thuûy thoå, nhieàu phaàn töû vong vaø thöông tích, [quaân Phaùp] beøn chuyeån höôùng sang Gia Ñònh, ñeán nieân hieäu Haøm Phong thöù chín (1859) thì chieám troïn mieàn ñaát naøy. Ngöôøi Phaùp nuoâi chí giöõ haän baùo thuø, ban ñaàu khoâng muoán chieám cöù ñaát naøy, roài sau thaáy ñaát ñai maøu môõ, taøu buoân taáp naäp, raát ñaùng giaù ñaát laønh cho vieäc thoâng thöông. Khi aáy ngöôøi Anh ñaõ sôû höõu Singapour, Hoâng Koâng, ngöôøi Phaùp cuõng manh nha yù ñònh chieám cöù [thuoäc ñòa]. Beøn taâu xin Hoaøng ñeá Phaùp Quoác cho laáy Gia Ñònh, thieát laäp beán taøu. Roài ñeà nghò vôùi Espagne [Y Só Ban quoác] töùc Ñaïi Löõ Toáng quoác ñeå möôïn quaân. Nöõ hoaøng nöôùc aáy coù quan heä hoân nhaân thaân thieát vôùi Hoaøng ñeá nöôùc Phaùp,(27) lieàn khôûi maáy ngaøn binh ôû Tieåu Löõ Toáng(28) trôï chieán, mau choùng chieám ñöôïc saùu tænh Nam Kyø, laäp ra thöông caûng ñaët teân laø Taây Coáng.(29) Nieân hieäu Ñoàng Trò nguyeân nieân [1862], thaùng Naêm, vua Vieät Nam phaùi Thöôïng thö Phan Thanh Giaûn tôùi Saøi Goøn giaûng hoøa vôùi Thoáng söù Phaùp, caét ba tænh Gia Ñònh, Bieân Hoøa, Ñònh Töôøng cho Phaùp Quoác laøm thuoäc ñòa, laïi coøn phaûi boài thöôøng chieán phí laø boán traêm vaïn baïc. Vieäc ñoù ñöôïc ñaùp öùng thôøi [quaân Phaùp] laäp töùc trieät binh khoûi ba tænh Vónh Long, An Giang, Haø Tieân. Nöôùc Vieät lieàn boå nhieäm Phan Thanh Giaûn laøm Kinh löôïc ba tænh naøy. Phaùp Quoác duøng soá tieàn ñöôïc boài thöôøng chia nöûa cho Espagne. Sau khi laäp hoøa öôùc [1862], [quan heä] Vieät-Phaùp giöõ yeân ñöôïc boán, naêm naêm. Tuy nhieân haän [xaâm laêng] trong loøng ngöôøi Vieät khoâng nguoâi, ngöôøi Phaùp thaâm nhaäp ñaát Vieät buoân baùn haøng hoùa phaàn nhieàu bò cöôùp ñoaït. Chuû töôùng Phaùp Quoác göûi coâng vaên truy vaán, quan chöùc Vieät Nam ñeå ñoù khoâng hoài aâm. Ngöôøi Phaùp baét ñöôïc troäm cöôùp, tra tìm ra ñöôïc thö töø töông trôï cuûa quan chöùc Vieät Nam, theá laø laáy côù traùch phaït vieäc boäi öôùc, daáy quaân hoûi toäi. Nieân hieäu Ñoàng Trò thöù 6,(30) thaùng Baûy, [ngöôøi Phaùp] chieám laïi ba tænh Vónh Long, Kinh löôïc Phan Thanh Giaûn töï töû. Ngöôøi Phaùp laø Jean Dupuis [Ñoà Phoå Nghóa], töøng giöõ chöùc Phoù Laõnh söï Hoà Baéc,(31) coù moái giao haûo vôùi Ñeà ñoác Vaân Nam laø Maõ Nhö Long. Töø sau khi chieám ñöôïc ñaát Ñaïi Lyù, Maõ Nhö Long nhaén nhuû Dupuis buoân quaân trang ôû Saøi Goøn, uûy cho Thaùi thuù Lyù Ñan Sôn trôï giuùp. Ñeå ñi laïi nhanh choùng trong ñòa phaän Vieät Nam, Dupuis söû duïng coâng vaên giaû maïo, quan chöùc nöôùc Vieät nghe theo. Dupuis laïi keát giao vôùi quaân Côø Ñen ñoùng ôû vuøng thöôïng du laø Löu Nghóa,(32) nhieàu laàn vaän chuyeån quaân trang tôùi ñaát Ñieàn,(33) daàn daø bò [hoï Löu] yû theá laøm khoù nhieàu leân, hieàm khích manh nha choàng chaát. Dupuis muoán möôïn uy löïc quaân binh Trung Quoác maø traán aùp, beøn ñeà ñaït vôùi Maõ Nhö Long phaùi traêm teân duõng binh ñoùng quaân taïi Haø Noäi; nhieãu loaïn caøng taêng, hieàm khích caøng nhieàu. Nöôùc Vieät sôï Trung Quoác, khoâng bieát laøm theá naøo, nhieàu laàn taâu xin vua nöôùc Vieät göûi thoâng tö ñeà nghò vôùi Toång ñoác Quaûng Ñoâng laø Thuïy Laân(34) tra xeùt, coâng vaên hoài ñaùp raèng hoaøn toaøn voâ söï. Theá laø quan chöùc Vieät Nam nghieâm caám trong daân, khoâng cho pheùp daân ñöôïc buoân baùn vôùi Dupuis. Khi aáy Dupuis duøng coâng vaên giaû cuûa [chính phuû] Trung Quoác, mang theo haøng hoùa, khoâng ñöôøng tieâu thuï, raát thieáu löông thöïc, xuaát tieàn giaù cao thueâ ngöôøi vaän chuyeån nhöng khoâng tìm ñöôïc ai. Beøn cuøng Lyù Thaùi thuù tôùi Saøi Goøn toá vôùi 150 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 vieân chöùc chæ huy quaân söï ôû Saøi Goøn, coøn noùi raèng Haø Noäi