Văn học chăm, một cái nhìn toàn cảnh - Inrasara

18 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 VAÊN HOÏC CHAÊM, MOÄT CAÙI NHÌN TOAØN CAÛNH Inrasara* I. Daãn luaän I.1. Vaên hoïc Chaêm ôû ñaâu? Vaøo cuoái theá kyû II sau Coâng nguyeân, vöông quoác Champa – luùc aáy ñöôïc goïi laø Laâm AÁp hay Linyi – ñöôïc thaønh laäp, chaïy doïc töø Harôk Kah Dhei(1) ñeán Panduranga (töø Quaûng Bình ñeán Bình Thuaän ngaøy nay). Qua nhöõng böôùc thaêng traàm cuûa lòch söû, bieân giôùi cuûa ñaát nöôùc bò thu heïp daàn veà phía nam ñeå sau ñoù bieán maát haún vaøo ñaàu theá kyû XIX. Maëc duø Champa, sau möôøi baûy theá kyû toàn taïi khoâng coøn nöõa, nhöng neàn vaên minh-vaên hoùa Champa vaãn coøn ñoù. Vaø cuøng coù maët vôùi noù laø non 20 vaïn daân Chaêm ñang sinh soáng raûi raùc khaép mieàn Trung vaø Nam Vieät Nam.(2) Ngöôïc doøng lòch söû, caàn nhaän roõ raèng Champa khoâng phaûi laø moät thöïc theå nhaát thoáng, nhö ta quan nieäm veà moät quoác gia ngaøy nay, maø laø töø nhieàu khu vöïc ñòa lyù-vaên hoùa hôïp laïi. Do ñoù söï suïp ñoå cuûa vöông trieàu AÁn Ñoä giaùo sau khi Leâ Thaùnh Toâng chieám Vijaya (thaønh Ñoà Baøn) vaøo naêm 1471 khoâng ñoàng nghóa vôùi söï bieán maát cuûa vöông quoác Champa. “Moät khi mieàn baéc bò rôi vaøo tay cuûa Ñaïi Vieät, vöông quoác Champa vaãn coøn tieáp tuïc hieän höõu nhöng bò thu heïp laïi ôû mieàn nam naèm treân laõnh thoå cuûa tieåu vöông quoác Kauthara vaø Panduranga, nôi maø ngöôøi daân coù baûn chaát raát laø hieáu ñoäng, luoân luoân ñoøi töï trò vaø ñoâi luùc coøn tìm caùch taùch rôøi ra khoûi lieân bang Champa ñeå taïo cho mình moät quoác gia ñoäc laäp”.(3) Mieàn baéc suïp ñoå ñaùnh daáu söï suy thoaùi cuûa daáu aán vaên hoùa AÁn Ñoä giaùo trong coäng ñoàng Champa, thay vaøo ñoù laø söï troãi daäy cuûa vaên hoùa baûn ñòa cuûa mieàn nam: Tieáp nhaän truyeàn thoáng cuõ ñoàng thôøi hoøa troän vôùi yeáu toá vaên hoùa Hoài giaùo keå töø theá kyû XVII ñeå taïo neân moät saéc thaùi vaên hoùa môùi, phong phuù vaø ñoäc ñaùo. Chính ôû thôøi ñoaïn naøy cuûa lòch söû Champa – cuï theå hôn laø thôøi Po Rome (trò vì 1627-1651) – chöõ Chaêm ñöôïc hình thaønh qua tieáp nhaän chöõ Chaêm coå töøng coù maët treân bia Ñoâng Yeân Chaâu (thuoäc heä thoáng bia Traø Kieäu) töø cuoái theá kyû thöù IV ñöôïc ghi nhaän laø thöù chöõ baûn ñòa xuaát hieän sôùm nhaát ôû Ñoâng Nam AÙ. Ñoù laø loaïi chöõ ñöôïc vay möôïn töø mieàn Nam AÁn Ñoä, qua nhieàu quaù trình caûi bieán ñeå trôû thaønh chöõ thoâng duïng Akhar thrah ngaøy nay.(4) Vaø qua loaïi chöõ naøy ôû caùc vaên baûn cheùp tay, ngöôøi ta tìm thaáy caùc tröôøng ca, truyeàn thuyeát, thaàn thoaïi, ca dao, hay caùc baøi vieát veà phong tuïc, toân giaùo, veà giaùo huaán, v.v Nghóa laø caû moät kho vaên baûn quyù giaù. I.2. Ñaâu laø taùc phaåm vaên chöông? Trong kho baùu vaên baûn aáy, ñaâu thuoäc phaïm truø vaên chöông? Vaên chöông coù theå laø baûn tuïng ca thaùnh thaàn trong coõi sieâu vieät hay chæ noùi veà sinh hoaït thöôøng nhaät cuûa chò thôï deät, anh noâng daân; coù theå môû ra moät vieãn töôûng thieân * Thaønh phoá Hoà Chí Minh. 19Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 ñaøng traàn gian hay tieác nuoái moät thôøi ñaõ maát; haùt ca veà kyø tích oanh lieät cuûa moät daân toäc hay chæ muoán caûm thoâng vôùi moät tröôït ngaõ cuûa sinh theå yeáu ñuoái; khai phaù vaøo vuøng tö töôûng u uyeân hay chæ muoán naém baét moät caùi ñeïp ñôn giaûn thoaùng qua; phoâ baøy caùi thieän hay toá giaùc caùi aùc; xaõ hoäi hay töï nhieân; saâu laéng hay thanh thoaùt; voøng vo hay tröïc dieän. Duø gì thì gì vaên chöông phaûi lay ñoäng tim ta, thöùc giaác trí ta qua caùi ñeïp cuûa lôøi. Trong taát caû vaên baûn cheùp tay hay caùc saùng taùc truyeàn mieäng naøy, ta seõ coá gaéng xaùc ñònh phaïm vi cuûa vaên hoïc vöøa phuø hôïp vôùi quan nieäm chung (tính phoå quaùt) vöøa phuø hôïp vôùi caùch nghó cuûa ngöôøi Chaêm (neùt ñaëc tröng). Tính phoå quaùt, ñoù laø vieäc caên cöù vaøo hai tieâu chuaån ñeå xaùc ñònh taùc phaåm vaên hoïc, khu bieät chuùng vôùi caùc loaïi vaên baûn thuoäc lónh vöïc khaùc: chuû ñích vaø caùch theá dieãn taû. Trong taùc phaåm vaên hoïc, chuû ñích laøm vaên luoân luoân ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu, maëc duø chuû ñích trình baøy tö töôûng hay theå hieän söï vieäc khoâng haún laø ñieàu thöù yeáu. Nhö vaäy, coù theå keå nhöõng vaên baûn sau ñaây naèm trong kho taøng vaên hoïc Chaêm: Taát caû saùng taùc treân bia kyù Chaêm töø theá kyû thöù IV ñeán theá kyû XVII. Caùc söû thi (akayet) noåi tieáng cuûa daân toäc Chaêm, nhöõng tröôøng ca vaø truyeän thô (ariya), nhöõng baøi thô ngaén, gia huaán ca Truyeän coå (dalikal), tuïc ngöõ (panwôc yaw), ca dao (panwôc pañit), daân ca (kadha paran dauh) Ñaëc bieät laø caùc baøi ca lòch söû hay tuïng ca (damnöy) ñöôïc haùt trong leã Rija. Maëc duø veà maët hình thöùc, chuùng chæ laø caùc saùng taùc phuïc vuï cho toân giaùo, nhöng ñöùng veà khía caïnh vaên hoïc, ñoù laø nhöõng taùc phaåm coù ñaày ñuû phaåm chaát ngheä thuaät. Ñoù laø neùt ñaëc thuø cuûa vaên hoïc daân toäc maø baát kyø moät nhaø nghieân cöùu vaên hoïc Chaêm naøo cuõng phaûi xeùt ñeán. Moät khía caïnh khaùc cuûa vaán ñeà laø, ngöôøi Chaêm muoán toân vinh vua chuùa baèng phöông tieän ngheä thuaät qua hình thöùc toân giaùo, do ñoù caùc damnöy ñeàu ñöôïc gia coâng ñaùng keå veà maët ngheä thuaät ñeå maëc nhieân chuùng trôû thaønh caùc taùc phaåm vaên chöông giaù trò. Dó nhieân, beân caïnh caùc saùng taùc naøy coøn coù moät soá saùng taùc chæ thuaàn tuùy phuïc vuï cho yù ñònh toân giaùo hay muïc ñích chuyeân moân, maëc duø chuùng ñöôïc saùng taùc coù vaàn ñieäu cho deã nhôù: caùc taäp thô veà caùch tính lòch (Ariya Harei mölôm) Chuùng thuoäc lónh vöïc khaùc, neân ta khoâng theå lieät keâ chuùng vaøo kho taøng vaên hoïc Chaêm. Ñoù laø di saûn thaâm traàm cuûa daân toäc Chaêm, ñoùng goùp xöùng ñaùng vaøo neàn vaên hoïc ña daân toäc Vieät Nam. Moät neàn vaên hoïc daân toäc trong moät neàn vaên hoùa-vaên minh Nhöng neàn vaên hoïc aáy chöa ñöôïc chuù taâm nghieân cöùu moät caùch töông xöùng vôùi taàm voùc cuûa noù. Coù theå ví vaên hoïc Chaêm nhö moät maûnh röøng hoang chöa ñöôïc khai phaù. Ñi vaøo khu röøng vaên minh Champa, ngöôøi ta chæ nhìn löôùt qua hay ñi voøng quanh. Coù phaûi maûnh röøng quaù thaâm u ñaõ laøm chuøn chaân nhaø thaùm hieåm? Hay vì noù khoâng coù loaïi hoa thôm, coû laï ñaùng cho nhöõng keû thöôûng ngoaïn phaûi nhoïc coâng? Khoâng haún theá. Vaên hoïc Chaêm khoâng coù ñöôïc caùi ñeïp kyø bí cuûa kieán truùc, cuõng khoâng coù caùi ñoäc ñaùo vöôït troäi cuûa neàn ñieâu khaéc, nhöng ñoù laø neàn vaên hoïc daân toäc phong phuù vaø ñaëc saéc. II. Thaønh töïu veà söu taàm vaø nghieân cöùu Nhö vaäy, neàn vaên hoïc daân toäc coù truyeàn thoáng laâu ñôøi kia caàn ñöôïc nhìn nhaän vaø ñaët ñuùng vò trí cuûa noù trong neàn vaên hoïc ña daân toäc Vieät Nam. Maëc duø 20 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 ôû ñaàu theá kyû naøy, moät hoïc giaû uy tín ngöôøi Phaùp - Paul Mus ñaõ ngoä nhaän raèng neàn vaên hoïc naøy coù theå chæ toùm goïn trong vaøi möôi trang saùch,(5) nhöng töø cuoái theá kyû tröôùc, nhieàu nhaø nghieân cöùu trong vaø ngoaøi nöôùc ñaõ chuù yù söu taàm vaø giôùi thieäu noù. Töø nhöõng truyeän keå ñaàu tieân cuûa A. Landes ñöôïc ghi nhaän trong Contes Tjames in naêm 1887 ñeán cuoán chuyeân khaûo Vaên hoïc Chaêm cuûa Inrasara ra ñôøi,(6) coâng taùc nghieân cöùu vaø söu taàm vaên hoïc Chaêm ñaõ coù nhöõng thaønh töïu nhaát ñònh. Coù theå phaân chuùng laøm ba boä phaän sau: II.1. Vaên hoïc daân gian Truyeän keå daân gian: Goàm gaàn 100 truyeän thaàn thoaïi, truyeàn thuyeát, truyeän coå tích ñöôïc A. Landes, E. Aymonier, Thieân Sanh Caûnh, G. Moussay söu taäp beân caïnh caùc baøi vieát cuûa Leâ Vaên Haûo, Phan Ñaêng Nhaät, Nguyeãn Taán Ñaéc, Tröông Só Huøng...(7) Naêm 1995, Nguyeãn Thò Thu Vaân ñeä trình luaän vaên Thaïc só Böôùc ñaàu khaûo saùt truyeän coå Chaêm taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Thaønh phoá Hoà Chí Minh, ñöôïc coi laø coâng trình ñaàu tieân heä thoáng hoùa caùc moâ-típ truyeän coå Chaêm. Thô ca daân gian: goàm hôn 1.000 caâu tuïc ngöõ, caâu ñoá, 30 baøi ca dao, ñoàng dao do Löu Vaên Ñaûo vaø Inrasara söu taàm vaø chuyeån dòch ra tieáng Vieät.(8) Ngoaøi ra, Inrasara coøn coù moät soá baøi nghieân cöùu veà tuïc ngöõ - ca dao Chaêm ñaêng treân caùc taïp chí chuyeân ngaønh.(9) Caùc loaïi haùt daân gian khaùc: Damnöy, Dauh Mödwôn, Dauh Kadhar cuõng ñaõ ñöôïc söu taàm vaø chuyeån dòch sang tieáng Vieät.(10) II.2. Vaên bia kyù Vaên bia kyù ñöôïc saùng taùc töø theá kyû III ñeán theá kyû XV baèng caû hai ngoân ngöõ laø vaên töï Chaêm coå vaø Sanskrit, coù maët khaép mieàn duyeân haûi Trung Boä. Ñeán nay caùc hoïc giaû Phaùp ñaõ phaùt hieän, coâng boá vaø dòch gaàn 200 minh vaên, trong ñoù Löông Ninh ñaõ dòch sang tieáng Vieät 25 minh vaên.