Vấn đề tiếp nhận và vận dụng khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 31 (56) - Thaùng 8/2017 147 Vấn đề tiếp nhận và vận dụng khuynh hướng hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại The reception and application of fanatical realism in comtemporary Vietnamese ThS. Trương Thị Kim Anh, Trường Đại học Đồng Nai Truong Thi Kim Anh, M.A., Dong Nai University Tóm tắt Bài viết này chúng tôi hướng đến việc tìm hiểu việc tiếp nhận và ứng dụng khuynh hướng hiện thực huyền ảo qua những công trình nghiện cứu từ các tác giả trước để thấy được sự vận động của khuynh hướng này trong văn học Việt Nam đương đại nói chung và thể loại tiểu thuyết nói riêng. Vấn đề tiếp nhận được phân tích thứ nhất từ góc độ dịch thuật và phê bình văn học; thứ hai từ góc độ ứng dụng trong sáng tạo văn học. Tất cả các nhà tiểu thuyết khi vận dụng khuynh hướng hiện thực huyền ảo thế giới vào trong sáng tác của mình như một sự sáng tạo, làm mới tác phẩm văn chương theo xu thế hội nhập. Từ khóa: hiện thực, huyền ảo, tiểu thuyết, đương đại, tiếp nhận, ứng dụng. Abstract This article aims to understand the reception and application of fanatical realism through research works from previous authors to see the locomotion of this trend in contemporary Vietnamese literature in general and novel genre in particular. The process of reception is analyzed first from the perspective of translation and literary criticism, and then from the application perspective in literary creation. All novelists apply the world’s fanatical realism into their compositions as a creative, refreshing literary work in the trend of integration. Keywords: realism, fanatical, novel, contemporary, reception, application. 1. Mở đầu Vào những năm cuối thế kỉ XIX đầu những năm thế kỉ XX, ở châu Âu chủ nghĩa duy lí bắt đầu đi vào khủng hoảng cả trong đời sống xã hội và văn học. Sự khủng hoảng của chủ nghĩa duy lí đã tạo tiền đề cho sự xuất hiện cái ảo trong các sáng tác văn học nói chung và thể loại tiểu nói riêng. Sau đại chiến thế giới thứ II, cái ảo lôi cuốn sự quan tâm đặc biệt của giới sáng tác lẫn giới phê bình văn học trên thế giới. Các truyện ngắn, tiểu thuyết, kịch liên quan đến cái ảo xuất hiện ngày càng nhiều. Sự xuất hiện phong phú đề tài cái ảo trong sáng tác và nghiên cứu phê bình văn học từ sau nửa thế kỉ XX không phải là hiện tượng ngẫu nhiên. Nhìn chung, về cảm hứng sáng tạo của nghệ sĩ cũng như cảm thụ nghệ thuật của độc giả, luôn có sự điều chỉnh để cân bằng lại những chỗ thái quá do hoàn cảnh qui định, “cái thực không còn giống như cái thực vốn quen nhìn, và cái VẤN ĐỀ TIẾP NHẬN VÀ VẬN DỤNG KHUYNH HƯỚNG HI N THỰC HUYỀN ẢO TRONG TIỂU THUYẾT 148 ảo không còn là cái xa lạ, vô lý. Sự hoài nghi và lưỡng lự đẩy con người đến nhanh với sáng tác của cái ảo, chấp nhận cái ảo như mặt thứ hai của cuộc sống” [7]. Vấn đề tiếp nhận và vận dụng khuynh hướng hiện thực huyền ảo trên thế giới vào Việt Nam cũng là một xu thế hội nhập văn chương trong những năm gần đây. Đặc biệt là vấn đề vận dụng này phát triển mạnh mẽ trong thể loại tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Vì thế trong bài viết này, chúng tôi hướng đến tìm hiểu vấn đề tiếp nhận và vận dụng khuynh hướng hiện thực huyền ảo qua những công trình nghiện cứu từ các tác giả trước, để thấy được sự vận động của khuynh hướng này trong văn học Việt Nam đương đại nói chung và thể loại tiểu thuyết nói riêng. 