thieân thôøi oân hoøa, ñòa saûn sung tuùc, daân soá phoàn thònh, coù ñöôøng soâng coù theå thoâng vôùi Vaân Nam, Phaùp Quoác neáu ñöôïc ñaát naøy maø thoâng thöông, keát noái vôùi Saøi Goøn seõ trôû thaønh moät mieàn ñaïi ñoâ hoäi, khoâng keùm caùc thuoäc ñòa Anh Quoác. Thoáng söù Nam Kyø töø laâu ñaõ muoán môû roäng maäu dòch, nghe ñöôïc ñieàu naøy thì möøng laém, laäp töùc sai phaùi vieân cuûa Phaùp laø Francis Garnier [Gia Di AÙ](35) daãn 200 lính ñi treân moät phaùo thuyeàn tôùi Haø Noäi. Voán yù ñònh chæ laø sai phaùi vieân naøy caät vaán veà vieäc maø Jean Dupuis baùo caùo vaø quan saùt ñöôøng loái thuûy boä. Tuy nhieân vieân chöùc naøy khi caäp beán Haø Noäi, laàm nghe giaùo daân cuøng haäu dueä vua Leâ trieàu tröôùc vaø thuoäc haï cuûa Jean Dupuis xuùi baåy, roát cuoäc ñaùnh chieám thaønh naøy. Toång ñoác [thaønh Haø Noäi] laø Hoaøng Töû Vieãn(36) töï töû. Quan chöùc Vieät Nam ngaàm möu khoâi phuïc, beøn hoái loä quaân Côø Ñen trôï giuùp khí giôùi, löông thöïc. Muoán ñaùnh ngöôøi Phaùp thì laïi giaû boä phuïc tuøng, noùi vôùi ngöôøi Phaùp raèng: - Quyù quoác ñöa binh tôùi, [chuùng toâi] ñaõ ñem thaønh trì nhöôøng cho, veà lyù caøng neân ra söùc heát loøng baûo hoä. Chæ duy coù quaân Côø Ñen chieám cöù laân caän, theá raát hung haêng, nöôùc nhoû chuùng toâi khoân cheá ngöï, neáu [quyù quoác] bò [chuùng] maïo phaïm, [chuùng toâi] khoâng daùm gaùnh toäi. Sau ñoù, Francis Garnier kieâu binh baát caån, quaû nhieân bò quaân Côø Ñen phuïc kích gieát cheát. Phía Vieät Nam giaû boä hoát hoaûng mau choùng baùo tin tôùi Saøi Goøn, Thoáng ñoác Nam Kyø kinh haõi, lieàn göûi ñieän hoûa toác taâu baùo ñaàu ñuoâi vôùi Hoaøng ñeá Phaùp Quoác. Hoaøng ñeá nöôùc Phaùp töø sau chieán tranh Phaùp-Phoå khoâng muoán khueách tröông bieân giôùi nöõa, beøn cöû phaùi vieân tôùi Thuaän Hoùa gaëp gôõ quan chöùc Vieät Nam, giaûng hoøa vôùi vua nöôùc Vieät. Nieân hieäu Ñoàng Trò thöù 13 (1874) kyù hoøa öôùc [Vieät-Phaùp]. Taïi Taân Chaâu(37) thuoäc tænh Bình Ñònh, ngöôøi Phaùp goïi laø Kieán An cuõng nhö Haûi Phoøng thuoäc tænh Haûi Döông, keát hôïp vôùi quan chöùc Vieät Nam thu thueá, roài laïi ñaët toøa Laõnh söï cuøng löïc löôïng quaân söï taïi Thuaän Hoùa. Laâu ngaøy roài hieàm khích laïi naûy sinh, quan chöùc Phaùp Quoác nhieàu laàn ñeà ñaït [Hoaøng ñeá nöôùc Phaùp] thoân tính caû nöôùc naøy ñeå ñònh yeân vieäc thöông maïi. Hoaøng ñeá Phaùp Quoác cho raèng thöïc löïc quoác gia chöa ñöôïc hoài phuïc, vaû laïi ñaát aáy lam sôn chöôùng khí khoâng ñaùng quan taâm, neân khoâng baøn luaän veà kieán nghò naøy. Theo luaät Phaùp Quoác: trong phaïm vi töøng xöù sôû, moät vò thaân haøo ñöôïc cöû laøm Nghò só, coù chöùc traùch ôû Phaùp vieän toái cao, khi coù vieäc thì vieân Toång traán xöù ñoù göûi coâng vaên tham khaûo yù kieán, [vieân Nghò só naøy] cuøng caùc vieân thöøa haønh vaø caùc nghò vieân tranh bieän tôùi khi oån thoûa roài môùi thöïc thi. Töø sau khi laäp ñaát Saøi Goøn, chöa cöû vieân chöùc naøy. Nieân hieäu Quang Töï(38) thöù 8 [1882] môùi baàu cöû ñaïi luaät sö Blanscubeù [Ba Ling Só Tyù](39) laøm Nghò só, [vieân naøy] laäp töùc ñöa chí höôùng thoân tính Haûi Phoøng ra baøn luaän coâng khai cuøng ñoàng lieâu. Jean Dupuis coøn tieác haän möu ñoà laøm aên ôû ñaát Haø Nam, caøng ra söùc vun vaøo vieäc naøy. Beøn thaûo thaønh taùc phaåm saéc beùn veà trieån voïng thoân tính Haûi Phoøng, löu haønh caû nöôùc ñeàu hay, theá laø muoân ngöôøi chung yù. Vöøa hay vaøo nieân hieäu Quang Töï thöù 9 [1883], thaùng Tö, nhaân côù vieân chæ huy [quaân Phaùp] ôû Haø Noäi laâm traän töû vong, daáy binh baùo thuø. Vieân chæ huy quaân Phaùp ôû Haø Noäi laø Carreau [Gia La](40) ñi tuaàn ñaát Taân Chaâu,(41) tin tình baùo cho bieát coù quaân lính Vieät Nam vaø 151Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 quaân Côø Ñen chöøng 2 vaïn ngöôøi chia nhau phoøng bò. Carreau beøn ra leänh taán coâng, chieám laáy phaùo ñaøi. Lính Vieät lui veà giöõ thaønh vaø coâng phaù quaân Phaùp. Phaùo baén khieán Gia La bò thöông ôû chaân, nhieàu ngaøy sau thì cheát. Phaùp Quoác boå nhieäm Henri Rivieøre [Lôïi Uy](42) naém quyeàn chæ huy quaân söï ôû Haø Noäi, döôùi tay coù naêm traêm quaân, cho raèng binh löïc coøn moûng thaønh giöõ keá coá thuû ñeå ñôïi ñaïi quaân. Quaân Côø Ñen haèng ñeâm cöù naõ phaùo vaøo, ban ngaøy laïi im baët, muoán quyeát chieán moät traän maø khoâng ñöôïc, cöù nhieàu phen quaáy nhieãu caùc nhaø thôø Coâng giaùo quanh vuøng. Giaùo só Phaùp caàm ñaàu giaùo daân giao chieán, moãi traän chæ vaøi chuïc ngöôøi maø ñaùnh lui ñöôïc haøng traêm quaân Côø Ñen thì cho raèng Côø Ñen laø ñaùm ñoâng oâ hôïp, khoâng coù naêng löïc maáy. Beøn caàu vieän ôû Rivieøre, Rivieøre vì noãi binh löïc moûng manh khoâng daùm xuaát quaân, nhöng thænh caàu tha thieát quaù thaønh veà sau cuõng ñaùp öùng. Quaân Côø Ñen hay tin giaùo só Phaùp caàu vieän ôû Rivieøre, tính raèng Rivieøre aét seõ giao chieán, beøn ñaøo nhieàu hoá ngaàm trong röøng tre, beân treân che phuû kín mít, laïi theâm caû buøn ñaát, roài laïi chaët caây chaát ñoáng, phaùt binh bao vaây nhaø thôø. Rivieøre daãn 4 traêm quaân tôùi, quaân Côø Ñen laøm boä chaïy troán, Rivieøre caàm quaân truy ñuoåi, daán saâu vaøo nôi hieåm trôû, quaân Côø Ñen troán bieät khoâng moät boùng ngöôøi. Baát chôït nghe tieáng phaùo, phuïc binh boán phía uøa ra, ñöôøng veà ñaõ bò caây ñaù chaén loái, quaân Côø Ñen bao vaây taán coâng theá nhö ñieän giaät. Rivieøre mình chòu troïng thöông vaãn ñoác thuùc quaân lính ñoaït laïi ñaïi phaùo. Ñoät nhieân bò rôi xuoáng caàu, truùng ñaïn maø cheát. Quaân Côø Ñen thöøa thaéng ñaùnh vaøo nhaø thôø, huûy dieät heát thaûy, caét muõi chaët chaân giaùo daân, ñaøn oâng ñaøn baø khoâng tha ai. Quaân Phaùp sau thaát baïi naøy chæ coá thuû taïi Haø Noäi, raát sôï bò quaân Côø Ñen taäp kích ban ñeâm, vaäy neân baát luaän laø thöông gia ngöôøi Trung Quoác, ngöôøi phöông Taây, ngöôøi Vieät Nam hay daân thöôøng, nhaø cöûa ñeàu bò thieâu ñoát saïch baùch ñeå tieän phaùo kích. Phaùp Quoác boå nhieäm töôùng quaân Bouët [Ba Hoaït](43) laøm chæ huy tröôûng quaân ñoäi Phaùp taïi Haø Noäi, [beøn cho] quaân nghæ döôõng, coá thuû baát ñoäng binh ñeå ñôïi quaân vieän trôï. Tuy nhieân quaân Côø Ñen cöù ñeâm toái laø quaáy nhieãu boán beà, khoâng ngöøng tieáng suùng khieán lính Phaùp khoâng ñöôïc yeân. Quaân Côø Ñen coøn laøm ngöôøi rôm caàm ñeøn baøy traän ñöùng la lieät taïo theá nhö coù haøng ngaøn quaân. Lính Phaùp ñi tuaàn thaáy vaäy baùo ñoäng, lieân tieáp noå suùng, ngöôøi rôm cöù ñöùng söøng söõng baát ñoäng khieán quaân Phaùp kinh haõi baát an keùo caû ñoäi ra xem, bò quaân Côø Ñen mai phuïc uøa leân, hoâ gaøo coâng kích. Quaân Phaùp ñaïi baïi, soá bò gieát bò thöông nhieàu voâ soá. Veà sau, quaân Côø Ñen tuy nhieàu phen duïng keá laï thaéng traän nhöng roát cuoäc binh löïc vaãn khoâng ñòch noåi ñoái phöông maïnh hôn. Ngöôøi Phaùp töøng böôùc chieám öu theá, uy hieáp ñeán Thuaän Hoùa, khieán vua Vieät Nam phaûi ra haøng vaø chaáp nhaän laäp hoøa öôùc, khieán heát thaûy quaân ñoäi vaø thueá khoùa nöôùc Nam thuoäc veà ngöôøi Phaùp. Coøn quaân Côø Ñen lui veà coá thuû ôû Sôn Taây, giao chieán vôùi ngöôøi Phaùp ba ngaøy ba ñeâm. Coù quan chöùc ngöôøi Vieät laøm noäi giaùn cho ngöôøi Phaùp, laïi theâm quaân Vaân Nam, Quaûng Ñoâng aùn binh baát ñoäng khoâng cöùu vieän khieán quaân Côø Ñen khoâng thaéng noåi, laïi thoaùi lui giöõ laáy mieàn Höng Hoùa. Ngöôøi Phaùp ñoùng quaân ôû Sôn Taây, chieám laáy Thaùi Nguyeân, tieán coâng Baéc