(11) Ñaây laø caùc saùng taùc vöøa coù giaù trò söû hoïc, vöøa coù giaù trò vaên hoïc. II.3. Vaên hoïc vieát Ñöôïc phaân laøm boán theå loaïi sau: a. Akayet - Söû thi Akayet Dewa Möno: Goàm 471 caâu thô theo theå ariya Chaêm, xuaát hieän ôû Champa vaøo theá kyû XVI. Caâu chuyeän ñöôïc ghi nhaän laø vay möôïn töø Hikayat Dewa Mandu cuûa Maõ Lai. Taùc phaåm naøy ñaõ ñöôïc G. Moussay dòch ra tieáng Phaùp, sau ñoù laø baûn tieáng Vieät cuûa Thieân Sanh Caûnh vaø Inrasara.(12) Akayet Inra Patra: Coát truyeän Hikayat Indra Putera cuûa Maõ Lai ñöôïc chuyeån thaønh akayet Chaêm vaøo ñaàu theá kyû XVII, goàm 581 caâu ariya. G. Moussay vaø Inrasara ñeàu coù baøi nghieân cöùu veà söû thi naøy.(13) Ñaây laø saùng taùc thuoäc Bi kyù Chaêm theá kyû XI (bia Chieân Ñaøn). 21Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 moâ-típ ngöôøi traùng só (ñaïi dieän cho phaùi thieän), sau khi vöôït qua bao chöôùng ngaïi, baèng taøi naêng vaø ñöùc ñoä cuûa mình ñaõ chieán thaéng löïc löôïng ñaïi dieän cho beân aùc, mang laïi an bình cho xöù sôû, haïnh phuùc cho nhaân daân. Akayet Um Mörup: Söû thi daøi 227 caâu vaø laø moät saùng taùc tröïc tieáp cuûa ngöôøi Chaêm, moâ taû söï xung ñoät giöõa hoaøng töû Um Mörup vaø trieàu ñình vua cha, cuoäc chieán tranh töông taøn giöõa ngöôøi Chaêm AÁn Ñoä giaùo vaø Chaêm Hoài giaùo. Cuoái cuøng laø caùi cheát cuûa traùng só naøy, ngöôøi ñònh mang giaùo lyù Islam truyeàn baù vaøo vöông quoác AÁn giaùo. Ngoaøi ra ngöôøi Chaêm coøn coù hai akayet baèng vaên xuoâi laø Inra Sri Bakan vaø Pram Dit Pram Lak coù nguoàn goác töø söû thi Ramayana cuûa AÁn Ñoä. Nhìn chung, söû thi laø moät trong nhöõng doøng vaên hoïc vieát quan troïng cuûa daân toäc Chaêm. Duø ña soá caùc taùc phaåm ñöôïc vay möôïn töø ngoaøi nhöng ngöôøi Chaêm bieát hoaùn caûi chuùng phuø hôïp vôùi thöïc teá lòch söû-xaõ hoäi cuûa mình. Qua caùc akayet naøy, theå thô ariya Chaêm ñaõ phaùt trieån hoaøn chænh vaø toàn taïi ñeán ngaøy nay. b. Ariya - Tröôøng ca tröõ tình Ba taùc phaåm ñöôïc saùng taùc vaøo khoaûng theá kyû XVII-XVIII ñaõ xaùc laäp theá ñöùng trong vaên hoïc Chaêm laø: Ariya Bini - Cam (162 caâu), Ariya Cam - Bini (118 caâu), vaø Ariya Xah Pakei (149 caâu). Ñaây laø ba chuyeän tình bi ñaùt xaûy ra vaøo giai ñoaïn lòch söû Champa buoåi suy taøn trong ñoù xung ñoät toân giaùo (AÁn Ñoä giaùo-Hoài giaùo) ñöôïc xem laø nguyeân nhaân chính daãn ñeán söï ñoå vôõ vaø caùi cheát (caùc tröôøng ca naøy cuõng ñaõ ñöôïc chuyeån sang tieáng Vieät).(14) Töø theá kyû XIX trôû ñi, nhieàu caâu chuyeän tình ñöôïc saùng taùc thaønh thô: Ariya Möyut, Ariya Kei Oy nhöng ñeán thôøi ñieåm naøy, caùc thi phaåm ngaén laïi vaø ngoøi buùt cuûa thi só Chaêm cuõng keùm saéc saûo ñi. c. Thô theá söï vaø caùc theå loaïi khaùc Xuaát hieän vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVIII ñaàu theá kyû XIX, goàm nhöõng saùng taùc moâ taû caùc cuoäc noåi daäy cuûa noâng daân Chaêm choáng laïi trieàu ñình nhaø Nguyeãn nhö: Ariya Twôn Phauw (66 caâu), Ariya Kalin Thak Wa (80 caâu). Caùc taùc phaåm veà theá thaùi nhaân tình mang tính trieát lyù vaø luaân lyù, goàm: Ariya Glông Anak (116 caâu),(15) Pauh Catwai (134 caâu). Caùc taùc phaåm du kyù: Ariya Po Parông (208 caâu) vaø caû caùc saùng taùc mang tính saám kyù: Dauh Tôy Lôy, Ar Bingu Ngoaøi ba doøng saùng taùc noåi tieáng treân, ngöôøi Chaêm coøn coù ba gia huaán ca: Ariya Patauw Adat Kamei (106 caâu), Kabbon Muk Thruh Palei (112 caâu), Ariya Moät trang söû thi Um Mörup. 22 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Patauw Adat Likei (79 caâu) cuøng moät soá saùng taùc trieát lyù moâ taû nhaân sinh quan cuûa mình: Ariya Nau Ikak (25 caâu), Jadar (60 caâu) Phaàn lôùn caùc taùc phaåm treân ñaõ ñöôïc söu taàm vaø chuyeån dòch sang tieáng Vieät. Sau ñoù khoâng laâu, Cô quan söu taäp thuû baûn Champa Koleksi Manuscrip Melayu Campa thöïc hieän ñöôïc 3 coâng trình giaù trò veà taùc phaåm coå Chaêm bao goàm phaàn daãn luaän, nguyeân taùc chöõ Chaêm truyeàn thoáng, chuyeån töï Latin vaø Index.(16) II.4. Nhaän ñònh sô boä Töø nhöõng noã löïc treân, ta coù caùi nhìn toaøn caûnh vaên hoïc Chaêm. Veà vaên hoïc thaønh vaên, caùc coá gaéng böôùc ñaàu cuûa G. Moussay vaø Thieân Sanh Caûnh trong vieäc söu taàm, dòch thuaät caùc thi phaåm nhö: Akayet Dewa Möno, Ariya Glông Anak laø nhöõng thaønh töïu ñaùng traân troïng. Chính caùc coâng boá quan troïng naøy ñaõ laø moät gôïi yù cho Inrasara tieáp böôùc vôùi Ariya Cam - Bini, Ariya Bini - Cam, Ariya Xah Pakei Caùc taùc phaåm vieát baèng chöõ Akhar thrah ñöôïc in nguyeân vaên, dòch vaø chuù thích, ñaõ cho ngöôøi ñoïc moät caùi nhìn nghieâm tuùc hôn veà neàn vaên hoïc coå ñieån Chaêm. Beân caïnh ñoù laø vaên bi kyù, ñaây laø boä phaän vaên hoïc raát khoù, bôûi noù ñuïng chaïm ñeán vaán ñeà ngöõ hoïc vaø vaên baûn hoïc. Coù leõ vì chöa quan taâm ñeán vaán ñeà naøy maø khi xuaát baûn taùc phaåm Truyeän thô Chaøm, Tuøng Laâm vaø Quaûng Ñaïi Cöôøng ñaõ phaïm nhieàu sai soùt khaù nghieâm troïng.(17) Theo G. Moussay thì hai dòch giaû naøy khoâng ñöôïc ñoïc (hay khoâng ñoïc ñöôïc?) vaên baûn neân ñaõ ñöa ra baûn dòch ñoù.(18) Raát tieác, baûn dòch naøy ñöôïc Ñaëng Nghieâm Vaïn cho in laïi nguyeân vaên nhöng thay teân ngöôøi keå! Nhö Truyeän Hoaøng töû Um Ruùp vaø coâ con gaùi chaên deâ, ghi Thieát Ngöõ keå. Ariya Chaêm - Bini ghi Pikixuh keå vôùi caùc chuù thích chöa chính xaùc nhö: “Aria: moät ñieäu keå chuyeän thô cuûa daân toäc Chaêm, gioáng ñieäu keå chuyeän thô Luïc Vaân Tieân ôû Nam Boä”.(19) Ngöôøi Chaêm khoâng keå thô bao giôø, hoï chæ ngaâm (hari) hay ñoïc (pwôc) thô. Vaø ariya coù nghóa laø: thô, theå thô, tröôøng ca tuøy theo vaên caûnh maø dòch. Ñoù laø sai laàm chính cuûa Ñình Hy trong Baûn saéc vaên hoùa vaø vaán ñeà xaây döïng vaên hoùa vuøng daân toäc Chaêm ôû Thuaän Haûi vaø nhaát laø Tröông Só Huøng trong Truyeän thô daân gian Chaêm.(20) Veà vaên hoïc daân gian, coù leõ truyeän coå laø theå loaïi ñöôïc chuù yù söu taàm nhieàu nhaát vaø ñöôïc in döôùi nhieàu daïng thöùc khaùc nhau. Nhöng hôn moät nöûa aán phaåm naøy laø nhöõng caâu chuyeän ñöôïc sao ñi cheùp laïi, thieáu caû xuaát xöù vaø thaäm chí coù nhöõng chuù thích khoâng chính xaùc.(21) Ví duï trong Tuyeån taäp truyeän coå tích caùc daân toäc ôû Vieät Nam ghi: “Truyeän naøy (Cucai - Marut) ñöôïc keå theo moät truyeän daøi baèng thô treân 2.000 caâu cuûa ñoàng baøo Chaêm”. Ngöôøi Chaêm khoâng coù truyeän naøo nhö theá caû, truyeän daøi nhaát ñöôïc bieát laø Akayet Inra Patra goàm 581 caâu ariya.(22) Rieâng tuïc ngöõ-ca dao, caùc caâu ñöôïc daãn lieäu trong Töø ñieån G. Moussay, Vaên hoùa Chaêm(23) ñaõ laø moät nguoàn tö lieäu ñaùng quyù. Beân caïnh ñoù, Tuïc ngöõ - caâu ñoá Chaêm(24) laø aán phaåm ñaàu tieân giôùi thieäu coù tính chuyeân bieät veà chuûng loaïi folklore naøy. Nhöng tieác thay, taøi lieäu trình baøy quaù sô saøi ñaõ khoâng cho chuùng ta moät caùi nhìn khaùi quaùt ñuùng ñaén veà tuïc ngöõ-ca dao Chaêm. 181 caâu (quaù ít) trong ñoù nhieàu caâu truøng laëp: Caâu 27 - 107, 74 - 137, 65 - 145; nhieàu caâu khoâng 23Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 phaûi laø tuïc ngöõ: caâu 57, 63, 68, 70, 72, 76, 83, 86, 94, 98, 106, 110 Laém khi moät caâu ca dao ñöôïc cheû ra vaø cho laø tuïc ngöõ, nhaän laàm tuïc ngöõ vôùi thaønh ngöõ. Ñoù laø chöa noùi ñeán caùc khuyeát ñieåm traàm troïng veà chuyeân moân: dòch sai töø, hieåu sai yù, loãi chính taû thì voâ soá vaø nhaát laø loái phieân aâm khoâng theo moät heä thoáng, quy taéc naøo caû. Ñoù laø nhöõng gì ñöôïc vieát vaø giôùi thieäu veà vaên hoïc Chaêm trong moät theá kyû qua. Caùc thaønh töïu haõy coøn quaù khieâm toán! Vaên hoïc Chaêm vaãn coøn nhö moät maûnh röøng nhieàu goã quyù ñang giaáu mình. Noù caàn phaûi töï giôùi thieäu vôùi ñaùm ñoâng coâng chuùng khuoân maët thöïc cuûa noù. Sau ñaây, chuùng ta thöû laàn töøng böôùc doø daãm ñi vaøo maûnh röøng naøy. III. Caùc ñaëc tröng vaên hoïc vaø sinh hoaït vaên hoïc Chaêm III.1. Sinh hoaït vaên hoïc cuûa daân toäc Chaêm ngaøy nay Ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Chaêm phaân taùn moûng, coäng vôùi nhöõng khoù khaên veà maët kinh teá ñaõ coù aûnh höôûng khoâng ít ñeán moái giao löu qua laïi giöõa caùc coäng ñoàng. Beân caïnh khaùc bieät veà phong tuïc taäp quaùn vaø toân giaùo daãn ñeán nhöõng khaùc bieät khaù lôùn veà sinh hoaït xaõ hoäi. Vaên hoïc nhö laø moät boä phaän sinh hoaït tinh thaàn cuûa xaõ hoäi cuõng phaûi chòu chung soá phaän ñoù. Thöïc teá, trong khi ngöôøi Chaøm Ñoâng ñang coøn baûo löu toân giaùo coå truyeàn vôùi nhöõng saéc thaùi vaên hoùa phong phuù cuûa daân toäc, thì ôû Chaøm Giöõa vaø Chaøm Taây,(25) ñaïi boä phaän ngöôøi Chaêm ñaõ hoaøn toaøn theo Hoài giaùo. Ngaøy nay, caùc ciet saùch quyù ghi baèng chöõ Akhar thrah ôû vuøng Chaøm Taây vaãn coøn ñöôïc löu giöõ, nhöng raát ít khi ñöôïc duøng tôùi. Caøng hieám hôn nöõa, nhöõng ngöôøi ñoïc vaø hieåu ñöôïc caùc maûnh vuïn tö lieäu quyù baùu aáy. Sinh hoaït vaên hoïc Chaêm, töø khi Champa tan raõ, vaãn xoay quanh caùc saùng taùc truyeàn khaåu coù tính trình dieãn, caùc taùc phaåm cheùp truyeàn tay maø ñaïi boä phaän ñöôïc loàng vaøo caùc hình thöùc sinh hoaït tín ngöôõng daân gian moät caùch nhuaàn nhuyeãn. Chính hình thöùc sinh hoaït naøy ñaõ giöõ cho vaên hoïc daân toäc hôi thôû truyeàn thoáng vaø söùc soáng ñaùng keå trong thôøi hieän ñaïi. Nhöng ngaøy nay, phaàn ñoâng theá heä treû Chaêm, bò quay cuoàng theo toác ñoä cuûa vaên minh cô giôùi, ñang töï rôøi xa nguoàn coäi. Treû con Chaêm khoâng coøn haùt ñoàng dao nöõa, khoâng coøn ñöôïc nghe keå caâu chuyeän coå tích trong nhöõng ñeâm traêng thô moäng nôi khung caûnh cuûa thoân trang xöa nöõa, khoâng coøn ñöôïc thaû hoàn bay theo goùt chaân Dewa Möno qua nhöõng taàng trôøi bao la nöõa. Coâ gaùi Chaêm khoâng coøn ñöôïc giaùo huaán qua tröôøng lôùp Muk Thruh Palei nöõa. Thanh nieân Chaêm khoâng coøn ñöôïc hun ñuùc baèng haøo khí Po Klaung Girai, tinh thaàn Pauh Caùc taùc phaåm veà vaên hoïc coå Chaêm. 