2. Nội dung 2.1. Tiếp nhận Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo từ góc độ dịch thuật và nghiên cứu, phê bình Trong số các trào lưu văn học hiện đại phương Tây được tiếp nhận vào Việt Nam, chủ nghĩa hiện thực huyền ảo cũng là một trong những khuynh hướng sớm được giới thiệu đến Việt Nam. Những thập niên trước thời kì Đổi mới (1986), các nhà văn thuộc chủ nghĩa hiện thực huyền ảo đã bắt đầu được dịch và giới thiệu ở Việt Nam. Mặc dù chủ nghĩa hiện thực huyền ảo gắn liền với địa danh Mĩ Latin, nhưng không phải bất kì tác phẩm nào cũng sáng tác theo khuynh hướng hiện thực huyền ảo. Trước khi xuất hiện cái gọi là “huyền ảo” thì một dòng văn học hiện thực đã ngự trị tại vùng đất này. Tác phẩm Những con đường đói khát của Jorge Amado, nhà văn Brazil được in tại Việt Nam vào năm 1960, là một tác phẩm tiêu biểu mang khuynh hướng hiện thực khá rõ nét. Đây là một nhà văn nổi tiếng nói về sự đấu tranh của những người khốn khổ trong hoàn cảnh đói kém, chính vì vậy mà tác phẩm của ông có một sự tương thích nào đó về số phận của người dân Việt Nam lúc bấy giờ. Những tác phẩm mang yếu tố hoang đường đến muộn hơn. Năm 1964, một kiệt tác của dòng văn học hiện thực huyền ảo được ra mắt bạn đọc tại Việt Nam, đó là tác phẩm Ngài tổng thống của Miguel Angel Asturias. Tiếp đến là những công trình nghiên cứu về dòng văn học này lần lượt ra đời. Năm 1967, trên tạp chí Văn học, dịch giả Đoàn Đình Ca công bố bài nghiên cứu Sơ lược sự hình thành và phát triển của nền văn học Mĩ Latin. Năm 1968, tạp chí Văn học số 109, xuất bản tại Sài Gòn với chủ đề về Nhà văn Miguel Angel Asturias. Đến năm 1974, ở miền Bắc Nguyễn Đức Nam là người đầu tiên dịch thuật ngữ Magic Realism thành Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo, qua công trình đăng trên tạp chí Văn học: Một khuynh hướng tiến bộ trong tiểu thuyết hiện thực tiến bộ ngày nay ở Mỹ Latin: Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Bài viết này khởi đầu cho sự bùng nổ mới về việc nghiên cứu văn học Mỹ Latin ở Việt Nam. Từ những năm thập niên 80, 90 trở đi thì tình hình nghiên cứu văn học khu vực này trở nên rầm rộ và phát triền nhanh chóng với một đội ngũ dịch giả, nhà nghiên cứu như: Nguyễn Mạnh Tứ, Đoàn Đình Ca, Nguyễn Trung Đức, Đặng Anh Đào, Nguyễn Quốc Dũng, Phạm Đình Lợi, Dương Tường Ta có thể thống kê một số đầu sách tiêu biểu: - Sự tráo trở của phương pháp của Alejo Carpentier (Nguyễn Trung Đức dịch, Nxb Tác phẩm mới in năm 1981). - Ngài đại tá chờ thư của Gabriel Garcia Marquez (Nguyễn Mạnh Tứ dịch, Nxb Văn học, 1983). TRƯƠNG THỊ KIM ANH 149 - Thế kỉ ánh sáng của Alejo Carpentier (Đặng Thị Hạnh và Đặng Anh Đào dịch qua bản tiếng Pháp, Nxb Tác phẩm mới, 1986). - Dông tố, Giáo hoàng xanh, Mắt những người đã khuất của Miguel Angel Asturias (Ngô Vĩnh Viễn dịch, Nxb Văn học, 1986). - Trăm năm cô đơn của Gabriel Garcia Marquez (Nguyễn Trung Đức dịch, Nxb Văn học, 1986). - Tình yêu thời thổ tả của Gabriel Garcia Marquez (Nguyễn Trung Đức dịch, Nxb Văn học, 1995). - Cái trống thiếc của Gunter Grass (Dương Tường dịch, Nxb Văn học, 2002). - Người yêu dấu của Toni Morrison (Nguyễn Hải Hà, Nguyễn Thanh Tâm dịch, Nxb Văn học, 2007) - Hồi ức về những cô gái điếm buồn của tôi của Gabriel Garcia Marquez (Lê Xuân Quỳnh dịch, Nxb Thành phố Hồ Chí Minh, 2005). . Trong các dịch giả trên thì Nguyễn Trung Đức là một người vừa là dịch giả vừa là nhà nghiên cứu văn học Mỹ Latin với nhiều công trình giới thiệu đến bạn đọc Việt Nam nhiều nhất. Trong bài viết Nguyễn Trung Đức dịch giả, nhà nghiên cứu văn học Mỹ Latin tác giả Đào Tuấn Ảnh cho biết: “19 năm miệt mài trong lĩnh vực dịch thuật Nguyễn Trung Đức có khoảng 35 đầu sách dịch văn học Mỹ Latin, trong đó có 14 cuốn tiểu thuyết. Riêng tác phẩm của Marquez ông dịch 7 tiểu thuyết và khoảng trên dưới 50 truyện ngắn” [1]. Không chỉ có thành tựu đáng kể trên phương diện dịch thuật, Nguyễn Trung Đức còn nghiên cứu các lí thuyết chủ nghĩa hiện thực huyền ảo để đưa vào Việt Nam và “gần như sau mỗi cuốn tiểu thuyết hay tập truyện ngắn Mỹ Latin nào được dịch và xuất bản Nguyễn Trung Đức cũng đều có những bài giới thiệu, đôi khi những bài nghiên cứu dài và công phu” [1]. Ông đã có công giới thiệu luận thuyết “Cái thực tại kì diệu Mỹ Latinh” (Lo real mara villoso Latinoamericano) của Alejo Carpentier và “Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo Mỹ Latinh” (Realismo magico Latinoamericano). Hồi quang ấy vẫn được kéo dài cho đến mãi những thập niên sau này với những bản dịch của Trương Đăng Dung về các tác phẩm huyền ảo của F.Kafka; Cao Việt Dũng, Trần Tiễn Cao Đăng dịch H. Murakami, Trần Đĩnh dịch Cao Hành Kiện, Giả Bình Ao Những thành tựu dịch thuật này không chỉ góp phần giới thiệu một trào lưu, mà còn thay đổi sâu sắc nền xuất bản và phát hành sách, tạo ra một lớp người đọc với thị hiếu và tầm đón nhận mới, cũng như cung cấp tư liệu cho lý luận văn học chuyển sang hệ hình hậu hiện đại. Việc tiếp nhận chủ nghĩa hiện thực huyền ảo, có ý nghĩa cực kì quan trọng trong việc tiếp nhận văn học hậu hiện đại nói riêng cũng như các trào lưu văn nghệ phương Tây nói chung. Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo là “một nhánh” phát triển của văn học hậu hiện đại, là một trong những thành tựu quan trọng nhất của văn học hậu hiện đại. Trong công trình Văn học hậu hiện đại – Lý thuyết và tiếp nhận tác giả Lê Huy Bắc có bàn luận đến vấn đề “Những khuynh hướng cơ bản của chủ nghĩa hậu hiện đại” (chương 6). Dựa vào tiêu chí hình thức thể hiện, tác giả chỉ ra năm khuynh hướng tiêu biểu nhất: “khuynh hướng huyền ảo, khuynh hướng mảnh vỡ, khuynh hướng nhại và khuynh hướng cực hạn, khuynh hướng giả trinh thám” [3.72]. Khi đi phân tích những đặc điểm thẩm mỹ của khuynh hướng huyền ảo, Lê Huy Bắc VẤN ĐỀ TIẾP NHẬN VÀ VẬN DỤNG KHUYNH HƯỚNG HI N THỰC HUYỀN ẢO TRONG TIỂU THUYẾT 150 cho rằng: “truyện viết theo khuynh hướng huyền ảo thường được thể hiện theo cảm hứng thơ với những tiếp nối, liên tưởng bất chợt không theo quy luật tư duy logic và lí trí. Đây là kết quả từ quan niệm thẩm mĩ của chủ nghĩa hậu hiện đại trong việc đả phá tư duy lí trí, đầy tỉnh táo của thi pháp cũ” [3.74]. Với các nhà hậu hiện đại, huyền ảo cũng là một “hoàn cảnh”. Bất kì những cái gì con người nghĩ đến và hình dung được nó đều có thể trở thành “hiện thực” trong con mắt của họ. Lê Huy Bắc cũng là tác giả phê bình đầu tiên có một công trình