Ninh. Töôùng quaân Trung Quoác laø Hoaøng [Queá Lan], Trieäu OÁc thaát thuû. 152 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Ngöôøi Phaùp chieám Baéc Ninh, laáy caùc xöù Höng Hoùa. Saàm Duïc Anh cuøng quaân Côø Ñen lui veà giöõ ñaát Baûo Thaéng. Theá laø caùc tænh Baéc Kyø cuûa Vieät Nam ñeàu thuoäc veà tay ngöôøi Phaùp. Vieät Nam trong nhaän thöùc chính trò cuûa Trònh Quan ÖÙng Laø moät doanh nhaân-trí thöùc coù taàm côõ cuûa Trung Quoác ñöông thôøi, nhö Claudine Salmon ñaõ nhaän xeùt, Trònh Quan ÖÙng laø nhaân vaät loãi laïc nhaát, cuõng noåi tieáng nhaát trong ba taùc giaû cuûa du kyù lieân quan tôùi Vieät Nam nhöõng naêm 1880-1890 maø nöõ hoïc giaû ngöôøi Phaùp ñeà caäp.(44) Töøng traûi quan heä vôùi phöông Taây, giao thieäp vôùi nhieàu loaïi ngöôøi trong xaõ hoäi, kieán vaên saâu roäng, trong taùc phaåm cuûa oâng khoâng coù söï choaùng ngôïp, chuøn böôùc tröôùc söùc maïnh cuûa theá giôùi AÂu Chaâu. Hôn theá, hoï Trònh baèng taâm huyeát “giaøu maïnh ñeå cöùu nöôùc” luoân luoân gaéng söùc chaán höng tinh thaàn cuûa nhöõng ñoàng baøo Hoa kieàu thaønh ñaït maø oâng gaëp treân haønh trình coâng du, ñeå thuyeát phuïc hoï trôï giuùp toát nhaát cho söï nghieäp vaõn hoài söùc maïnh Trung Quoác. Traàn Kim Chung (1829-1892), xuaát hieän trong caùc tö lieäu cuûa phöông Taây vôùi teân phieân aâm Tan Kim Ching, ngöôøi goác Phuùc Kieán, nhaø ngoaïi giao goác Hoa cuûa Thaùi Lan, nhaø töø thieän lôùn, moät ñaïi thöông gia goác Hoa haøng ñaàu ñöông thôøi, töøng raát bi quan veà vaän meänh cuûa Trung Quoác tröôùc söùc maïnh phöông Taây, ñaõ ñöôïc Trònh Quan ÖÙng thuyeát phuïc nhö vaäy. Theá naøo laø “laäp quoác”, “thaát quoác” cuûa Vieät Nam trong nhaän thöùc cuûa taùc giaû Trung Quoác naøy? Coù taàm nhìn khoaùng ñaït, taùc giaû Nam du nhaät kyù khoâng loä thieån kieán kyø thò vuïn vaët cuûa ngöôøi Hoa Haï ñoái vôùi Vieät Nam. Tuy nhieân, khoâng loä nhöõng kyø thò vuïn vaët khoâng coù nghóa hoï Trònh xem Vieät Nam laø moät quoác gia laùng gieàng bình ñaúng vôùi Trung Quoác. Tö töôûng Ñaïi Haùn voán cho pheùp ngöôøi Haùn töï coi mình laø tinh hoa cuûa theá giôùi, Trònh Quan ÖÙng khoâng ôû ngoaøi truyeàn thoáng ñoù, ñeán nhöõng quoác gia AÂu Chaâu giaøu maïnh ñöông thôøi nhö Phaùp, Anh cuõng chæ laø di moïi trong ñaùnh giaù cuûa oâng. Huoáng nöõa laø Vieät Nam - moät laùng gieàng nhoû yeáu. Baèng nhaän thöùc thieân baåm cuûa ngöôøi vieát, Vieät Nam ñöôïc goïi laø ngaõ Vieät Nam [Vieät Nam cuûa ta], Ngaõ quoác nieäm Vieät vi phieân baëc [Nöôùc ta xöa nay vaãn nghó ñaát Vieät laø bieân aûi (cuûa ta)]. Khoâng röôøm raø ngoân töø, taùc giaû tröng daãn thaúng söû lieäu cho thaáy Vieät Nam töø thöôïng coå, traûi quaù trình döïng nöôùc nhieàu theá heä ñaõ laø quaän, laø ñaïo phuï thuoäc Trung Quoác, khi chaáp nhaän thuï phong cuûa Trung Quoác môùi ñöôïc coi laø vöông quoác. Moät nöûa sau cuûa ñoaûn vaên “Vieät Nam laäp quoác thaát quoác nguyeân uûy” ñeà caäp quaù trình maát nöôùc cuûa Vieät Nam khôûi töø theá kyû XIX, lieân quan tôùi söï can thieäp quaân söï cuûa ngöôøi Phaùp vaøo laõnh ñòa nöôùc Vieät. Trong ñoù, vôùi caùi nhìn nghieãm nhieân cuûa hoï Trònh, Nam Kyø ñöôïc coi ñaõ hoaøn toaøn thuoäc sôû höõu cuûa ngöôøi Phaùp, nhö theá quaù trình Vieät Nam maát vaøo tay ngöôøi Phaùp chæ coøn dieãn ra treân laõnh thoå Baéc Kyø. “Theá laø caùc tænh Baéc Kyø cuûa Vieät Nam ñeàu thuoäc veà tay ngöôøi Phaùp”, ñoaûn vaên ñeà caäp söï maát nöôùc cuûa Vieät Nam ñöôïc keát thuùc nhö theá. Theo nhaän thöùc cuûa taùc giaû, Vieät Nam maát nöôùc töùc laø khi tuoät khoûi söï phuï thuoäc cuûa Trung Quoác, rôi vaøo söï daãn daét cuûa chuû theå khaùc. Vò theá chieáu döôùi cuûa Vieät Nam trong theá cuoäc chính trò ñöông thôøi hieån hieän raønh maïch trong