24 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Catwai hay tö töôûng thaâm traàm cuûa Glông Anak nöõa. Vaø truyeàn thuyeát, thaàn thoaïi, tuïc ngöõ ca dao chæ coøn laø nhöõng maûnh vuïn cuûa kyù öùc coøn ñoïng laïi trong taâm thöùc cuûa moät theá heä ñang tuoåi xeá chieàu, ngaøy caøng bò khuaát laáp, vuøi choân.(26) Qua hai möôi naêm ñi ñieàn daõ, söu taàm taøi lieäu caû ba vuøng cö truù cuûa ngöôøi Chaêm, chuùng toâi nhaän thaáy moät thöïc traïng ñaùng buoàn laø sinh hoaït vaên hoïc daân toäc coù söï suy giaûm ñaùng keå, theo ñòa baøn cö truù: giaûm daàn töø ngoaøi Trung vaøo trong Nam; theo ñoä tuoåi: theá heä treû keùm haún theá heä giaø; vaø theo thôøi gian: ngaøy nay, möùc ñoä löu taâm ñeán vaên hoïc cuûa caùc cuï lôùn tuoåi cuõng suy giaûm ñi moät caùch ñaùng tieác. Vaø ñieàu quan troïng hôn caû caàn ñöôïc ghi nhaän laø moâi tröôøng sinh hoaït cuûa vaên hoïc Chaêm ñaõ khoâng coøn. Do ñoù ngaøy nay, caùc trung taâm sinh hoaït vaên hoïc hieám hoi tröôùc kia nhö Höõu Ñöùc, Myõ Nghieäp, Vaên Laâm tænh Ninh Thuaän cuõng ñang maát ñi söï nhoän nhòp voán coù cuûa noù. III.2. Tö lieäu vaên hoïc Chaêm - thöïc traïng Daân toäc Chaêm voán yeâu vaên chöông vaø ngheä thuaät. Baèng chöùng laø trong baát kyø ciet saùch naøo cuûa gia ñình naøo coøn löu tröõ ñöôïc ñeán ngaøy nay ñeàu coù maët vaøi ba taùc phaåm vaên chöông. Vaên chöông laø moùn aên tinh thaàn cuûa moïi thaønh phaàn xaõ hoäi, töø giai caáp Paxeh (giôùi tu só Baø-la-moân) tôùi ngöôøi noâng daân chaân laám tay buøn, töø thaønh phaàn Aw Kauk (AÙo Traéng - aùm chæ giôùi tu só) nhö Acar, Mödwôn ñeán lôùp daân thöôøng (gaheh), vaø ôû caû nam laãn nöõ giôùi. Vaø môùi ñaây thoâi, trong xaõ hoäi Chaêm coøn toàn taïi moät ngheà vieát chöõ, cheùp thô ñöôïc quaàn chuùng lao ñoäng traân troïng nhö laø moät ngheà cao quyù.(27) Maëc duø xuaát hieän ngheà cheùp saùch, tình traïng khan hieám tö lieäu vaãn khoâng sao traùnh khoûi, vì loái thuû coâng khoâng theå saûn xuaát haøng loaït. Teä hôn nöõa, chieán tranh ngoaïi xaâm hay noäi chieán thöôøng xaûy ra chuyeän tòch thu hay ñoát saùch hoaëc choân giaáu ñeå roài maát ñi. Tình traïng baûo quaûn laïi caøng sô saøi hôn. Saùch ñöôïc cheùp treân loaïi giaáy baûn, chæ sau naøy (thôøi Phaùp thuoäc) ngöôøi Chaêm môùi söû duïng loaïi giaáy xi-maêng ñeå cheùp tö lieäu; tröôùc kia, chuùng ñöôïc vieát treân laù buoâng döôùi nhieàu daïng thöùc thaät phong phuù. Saùch ñöôïc caát trong ciet treo leân choã cao raùo trong nhaø vaø ñöôïc ñem phôi naéng ñònh kyø. Do vieäc baûo quaûn sô saøi, neân chuùng deã bò thôøi gian huûy hoaïi. Beân caïnh ñoù, söï giaûm suùt loøng nhieät tình vôùi di saûn coå nhaân ñeå laïi ôû theá heä treû ngaøy nay khieán cho hoï khoâng saün saøng sao laïi caùc tö lieäu töø caùc pho saùch ñaõ nhaøu naùt nhö caùc cuï ngaøy xöa nöõa. Ñoù laø vaøi nguyeân nhaân chính daãn ñeán söï khan hieám tö lieäu Chaêm noùi chung. Coøn veà chaát löôïng caùc baûn cheùp tay naøy thì sao? Khoâng vieän ñeán lyù do cheùp tay deã daãn tôùi tình traïng tam sao thaát baûn ôû taát caû baûn thaûo Chaêm, ngay yù thöùc lòch söû cuõng ñaõ taïo neân sai bieät quaù lôùn ôû caùc baûn cheùp tay naøy. Ngöôøi Chaêm noùi chung khoâng coù thoùi quen toân troïng nguyeân taùc. Hoï coù theå söûa vaên ngöôøi khaùc khi nhaän thaáy noù khoâng ñöôïc hay, khoâng hôïp yù, baát hôïp lyù, vaø thaäm chí chæ vì khoâng hieåu noù. Teä haïi hôn laø naïn cheùp caåu thaû theo loái “Jôl di G pwôc L, jôl di L pwôc G” (Keït chöõ G ñoïc sang chöõ L, keït chöõ L thì hieåu qua chöõ G),(28) naïn giaáu chöõ 25Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 (padôp akhar) daãn ñeán tình traïng moät vaên phaåm ñöôïc cheùp trong ba hay boán taäp khaùc nhau, ñeå chæ coù keû sôû höõu vaên baûn môùi coù theå tieáp caän ñöôïc. Vaø cuoái cuøng laø tình traïng baát hoaøn chænh cuûa chöõ Akhar thrah xaûy ra tröôøng hôïp caù nhaân hay moãi ñòa phöông vieát moãi khaùc, hoaëc vieát moät ñaèng ñoïc moät neûo keùo theo söï sai laïc veà ngöõ nghóa ñeán voâ cuøng. Ngoaøi ra, vì tính thieâng lieâng luoân ñöôïc gaùn cho taùc phaåm cuûa coå nhaân neân nhieàu ngöôøi muoán ñaåy luøi thôøi gian xuaát hieän cuûa taùc phaåm caøng xa chöøng naøo hay chöøng naáy, cho taùc phaåm vaên chöông coù tính chaát coå ñieån hôn, nhöõng caâu saám kyù mang tính tieân tri cao hôn. Neân chuùng ta ñöøng ngaïc nhieân khi thaáy coù tuyeân boá nhö ñinh ñoùng coät raèng Ariya Glông Anak xuaát hieän töø 700 naêm veà tröôùc, vaø Akayet Dewa Möno coù tröôùc Truyeän Kieàu ñeán 500 naêm.(29) Ñoù laø tình traïng chung cuûa caùc tö lieäu Chaêm vaø thaùi ñoä cuûa hoï ñoái vôùi tö lieäu naøy, maø vaên hoïc laø moät boä phaän quan troïng. Vaên hoïc Chaêm nhö laø moät thö vieän lôùn, qua cuoäc chieán tranh, moät soá ñöôïc nhöõng thuû thö trung tín chia nhau mang caát giöõ. Roài theo chieàu höôùng xaáu cuûa thôøi cuoäc, ngöôøi ta ñaõ caát giaáu noù, xem nhö cuûa gia baûo thieâng lieâng khoâng deã gì ñuïng chaïm tôùi.(30) III.3. Thuaät ngöõ vaên hoïc Chaêm Moät trôû ngaïi to lôùn khaùc khieán cho nhieàu nhaø nghieân cöùu chöa ñi saâu vaøo maûnh röøng vaên hoïc Chaêm chính laø caùi khoù hieåu cuûa thöù ngoân ngöõ chuyeân chôû noù. Vì coù moät soá taùc phaåm ra ñôøi caùch nay khoaûng ba, boán theá kyû nhö Akayet Dewa Möno, Akayet Inra Patra; cuõng coù khoâng ít taùc phaåm ñöôïc vieát baèng moät thöù ngoân töø thaàn bí (la langue mystique); söï khaùc bieät veà aâm vaø nghóa giöõa hai vuøng Chaøm Ñoâng vaø Chaøm Taây; voán töø vay möôïn töø tieáng Sanskrit, AÛ Raäp nhöng ñaõ bò bieán aâm, bieán nghóa; caùc sai bieät khaù lôùn giöõa caùc baûn cheùp tay Minh ñònh ngöõ nghóa cuûa thuaät ngöõ vaên hoïc Chaêm vaø ñoái chieáu vôùi thuaät ngöõ tieáng Vieät laø moät ñieàu khoù khaên nhöng caàn thieát. Khoù khaên, vì ñaây laø moät vieäc laøm hoaøn toaøn môùi meû trong khi tö lieäu coâng cuï laïi thieáu. Caàn thieát, bôûi chaúng nhöõng noù giuùp cho ngöôøi ñoïc coù caên baûn tieáng phoå thoâng tìm ñöôïc töø tieáng Chaêm töông öùng maø coøn giuùp chuùng ta moät soá tieâu chí ñeå phaân ñònh caùc theå loaïi vaên hoïc Chaêm. Panwôc yaw, dòch saùt nghóa laø “lôøi” (ngöôøi) “xöa”, “lôøi” (ñöôïc truyeàn töø) “xa xöa”. Yaw: xöa; autrefois (M) trong töø möng yaw möng tik: töø xa xöa; depuis autrefois (M). Ngoaøi ra adauh yaw: “haùt xöa” ñöôïc ngöôøi Chaêm duøng chæ caùc loaïi haùt daân gian noùi chung. Chuùng toâi dòch panwôc yaw laø tuïc ngöõ. Panwôc pañit, nghóa ñen laø “lôøi” hay “caâu” (ñöôïc daân gian) “ñaët”, “ñònh”; pañit: fixer, deùcider (A). Nhö vaäy, hai thuaät ngöõ naøy ñöôïc chuyeån dòch laø tuïc ngöõ, ca dao thì khaù chính xaùc. Rieâng pañit, ngoaøi nghóa ñöôïc ghi trong (A) nhö ñaõ neâu, coøn coù nghóa laø “daãn”, “daãn chöùng”. Ngöôøi Chaêm noùi: Ong taha nan ñom pwôc tarieng di pañit blauh kadha: OÂng giaø aáy noùi hay daãn chaâm ngoân. Trong caâu noùi, chuùng toâi nhaän thaáy pañit ñöôïc duøng nhö moät ñoäng töø (verbe), hay moät tính ñoäng töø (participe) nhö ôû töø gheùp panwôc pañit. Chuùng toâi khoâng thaáy ngöôøi Chaêm duøng pañit nhö moät danh töø (nom) trong moïi traïng huoáng. Cho neân pañit ñöôïc dòch laø chaâm ngoân thì thaät chöa oån. Chuùng ta coù theå dòch ca dao laø panwôc pañit. 