Vài ý kiến về xây dựng và đào tạo chuyên ngành công tác xã hội ở Việt Nam

97 Xã hội học, số 3 - 2009 Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn VµI ý KIÕN VÒ X¢Y DùNG Vµ §µO T¹O CHUY£N NGµNH C¤NG T¸C X· HéI ë VIÖT NAM TrÇn §×nh TuÊn T¹i Mü, vµo n¨m 1898, tr­êng Phóc ThiÖn Mïa HÌ ®­îc Héi c¸c tæ cøc tõ thiÖn New York thiÕt lËp. Ch­¬ng tr×nh huÊn luyÖn dµi 6 tuÇn lÔ cña tr­êng nµy ®¸nh dÊu sù ra ®êi cña gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi Mü. ë miÒn Nam ViÖt Nam, tõ thËp niªn 60 cña thÕ kû tr­íc ®· cã hai tr­êng ®µo t¹o c¸n sù x· héi do c¬ quan tõ thiÖn Caritas cña Ph¸p vµ ®¹i häc V¹n H¹nh thiÕt lËp. Ngoµi hai tr­êng t­ nµy cßn cã mét tr­êng c«ng do gi¸o s­ Ph¹m thÞ Tù lµm gi¸m ®èc. Ch­¬ng tr×nh ®µo t¹o cña tr­êng Caritas dµi ba n¨m, gåm c¸c m«n luËt phæ th«ng, luËt gia ®×nh, m«i tr­êng x· héi, nh÷ng vÊn ®Ò x· héi qua c¸c thêi kú lÞch sö, kiÕn thøc tæng qu¸t vÒ y khoa vµ dinh d­ìng, ph­¬ng ph¸p chÈn ®o¸n c¸c bÖnh th«ng th­êng, c¸ch ®o huyÕt ¸p, c¸ch chÝch thuèc, ph­¬ng ph¸p cÊp cøu, b¨ng bã vÕt th­¬ng Tr­êng c«ng cña gi¸o s­ Ph¹m thÞ Tù cã ch­¬ng tr×nh ®µo t¹o riªng kÐo dµi hai n¨m. Nh÷ng ch­¬ng tr×nh ®µo t¹o nµy ph¶n ¸nh nhu cÇu c«ng t¸c x· héi thêi bÊy giê ë miÒn Nam chñ yÕu do chiÕn tranh g©y ra. Sau mét thêi gian gi¸n ®o¹n, c«ng t¸c x· héi ®· ®­îc ®­a vµo gi¶ng d¹y t¹i ®¹i häc §µ L¹t vµo n¨m 2003. Tõ ®ã ®Õn nay, m«n c«ng t¸c x· héi ®· cã mÆt t¹i hÇu hÕt c¸c ®¹i häc trong c¶ n­íc. T­¬ng tù c¸c n­íc ph¸t triÓn sau ë ¸ ch©u vµ Trung §«ng vµo nöa sau cña thÕ kû 20, c¸c ®¹i häc ë ViÖt Nam hiÖn nay ®ang b¾t ®Çu x©y dùng nÒn gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi dùa trªn khèi kiÕn thøc cña ¢u Mü. §©y lµ mét qu¸ tr×nh vµ v× ®i sau, chóng ta cã thÓ häc hái ®­îc kinh nghiÖm cña nhiÒu n­íc trªn thÕ giíi. Walton vµ Abo El Nasr (1988) ®· chia qu¸ tr×nh x©y dùng nµy ra lµm ba giai ®o¹n: Giai ®o¹n 1 - Du nhËp kiÕn thøc (transmission stage): c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn du nhËp nguyªn v¨n kiÕn thøc c«ng t¸c x· héi cña ¢u Mü víi niÒm tin lµ do tÝnh c¸ch khoa häc cña nã, kiÕn thøc nµy cã thÓ ®­îc dïng ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thuéc ph¹m vi c«ng t¸c x· héi cña con ng­êi nãi chung, kh«ng ph©n biÖt ®Þa ph­¬ng hay chñng téc. Giai ®o¹n 2 - §Þa ph­¬ng hãa (indigenization stage): c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn nhËn ra nh÷ng nÐt kh«ng phï hîp cña kiÕn thøc vµ c¸ch gi¶i quyÕt c¸c vÊn n¹n trong c«ng t¸c x· héi cña ¢u Mü ®èi víi thùc