chuyên nghiên cứu về chủ nghĩa hiện thực huyền ảo sâu nhất với tựa đề Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo & Gabriel García Márquez (Nxb Giáo dục Việt Nam, 2009). Trong công trình này, nhà nghiên cứu đã khái quát lại quan điểm thẩm mỹ đặc thù, lịch sử hình thành, những tranh luận về lí thuyết và phê bình chân dung các tác giả tiêu biểu về chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Trong bài viết Tiểu thuyết Việt Nam những năm đầu thời kì đổi mới tác giả Phan Cự Đệ đã nhận định: “huyền thoại với yếu tố hoang đường, kỳ ảo đã chuyển tải một cách nhẹ nhàng, hấp dẫn mà không kém phần sâu sắc nội dụng hiện thực của tiểu thuyết đến các thế hệ bạn đọc” [10.552]. Như chúng ta biết, huyền thoại là một yếu tố đặc trưng của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo, khi chỉ ra các đặc điểm của hiện thực huyền ảo, tác giả Lê Huy Bắc cho rằng: “xu thế của các nhà huyền ảo là xây dựng các không gian huyền thoại như kiểu làng Macondo của Gabriel Garcia Marquez” [2.34]. Vì thế khi đánh giá sự đổi mới tiểu thuyết các tác giả thường đề cập đến vấn đề huyền thoại đi liền với huyền ảo trong sự vận động và phát triển tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Trong cuốn Văn xuôi Việt Nam 1975 – 1995 những đổi mới cơ bản, tác giả Nguyễn Thị Bình có viết: “riêng sự xuất hiện trở lại của phương thức huyền thoại hóa đã làm cho hình tượng văn học trở nên lung linh, đầy sức khơi gợi và khi càng giàu tưởng tượng nó càng hấp dẫn” [4.115]. Trong công trình Không gian văn học đương đại, tác giả Đoàn Ánh Dương viết: “huyền thoại là một hiện hữu lịch sử đồng thời cũng là một diễn giải lịch sử. Thời gian bị ngưng tụ trong một lát cắt, trong giới hạn của không gian bản địa, để chuẩn bị cho một cuộc giải phẫu quá khứ” [5.37]. Trong công trình Yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam, tác giả Bùi Thanh Truyền cho rằng: “quá trình đi tìm sự thăng bằng, quân bình như thế đã lặp lại trong văn học Việt Nam những năm gần đây; khi mà quan niệm thô sơ, giản đơn về chủ nghĩa hiện thực đã bộc lộ những hạn chế nhất định của nó thì lập tức xuất hiện bộ phận văn học có yếu tố kì ảo, sáng tác theo thi pháp huyền thoại dần trở nên phổ biến” [11.64]. Ngoài ra còn có các bài viết cũng bàn về chủ nghĩa hiện thực huyền ảo của các tác giả khác như: Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong văn học (Lê Ngọc Phương), Văn học huyền ảo: món ăn không thể chối bỏ (Nam Phương), Ma thuật và văn học – trường hợp tiểu thuyết huyền ảo hiện đại Mĩ Latin (Nguyễn Thành Trung), Cái kì ảo trong văn học tiền hiện đại và cái huyền ảo trong văn học hậu hiện đại (Phan Anh Tuấn) Đặc biệt có các bài viết về văn học Mỹ Latin của tác giả Phạm Quang Trung như: Văn chương và đời sống - những bài học từ chủ nghĩa hiện thực huyền ảo; Nét đặc thù văn chương Mỹ Latin; Văn xuôi mới Mỹ Latin; Quan hệ giữa văn chương Mỹ Latin với văn chương nước ngoài Các công trình lí thuyết này, đã góp phần đưa vấn đề phê bình lí thuyết TRƯƠNG THỊ KIM ANH 151 và phê bình trào lưu chủ nghĩa hiện thực huyền ảo ở Việt Nam không ngừng mở rộng, giúp người đọc hiểu tổng quan hơn về khuynh hướng này. 2.2. Việc vận dụng Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong sáng tác tiểu thuyết Mặc dù