26 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Ngoaøi hai töø treân, chuùng toâi muoán neâu theâm hai thuaät ngöõ khaùc khoâng thaáy ghi trong (A) laãn (M)(31) maëc duø chuùng ñöôïc ngöôøi Chaêm duøng raát phoå bieán. Bauh kadha: Maëc duø trong cuïm töø pañit bauh kadha (daãn tuïc ngöõ, chaâm ngoân,) bauh kadha ñöôïc hieåu toång quaùt laø chaâm ngoân, tuïc ngöõ hay caùch ngoân, nhöng moät caùch tinh nghóa, noù phaûi ñöôïc hieåu nhö laø ngöõ coù saün. Chuùng toâi xeáp noù töông öùng vôùi thuaät ngöõ “thaønh ngöõ” beân tieáng Vieät. Panwôc pañau: caâu ñoá. Kadha rinaih dauh: ñoàng dao. Ômpôm: giai thoaïi. Chuùng toâi khoâng dòch laø “söï tích” (M), vì ômpôm chæ mang yù nghóa moät caâu chuyeän ngaén hay veà moät nhaân vaät, moät maûnh ñôøi ñaày yù nghóa cuûa nhaân vaät ñoù. Damnöy (hay damönöy): truyeàn thuyeát. Chuùng toâi khoâng dòch laø “tieåu söû” (M), vì tieåu söû mang tính chính xaùc veà lòch söû cuûa moät nhaân vaät, trong khi damnöy Chaêm phaàn nhieàu chæ laø nhöõng hö caáu ngheä thuaät xung quanh tieåu söû kia. Damnöy veà cei, po, bia (vua, töôùng, hoaøng haäu) thöôøng ñöôïc thi hoùa vaø ñöôïc haùt trong caùc leã rija do Ong Mödwôn laøm chuû leã. Chuùng toâi dòch caùc damnöy naøy laø “baøi ca lòch söû”, hay tuïng ca. Ariya: thô, tröôøng ca, theå thô. Ariya laø thô, noùi chung; nhöng khi ngöôøi Chaêm noùi laøm theo theå thô thì hoï vieát: twôk twei ariya: vieát theo theå thô. Rieâng caùc baøi thô daøi thì ñeàu goïi laø ariya: tröôøng ca. Akayet: söû thi hay traùng ca. Ngöôøi Chaêm chæ keå ba taùc phaåm baèng thô: Dewa Möno, Inra Patra, Um Mörup, vaø hai baèng vaên xuoâi Pram Mödit Pram Mölak, Inra Sri Bikan laø akayet. Akayet laø moät taùc phaåm daøi ñöôïc xaây döïng vôùi moät quy moâ lôùn vaø coù nhieàu nhaân vaät tham döï, nhaát laø caâu chuyeän ñöôïc keå moät caùch “khaùch quan” vaø mang naëng chaát thaàn thoaïi. Do ñoù, duø Ariya Bini - Cam coù daøi hôn Um Mörup nhöng noù chæ ñöôïc goïi laø ariya, vì ñaây laø thi phaåm naëng tính chuû quan, caâu chuyeän ñaõ bò khuùc xaï qua laêng kính cuûa kyù öùc vaø nhaän ñònh cuûa thi só, vaø nhaát laø chaát lieäu cuûa thi phaåm ñöôïc laáy töø thöïc teá cuoäc soáng laø chính. III.4. Veà theå thô ariya Chaêm a. Chuùng toâi taïm duøng cuïm töø luïc baùt Chaêm ñeå chæ theå thô ariya Chaêm. Ariya coù caùc nghóa: - Tröôøng ca: Ariya Cam - Bini (Tröôøng ca Chaêm - Baøni). - Thô: Sa kadha ariya: moät baøi thô. - Theå thô: Cwak twei ariya: laøm theo theå thô. Ñeán nay chöa coù taøi lieäu naøo xaùc ñònh thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa ariya luïc baùt Chaêm. Caøng khoâng coù moät baøi nghieân cöùu chuyeân saâu naøo veà theå thô daân toäc khaù ñoäc ñaùo naøy. Chæ bieát raèng ngay töø cuoái theá kyû XVI - ñaàu theá kyû XVII ñöôïc ghi nhaän laø thôøi ñieåm ra ñôøi cuûa söû thi Dewa Möno, luïc baùt Chaêm ñaõ coù maët. Vaø tröôùc ñoù nöõa, trong ca dao Chaêm, luïc baùt laø theå thô ñöôïc ñoäc quyeàn söû duïng. Xeùt thaáy luïc baùt Vieät vaø theå ariya Chaêm coù caùc ñieåm töông ñoàng raát cô baûn – maëc duø do cô caáu ngoân ngöõ dò bieät cuûa hai daân toäc neân xu höôùng phaùt trieån cuûa noù cuõng khaùc nhau – vaø nhaát laø cho ñeán nay theå thô cuûa daân toäc naøy 27Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 chöa ñöôïc nhaän bieát vaø ñaùnh giaù moät caùch ñuùng möùc, neân vieäc cung caáp tö lieäu vaø laøm vaøi so saùnh böôùc ñaàu laø ñieàu caàn thieát. b. Ariya luïc baùt Chaêm gieo vaàn löng. Chöõ thöù saùu doøng luïc hieäp vôùi chöõ thöù tö doøng baùt: Thei mai möng deh thei o Drôh phik kuw lo yaum sa urang. Ai ñeán töø ñaèng kia xa Gioáng ngöôøi yeâu ta rieâng chæ moät ngöôøi. (Panwôc pañit - Ca dao) Hieän töôïng naøy chuùng ta cuõng thaáy trong ca dao Vieät: Treøo leân caây böôûi haùi hoa Böôùc xuoáng vöôøn caø haùi nuï taàm xuaân. Ngaøy nay, thænh thoaûng vaãn coù moät vaøi taùc giaû duøng. Theá nhöng trong khi ñaõ oån ñònh, tuyeät ñaïi ña soá luïc baùt Vieät hieäp vaàn ôû chöõ thöù saùu thì trong ariya Chaêm noù khoâng heà thay ñoåi. c. Ariya gieo caû vaàn baèng laãn vaàn traéc: Mai baik dei brei pha crong Tangin dei tappong kauk luk mönhök Bbuk ai tarung yuw hrôk Tangin dei pôk nhjwôh yuw tathi. Veà ñi em cho ñuøi gaùc Baøn tay em vuoát, ñaàu xöùc daàu thôm Toùc anh buø roái nhö rôm Tay em vuoát thì möôït nhö löôïc chaûi. Ñaây laø loaïi vaàn duø hieám nhöng cuõng coù xuaát hieän trong thô ca daân gian Vieät: Toø voø maø nuoâi con nheän Ngaøy sau noù lôùn noù quyeän nhau ñi (Ca dao). Nhöng khoâng nhö ôû luïc baùt Vieät, vaàn traéc toàn taïi khaù bình ñaúng vôùi vaàn baèng trong ariya Chaêm. Thaäm chí trong moät baøi thô daøi, noù gaàn nhö ñöùng xen keõ. Nghóa laø cöù moät caâu hieäp vaàn baèng tieáp lieàn moät caâu hieäp vaàn traéc. d. Tieáng Chaêm laø thöù ngoân ngöõ ña aâm tieát neân khaùc vôùi luïc baùt Vieät, soá löôïng tieáng ñöôïc ñeám trong ariya Chaêm cuõng khaùc. Coù hai tröôøng hôïp xaûy ra: + Ñeám theo aâm tieát: - Cam saung Bini ke kan 1 2 3-4 5 6 Mu sa karan ia sa bilauk (Ca dao) 1 2 3-4 5 6 7-8 - Tabur xanöng twei ñôy 1-2 3-4 5 6 Wak Pauh Catwai twei bauh akhar (Pauh Catwai) 1 2 3-4 5 6 7-8 28 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Chuùng ta thaáy loái ñeám aâm tieát naøy coù maët trong caùc saùng taùc mang tính tröõ tình (Ariya Cam - Bini, Ariya Xah Pakei), hoaëc mang phong caùch chaâm ngoân (Pauh Catwai, Muk Thruh Palei) vaø trong haàu heát caùc saùng taùc bình daân Chaêm. + Ñeám theo löôïng troïng aâm: Hieän töôïng ñoïc löôùt, neùn chöõ (compression), hay nuoát aâm (elision) laø chuyeän bình thöôøng gaàn nhö laø thuoäc tính cuûa ngoân ngöõ ña aâm tieát, nhaát laø trong saùng taùc thô ca. Tieáng Chaêm khoâng laø ngoaïi leä. Trong caùc söû thi nhö Dewa Möno, Um Mörup, Inra Patra hay caùc taùc phaåm mang tính trieát lyù, theå ariya chæ ñöôïc tính theo löôïng troïng aâm cuûa töø ña aâm chöù khoâng tính töøng aâm tieát nhö tröôøng hôïp thöù nhaát. Caû moät soá hö töø cuõng bò löôïc bôùt. - Akayet si panöh twôr tabiak 01-2 3 04 5 06 Padông nöm ka ratwôk Rija Dewa Möno (Akayet Dewa Möno) 01 2 3 04 05 06 7-8 - Glông anak linhaiy likuk jang o hu 1 02 03 04 5 0 6 Bhian drap ngap ralo piôh hapak khing ka thraung (Ariya Glông Anak) 1 2 3 04 5 06 7 0 8 Daáu veát cuûa caùch ñeám naøy chuùng ta cuõng coù thaáy trong vaøi baøi ca dao Vieät xöa: Mình noùi doái ta mình haõy coøn son (8 chöõ) Ta ñi qua ngoõ ta thaáy con mình boø (9 chöõ) Con mình nhöõng traáu cuøng tro (8 chöõ) Ta ñi xaùch nöôùc taém cho con mình. (8 chöõ) Nhöng khi luïc baùt Vieät phaùt trieån oån ñònh, noù döøng laïi ôû 6-8. Caùc caùch taân sau naøy khoâng quan taâm ñeán löôïng aâm tieát trong caâu maø ñaët naëng ôû vaét doøng vaø nhaát laø ngaét nhòp, thì ariya luïc baùt Chaêm vaãn phaùt trieån theo kieåu tröông nôû. Chuùng ta taïm phaùc hoïa moâ hình cuûa ariya luïc baùt Chaêm nhö sau: Söï tröông nôû naøy phaùt trieån ra theo moät, hai hay caû ba chieàu muõi teân. Töø ñoù tröôøng hôïp thöù ba xaûy ra. e. Luïc baùt bieán theå: coù maët raûi raùc trong caùc saùng taùc, ñaëc bieät laø trong Ariya Bini-Cam. ÔÛ ñaây duø luïc baùt Chaêm vaãn oån ñònh ôû caáu truùc hình thöùc nhöng raát töï do trong soá löôïng aâm tieát. Trong ñoaïn ariya sau, soá löôïng aâm tieát tröông nôû thoaûi maùi theo chieàu muõi teân, caû chieàu xuoâi laãn chieàu ngöôïc, maø aâm tieát hieäp vaàn nhö laø moät truïc coá ñònh giöõ nhòp cho caû ñoaïn thô: - Limön tôl Bal Hanguw 1-2 3 4 5-6 Bal siam mötwaw möthrum tabbang car côk 1 2 3-4 Kraung riya padông ia banôk 6 Pabah lamngö mökhôk ikan hadang raxa raxa. 4 (Ariya Bini - Cam) 29Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Söï tröông nôû naøy phaùt trieån ra theo moät, hai hay caû ba chieàu muõi teân. Loaïi theå ariya naøy chuùng toâi taïm goïi laø luïc baùt bieán theå. f. Cuõng nhö thanh ñieäu trong luïc baùt Vieät xöa, ariya Chaêm phaùt trieån khaù thoaûi maùi. Thoaûi maùi caû khi thanh ñieäu cuûa luïc baùt Vieät oån ñònh ôû: Baèng Traéc Baèng Baèng Traéc Baèng Baèng - Pathei ñong dap karôm B T B Ni jôh hadôm bbông gôp di thauh (Pauh Catwai) T B T T - Caik tian möng xit tôl praung B T B Bbuk pauh di raung hu ka urang (Ca dao) T B B B - Dom lac mökrö siam bbiak T B T Bboh möh pariak ba gôp pahlap (Pauh Catwai) T T T T Nhö ñaõ neâu ôû treân, luïc baùt Vieät xöa coù vaàn traéc. Vaø khi baøi thô hôn hai caëp luïc baùt coù loái gieo caû vaàn baèng laãn traéc thì chuùng mang daùng daáp cuûa theå song thaát luïc baùt. Toø voø maø nuoâi con nheän Ngaøy sau noù lôùn noù quyeän nhau ñi Toø voø ngoài khoùc tæ ti Nheän ôi nheän hôõi maày ñi ñaøng naøo. Ta haõy so saùnh baøi ca dao Vieät treân vôùi ñoaïn thô (raát nhieàu ñoaïn thô) sau trong Ariya Bini - Cam cuûa Chaêm: Limön tôl Bal Lai Bal Huh Bal glôh ginuh bhap ilimo Bal ñwa danuh khak bilo Xanak ginrôh ralo halei jang o bboh. Thaät laø moät töông ñoàng ñeán baát ngôø. Qua ñoái chieáu vaø phaân tích sô boä, chuùng ta thaáy luïc baùt Vieät vaø ariya Chaêm coù raát nhieàu ñieåm gioáng nhau. Trong ñoù caùi gioáng nhaát laø nhòp ñieäu (rhythm) cuûa chuùng. Khaùc nhau chaêng laø do söï dò bieät ôû ngoân ngöõ cuûa hai daân toäc. Chuùng ta khoâng theå khaúng ñònh caùi naøo coù tröôùc caùi naøo coù sau. Luùc naøy thì khoâng theå - trong khoaûng muø môø cuûa lòch söû aáy. Nhöng chaéc chaén laø coù söï aûnh höôûng vaø taùc ñoäng qua laïi. Ngaøy nay, giôùi laøm thô Chaêm cuõng coù saùng taùc theo theå luïc baùt thuaàn Vieät: oån ñònh, chæ gieo vaàn baèng vaø hieäp vaàn ôû chöõ thöù 6 caâu baùt. Baøi “Su-on bhum Cam” cuûa Jaya Möyut Cam(32) laø moät ví duï: Bia harei dauk ngauk bbon jwa 1 02 3 4 5 6 (7/6: 7 aâm tieát, 6 chöõ hay troïng aâm) Maung hala kayuw jruh, pahwai paha tian drei 1 02 03 4 05 06 7 8 (12/8) Duø vaäy, caùi khung cuûa ngoân ngöõ ña aâm tieát vaãn chöa heát “goø boù” theå ariya Chaêm. Ñeå noù khoâng bao giôø heát laø noù, nghóa laø ñaëc tröng Chaêm.