ghi cheùp cuûa Trònh Quan ÖÙng - moät hoïc giaû Trung Quoác 153Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 coù xu höôùng hoaït ñoäng chính trò. Duø vaäy, qua goùc nhìn khaét khe coá höõu cuûa moät ngöôøi Trung Quoác coù taàm voùc ña quoác gia veà tö töôûng vaø ñoä töøng traûi, khoâng ít chieâm nghieäm daønh cho Vieät Nam coù theå ruùt ra. Taùm thaäp nieân keå töø giöõa theá kyû XIX khi ngöôøi Phaùp töøng böôùc chieám höõu Vieät Nam, cuõng laø chöøng aáy thôøi gian ngöôøi Trung Quoác – hieän höõu laø caùc löïc löôïng quaân söï baïo loaïn thaát theá töø Trung Quoác traøn sang – khuaáy nhieãu khaép Baéc Kyø. Nhöõng caùnh taøn quaân naøy, ñoàng thôøi vôùi vieäc gaây roái ñôøi soáng nhaân daân ñòa phöông, cuõng ñem ñeán khoâng ít toån thaát quaân söï-kinh teá cho ngöôøi Phaùp. Nhö theå hieän trong ñoaûn vaên “Vieät Nam laäp quoác thaát quoác nguyeân uûy” cuûa Trònh Quan ÖÙng, ñaây chính laø nhöõng löïc löôïng Trung Quoác duy trì ñöôïc trong nhieàu naêm hoaït ñoäng taán coâng-phoøng ngöï ngöôøi Phaùp ôû Baéc Kyø. Cho ñeán khi hoï (quaân Côø Ñen cuûa Löu Vónh Phuùc, quaân vieän trôï töø Löôõng Quaûng sang) thaát theá thoaùi lui veà maïn bieân giôùi phía baéc Vieät Nam, “Theá laø caùc tænh Baéc Kyø cuûa Vieät Nam ñeàu thuoäc veà tay ngöôøi Phaùp”. Baéc Kyø veà vò trí ñòa lyù coù nhieàu tænh laø bieân giôùi Vieät-Trung, laø nhöõng vuøng ñaát maø Trung Quoác am hieåu töôøng taän vaø nhieàu laàn xaâm phaïm qua haèng theá kyû. So vôùi Nam Kyø, mieàn Baéc nöôùc Vieät gaàn hôn cho Trung Quoác khi caàn can thieäp quaân söï ñeå ñieàu khieån chính trò. Vieät Nam trong truyeàn thoáng cuõng bao phen doác söùc toaøn quoác baûo veä bieân giôùi phía baéc. Trònh Quan ÖÙng töø Trung Quoác nhöng coù caùi nhìn khaùc: nung naáu chí höôùng coâng kích söùc maïnh Phaùp, chaán höng Trung Quoác, taùi thieát vò theá quoác gia treân theá giôùi, oâng nhaän ra taàm quan troïng thieát yeáu cuûa mieàn Nam Vieät Nam, cuï theå laø Saøi Goøn. Ñaây laø nôi chính ngöôøi Phaùp ñaõ phaùt hieän vaø nhanh choùng kieán thieát cô sôû ñöùng chaân, theå cheá hoùa thaønh thuoäc ñòa ñeå taän duïng nhöõng öu theá thieân thôøi ñòa lôïi nhaèm suùc tích tieàm löïc kinh teá, phaùt huy lôïi theá haøng haûi quaân söï töø mieàn Trung. Saøi Goøn trong heä thoáng töông quan vôùi caùc quoác gia coù bieån nhö Thaùi Lan, Singapour, Malaysie, Mianma chieám vò trí ñaéc ñòa. Theâm moät yeáu toá ñaùng keå, heä thoáng caùc ñòa phöông lôïi theá veà haøng haûi naøy laø nhöõng ñòa baøn kinh doanh laâu naêm vaø höõu hieäu cuûa nhieàu thöông gia Trung Quoác noùi chung vaø Hoa kieàu noùi rieâng. So saùnh vôùi caùc löïc löôïng quaân söï goác Hoa ôû Baéc Kyø, thöïc löïc cuûa ñoäi nguõ thöông gia goác Hoa naøy coù leõ laø giaûi phaùp thích ñaùng cho söùc maïnh Trung Quoác ôû Nam Kyø cuûa Vieät Nam. Moät trong nhöõng muïc ñích cuûa coâng vuï maät naêm 1884 cuûa Trònh Quan ÖÙng laø taän duïng quan heä vôùi nhöõng nhaân vaät nhö theá – nhöõng thöông gia coù vieãn kieán chính trò, giaøu coù veà taøi chính, am hieåu Vieät Nam vaø thöïc löïc ngöôøi Phaùp ôû Vieät Nam. Löõ Thaønh ñöôïc Trònh Quan ÖÙng nhaéc tôùi trong Nam du nhaät kyù laø moät nhaân vaät tieâu bieåu, ngöôøi “töø nhoû buoân baùn ôû Nam Döông, qua laïi Xieâm, Vieät, [tính ngöôøi] haøo hoa tröôïng nghóa, ñoà ñaûng raát ñoâng, töøng bò ngöôøi Phaùp gaây khoù deã nhieàu laàn taïi Saøi Goøn, töøng trình baøy möu keá khoâi phuïc, raønh roït saùng roõ. Toâi raát hoøa hôïp vôùi ngöôøi aáy, muoán thu phuïc laøm vieäc cho nöôùc nhaø, khieán thaâm nhaäp vaøo nhöõng nôi troïng yeáu cuûa Xieâm, Vieät ñeå thaùm saùt tình hình”.