được tiếp nhận vào Việt Nam khá sớm, nhưng ở giai đoạn đầu tầm đón nhận của bạn đọc còn khá hạn chế, chủ yếu chỉ mới dừng lại ở tư duy lý luận văn học tiền hiện đại, với những kinh nghiệm thẩm mỹ đã xuất hiện từ thế kỉ XIX ở phương Tây. Những kinh nghiệm đọc và lý luận có được ở giai đoạn này cũng chỉ dừng lại ở chủ nghĩa hiện thực, nghĩa là chưa chấp nhận được các đặc trưng của văn học huyền ảo hay văn học hậu hiện đại như tính nhục thể, việc đả phá các đại tự sự, giải thiêng thần tượng hay giễu nhại, liên văn bản do đó việc vận dụng các kĩ thuật này vào trong sáng tác văn học cũng hiếm gặp. Từ sau 1986, với đường lối đổi mới toàn diện của Đảng và Nhà nước đã tạo điều kiện cho sự bùng nổ các trường phái văn học trên thế giới được tiếp nhận và vận dụng vào trong sáng tác văn học rất nhiều, khuynh hướng hiện thực huyền ảo từ đây cũng được ứng dụng một cách triệt để. Tác giả Nguyễn Văn Dân trong bài viết Tình hình giới thiệu các lý thuyết văn học của thế giới vào Việt Nam từ ngày đổi mới đến nay cho rằng: “sự ảnh hưởng đã diễn ra không chỉ như là sự áp đặt từ bên ngoài, mà với tư cách là kết quả của công cuộc đổi mới tư duy, sự tiếp thu trong nghiên cứu văn học của nước ta chủ yếu xuất phát chủ động từ phía người tiếp nhận” [6.306]. Việc tiếp thu có tính chủ động từ người tiếp nhận cũng là cách để các nhà văn sáng tạo nên những đứa con tinh thần của mình mang tinh thần đậm chất “bản địa”. Nhà văn chỉ học hỏi kĩ thuật, lối viết, thi pháp của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo thế giới, còn lại tư tưởng, chủ đề hoàn toàn mang tính dân tộc bản địa. Chính những thành tựu này đã góp phần vào việc cách tân nền văn học Việt Nam đương đại nói chung và thể loại tiểu thuyết nói riêng. Khuynh hướng hiện thực huyền ảo không chỉ thu hút các ngòi bút lão thành ở các thế hệ 5x, 6x, 7x đã từng trải qua thời kì chiến tranh ác liệt, mà nó còn thu hút một lớp thế hệ nhà văn trẻ hôm nay, đặc biệt là thế hệ 8x, 9x. Chúng ta có thể kể đến một số tác phẩm như: Nỗi buồn chiến tranh (Bảo Ninh), 3339 - những mảnh hồn trần (Đặng Thân), Bến không chồng (Dương Hướng), Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Giàn thiêu (Võ Thị Hảo), Thiên sứ (Phạm Thị Hoài), Thiên thần sám hối, Đi tìm nhân vật (Tạ Duy Anh), Người sông Mê (Châu Diên), Ăn mày dĩ vãng (Chu Lai), Cõi mê (Triệu Xuân) Càng về sau thì bút pháp huyền ảo được sử dụng càng biến ảo, lạ hóa nhiều hơn, làm cho tiểu thuyết thời kì Đổi mới mang một gương mặt ảo hóa và đầy ma lực đối với người đọc như: Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn (Nguyễn Xuân Khánh), Người đi vắng, Ngồi, Trí nhớ suy tàn,Thoạt kì thủy (Nguyễn Bình Phương), Cõi người rung chuông tận thế (Hồ Anh Thái), Sự trở lại của vết xước (Trần Nhã Thụy), Cơ hội của Chúa, Khải huyền muộn (Nguyễn Việt Hà), T.mất tích, Pari 11 tháng 8, Phố tàu (Thuận), Và khi tro bụi, Mưa kiếp sau (Đoàn Minh Phượng)Tác giả Nam Phương trong bài viết Văn học huyền ảo: món ăn không thể chối bỏ đã khẳng định: “hiếm có dòng văn học nào sở hữu nền tảng đáng ngưỡng mộ như hiện thực huyền ảovà có lẽ ai cũng đều không thể chối bỏ thứ văn học tạo nên sự hưng phấn đến cực điểm này” [8]. VẤN ĐỀ TIẾP NHẬN VÀ VẬN DỤNG KHUYNH HƯỚNG HI N THỰC HUYỀN ẢO TRONG TIỂU THUYẾT 152 Nguyễn Bình