(33) 30 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 III.5. Vaán ñeà khuyeát danh cuûa caùc saùng taùc vaên hoïc Chaêm Moät ñieàu nöõa caàn löu yù laø hieän töôïng khuyeát danh cuûa toaøn boä taùc phaåm coå Chaêm. Coù theå do tính khieâm toán cuûa ngöôøi Chaêm khieán hoï muoán giaáu maët sau taùc phaåm. Cuõng coù theå bôûi vì hoï luoân bò aùm aûnh bôûi söï haõm haïi cuûa keû thuø ngoaïi bang hay caû keû ñoá kî cuøng maùu muû neân hoï phaûi töï ruùt lui khi ñaõ giaõi baøy taâm tö, chí khí cuûa mình trong vaên phaåm. Coøn coù yù kieán khaùc cho raèng caùc taùc phaåm naøy xöa kia ñeàu coù ghi teân tuoåi taùc giaû, nhöng sau ñoù ñaõ bò theá heä sau queân laõng ñi. Ngöôøi Chaêm muoán coi chuùng nhö laø nhöõng taùc phaåm cuûa thaàn linh chöù khoâng phaûi laø saûn phaåm cuûa ngöôøi phaøm traàn. Moät yù kieán khaùc cuõng ñaùng ghi nhaän laø do thieáu tinh thaàn “löu thuû ñan taâm” cuûa caùc vò tu só Baø-la- moân ñaõ daãn tôùi tình traïng naøy. Cho neân khoâng laï, khi haàu heát saùng taùc cuûa thi só Chaêm môùi xuaát hieän vaøo ñaàu theá kyû XX nhö cuûa Mödwôn Jiaw, Po Thien nay cuõng ñaõ khuyeát danh, voâ danh roài. “Moät taùc phaåm ngheä thuaät ñuùng nghóa khoâng coù taùc giaû vaø thôøi gian”, Jiddu Krishnamurti noùi theá. Duø sao, ñaáy chæ laø vaøi yù kieán caù nhaân ñöôïc ngöôøi vieát löôïm nhaët xoay xung quanh moät hieän töôïng quan troïng, caùc yù kieán aáy caàn coù caùc baèng chöùng thuyeát phuïc hôn.(34) III.6. Ngoân ngöõ Chaêm Tieáng Chaêm thuoäc ngöõ heä Nam Ñaûo. Trong phaïm vi khu vöïc, voán töø cô baûn cuûa tieáng Chaêm ña phaàn gioáng tieáng Malaysia, Indonesia, Brunei ÔÛ trong nöôùc, tieáng Chaêm cuøng ngöõ heä vôùi tieáng EÂñeâ, Giarai, Churu, Raglai. Trong quaù trình lòch söû, cuõng nhö caùc nöôùc Ñoâng Nam AÙ treân, Champa tieáp nhaän neàn vaên hoùa AÁn Ñoä, sau ñoù laø vaên hoùa Hoài giaùo, cuøng vôùi hai neàn vaên hoùa lôùn naøy laø Phaïn ngöõ laãn ngoân ngöõ arabic thuoäc vaên hoùa Hoài giaùo du nhaäp vaøo vaên chöông chöõ nghóa Chaêm. Söï kieän naøy laø ñieàu kieän thuaän tieän cho vieäc nghieân cöùu baèng phöông phaùp so saùnh vaên hoïc, trong nöôùc laãn khu vöïc. Ví duï deã thaáy nhaát: söû thi akayet cuûa Chaêm coù lieân quan vôùi Hikayat cuûa Malaysia hay Indonesia, caû veà thuaät ngöõ laãn noäi dung ñeà taøi taùc phaåm maø thuaät ngöõ ñoù chæ ñònh. Theo caùc nhaø nghieân cöùu gaàn ñaây, caùc daân toäc EÂñeâ, Bana, Giarai, Raglai coù theå loaïi goïi laø söû thi vôùi tieáng baûn ngöõ laø: khan, hômon, hôri, jukar. Ñaây laø caùc daân toäc thieåu soá ôû vuøng Taây Nguyeân coù quan heä maät thieát vôùi vöông quoác Champa coå, caû veà ngoân ngöõ laãn giao tieáp. Caùc “thuaät ngöõ vaên hoïc” naøy ñeàu coù lieân quan vôùi tieáng Chaêm. Khan trong tieáng Chaêm laø akhan hay khan nghóa laø keå; hômon tieáng Chaêm: mömaun (ñoïc laø mömon) coù nghóa noùi thaàm; jukar tieáng Chaêm: dalikal coù nghóa truyeän coå; hôri, tieáng Chaêm: hari coù nghóa ngaâm ñoïc. Sôû dó caùc daân toäc naøy vaãn coøn giöõ chaát truyeàn khaåu cuûa söû thi bôûi vì luùc ñoù hoï chöa coù vaên töï ghi cheùp thaønh vaên baûn nhö daân toäc Chaêm. Do ñoù, hoï “thuaàn” hôn, mang tính keå (akhan), ngaâm (hari) nhieàu hôn ñoïc (pwôc). Ngöôøi Chaêm ôû Bình Ñònh, Phuù Yeân cuõng mang ñaäm chaát daân gian trong söû thi, laø vaäy.(35) Daân toäc Chaêm vuøng xuoâi vaø khu vöïc Panduranga (Phan Rang, Phan Thieát) ngöôïc laïi, coù chöõ töø raát sôùm. Hoï yù thöùc cheùp truyeän thaønh vaên baûn. Dó nhieân, tröôùc khi coù söû thi thaønh vaên, Dewa Möno ñöôïc keå nhö truyeän coå tích. 31Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Cuõng vaäy, moät vaên baûn löu tröõ taïi Phaùp coù teân Pram Dit Pram Lak maø G. Moussay cho laø söû thi (akayet), trong luùc ngöôøi Chaêm ôû Phan Rang vaãn coøn goïi laø truyeän coå (dalikal). Vaên baûn theå hieän noù baèng vaên xuoâi. Ñieàu caàn löu yù theâm laø Ñam San cuûa ngöôøi EÂñeâ raát gioáng Dam Xông (hay Dam Xen) cuûa ngöôøi Chaêm veà coát loõi nhöng caùch keå hay theå hieän thì hoaøn toaøn khaùc, ñeán noãi Dam Xông cuûa ngöôøi Chaêm ñeán nay chæ ñöôïc coi nhö moät truyeän coå raát ngaén, daáu aán cuõng khaù môø nhaït trong taâm thöùc daân toäc Chaêm. Trong khi noù laïi laø nieàm haõnh dieän lôùn cuûa daân toäc EÂñeâ. IV. Hai thôøi kyø lòch söû cuûa vaên hoïc Chaêm Nhìn moät caùch toång quaùt, coù theå chia vaên hoïc Chaêm ra laøm hai thôøi kyø lòch söû lôùn maø moác ranh giôùi laø giöõa theá kyû XVII, cuï theå hôn: laø thôøi Po Rome (trò vì 1627-1651). Caùc söû thi xuaát hieän vaøo giai ñoaïn ñaàu, vaø xa hôn laø söï phaùt trieån maïnh cuûa vaên bia kyù. Ñoù laø giai ñoaïn Champa coøn toàn taïi nhö moät nhaø nöôùc coù chuû quyeàn, coù söùc maïnh quaân söï vaø chính trò ñaùng keå trong khu vöïc. Con ngöôøi saùng taùc khoâng bò lòch söû ñuïng chaïm ñeán tröïc tieáp, saün saøng ca haùt veà nhöõng nhaân vaät cuûa thaàn thoaïi, caùc giai nhaân vaø anh huøng töôûng töôïng, ñeå vui loøng vua chuùa hay phaàn naøo ñoù an uûi taâm hoàn con ngöôøi ôû taàng lôùp döôùi trong xaõ hoäi bò aûnh höôûng bôûi cheá ñoä theá caáp Baø-la-moân giaùo. Nhöõng cuoäc bieán ñoäng lôùn cuõng xaûy ra nhöng nhaø vaên chöa yù thöùc ñöôïc söù maïng cuûa mình. Cuøng laém laø yù thöùc toân giaùo coù ñöôïc phaùt khôûi vôùi söû thi Um Mörup mang ít nhieàu daáu aán cuûa thöïc teá xaõ hoäi, nhöng sau ñoù khoâng coù moät saùng taùc naøo ñi theo truyeàn thoáng naøy. Sau khi trieàu ñaïi Po Rome suïp ñoå, moät thôøi kyø môùi cuûa vaên hoïc Chaêm môû ra. Coù theå chia vaên hoïc Chaêm ôû thôøi naøy laøm 3 giai ñoaïn: Böôùc sang theá kyû XVIII, hai taùc phaåm lôùn ra ñôøi laø Ariya Xah Pakei vaø Ariya Bini - Cam. Trong khi taùc phaåm tröôùc chæ keå veà chuyeän tình (ñuùng hôn: söï theo ñuoåi moät chieàu) cuûa ngöôøi con gaùi thuoäc doøng doõi quyù toäc vôùi vò hoaøng thaân, ñeå noùi leân moät quan nieäm soáng cuûa ngöôøi Chaêm, khoâng dính daùng gì ñeán thöïc teá lòch söû-xaõ hoäi baáy giôø, thì taùc phaåm sau (maëc duø cuõng laø taùc phaåm tröõ tình), ñaõ mang trong mình daáu hieäu cuûa nhöõng bieán coá lôùn. Giaác mô tình aùi bò ñoå vôõ cuûa vò hoaøng thaân Chaêm AÁn giaùo vôùi coâng chuùa Islam, söï maát nieàm tin cuûa quaàn chuùng Champa vôùi vaên hoùa AÁn, cuoäc xung ñoät giöõa hai toân giaùo lôùn daãn ñeán söï suïp ñoå nhanh choùng cuûa Champa, ñöôïc keå laïi baèng moät buùt phaùp chaân thaønh cuûa moät ngheä só baäc thaày. Coù theå noùi ñaây laø taùc phaåm ñaùnh daáu giai ñoaïn chuyeån tieáp trong vaên hoïc söû Chaêm, caû veà noäi dung, hình thöùc ngheä thuaät laãn yù thöùc lòch söû cuûa ngöôøi caàm buùt. Ñeán cuoái theá kyû naøy vaø ñaàu theá kyû sau, caû neàn taûng xaõ hoäi bò thay ñoåi toaøn dieän. Giai ñoaïn thöù hai baét ñaàu baèng söï chieám ñoùng cuûa quaân ñoäi nhaø Taây Sôn treân toaøn coõi Champa vaøo khoaûng cuoái theá kyû XVIII. Champa treân danh nghóa vaãn toàn taïi, nhöng veà thöïc chaát, nhaø vua hoaøn toaøn bò töôùc maát quyeàn haønh. Teân nöôùc, teân chöùc vò nhaø vua vaø bieân giôùi ñaát nöôùc bò söûa ñoåi nhieàu laàn vaø lieân tuïc. Nhieàu cuoäc noåi daäy khoâng ñònh höôùng cuûa caùc phong traøo quaàn chuùng ñaõ bò daäp taét ngay töø trong tröùng. Ariya Glông Anak ra ñôøi khôûi phaùt moät cao traøo saùng taùc môùi trong xaõ hoäi soâi ñoäng caùc bieán coá ñang chöïc noå tung. Ñoù laø moät cao traøo vaên hoïc trong giai 32 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 ñoaïn cuoái cuøng cuûa lòch söû ñaát nöôùc. Nhaø vaên ñaõ khaùm phaù ra vò theá cuûa mình trong lòch söû, bieát ñaët vaán ñeà tröôùc chuyeån bieán cuûa thôøi cuoäc, vaø nhaát laø ñaõ toû thaùi ñoä chính trò. Trong khi Ariya Twôn Phauw, Ariya Kalin Thak Wa, Ariya Kalin Nöthak Asaih dieãn taû vôùi ít nhieàu pheâ phaùn cuoäc chieán bi thöông ñöôïc phaùt ñoäng bôûi nhaø caùch maïng Chaêm ñang coá gaéng vuøng vaãy trong tuyeät voïng; vaø trong luùc Ariya Po Công, Ariya Po Parông keå laïi laïnh luøng tình hình xaõ hoäi luùc baáy giôø vôùi nhöõng cöôõng böùc, baát coâng cuûa keû thoáng trò, nhöõng lo sôï, khoán khoå cuûa keû bò trò, nhöõng cuoäc ly taùn, caùi cheát, toäi aùc vaø hình phaït thì taùc giaû Ariya Glông Anak, vôùi thaùi ñoä cuûa trieát nhaân, ñaõ ñaët vaán ñeà töø neàn taûng: caàn khoâi phuïc vöông quoác hay truy tìm sinh loä cho daân toäc treân maûnh ñaát yeâu thöông vaø ñau khoå naøy? Caâu hoûi ñöôïc neâu leân ñuùng luùc. Vaø hoûi coù nghóa laø ñaõ traû lôøi. Coù theå noùi Ariya Glông Anak coù moät giaù trò cao tuyeät caû veà ngheä thuaät vaên chöông laãn noäi dung tö töôûng. Rieâng veà khía caïnh xaõ hoäi, noù coù tính ñaùnh ñoäng thöïc söï. Ngoaøi doøng vaên hoïc treân, truyeàn thoáng vaên hoïc ngôïi ca coâng traïng cuûa caùc vò khai quoác hay caùc nhaân vaät lòch söû daàn daàn ruùt vaøo thaùp ngaø cuûa toân giaùo, nhöng khoâng phaûi vì theá noù khoâng ñöôïc tinh luyeän