(45) Khoâng chæ thöïc hieän quyeát saùch caàu kieám vaø hoäi tuï söùc maïnh kinh teá- chính trò cuûa Hoa kieàu, Trònh Quan ÖÙng nhìn ra theá maïnh lieân keát caùc quoác gia ñeå ñöông ñaàu vôùi phöông Taây. Trong nhaät kyù, oâng vieát: 154 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 “Nay ngöôøi Phaùp toû ra hung maïnh, chieám cöù An Nam, dieät Phnom Penh [Kim Bieân]; ngöôøi Anh ngang ngöôïc aâm möu, chieám cöù AÁn Ñoä, ñoaït Mieán Ñieän, laïi thoân tính caû caùc ñaûo mieàn Nam Döông ngoaøi laõnh haûi. Luùc naøy ñeàu cöù giaû danh laø thoâng thöông, truyeàn giaùo, kyø thöïc aét laø thaâm taâm tính keá. Vieät Nam ñaõ chòu tieáng ngu, aét sôùm seõ bò thuaän theo maø khuaát phuïc baïo löïc. Neáu Xieâm La coøn ngôø vöïc nhìn quanh, khoâng lieân keát vôùi Mieán Ñieän ñeå phuïng söï Trung Quoác, töông lai aét seõ daãm phaûi veát ñi tröôùc cuûa Vieät Nam, khoâng bò ngöôøi Anh laøm loaïn thì cuõng bò ngöôøi Phaùp tieâu dieät.(46) Khoâng thoaùt khoûi quan nieäm ñoäc toân Trung Quoác, song hoï Trònh nhaän roõ taàm quan troïng cuûa vieäc lieân keát caùc nöôùc trong khu vöïc ñeå ñöông ñaàu vôùi phöông Taây. Töï coi Trung Quoác laø trung taâm vaø ñoøi hoûi caùc nöôùc chung quanh tìm veà xin quy phuïc, taâm theá ñoù khoâng che phuû ñöôïc kyø voïng lieân minh ña quoác gia cuûa nhaø hoaït ñoäng chính trò kieâm thöông gia naøy. Coù ñieàu, neáu hình thaønh ñöôïc moâ hình lieân minh caùc chính phuû nhö vaäy, Trung Quoác cuûa Trònh Quan ÖÙng phaûi ngoài ôû chieáu treân. Vôùi tö töôûng baù chuû tieâu bieåu, moät khi töï hieåu vaø töï tìm ñöôïc chieán löôïc phuïc höng cho quoác gia mình, ngöôøi Trung Quoác ñaày saéc saûo nhö Trònh Quan ÖÙng ñöông nhieân nhaän thöùc saâu saéc moät chieán löôïc khaùc aùp duïng cho caùc nöôùc laùng gieàng. Noùi cuï theå, neáu treân laõnh thoå Vieät Nam, ngöôøi Phaùp töøng aùp duïng keá saùch chia ñeå trò, thì trong ñöôøng loái ngoaïi giao ñoái vôùi laùng gieàng, Trung Quoác cuõng khoâng hoan ngheânh caùc lieân keát quoác gia thoaùt Trung, caøng khoâng mong muoán ñòa vò thieân trieàu cuûa mình bò xoùa boû. Moái lo naøy cuûa hoï chính laø nhöôïc ñieåm cuûa hoï! V A CHUÙ THÍCH (1) Nguyeân baûn Haùn vaên coù teân Trònh Quan ÖÙng taäp, Thöôïng Haûi Nhaân daân xuaát baûn xaõ, 1982. Vaên baûn Nam du nhaät kyù ñöôïc söû duïng trong baøi vieát naèm trong aán baûn naøy (tr. 941-1009). (2) Claudine Salmon vaø Taï Troïng Hieäp, “Les reùcits de voyage chinois comme source pour l’eùtude du Vietnam (Xe-XXe)”, trong Bulletin de l’Ecole française d’Extreâme-Orient (BEFEO), naêm 1996, taäp 83, soá 83, tr. 67-87. (3) BEFEO, ñaõ daãn, tr. 77 (V.A. dòch). (4) Leùon Vandermeersch, “Une note chinoise de 1884 sur l’Histoire du Vietnam”, trong Monde du Vieât Nam [Theá giôùi cuûa Vieät Nam], Les Indes Savantes, 2008, tr. 243-251. Ñaây laø taäp hôïp nghieân cöùu cuûa nhieàu hoïc giaû quoác teá daønh ñeå toân vinh thaønh töïu khoa hoïc cuûa Giaùo sö söû hoïc Nguyeãn Theá Anh. (5) V.A. dòch. (6) Nguyeân vaên chöõ Haùn döïa vaøo aán baûn cuûa Thöôïng Haûi, ñaõ daãn. Thöôïng saùch, tr. 941-942. (7) Teân goïi tröôùc cuûa ñaát Hôïp Phoá, thuoäc khu töï trò Choang ôû tænh Quaûng Taây (Trung Quoác). (8) Chæ traän Baéc Leä (coøn ñöôïc goïi laø traän chieán caàu Quan AÂm) taïi Laïng Sôn. Söï kieän naøy xaûy ra töø ngaøy 23 thaùng 6 tôùi muøng 3 thaùng 7 naêm 1884, trong boái caûnh ngöôøi Phaùp vì töï tin vaøo traät töï ñöôïc ñònh ñoaït sau hieäp öôùc Vieät-Phaùp vaø ñieàu öôùc Phaùp-Thanh ñeàu ñöôïc kyù keát trong nöûa ñaàu thaùng 6, ñaõ keùo quaân leân tieáp quaûn caùc tænh thaønh Laïng Sôn, Cao Baèng. Khoâng ngôø, löïc löôïng lieân minh quaân söï Vieät-Trung ñoàn truù quanh thaønh Baéc Leä, caàu Quan AÂm ñaõ khoâng nhöôïng boä, taán coâng maõnh lieät gaây toån thaát naëng neà cho quaân Phaùp. (9) Dung kinh chuù söû: nghóa laø soâi kinh naáu söû. (10) Thuoäc thaønh phoá Quaûng Chaâu (Trung Quoác). (11) Nguyeân vaên chöõ Haùn döïa vaøo aán baûn cuûa Thöôïng Haûi, ñaõ daãn. Thöôïng saùch, tr. 985-988. 155Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 (12) Töùc Töø Dieân Huùc (?-1884), khi aáy laø Toång ñoác Quaûng Taây. (13) Nguõ quyù: töùc 5 trieàu ñaïi Haäu Löông, Haäu Ñöôøng, Haäu Taán, Haäu Haùn, Haäu Chu ôû Trung Quoác (907-979). (14) Nieân hieäu ñôøi vua Toáng Hieáu Toâng (Trung Quoác). (15) Nieân hieäu ñôøi vua Minh Thaùi Toâng (Trung Quoác). (16) Töùc Hoà Quyù Ly. (17) Nieân hieäu ñôøi vua Minh Anh Toâng (Trung Quoác). (18) Minh söû cuûa Trung Quoác cheùp ngöôøi con noái ngoâi cuûa Leâ Lôïi teân laø Laân, töùc laø Hoaøng Thaùi töû Leâ Nguyeân Long, sau khi leân ngoâi ñöôïc truy phong mieáu hieäu laø Leâ Thaùi Toâng. (19) Vuøng ñaát naèm phía ñoâng baéc Nam Boä, nay thuoäc thaønh phoá Bieân Hoøa. (20) Chæ Nguyeãn Hueä (1753-1792), moät trong nhöõng thuû laõnh cuûa phong traøo Taây Sôn, sau leân ngoâi Quang Trung Hoaøng ñeá. (21) Theo dieãn giaûi cuûa Leùon Vandermeersch, ñaây laø caùch dieãn ñaït ñaày vaên chöông cuûa moät thöïc teá laø khi aáy, Nguyeãn Phuùc AÙnh coù ñöôïc söï trôï giuùp ñaéc löïc cuûa hai söùc maïnh: moät laø hai taøu lôùn töø chaâu AÂu tôùi vieän trôï theo ñeà nghò cuûa giaùo só Pigneau de Behaine vaø moät laø nhöõng ñoäi taøu chieán duõng maõnh do chính Nguyeãn Phuùc AÙnh laäp ra ñeå chieán ñaáu vôùi quaân Taây Sôn, giaønh laïi vöông quyeàn cuûa tieàn nhaân laø caùc chuùa Nguyeãn. (22) Nieân hieäu ñôøi vua Thanh Nhaân Toâng (Trung Quoác). Chính xaùc laø naêm Gia Khaùnh thöù 9 (1804). (23) ÔÛ ñaây coù söï nhaàm laãn cuûa taùc giaû Trung Quoác Trònh Quan ÖÙng. Theo Nguyeãn Phuùc toäc theá phaû, vua Gia Long ngoaøi teân huùy laø AÙnh coøn coù caùc teân goïi khaùc laø Noaõn vaø Chuûng. Nhö vaäy, Nguyeãn Phuùc Noaõn chính laø Nguyeãn Phuùc AÙnh. Noái ngoâi cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh laø vò vua coù nieân hieäu Minh Meänh. Ñaây laø ngöôøi con trai thöù tö cuûa Nguyeãn Phuùc AÙnh, huùy laø Ñaûm, cuõng coù teân goïi laø Kieåu. Leùon Vandermeersch cho raèng coù söï nhaàm laãn veà töï daïng giöõa chöõ Noaõn 暖 vaø chöõ Kieåu 皎 (tuy nhieân oâng phieân aâm chöõ 皎 laø Giao). (24) Teân chính xaùc laø Nguyeãn Phuùc Mieân Toâng, töùc vua Thieäu Trò. (25) Haøm Phong (1851-1861): Nieân hieäu moät vò vua Trung Quoác ñôøi nhaø Thanh. (26) Töø ñaây tôùi cuoái baøi, caùc danh töø rieâng trong ngoân ngöõ Latin voán ñöôïc Trònh Quan ÖÙng phieân aâm baèng chöõ Haùn seõ ñöôïc ñaët trong ngoaëc vuoâng ngay sau danh töø ñaõ ñöôïc traû veà nguyeân aâm cuûa noù. Tourane laø teân maø ngöôøi Phaùp ñaët cho caûng Ñaø Naüng. ÔÛ ñaây, coù leõ Trònh Quan ÖÙng coù söï nhaàm laãn giöõa Tourane (töùc Ñaø Naüng) vaø Hoäi An. Naêm 1858, ngöôøi Phaùp nhieàu laàn uy hieáp quaân söï vaø taán coâng Ñaø Naüng. Cuoái naêm naøy, quaân Phaùp bò caàm chaân taïi Ñaø Naüng, chöa vaøo ñöôïc tôùi Hoäi An. (27) Khi aáy, coâng nöông Eugeùnie de Montijo laøm vôï cuûa Hoaøng ñeá Napoleùon III. Baø laø con gaùi cuûa moät vò Baù töôùc xöù Espagne. (28) Töùc xöù Manille (Philippinne), ñöông thôøi laø thuoäc ñòa cuûa Espagne. (29) Töùc Saøi Goøn. (30) Nieân hieäu vua nhaø Thanh (Trung Quoác), töùc naêm 1867. (31) Trung Quoác. (32) Trong söû saùch Vieät Nam, nhaân vaät naøy ñöôïc bieát tôùi vôùi teân goïi Löu Vónh Phuùc. (33) Töùc ñòa phaän tænh Vaân Nam (Trung Quoác). (34) Thuïy Laân (?-1874), ngöôøi Maõn Chaâu, khoaûng nieân hieäu Ñoàng Trò ñöôïc boå nhieäm Toång ñoác Löôõng Quaûng. (35) Töùc Francis Garnier (1839-1873). Trong thö tòch Vieät Nam, teân cuûa oâng thöôøng ñöôïc phieân aâm laø Ngaïc Nhi. (36) Trong baøi “Une note chinoise de 1884 sur l’Histoire du Vietnam” ñaõ daãn, Leùon Vandermeersch cho raèng Trònh Quan ÖÙng nhaàm vôùi traän ñaùnh thaønh Haø Noäi laàn thöù hai vaøo naêm 1882 do quaân Phaùp gaây ra, khi aáy Toång ñoác thaønh Haø Noäi laø Hoaøng Dieäu. 