Phương là một trong những hiện tượng văn học khá nổi tiếng trong những năm gần đây, đặc biệt là ở lĩnh vực tiểu thuyết, không chỉ có các nhà phê bình lí luận văn học quan tâm đến tác phẩm của tác giả mà còn rất nhiều bài viết có những nhận định đánh giá từ phía người đọc ở mọi lứa tuổi, mọi ngành nghề khác nhau. Sức cuốn hút của tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương chính là xây dựng một thế giới vừa thực vừa ảo tạo nên một chất keo bám dính từ cốt truyện, nhân vật đến không gian, thời gian truyện. Vì thế, hầu như các bài viết đều tập trung khai thác thế giới ảo trong sáng tác Nguyễn Bình Phương. Trong bài viết Hệ biểu tượng nghệ thuật trong tiểu thuyết Việt Nam đương đại, tác giả Nguyễn Đức Toàn nhận định: “tiểu thuyết Nguyễn Bình Phương gây ấn tượng với người đọc không phải ở sự phát triển cốt truyện hay tính cách nhân vật mà dẫn dụ độc giả bằng những mộng mị, ảo huyền” [9.60]. Chất mộng mị, ảo huyền của Nguyễn Bình Phương được thể hiện ngay chính trong từng tác phẩm: “bút pháp trong Ngồi đan xen giữa “hiện thực đến mức nghiêm ngặt” ứng với thế giới thứ nhất và “huyền ảo tâm lý” ứng với thế giới thứ hai”; còn “đọc tiểu thuyết Người đi vắng của Nguyễn Bình Phương, ta gặp một không khí ma quái được tạo nên bởi những câu chuyện, số phận của các linh hồn, của sự vô tri và của khung cảnh bầu trời” [9.194]. Tác giả Hoàng Thị Quỳnh Nga trong bài viết Dấu ấn của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết Người đi vắng của Nguyễn Bình Phương lại chỉ ra hiện thực huyền ảo trong tiểu thuyết là hiện thực lai ghép: “thành thị - nông thôn, yếu tố thực - ảo”. Với “Trí nhớ suy tàn lại là một cuốn tiểu thuyết đậm chất thơ bởi đó là chuỗi ký ức đã bị màn đêm bao phủ nên nó đậm chất mờ hồ, mờ ảo [9.160] Ngoài ra còn có nhiều bài viết khác như: Cấp độ hiện thực và sự hão huyền của ý thức trong Thoạt kì thủy (Nguyễn Chí Hoan), Những đặc trưng của bút pháp huyền ảo trong tiểu thuyết Ngồi (Đoàn Minh Tâm), Sáng tạo văn học: giữa mơ và điên (Đoàn Cầm Thi) Tạ Duy Anh cũng là một tác giả đáng quan tâm trong những năm gần đây của giới nghiên cứu phê bình và bạn đọc. Trong bài viết Lối viết tiểu thuyết Việt Nam trong bối cảnh hội nhập (Qua trường hợp Tạ Duy Anh), tác giả Đoàn Ánh Dương đã nhận định: “sau đổi mới, Đi tìm nhân vật là tiểu thuyết chịu ảnh hưởng của văn học phi lí phương Tây sâu đậm nhấtThiên thần sám hối là bước kế tiếp của khuynh hướng này” (Tạp chí nghiên cứu Văn học số 7/2009). Tác giả Châu Diên với cuốn tiểu thuyết Người sông Mê đầy chất ma mị từ nhân vật đến không gian thời gian truyện, tạo nên một thế giới hỗn độn giữa thực tại và hư ảo. Trong bài viết Một phương diện nghệ thuật trong tiểu thuyết Người sông Mê của Châu Diên, tác giả Nguyễn Đức Toàn đã viết: “để tăng thêm sức hấp dẫn của cốt truyện tâm lý ở Người sông Mê là sự tham gia một cách đậm đặc của yếu tố siêu nhiên, huyền ảo” [9.226], và “bằng tư duy trò chơi, Châu Diên còn tạo nên yếu tố huyền ảo trong chính nội quan nhân vật, tức trạng thái huyền ảo được tạo nên bởi sự cảm nhận của các nhân vật chứ không chỉ ở những yếu tố mang tính siêu thực” [9.230]. Còn ở bài viết Dấu ấn vô thức và nỗ lực cách tân lối viết trong tiểu thuyết đương đại Việt Nam, tác giả cũng nhấn mạnh đến việc sử dụng yếu tố