tr¹ng x· héi cña ®Þa ph­¬ng vµ b¾t ®Çu viÖc chØnh söa ®Ó x©y dùng ngµnh c«ng t¸c x· héi phï hîp víi v¨n hãa b¶n xø. Giai ®o¹n 3 - Hoµn chØnh (authentization): c¸c nhµ gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng C«ng t¸c x· héi kh«ng chØ thuÇn tóy chØnh söa m« h×nh nhËp c¶ng tõ ¢u Mü mµ trë nªn s¸ng t¹o vµ ®Ò ra ®­îc nh÷ng lý thuyÕt míi, c¸ch gi¶i quyÕt míi phï hîp víi nh÷ng gi¸ trÞ trong nÒn Vài ý kiến về xây dựng và đào tạo chuyên ngành công tác xã hội... Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 98 v¨n hãa ®Þa ph­¬ng. KÕt qu¶ cña giai ®o¹n nµy lµ mét nÒn c«ng t¸c x· héi ®éc ®¸o ph¶n ¸nh thùc tÕ v¨n hãa, kinh tÕ, chÝnh trÞ cña ®Þa ph­¬ng. Trung Quèc, n­íc l¸ng giÒng cã nhiÒu ®iÓm t­¬ng ®ång víi ViÖt Nam vÒ v¨n hãa, chÝnh trÞ vµ kinh tÕ, ®· khëi c«ng x©y dùng nÒn c«ng t¸c x· héi theo kiÓu T©y ph­¬ng tõ ®Çu thËp niªn 80. MÆc dï vËy, ®Õn cuèi thÕ kû 20, nhiÒu häc gi¶ Trung Quèc vÉn cßn hå nghi vµ thËm chÝ cßn kh«ng tin cã thÓ ¸p dông nh÷ng lý thuyÕt c«ng t¸c x· héi ph­¬ng T©y vµo x· héi Trung quèc (Yan 1991). Mét sè häc gi¶ Trung quèc cßn cho r»ng Trung Quèc ®· cã s½n nÒn c«ng t¸c x· héi ®Æc thï cña m×nh (Wang, 1991; Gao, 1999; Guo, 1999): c«ng viÖc cña c¸c ®oµn thÓ phô n÷, thanh niªn, c«ng nh©n, phô l·o rÊt gièng víi c«ng t¸c x· héi ph­¬ng T©y. Ngoµi ra, cho ®Õn nay, giíi häc thuËt Trung Quèc kh«ng cã cè g¾ng ®¸ng kÓ nµo trong viÖc ph©n tÝch kinh nghiÖm x©y dùng c«ng t¸c x· héi cña c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn nh­ Ên §é, Ai CËp, Do Th¸i, vµ mét sè n­íc Phi ch©u. §ãng gãp vµo c«ng viÖc nµy lµ cè g¾ng cña c¸c häc gi¶ gèc Trung Quèc ë ¢u Mü, Canada, Singapore, vµ Hong Kong. Nh÷ng häc gi¶ nµy ®ang cã ¶nh h­ëng m¹nh mÏ ®Õn giai ®o¹n hai lµ giai ®o¹n chØnh söa vµ ®Þa ph­¬ng hãa c«ng t¸c x· héi ®ang diÔn ra ë Trung Quèc (Maria Cheung vµ Meng Liu, 2000). Vµo ®Çu thËp niªn 80, khi Trung Quèc b¾t ®Çu dÌ dÆt t¸i tôc nÒn gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi (®· gi¸n ®o¹n tõ sau khi thµnh lËp n­íc Céng hßa nh©n d©n Trung Hoa n¨m 1949), c¸c ®¹i häc ë Hµn Quèc ®· å ¹t dÞch thuËt s¸ch gi¸o khoa c«ng t¸c x· héi cña Mü sang tiÕng Hµn. §Ó dÞch nhanh, nh÷ng sinh viªn c«ng t¸c x· héi cã kh¶ n¨ng Anh ng÷ ®­îc giao c«ng t¸c nµy, mçi nhãm sinh viªn dÞch mét cuèn vµ ®­îc ®iÓm cho líp häc. ChÝnh nhê ph­¬ng ph¸p nµy, Nam TriÒu Tiªn ®· thùc hiÖn ®­îc giai ®o¹n ®Çu (thu nhËp kiÕn thøc) cña viÖc x©y dùng nÒn c«ng t¸c x· héi phï hîp nh»m kÞp thêi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn n¹n