156 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Trong söï kieän thaønh Haø Noäi thaát thuû bôûi quaân Phaùp naêm 1873 ñöôïc Trònh Quan ÖÙng ñeà caäp, Nguyeãn Tri Phöông (1800-1873) vôùi troïng traùch Khaâm meänh ñaïi thaàn taïi Baéc Kyø laø ngöôøi ñaõ quyeát töû taïi thaønh. (37) Töùc caûng Thò Naïi, ngöôøi Trung Quoác goïi laø Taân Chaâu. Ñoaïn naøy nguï yù chæ khoaûn XI cuûa hoøa öôùc Giaùp Tuaát (1874) buoäc trieàu ñình Hueá phaûi môû cöûa Thò Naïi (Quy Nhôn), cöûa Ninh Haûi (Haûi Phoøng), thaønh Haø Noäi vaø Soâng Hoàng cho ngöôøi ngoaïi quoác vaøo buoân baùn. (38) Nieân hieäu vua nhaø Thanh (Trung Quoác), 1875-1908. (39) Töùc Jules Blanscubeù (1834-1888). OÂng ñeán Nam Kyø naêm 1865, laø thaønh vieân cuûa Hoäi Tam ñieåm vaø phoùng vieân, cuõng laø moät chieán binh cho tôùi cuoái cuoäc chieán Ñoâng Döông. Sau ñöôïc boå laøm Thò tröôûng Saøi Goøn vaøo nhöõng naêm 1879-1880, roài Nghò vieân. (40) Töùc Trung taù Carreau. (41) Chæ vuøng ñaát môùi khai hoang laán bieån thuoäc tænh Nam Ñònh. (42) Töùc Henri Rivieøre (1827-1883). (43) Töùc Alexandre Eugeøne Bouët (1833-1887). (44) Claudine Salmon (1996), ñaõ daãn, tr. 225. (45) Trònh Quan ÖÙng taäp, thöôïng saùch (1982), ñaõ daãn, tr. 946-947. (46) Nhö treân. TÖ LIEÄU THAM KHAÛO (trích yeáu) 1. Trònh Quan ÖÙng [Zheng Guanying] (1884), “Nam du nhaät kyù”, trong Trònh Quan ÖÙng taäp, Taùi baûn: Thöôïng Haûi Nhaân daân xuaát baûn xaõ, 1982. 2. Claudine Salmon (1996), “Trois regards chinois sur le Vietnam des anneùes 1880-1890”, trong Reùcits de voyage des Asiatiques, Paris: EFEO, 1996, tr. 223-251. 3. Claudine Lombard-Salmon vaø Taï Troïng Hieäp (1996), “Les reùcits de voyages chinois comme source pour l’eùtude du Vieâtnam (Xe-XXe sieøcle)”, trong BEFEO, taäp 83, tr. 67-87. 4. Leùon Vandermeersch (2008), “Une note chinoise de 1884 sur l’Histoire du Vietnam”, trong Monde du Vieât Nam-Vietnam World. Hommage aø Nguyeân Theâ Anh, Freùdeùric Mantienne vaø Keith W. Taylor chuû bieân, Paris: Les Indes Savantes, 2008, tr. 243-251. TOÙM TAÉT Du kyù Vieät Nam ñöôïc bieân soaïn bôûi taùc giaû Trung Quoác töø laâu nay ñöôïc ñaùnh giaù laø nguoàn söû lieäu höõu hieäu ñeå nghieân cöùu veà Vieät Nam vaø caùc nöôùc lieân quan. Nam du nhaät kyù ñöôïc Trònh Quan ÖÙng thöïc hieän naêm 1884 laø moät ví duï tieâu bieåu, töøng ñöôïc hoïc giaû Phaùp khaùm phaù vaø khaûo cöùu. Keá thöøa thaønh töïu ñoù ôû phöông dieän taän duïng vaên baûn Haùn vaên cuûa taùc giaû hoï Trònh, baøi vieát goàm ba phaàn: Khaùi löôïc quaù trình khaùm phaù giaù trò tö lieäu du kyù cuûa Trònh Quan ÖÙng; Giôùi thieäu, phieân dòch, chuù giaûi moät soá noäi dung tö lieäu lieân quan Vieät Nam trong Nam du nhaät kyù; Vieät Nam trong nhaän thöùc chính trò cuûa Trònh Quan ÖÙng. ABSTRACT VIETNAM IN THE FRANCE-CHINA RELATIONS IN 1884: VIEWPOINT OF A CHINESE So far, traveler’s notes on Vietnam compiled by Chinese authors have been regarded as an essential historical source to do research on Vietnam and relevant countries; “Nam du nhaät kyù” (Diary about the Travel to the South), which was written by Trònh Quan ÖÙng in 1884, discovered and studied by French scholars, is a typical example. The article, inheriting previous achievements and takingadvantage of the Chinese text by Trònh Quan ÖÙng, includes three parts: Summarizing the process of finding out the documentary value of Trònh Quan ÖÙng’s travel diary; Introducing, translating and annotating some contents related to Vietnam in “Nam du nhaät kyù”; Vietnam in Trònh Quan ÖÙng’s political viewpoint.