baèng neùt ñeïp rieâng cuûa noù. Sau bieán coá Leâ Vaên Khoâi (1833-1835), daân Chaêm – ñöôïc tôø chieáu cuûa Thieäu Trò chieáu coá – töø khaép vuøng röøng nuùi, trôû laïi vôùi cuoäc soáng an bình cuûa noâng thoân. Thöïc daân Phaùp tôùi, vaø roài ñaát nöôùc Vieät Nam bò ñaët döôùi söï ñoâ hoä cuûa chuùng. Trong giai ñoaïn naøy, moät taùc phaåm thuoäc truyeàn thoáng chieán tranh ra ñôøi: Ariya Kalin Parông. Moät tröôøng ca tröõ tình xuaát hieän tröôùc ñoù cuõng khaù noåi tieáng: Ariya Cam - Bini, keå laïi moät cuoäc tình thuûy chung, maõnh lieät nhöng bi thöông cuûa ñoâi tình nhaân Chaêm - Baøni vaø keát thuùc baèng caùi cheát ñaày tính toá caùo cuûa caû hai. Tieáp ñoù laø Ariya Möyut cuõng naèm trong truyeàn thoáng thô ca tröõ tình nhöng keùm giaù trò hôn taùc phaåm tröôùc. Song song vôùi hai khuynh höôùng saùng taùc treân, moät taùc phaåm thuoäc doøng vaên hoïc môùi ra ñôøi, laøm neân moät bieán coá treân vaên ñaøn Chaêm luùc ñoù: Pauh Catwai. Baèng moät gioïng thô ñanh theùp vaø loái suy tö boäc tröïc, Pauh Catwai – ñaèng sau pheâ phaùn söï ñoåi traéng thay ñen cuûa nhaân tình theá thaùi trong moät xaõ hoäi raõ muïc – ñaõ ñuïng chaïm ñeán coát loõi cuûa vaán ñeà xaõ hoäi Chaêm luùc baáy giôø (vaø caû ngaøy nay): caàn phaûi baûo toàn neàn vaên hoùa do cha oâng ñeå laïi. Taùc phaåm ra ñôøi khôûi höùng cho nhieàu saùng taùc sau ñoù: 2 Pauh Catwai, 2 Hatai Paran, Dauh Tôy Lôy, Ar Bingu lieân tieáp xuaát hieän. Cuõng baèng loái ñaët vaán ñeà nhö Pauh Catwai, cuõng theo thuû phaùp ngheä thuaät ñoù, nhöng tuyeät ñaïi ña soá taùc phaåm naøy daàn daàn ñi vaøo söï bí hieåm. Chuùng mang boä maët cuûa moät saám kyù nhieàu hôn laø chòu chuyeân chôû nhöõng chaát lieäu cuûa thöïc taïi cuoäc soáng. Ngöôøi caàm buùt ñang töï caùch ly vôùi nguoàn suoái nuoâi döôõng ngheä thuaät. Vaên hoïc Chaêm böôùc vaøo giai ñoaïn suy thoaùi traàm troïng sau ñoù.(36) V. Vaên hoïc cuûa ngöôøi Chaêm hieän ñaïi V.1. Vaên chöông tieáng Vieät Maëc duø hoaït ñoäng vaên hoùa cuûa daân toäc Chaêm, qua nhöõng bieán coá lòch söû, bò giaùn ñoaïn moät thôøi gian daøi, nhöng khoâng phaûi vì theá maø noù bò ñöùt haún. Caùc baøi thô ngaén, caùc ca khuùc hay vaãn laùc ñaùc xuaát hieän vaø ñöôïc truyeàn baù, ñaùp öùng 33Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 ñöôïc phaàn naøo nhu caàu cuoäc soáng tinh thaàn cuûa ngöôøi Chaêm noùi rieâng vaø caùc daân toäc treân ñaát nöôùc Vieät Nam noùi chung. Gaàn moät theá kyû qua, khi ngöôøi Chaêm ñaõ hoøa nhaäp vaøo cuoäc soáng chung cuûa coäng ñoàng caùc daân toäc Vieät Nam, nhu caàu saùng taïo vaø thöôûng thöùc vaên hoïc ngheä thuaät ôû caáp ñoä cao vaãn coøn toàn taïi. Vaø ñeå hoäi nhaäp, keû saùng taïo Chaêm khoâng theå khoâng söû duïng tieáng phoå thoâng (tieáng Vieät). Daãu sao ñeå vieát ñöôïc baèng tieáng Vieät, hoï ñaõ phaûi töï vöôït bao nhieâu aûi döïng leân ôû beà saâu taâm thöùc mình. Tröôùc 1975 hai teân tuoåi ñöôïc bieát ñeán laø: Huyeàn Hoa vaø Jalau. Qua nhöõng baøi thô ñöôïc ñaêng trong caùc taäp san Hoàn queâ Ninh Thuaän, Panrang, Tuoåi ngoïc (cuõ) hay Ñaïi Töø Bi (môùi), Huyeàn Hoa vaø Jalau ñöôïc xem nhö hai ngheä só ñi khai phaù moät vuøng ñaát môùi. Theá nhöng, hai möôi naêm sau ñaát nöôùc thoáng nhaát, ngöôøi Chaêm hoaøn toaøn im laëng. Maõi ñeán ñaàu thieân nieân kyû môùi, ñaëc san Tagalau(37) ra ñôøi nhö moät cô hoäi cho caùc caây buùt khoâng chuyeân Chaêm xuaát hieän vaø khaúng ñònh mình. Duø “tuyeån taäp” chæ ñöôïc phaùt haønh trong phaïm vi nhoû heïp ôû vaøi tænh coù ñoàng baøo Chaêm sinh soáng, thöïc teá noù ñaõ goùp ñöôïc moät tieáng noùi nhaát ñònh. Coù theå keå vaøi khuoân maët. Inrasara (sinh naêm 1957), sau taäp thô ñaàu tay Thaùp naéng laø haøng loaït taùc phaåm khaùc ra ñôøi, caû thô laãn tieåu thuyeát.(38) Traø Vigia, Yamy (1957) in taäp truyeän ngaén Chaêm H’ri (Nxb Vaên hoùa Daân toäc, 2008); naêm sau Traàn Wuõ Khang (1957) ra taäp thô Quaø taëng cuûa quyû söù. Traø Ma Hani (1948), caây vieát nöõ vôùi taäp thô thieáu nhi Em, hoa xöông roàng vaø naéng, ñoaït Giaûi thöôûng cuoäc thi thô 2001-2002 cuûa Nxb Kim Ñoàng. Coøn Traàm Ngoïc Lan (sinh 1955) duø vieát sôùm nhöng maõi naêm 2015 môùi ra taäp thô ñaàu tay Tuïng ca loaøi daõ traøng (Nxb Thanh nieân, 2014); tröôùc ñoù, Thoâng Thanh Khaùnh in taäp Mô veà phía bieån (Nxb Thanh nieân, 2013). Theá heä sinh sau khi ñaát nöôùc thoáng nhaát coù Jalau Anök (1975), duø chöa ra taäp nhöng ñaây laø khuoân maët môùi mang hôi thôû môùi vaøo thô tieáng Vieät. Taùc giaû nöõ laø Cheá Myõ Lan (1975) ñang soáng taïi Hoa Kyø in Em vaø maøu maây qua thaùp (Nxb Vaên hoïc, 2008) vaø Daáu chaân veà nguoàn (Nxb Thanh nieân, 2013). Ñoàng Ñaëc san Talagau. 34 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 Chuoâng Töû (1980), sau taäp thô ñaàu tay Theøm aên (Nxb Thanh nieân, 2007) laø Muøi thôm cuûa im laëng (Nxb Hoäi Nhaø vaên, 2009). Cuøng theá heä, Tueä Nguyeân (1982) in photocopy Khuùc taáu roái buø (2007) vaø Ch[tr]aøo & Nhöõng veát baån (2008) tröôùc khi Nhöõng giaác mô ña chieàu ñöôïc Nxb Hoäi Nhaø vaên aán haønh naêm 2009. Môùi nhaát, nöõ thi só Kieàu Maily in Giöõa hai khoaûng troáng (Nxb Thanh nieân, 2013) ñoaït Giaûi thöôûng Hoäi Vaên hoïc-Ngheä thuaät caùc Daân toäc thieåu soá Vieät Nam, vaø Löu Anh Taëng cho ra maét Nhöõng thöïc theå Chaøm rôi (Nxb Vaên hoùa-Vaên ngheä, 2015).(39) Coù theå noùi - duø hay dôû khaùc nhau - taát caû nhö moät noã löïc hoäi nhaäp vaøo coäng ñoàng vaên chöông Vieät Nam ña daân toäc. V.2. Saùng taùc Chaêm hieän ñaïi - thô tieáng Chaêm Tieáng Vieät thì vaäy, coøn vaên chöông tieáng meï ñeû - hoâm nay, caùc caây buùt Chaêm ñaõ laøm ñöôïc gì? Sau Mödwôn Jiaw, Jaya Yut Cam - Nguyeãn Vaên Tyû coù moät baøi thô daøi 29 caëp luïc baùt: “Su-on bhum Cam” (Nhôù queâ Chaêm) ñaêng trong Öôùc voïng I, noäi san cuûa Tröôøng Trung hoïc Poâ-Klong cuõ, ñöôïc xem nhö khôûi ñaàu cho saùng taùc hieän ñaïi. Xin nhaéc laïi, ñaáy laø naêm 1968, moät daáu moác quan troïng. “Su-on bhum Cam” beân caïnh laø baøi thô xuaát hieän döôùi hình thöùc baûn in giaáy ñaàu tieân, noù coøn laø saùng taùc baèng theå thô luïc baùt Vieät ñaàu tieân cuûa taùc giaû Chaêm. Ngay töø ñaàu theá kyû XX, coù nhieàu taùc giaû saùng taùc baèng tieáng meï ñeû ñöôïc bieát ñeán: Ariya Kei Oy, Po Thien, Mödwôn Jiaw Roài nhöõng thaäp nieân haäu baùn theá kyû, haøng loaït taùc giaû khaùc nhö Phuù Boâ (taùc giaû Ariya Rideh Apwei), Thieân Sanh Caûnh, Quaûng Ñaïi Hoàng, Thieân Ve, Minh Trí Nhöng taát caû saùng taùc cuûa caùc caây buùt naøy chæ ñöôïc truyeàn khaåu hay löu giöõ qua baûn cheùp tay, phoå bieán trong phaïm vi raát heïp. Nhö laø taùc phaåm vaên hoïc daân gian vaäy. Veà vaên hoïc vieát thì sao? Tagalau ra ñôøi vaøo muøa Kateâ naêm 2000 ñaùnh daáu moät böôùc chuyeån quyeát ñònh trong tieán trình vaên hoïc tieáng Chaêm hieän ñaïi. Quyeát ñònh - bôûi tröôùc ñoù, ngöôøi vieát Chaêm hoaøn toaøn khoâng coù ñieàu kieän ñaêng caùc saùng taùc baèng tieáng meï cuûa mình. Tagalau ra ñôøi nhö laø maûnh ñaát töôi toát cho coû moïc. Töø theá heä coå lai hi nhö Cahya Mölông cho ñeán theá heä tieáp noái nhö: Jaya Hamu Tanran, Phuù Ñaïm, Sakaya, Jaya Thuksiam sang taän theá heä 8X laø Sri Thraoh. Hoï laøm nhieàu ngheà khaùc nhau: Giaùo vieân, baùc só, kyõ sö, doanh nhaân, noâng daân, sinh vieân hay hoïc sinh ñang ngoài lôùp taïi vuøng saâu vuøng xa; tuoåi ñôøi caùch nhau ñeán ba, boán theá heä. Ñeå roài khi coù ñieàu kieän, hoï töï tin cho chuùng ra ñôøi. Phuù Ñaïm vôùi Anök kamei bhum pañiak (Ngöôøi con gaùi xöù naéng, baûn photocopy naêm 2009). Tieáp ñeán, nhaø nghieân cöùu Sakaya cho ra ñôøi taäp thô Ariya Bino (Nxb Thanh nieân, 2014), ñeå moät naêm sau ñoù Ariya kluw adei xa-ai (Thô ba anh em) laø Phuù Ñaïm - Inrasara - Jaya Thuksiam ñöôïc Nxb Vaên hoùa-Vaên ngheä aán haønh trang troïng. Keát luaän Vaên hoùa moät daân toäc toàn taïi ôû baûn saéc, phaùt trieån ôû tieáp nhaän vaø saùng taïo. Theá naøo laø baûn saéc? Ta chæ hieåu ñöôïc baûn saéc moät caùi gì ñoù khi ñaët noù beân caïnh moät/ nhöõng caùi khaùc. Ñaâu laø baûn saéc vaên hoùa Chaêm? ÔÛ phaïm vi heïp hôn, vaên hoïc chaúng haïn, ñaâu laø baûn saéc, caùi khaùc bieät noåi baät cuûa vaên hoïc Chaêm khaû dó laøm ña daïng theâm neàn vaên hoïc Vieät Nam? Theå thô Ariya - luïc baùt Chaêm thì roõ roài. Söû thi, ñoù laø caùi vaên hoïc Vieät khoâng coù; nhöng khaùc vôùi caùc daân toäc thieåu soá Taây Nguyeân, söû thi Chaêm ñaõ ñöôïc vaên baûn hoùa töø khaù sôùm: theá kyû XVII. Xung 35Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 ñoät yù thöùc heä, ôû ñaây laø yù thöùc heä toân giaùo: AÁn Ñoä giaùo vaø Hoài giaùo, taïo neân taùc phaåm vaên hoïc nhö Ariya Cam - Bini vaø Ariya Bini - Cam, cuõng laø ñieàu hoaøn toaøn vaéng boùng trong lòch söû vaên hoïc cuûa ngöôøi Vieät. Tröôøng ca trieát lyù nöõa, ngöôøi Chaêm coù quyeàn haõnh dieän veà nhöõng ñoùng goùp ñoäc ñaùo ñoù. Theá nhöng, neáu söu taàm vaø nghieân cöùu chæ ñeå baûo toàn, ta seõ laøm keû giöõ kho cuûa cha