x· héi g©y ra bëi t×nh tr¹ng ph¸t triÓn kinh tÕ béc ph¸t. Prager (1985:136) ®· tr×nh bµy trong phÇn th¶o luËn vÒ giai ®o¹n ®Þa ph­¬ng hãa c«ng t¸c x· héi ë Do Th¸i: “NÕu sù gióp ®ì, víi tÊt c¶ nh÷ng kh¸c biÖt tinh tÕ cña nã, ph¶i phï hîp víi b¶n s¾c v¨n hãa cña ng­êi ®­îc gióp ®ì, th× nÒn gi¸o dôc h÷u hiÖu cho nghÒ c«ng t¸c x· héi ph¶i ®­îc x©y dùng tõ bªn trong biªn giíi ®Êt n­íc cña chóng ta”. Cïng chung quan ®iÓm nµy, mét sè ®«ng häc gi¶ tõ c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn ë Ên §é, Ai CËp, Do Th¸i vµ Phi ch©u ®· ®Ò ra nh÷ng h­íng dÉn sau cho viÖc x©y dùng nÒn gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi ë c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn (Prager, 1985; Hammond,1988; Walton vµ Abo El Nasr, 1988; Ragab, 1990; Nagpaul, 1993; Osei-Hwedie, 1993; Ho, 1998; Nimmagadda vµ Cowger, 1999): 1) V× lý do lµm viÖc víi con ng­êi cÇn ph­¬ng ph¸p vµ kü n¨ng ®Þa ph­¬ng, gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi ph¶i ®­îc x©y dùng trªn mét nÒn mãng b¶n ®Þa, gåm triÕt lý, lý thuyÕt, nguyªn t¾c lµm viÖc vµ gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, vµ tµi liÖu häc tËp. 2) C¸c nhµ gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi t¹i c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn cÇn c©n nh¾c c¸c vÊn ®Ò ph¸t triÓn vµ cÊu tróc x· héi, vµ ph­¬ng ph¸p gi¶i quyÕt c¸c vÊn n¹n b»ng c¸c ph­¬ng Trần Đình Tuấn Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 99 thøc quen thuéc víi nh÷ng ng­êi lµm c«ng t¸c x· héi vµ céng ®ång ®Þa ph­¬ng. Hä cÇn thiÕt lËp nh÷ng chiÕn l­îc riªng thÝch øng víi hoµn c¶nh kinh tÕ, x· héi, chÝnh trÞ, vµ t©m lý ®Þa ph­¬ng. 3) §Ó c«ng t¸c x· héi gi÷ ®­îc vai trß h÷u hiÖu, c¸c nhµ gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi cÇn x¸c ®Þnh träng t©m, nÒn t¶ng kiÕn thøc vµ gi¸ trÞ cña c«ng t¸c x· héi thùc hµnh. Trong qu¸ tr×nh du nhËp kiÕn thøc vµ thùc hµnh tõ c¸c n­íc ph¸t triÓn, c¸c nhµ gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi cÇn hoµn chØnh nh÷ng kh¸i niÖm t©y ph­¬ng nh­ “céng ®ång”, vµ “con ng­êi trong m«i tr­êng sèng”. Hä cÇn bæ sung vµ ph¸t triÓn khung triÕt lý vµ nh÷ng ph­¬ng ph¸p c«ng t¸c x· héi b¾t nguån tõ nh÷ng néi dung x· héi - v¨n hãa thùc hµnh. 4) Gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi ph¶i ®Ò cËp kinh nghiÖm lÞch sö vµ v¨n hãa còng nh­ thùc tr¹ng cuéc sèng cña quÇn chóng; t«n träng nh÷ng niÒm tin vµ tËp qu¸n cña quèc gia. Gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi cÇn l­u ý nhu