huyền ảo trong truyện: “cũng tạo dựng những suy tư đức nối theo ký ức nhân vật qua những kỷ niệm nhưng tác giả Người sông Mê lại sử dụng yếu tố huyền ảo để làm cơ sở cho dòng nội cảm ở TRƯƠNG THỊ KIM ANH 153 nhân vật được chảy trôi miên man, nửa mê nửa tỉnh cả khi họ còn sống và cả khi họ chết [9.17]. Đối với tác giả Đoàn Minh Phượng thì có bài viết Kỹ thuật dòng ý thức trong tiểu thuyết Và khi tro bụi của Đoàn Minh Phượng, tác giả bài viết đã nhận định: “hấp thu khí quyển văn hóa phương Tây hiện đại, bằng kinh nghiệm nghệ thuật mới mẻ, Đoàn Minh Phượng được xếp vào một trong số những cây bút tiêu biểu cho khuynh hướng tiểu thuyết huyền ảo – triết luận. [9.238]. Khi đọc tác phẩm Mẫu Thượng ngàn của Nguyễn Xuân Khánh nhà văn Nguyên Ngọc cho rằng: “nếu đi tìm một nhân vật chính cho cuốn tiểu thuyết này, thì hẳn có thể nói nhân vật chính đó là nền văn hóa Việt, vừa thực tại vừa vô cùng hiện thực, vừa rất hư ảo, bền chặt, xuyên suốt mà cũng lại biến hóa khôn lường, rất thiêng và cũng rất chung, rất bản địa mà cũng rất nhân loại” [8]. Tính đến nay, khuynh hướng hiện thực huyền ảo chưa cho thấy sự thoái trào, thậm chí dòng văn học “siêu thực” này còn đang phát triển khá toàn diện. Trong những năm gần đây tại các lễ trao giải thưởng văn học lớn đều có những tác phẩm mang đậm bút pháp huyền ảo được xướng tên lên bục giải thưởng. Cuốn tiểu thuyết Mình và họ của Nguyễn Bình Phương được trao Giải thưởng Văn học năm 2015 của Hội Nhà văn Hà Nội. Nguyễn Bình Phương không mấy xa lạ gì với thương hiệu “hiện thực huyền ảo” đối với bạn đọc Việt Nam với hàng loạt cuốn tiểu thuyết nổi tiếng trước đó. Mình và họ viết về chiến tranh biên giới phía Bắc. Nhưng chiến tranh chỉ là một phần của tác phẩm, tác giả đề cập nhiều tới số phận con người. Tiểu thuyết đan xen giữa quá khứ và hiện tại, bên này và bên kia, thực và ảo, chiến tranh và hòa bình... Cũng trong năm 2015, cuốn tiểu thuyết Người thứ hai của Tô Hải Vân là một trong ba cuốn tiểu thuyết đoạt giải B (không có giải A) Cuộc thi tiểu thuyết lần thứ IV (2011- 2015) của Hội Nhà văn Việt Nam. Nhà văn Lê Minh Khuê nhận định: “đây là một cuốn tiểu thuyết có nhiều ý tưởng, ngẫm ngợi sâu sắc. Lối viết trẻ. Chi tiết như những phác họa nhưng chân thực và sinh động. Nhân vật vừa hiện thực gần gũi, vừa mờ ảo mộng mị”. Còn độc giả Cockroach –Joey khi đọc Người thứ hai có cảm nhận như sau: “đọc Người thứ hai, mình thấy nhân vật “tôi” khá giống nhân vật K trong “Lâu đài” của Kafka. Nếu K đi tìm lâu đài trong vô vọng thì “tôi” đi tìm một chỗ trong chuyến tàu vô định” (https://gacsach.com/diendan/ Cảm nhận Người thứ hai của Tô Hải Vân). Khuynh hướng hiện thực huyền ảo vẫn là xu hướng “hot” của các nhà văn trẻ. Năm 2014, trong lễ trao giải Văn học tuổi 20 lần thứ V do Hội Nhà văn TP. Hồ Chí Minh, Nhà Xuất bản Trẻ và Báo Tuổi trẻ tổ chức đã ghi nhận sự lên ngôi của khuynh hướng hiện thực huyền ảo. Thực tế, trong số 9 tác phẩm được ban tổ chức đánh giá cao và trao giải thì có 3 tác phẩm thuộc dòng văn học huyền ảo, đó là Người ngủ thuê (Nhật Phi), URem – người đang mơ (Phạm Bá Diệp), Hạt hòa bình (Mimon). Với Người ngủ thuê tác phẩm đầu tay của Nhật Phi, chàng trai trẻ Hà Nội được chọn trao giải nhất Văn học tuổi 20 lần thứ V đã nhận được sự đánh giá cao của hầu