oâng, khoâng hôn. Caàn tieáp thu vaø saùng taïo. Tieáp noái mình vaø tieáp thu thieân haï ñeå laøm ra caùi môùi. Hoûi, theá heä hieän ñaïi Chaêm hoïc ñöôïc gì töø cha oâng? Vaø hoï ñaõ laøm ñöôïc gì theâm? Moãi taùc phaåm ngheä thuaät lôùn thaät söï haàu nhö chæ xaûy ñeán moät laàn, nhö theå taïo hoùa ñuùc ra caùi khuoân cho rieâng noù roài ñaäp vôõ khuoân ñi. Neân taát caû nhöõng taùc phaåm baét chöôùc noù ñeàu laø thöù phaåm. Moät Ariya Bini - Cam, Ariya Glông Anak, Pauh Catwai hay Ariya Nau Ikak khoâng keùo leâ daáu veát cuûa caùc saùng taùc coù tröôùc noù. Noù laø ñoäc saùng vaø, ñoäc nhaát. Ariya Bini - Cam daøi 162 caâu ariya keå veà cuoäc tình moät chieàu cuûa hoaøng thaân Cam Ahier vôùi coâ gaùi Hoài giaùo ñeán töø Mecca, ñi qua nhieàu vuøng ñaát queâ höông vôùi nhöõng cuoäc chieán, maáy chia ly, maát maùt. Thôøi gian vaø khoâng gian ñan xen, ñoàng hieän, truøng laép Nhaân vaät thoaét vui thoaét buoàn, chôït say chôït tænh. Ngoân ngöõ haøm suùc maø bay boång, tinh teá maø vaãn cuoàn cuoän traøn bôø. Kyõ thuaät keå chuyeän raát gaàn vôùi thuû phaùp saùng taùc thuoäc doøng yù thöùc stream of consciousness hieän ñaïi. Moät hieän töôïng ñoäc ñaùo trong vaên hoïc coå Chaêm. Ariya Glông Anak daøi 116 caâu ariya Chaêm, saùng taùc vaøo khoaûng ñaàu theá kyû XIX. Ñaây laø thi phaåm trieát luaän - theá söï ñaàu tieân trong vaên hoïc Chaêm phoâ dieãn baèng thöù ngoân ngöõ vöøa giaøu chaát töôïng tröng laãn aån duï vöøa khoâng thieáu tính minh xaùc cuûa laäp luaän trieát hoïc, xaây döïng treân neàn xaõ hoäi Chaêm ñaày bieán coá. Tö töôûng vaø ngoân töø khaù khoù hieåu nhöng thi phaåm ñaõ cuoán huùt bao theá heä trí thöùc Chaêm ñoïc vaø giaûng giaûi. Pauh Catwai vôùi 134 caâu ariya maø moãi caâu nhö moät chaâm ngoân, moät saám ngöõ ngaén, saéc vaø saâu, mang chöùa nhieàu taàng yù nghóa nhaân sinh vaø thôøi söï xaõ hoäi Chaêm ñaàu theá kyû XIX nhieàu xaùo troän. Ba taùc phaåm nhö laø ba ngoïn thaùp ñöùng bieät laäp trong vaên hoïc daân toäc. Moät ít phaân tích saùch vôû haàu ruùt ra keát luaän mang tính nguyeân lyù veà caùc yeáu toá taïo neân kieät taùc vaên hoïc Chaêm ôû quaù khöù: Noäi dung luoân gaén vôùi sinh meänh daân toäc, taâm caûm daân toäc duø noù coù theå thuaàn tình yeâu löùa ñoâi, trieát lyù hay theá söï noùng boûng tính thôøi söï trong phaïm vi moät daân toäc, moät khu vöïc nhöng ñöôïc naâng leân taàm nhaân loaïi, giai ñoä theá giôùi. Töø theå thô, ngoân ngöõ cho ñeán gioïng ñieäu ñaày saùng taïo gaàn nhö ñoät bieán, chöa töøng coù tröôùc ñoù.(40) Ñoäc ñaùo, ñoù chính laø ñoùng goùp saùng giaù nhaát cuûa taùc giaû vaên chöông. Vaên hoïc Champa ñang ôû ñaâu? Nguyeãn Phaïm Huøng ñaõ hoûi theá, trong tieåu luaän cuûa anh.(41) Moät neàn vaên hoïc daân toäc phong phuù vaø ñaëc saéc cuûa moät daân toäc töøng sôû höõu neàn vaên hoùa-vaên minh phaùt trieån sôùm, noù ñang ôû ñaâu? Taïi sao maõi hoâm nay vaên hoïc söû Vieät Nam vaãn chöa coù chöông naøo veà neàn vaên hoïc quaù khöù ñoù? Vaø caû caùc saùng taùc hoâm nay nöõa? Moät caâu hoûi caàn phaûi ñöôïc ñaët ra, caáp thieát hôn bao giôø. TFN, thaùng 9/2015 36 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 CHUÙ THÍCH (1) Ñaây laø moät ñòa danh quan troïng, thöôøng xuaát hieän khi noùi ñeán lòch söû Champa. Teân goïi hay duøng laø: Harôk Kah, Harôk Kah Harôk Dhei hay Harôk Kah Dhei. Harôk Kah ôû ñaâu? Theo yù kieán chung cuûa haàu heát trí thöùc Chaêm theá kyû XX, töø Thieân Sanh Caûnh cho ñeán Laâm Naøi, Harôk Kah ôû Quaûng Bình, nghóa laø nôi cöïc baéc cuûa Champa coå nhö chuùng ta ñöôïc bieát. Moät caâu haùt trong ca khuùc Ñaøng Naêng Quaï: Akauk gah Harôk Kah, iku gah Panrang (Ñaàu ôû Harôk Kah, ñuoâi phía Phan Rang). Ngöôøi Chaêm ôû Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän ngaøy nay coøn truyeàn [hay töôûng töôïng] raèng ñoù laø vuøng nuùi moïc moät loaøi coû (harôk) khaù cao, muøa gioù ñoâng thoåi, coû naøy daït ra hai beân taïo moät daùng nhö hình ñaàu ngöôøi chaûi toùc, ñeå loä moät caùi traùn (dhei) roäng. Trong caùc baøi vieát cuûa mình, P. Dharma cho raèng Harôk Kah ôû Phuù Yeân, nghóa laø cöïc baéc cuûa Tieåu bang Panduranga thuoäc Champa. Nhaø söû hoïc Shine cho bieát (qua trao ñoåi vôùi Inrasara), moät ngöôøi Raglai taïi moät laøng thuoäc khu vöïc phía nam Laâm Ñoàng cho raèng Harôk Kah ôû ñaâu veà phía baéc caùch laøng oâng ta khoaûng 30km. Moät “söû lieäu” khaùc: Harôk Kah ôû taän Haø Noäi! Caâu 108 trong tröôøng ca Ariya Ppo Parông (II.A.22.p. 425): “Halei dahlak o ka nau bboh tôl / Libik Harôk Kah nan pak nögar Hanwai”: Toâi ñaâu chöa ñi thaáy heát / Nôi Harôk Kah ñoù ôû xöù Haø Noäi. Taïm keát luaän: coù theå noùi raèng Harôk Kah ôû taát caû 4 nôi neâu treân [hay nhieàu hôn nöõa] maø khoâng ôû chính xaùc taïi ñaâu caû. Bôûi ñôn giaûn noù vöøa mang tính söû hoïc-söï kieän vöøa chæ laø ñòa danh öôùc leä. Noù laø cöïc Baéc cuûa ñaát nöôùc! Khi Champa thuït luøi tôùi ñaâu, Harôk Kah chính laø nôi ñoù. (2) Daân toäc Chaêm ôû Vieät Nam coù gaàn 20 vaïn ngöôøi, cö truù ôû hôn möôøi tænh thaønh khaùc nhau, taäp trung nhieàu nhaát ôû Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän. ÔÛ hai tænh naøy hieän coù 110.000 ngöôøi Chaêm sinh soáng; coøn moät coäng ñoàng Chaêm khaùc ôû An Giang, Taây Ninh, Thaønh phoá Hoà Chí Minh, Long Khaùnh vôùi khoaûng 50.000 ngöôøi nöõa; ngoaøi ra ngöôøi Chaêm H’roi ôû Bình Ñònh vaø Phuù Yeân coù soá daân treân döôùi 30.000 ngöôøi. (3) Pieørre-Bernard Lafont, Vöông quoác Champa - Ñòa dö, Daân cö vaø Lòch söû, Hassan Poklaun dòch, IOC aán haønh, Califfornia, Hoa Kyø, 2011, tr. 184-185. (4) Chöõ Chaêm truyeàn thoáng Akhar thrah coù 3 loaïi khaùc nhau: Akhar di patuw: chöõ treân bia ñaù, Akhar rik: chöõ bong, vaø Akhar thrah: chöõ thoâng duïng (loaïi naøy coøn coù 2 caùch vieát: vieát thay daáu aâm baèng con chöõ goïi laø Akhar yok, coøn vieát thaùu goïi laø chöõ con nheän: Akhar galimöng). Hieän nay Akhar thrah ñöôïc duøng daïy trong tröôøng tieåu hoïc coù con em hoïc sinh Chaêm taïi 2 tænh Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän. (5) P. Mus, Indochine, P.B. Lafont daãn laïi trong Proceedings of the seminar on Champa, Rancho Cordova, CA. 1994, p. 13. (6) Caùc taùc phaåm cuûa Inrasara coù: Vaên hoïc Chaêm I - Khaùi luaän, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi, 1994; in laàn thöù hai: Nxb Tri thöùc, Haø Noäi, 2012. Vaên hoïc daân gian Chaêm - Ca dao, Tuïc ngöõ, caâu ñoá, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi, 1995; in laàn thöù hai: Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi, 2006. Vaên hoïc Chaêm II - Tröôøng ca, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi, 1996; in laàn thöù hai: Nxb Vaên ngheä, TP Hoà Chí Minh, 2006; in laàn thöù ba: Nxb Thôøi ñaïi, Haø Noäi, 2011. Söû thi Akayet Chaêm, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 2009; in laàn thöù hai: Nxb Vaên hoùa-Thoâng tin, 2013. (7) Coù theå keå: A. Landes, Contes Tjames, Exc. Et Rec. XIII, Paris, 1887; E. Aymonier, Leùgendes historiques des Chames, Exc. Et Rec No 32, 1890; E. Durand, Le conte de cendrillon, BEFEO, XII, 1912; P. Mus, Deux legends Chames, BEFEO, XXX, 1931; Phaïm Xuaân Thoâng, Thieân Sanh Caûnh, Truyeän coå Chaøm, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi, 1978; Leâ Vaên Haûo, “Tìm hieåu söï giao löu vaên hoùa Vieät-Chaøm”, taïp chí Daân toäc hoïc, soá 1, 1979; Phan Ñaêng Nhaät, “Söï gaén boù Vieät-Chaêm qua moät soá truyeän coå daân gian”, taïp chí Vaên hoùa daân gian, soá 3 (47).1994; Ñình Hy, Töø bieån leân ngaøn, Sôû Vaên hoùa-Thoâng tin Thuaän Haûi, 1990, tr. 68-87; taïp chí Ñoâng Nam AÙ, soá ñaëc bieät veà Chaêm, 1993, tr. 52-58. (8) Löu Vaên Ñaûo, Tuïc ngöõ - Caâu ñoá Chaêm, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi, 1993; Inrasara, Tuïc ngöõ - Thaønh ngöõ - Caâu ñoá Chaêm, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, Haø Noäi, 1995. (9) Inrasara, “Ca dao, tieáng haùt tröõ tình cuûa daân toäc Chaêm”, taïp chí Vaên hoïc, soá 9/1994; Inrasara, “Tuïc ngöõ ca dao Chaêm”, Kyû yeáu kinh teá - vaên hoùa Chaêm, Vieän Ñaøo taïo Môû roäng TP Hoà Chí Minh, 1992; Inrasara, “Panwôc yaw - Tuïc ngöõ Chaêm”, taïp chí Vaên hoùa daân gian, soá 3, 1995. (10) Inrasara, Vaên hoïc Chaêm II, sñd, 1996. (11) Trong Tuyeån taäp vaên hoïc caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam, Q.I, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1992. 37Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 (12) G. Moussay, Akayet Dewa Möno, Disertasi EPHE, IX, Section, Sorbonne, Paris, 1975; Thieân Sanh Caûnh, “Truyeän Dewa Möno”, Noäi san Panrang, 1974. (13) G. Moussay, “Akayet Inra Patra: Version Cam de l’ Hikayat Malais Indra Putera”, Le monde Indochinois et la Peùnisule Malaise, Kuala Lumpur, 1990; Inrasara, Vaên hoïc Chaêm I, sñd, tr. 114-127; Phan Ñaêng Nhaät, “Nhieäm vuï söu taàm, nghieân cöùu söû thi Chaêm”, trong Vaên hoùa caùc daân toäc thieåu soá - Nhöõng giaù trò ñaëc saéc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, 2009, tr. 503-523. (14) Inrasara, Vaên hoïc Chaêm II, sñd, tr. 296-361. (15) Thieân Sanh Caûnh, “Ariya Glông Anak”, Noäi san Panrang, 1973. (16) Ba coâng trình laø: Akayet Inra Patra, P. Dharma, G. Moussay, A. Karim, P.N.M. et EFEO, Kuala Lumpur, 1997; Akayet Dowa Mano, P. Dharma, G. Moussay, A. Karim, P.N.M. et EFEO, Kuala Lumpur, 1998; Nai Mai Maâng Maâkah - EFEO, Malaysia, Kuala Lumpur, 2000. Löu yù: truyeän naøy nhoùm EFEO laáy laïi nguyeân baûn cuûa Inrasara trong Vaên hoïc Chaêm 1 (1994). (17) Tuøng Laâm, Quaûng Ñaïi Cöôøng, Truyeän thô Chaøm, Nxb Vaên hoùa, Haø Noäi, 1982. (18) G. Moussay, “Um Mrup dans la litteùrature Cam”, Le Campa et Le Monde Malais, Paris, 1991, p. 95-107. (19) Tuyeån taäp vaên hoïc caùc daân toäc ít ngöôøi ôû Vieät Nam, Q.III, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1992, tr. 496-578. (20) Ñình Hy, Töø bieån leân ngaøn, sñd, tr. 68-87; taïp chí Ñoâng Nam AÙ, soá ñaëc bieät veà Chaêm, 1993, tr. 52-58. (21) Naêm 2000, Nxb Vaên hoùa Daân toäc cho in cuoán Truyeän coå daân gian Chaêm do Tröông Hieán Mai, Nguyeãn Thò Baïch Cuùc, Söû Vaên Ngoïc vaø Tröôïng Toán dòch, bieân soaïn, tuyeån choïn. Saùch taäp hôïp ñöôïc 58 truyeän nhöng ña phaàn ñeàu tuyeån laïi töø aán phaåm coù tröôùc ñoù, beân caïnh khoâng ghi xuaát xöù roõ raøng, gaây nhieàu khoù khaên cho giôùi nghieân cöùu. (22) Tuyeån taäp truyeän coå tích caùc daân toäc ôû Vieät Nam, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1987, tr. 59. (23) Phan Xuaân Bieân, Phan An, Phan Vaên Doáp, Vaên hoùa Chaêm, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1991. (24) Löu Vaên Ñaûo, sñd. Löu yù: caùc sai laàm naøy ñeàu coù nguyeân nhaân töø Nhaø xuaát baûn, bôûi ñaây chæ laø baûn nhaùp cuûa Löu Vaên Ñaûo, ñöôïc ñöa cho moät ngöôøi khoâng chuyeân bieân taäp, khi in laïi khoâng thoâng qua taùc giaû. Giaùm ñoác Nhaø xuaát baûn (cuõ) ñaõ coâng nhaän khuyeát ñieåm naøy vôùi toâi (Inrasara). (25) Theo Buøi Khaùnh Theá, Cô caáu tieáng Chaêm, Nxb Giaùo duïc, Haø Noäi, 1996, Chaøm Ñoâng goàm coäng ñoàng ñoàng baøo Chaêm soáng ôû Ninh Thuaän vaø Bình Thuaän; Chaøm Giöõa bao goàm ñoàng baøo Chaêm ôû TP Hoà Chí Minh, An Giang, Taây Ninh; vaø Chaøm Taây laø ngöôøi Chaêm ôû Campuchia. (26) Caùc saùng taùc vaên hoïc Chaêm (ví duï caùc damnöy...) laø noäi dung quan troïng trong caùc leã hoäi daân gian Chaêm. Ngöôøi Chaêm ñaõ haùt nhöõng baøi ca lòch söû hay tuïng ca naøy trong nhieàu leã hoäi khaùc nhau. Beân caïnh ñoù, hoï coøn xem moâi tröôøng leã hoäi nhö moät duïng voõ ñeå hoï baøn luaän veà trieát lyù, vaên chöông. (27) Trong khi ñi söu taàm tö lieäu ôû vuøng Ninh Thuaän, ngöôøi vieát coù söï ngaïc nhieân lyù thuù laø vieäc xuaát hieän khaù phoå bieán ôû nhieàu laøng chöõ cuûa oâng Kadhar Gam Muk sinh 1910 ôû Phöôùc Laäp, vôï ngöôøi Myõ Nghieäp. Hoûi ra, chuùng toâi môùi bieát trong moät thôøi gian daøi oâng soáng baèng ngheà cheùp thô (nghieäp dö). (28) ÔÛ daïng Akhar thrah, hai maãu töï naøy [vaø vaøi caëp khaùc nöõa] coù loái vieát gaàn gioáng nhau. (29) Ngaøy nay, baèng phöông phaùp ngöõ hoïc, chuùng ta coù theå xaùc ñònh moät caùch töông ñoái nieân ñaïi xuaát hieän cuûa nhöõng thi phaåm naøy. (30) Ngöôøi Chaêm ñaõ caát giaáu noù, nhöng khoâng phaûi vôùi tinh thaàn nhoû nhen ích kyû nhö moät soá ngöôøi nghó. Vì neáu khoâng laøm theá, thì ngaøy nay coøn ñaâu Akayet Inra Patra hay Akayet Um Mörup Ngöôøi Chaêm thaàn thaùnh hoùa caùc vò vua cuûa hoï, vaø di saûn vaên hoïc cuõng phaûi ñöôïc daønh cho moät giaù trò xöùng ñaùng: tính linh thieâng. (31) (A) laø chöõ vieát taét Aymonier E., Cabaton, A., Dictionaire Cam - Français, Leroux, Paris, 1906; (M) vieát taét Geùrard Moussay, Dictionnaire Cam - Vietnamien - Français, Trung taâm Vaên hoùa Chaøm, Phan Rang, 1971. (32) Inrasara, (chuû bieân), Vaên hoïc Chaêm hieän ñaïi - Thô, Nxb Vaên hoïc, Haø Noäi, 2008. (33) Inrasara, Vaên hoùa - xaõ hoäi Chaêm, nghieân cöùu & ñoái thoaïi, tieåu luaän, in laàn thöù tö, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 2011, tr. 243-253. Tham khaûo theâm: Traàn Ngoïc Ninh giôùi thieäu, Moät coõi tænh meâ, Vieän Vieät hoïc, California, Hoa Kyø, 2015, tr. 37: 38 Taïp chí Nghieân cöùu vaø Phaùt trieån, soá 9 (126) . 2015 “Baøi ru con Chaêm ñaët ra moät vaán ñeà: laø thô luïc baùt gieo vaàn saùu-saùu ñaõ coù trong nhöõng baøi phong dao Chaêm, vaø khoâng phaûi laø moät saùng taïo cuûa ta, töø nhöõng caâu luïc baùt gieo vaàn saùu- boán. Taát caû laø moät vay möôïn treân moät gôïi yù cuûa thô Chaêm vaøo thôøi ñaùng tin nhaát laø ñôøi nhaø Lyù. Chuùng ta vaãn seõ giöõ söï phaân bieät hai bieán theå cuûa ñieäu luïc baùt. Bieán theå I laø luïc baùt saùu- boán, bieán theå II laø luïc baùt saùu-saùu. Nhieàu ngöôøi noùi raèng bieán theå I laø luïc baùt coå vaø laø luïc baùt “bình daân”, coøn bieán theå II laø luïc baùt tröôûng thaønh vaø laø luïc baùt cuûa giôùi só coù hoïc Thôøi Lyù chöõ Haùn coøn ôû trong nhaø chuøa, nhöõng ngöôøi hoïc Khoång Maïnh trong choán daân gian chöa nhieàu laém laø vì neàn ñoâ hoä cuûa Trung Hoa (Toáng trieàu) ñaõ chaám döùt maø söï hoïc cöû nghieäp trong nöôùc chöa baét ñaàu Sö cuõng nhö Só trong thôøi kyø naøy ñeàu coøn soáng trong moäng aûo vaø khoâng bieát gì ñeán nhöõng tieáp xuùc giöõa nhöõng ngöôøi ñaøn baø ôû ven ñoâ hay Thanh Hoùa, Ngheä An (chaâu OÂ, chaâu Lyù). Nhöõng ngöôøi ñaøn baø naøy khoâng hoïc Haùn vaên nhöng ñaõ laøm neân lòch söû”. (34) OÂng ngoaïi ngöôøi vieát baøi naøy, taùc giaû Ariya Rideh Apwei khoâng cho con chaùu bieát mình ñaõ vieát neân tröôøng ca theá söï aáy, cuõng xuaát phaùt töø tinh thaàn voâ danh Chaêm. Chöù leõ naøo oâng laïi ñi sôï con chaùu haõm haïi mình! (35) Phan Ñaêng Nhaät, “Giôùi thieäu söû thi Chaêm Howrroi ‘Chi - Chi Brit’”, Vaên hoùa caùc daân toäc thieåu soá - Nhöõng giaù trò ñaëc saéc, Nxb Khoa hoïc Xaõ hoäi, 2009, tr. 524-550; Kasoâ Lieãng, Tröôøng ca tieáng coàng oâng baø Hbia Lôñaê, Hoäi Vaên ngheä daân gian Phuù Yeân, 2000. (36) Inrasara, Vaên hoïc Chaêm khaùi luaän, sñd, tr. 39-42. (37) Tagalau - tuyeån taäp saùng taùc, söu taàm, nghieân cöùu Chaêm do Inrasara laøm chuû bieân ra soá ñaàu tieân vaøo thaùng 9/2000, ñeán nay ñaõ qua 17 kyø. Töø kyø 16, Jalau Anök laø chuû bieân thay Inrasara. (38) Caùc saùng taùc cuûa Inrasara: Thaùp naéng, Nxb Thanh nieân, Haø Noäi, 1996; Sinh nhaät caây xöông roàng, Nxb Vaên hoùa Daân toäc, 1997; Haønh höông em - thô, Nxb Treû, TP Hoà Chí Minh, 1999; Leã Taåy traàn thaùng Tö - thô vaø tröôøng ca, Nxb Hoäi Nhaø vaên, 2002; The Purification Festival in April, thô song ngöõ Anh - Vieät, Nxb Vaên ngheä, TP Hoà Chí Minh, 2005; Chaân dung Caùt - tieåu thuyeát, Nxb Hoäi Nhaø vaên, 2006; Chuyeän 40 naêm môùi keå & 18 baøi thô taân hình thöùc, Nxb Hoäi Nhaø vaên, 2006; Haøng maõ kyù öùc, tieåu thuyeát, Nxb Vaên hoïc & Cty Phöông Nam, 2011; Nhöõng cuoäc ñi & caùi Nhaø, Nxb Hoäi Nhaø vaên vaø Coâng ty Saùch Phöông Nam, 2015. (39) Xem theâm: Inrasara, “Laën saâu vaøo daân toäc, töï tin môû ra höôùng hieän ñaïi”, Nhaäp cuoäc veà höôùng môû, Nxb Vaên hoïc, 2014, tr. 94-134. (40) Inrasara, “Saùng taùc vaên chöông Chaêm hoâm nay”, Tagalau 1, Hoäi Vaên hoïc-Ngheä thuaät caùc DTTS xuaát baûn, 2000. (41) Nguyeãn Phaïm Huøng, “Vaên hoïc Champa ñang ôû ñaâu?”, Tagalau 8, Nxb Vaên ngheä TP Hoà Chí Minh, 2007, tr. 93-113. TOÙM TAÉT Baøi vieát laø moät tieåu luaän phaùc thaûo toaøn caûnh vaên hoïc Chaêm qua caùc noäi dung chính: Thaønh töïu veà söu taàm vaø nghieân cöùu vaên hoïc Chaêm; Caùc ñaëc tröng vaên hoïc vaø sinh hoaït vaên hoïc Chaêm; Hai thôøi kyø lòch söû cuûa vaên hoïc Chaêm; Vaên hoïc Chaêm hieän ñaïi. Töø ñoù, ngöôøi ñoïc coù theå nhaän thaáy ngöôøi Chaêm sôû höõu moät neàn vaên hoïc phong phuù, mang ñaäm baûn saéc daân toäc, vaø coù nhöõng ñoùng goùp ñaëc saéc vaøo neàn vaên hoïc chung cuûa daân toäc Vieät Nam. Theá nhöng, taïi sao cho ñeán hoâm nay, neàn vaên hoïc phong phuù vaø ñaëc saéc cuûa moät daân toäc töøng laøm chuû moät neàn vaên hoùa-vaên minh phaùt trieån röïc rôõ trong quaù khöù aáy laïi chöa ñöôïc ñöa vaøo moät chöông naøo trong vaên hoïc söû Vieät Nam? Caâu hoûi aáy caàn phaûi ñöôïc ñaët ra, caáp thieát hôn bao giôø. ABSTRACT AN OVERVIEW ON CHAM LITERATURE The article is a small essay outlining the overview of Cham literature in the following main contents: Achievements on collecting and studying Cham lieârature; Cham literary features and literary life; Two historical periods of Cham literature; Modern Cham literature. From the above, readers can see that the Cham people possesses a rich literature imbued with national identity, which has remarkably contributed to the literature of Vietnam as a whole. But the fact that such a rich and unique literature of a nation which once owned a flourishing culture and civilization has not been introduced into Vietnamese historical literature is still an unanswerable question which needs to be solved, more urgent than ever.