hết các thành viên hội đồng giám khảo. Nhiều thành viên trong hội đồng thừa nhận, mới đọc qua tựa sách đều nghĩa rằng Người ngủ thuê viết về sex nhưng bất ngờ là cuốn sách đặt một vấn đề rất nghiêm túc là đời sống của giới trẻ trong xã hội hiện nay. Trong khi nhiều người trẻ hiện nay quá bận rộn, quá nhiều việc để làm đến mức dành quỹ thời gian để ngủ cũng tiếc thì lại có những bạn trẻ sống không mục đích. VẤN ĐỀ TIẾP NHẬN VÀ VẬN DỤNG KHUYNH HƯỚNG HI N THỰC HUYỀN ẢO TRONG TIỂU THUYẾT 154 “Điều thú vị là vấn đề này lại được chuyển tải dưới hình thức còn khá mới mẻ tại Việt Nam: hiện thực huyền ảo” [8]. 3. Kết luận Mỗi nền văn chương có một chủ nghĩa hiện thực huyền ảo của riêng mình. Nếu hiện thực huyền ảo Mỹ Latin chứa đựng tầng sâu của nền văn hóa trùng phức bản địa thì hiện thực huyền ảo Việt Nam mang theo chất trữ tình, trực cảm và những yếu tố tâm linh. Tất cả các nhà tiểu thuyết khi vận dụng khuynh hướng hiện thực huyền ảo thế giới vào trong sáng tác của mình như một sự sáng tạo, làm mới tác phẩm văn chương theo xu thế hội nhập. Yếu tố huyền ảo lúc này không còn là một đứt gãy hiện thực, nhằm tạo ra sự khiếp sợ, kinh hãi cho nhân vật hay người đọc, mà là một sự kiện bình thường, một cách nhìn nhận hiện thực khác đi so với mô hình phản ánh của chủ nghĩa hiện thực truyền thống. Huyền ảo như vậy là một cách quan niệm mới về thế giới, về quá trình sáng tạo của nhà văn, cũng như đòi hỏi một thị hiếu, thói quen đọc mới từ phía người tiếp nhận. Việc tiếp nhận và vận dụng khuynh hướng này cũng có tính chất kế thừa, từ các nhà văn lão thành đến các nhà văn mới chân ướt chân ráo bước vào nghề có được tác phẩm đầu tay. Với bài viết này, chúng tôi hy vọng khuynh hướng hiện thực huyền ảo là một trong những khuynh hướng còn tiếp tục phát triển mạnh mẽ trong tương lai, và là một xu hướng văn học luôn hấp dẫn đối với độc giả. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Đào Tuấn Ảnh, Nguyễn Trung Đức dịch giả, nhà nghiên cứu văn học Mỹ Latin, Trang 2. Lê Huy Bắc (2009), Chủ nghĩa hiện thực huyền ảo Gabriel García Márquez, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 3. Lê Huy Bắc (2015), Văn học hậu hiện đại – Lý thuyết và tiếp nhận, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội. 4. Nguyễn Thị Bình (2010), Văn xuôi Việt Nam 1975 – 1995 những đổi mới cơ bản, Nxb Đại học Sư phạm Hà Nội. 5. Đoàn Ánh Dương (2013), Không gian văn học đương đại, Nxb Phụ nữ. 6. La Khắc Hòa, Lộc Phương Thủy, Huỳnh Như Phương (Đồng chủ biên) (2015), Tiếp nhận tư tưởng văn nghệ nước ngoài – Kinh nghiệm Việt Nam thời hiện đại, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. 7. Lê Ngọc Phương, Những biểu hiện của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo trong văn học Nhật Bản đương đại, Trang http:// www.tamlyhoc.net/diendan. 8. Nam Phương, Văn học hiện thực huyền ảo: Món ăn không thể chối bỏ, Trang 9. Nguyễn Đức Toàn (2016), Văn xuôi Việt Nam đương đại – Hiện tượng và bút pháp, Nxb Văn học, Hà Nội. 10. Nguyễn Văn Tùng (2008), Tuyển tập các bài viết về tiểu thuyết ở Việt Nam thế kỉ XX, Nxb Giáo dục, Hà Nội. 11. Bùi Thanh Truyền (2014), Yếu tố kì ảo trong văn xuôi đương đại Việt Nam, Nxb Văn học, Hà Nội. Ngày nhận bài: 30/6/2017 Biên tập xong: 15/8/2017 Duyệt đăng: 20/8/2017