cÇu, niÒm tin, gi¸ trÞ, truyÒn thèng, môc ®Ých, vai trß, vµ lý t­ëng cña ng­êi d©n. 5) Gi¸o dôc c«ng t¸c x· héi ph¶i tr©n träng tÝnh c¸ch chuyªn m«n cña céng ®ång vµ c¸c tµi nguyªn céng ®ång trong viÖc cung cÊp dÞch vô x· héi. Thùc hµnh c«ng t¸c x· héi ph¶i ph¶n ¸nh ý kiÕn ®ãng gãp vµ tËp qu¸n cña ®Þa ph­¬ng. Bªn c¹nh nh÷ng nguyªn t¾c chung, ¸p dông ®­îc trong ®¹i ®a sè c¸c nÒn v¨n hãa, thÝ dô “gióp kh¸ch hµng ®Ó kh¸ch hµng cã thÓ tù lËp” hoÆc “t«n träng kh¸ch hµng”, “b¶o vÖ ®êi t­ cña kh¸ch hµng” còng cã nh÷ng thÝ dô cho thÊy mét sè c¸ch tiÕp cËn cña c«ng t¸c x· héi T©y ph­¬ng kh«ng thÝch hîp víi v¨n hãa §«ng ph­¬ng, thÝ dô khi t×m kiÕm t­ vÊn t©m lý, phô n÷ Trung Quèc muèn ®­îc cho nh÷ng lêi khuyªn trùc tiÕp ®Ó gi¶i quyÕt vÊn n¹n cña m×nh, tr¸i víi phô n÷ T©y ph­¬ng chØ muèn nhê t­ vÊn gióp hiÓu thÊu t©m lý b¶n th©n qua vÊn n¹n, ®Ó tù m×nh th¨m dß vµ chän lùa nh÷ng gi¶i ph¸p cho vÊn n¹n cña b¶n th©n (Meng Liu, 1996). DÞ biÖt nµy b¾t nguån tõ hai nÒn v¨n hãa kh¸c nhau: §«ng ph­¬ng chÞu ¶nh h­ëng tæ chøc gia ®×nh Nho gi¸o cã thø tù trªn d­íi, kh«ng khuyÕn khÝch phô n÷ suy nghÜ ®éc lËp; T©y ph­¬ng tr¸i l¹i tËp cho phô n÷ c¸ch sèng b×nh ®¼ng vµ ®éc lËp tõ bÐ. Mét thÝ dô kh¸c vÒ kh¸c biÖt v¨n hãa §«ng T©y lµ kh¸i niÖm vÒ hµnh h¹ ng­îc ®·i trÎ em (child abuse). ë ¢u Mü tÊt c¶ c¸c ®éng ch¹m vµo bé ph©n sinh dôc cña ®øa bÐ, bÊt kÓ trai g¸i, bÊt kÓ ®øa bÐ lµ s¬ sinh hay ë tuæi thiÕu niªn, vµ bÊt kÓ ng­êi ®éng ch¹m lµ «ng bµ cha mÑ, ng­êi trong gia ®×nh hay ng­êi ngoµi, ®Òu bÞ coi lµ l¹m dông t×nh dôc vµ ®ßi hái sù can thiÖp cña luËt ph¸p vµ c«ng t¸c x· héi. Nguyªn t¾c nµy tÊt nhiªn kh«ng thÓ ¸p dông ë ViÖt Nam v× trong v¨n hãa ViÖt Nam ®éng ch¹m vµo bé phËn sinh dôc cña ®øa trÎ trai lµ th«ng th­êng vµ kh«ng mang ý nghÜa t×nh dôc. Thùc tÕ lµ vµo n¨m 1996, khi mét ng­êi cha gèc ViÖt ë thµnh phè Vallejo, bang California, bÞ ®­a ra tßa vÒ téi “l¹m dông t×nh dôc” lÇn l­ît c¶ bèn ®øa con trai qua hµnh vi sê mã bé phËn sinh dôc cña chóng khi chóng lµ ®øa bÐ nhÊt trong nhµ, mét ng­êi ViÖt kh¸c còng ë Vallejo ®· lµm Vài ý kiến về xây dựng và đào tạo chuyên ngành công tác xã hội... Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 100 chøng víi tßa “NÕu ng­êi cha nµy bÞ kÕt téi th× tÊt c¶ céng ®ång ViÖt Nam cña chóng t«i ë ®©y ai còng ph¶i bÞ kÕt téi l¹m dông t×nh dôc trÎ em hÕt”! MÆt kh¸c, nh÷ng c¸ch tiÕp cËn trong c«ng t¸c x· héi mÆc dï hÕt søc thùc tÕ cña ¢u Mü còng cã nh÷ng mÆt tr¸i. ThÝ dô chÝnh s¸ch an sinh x· héi trî cÊp tiÒn mÆt cho gia ®×nh nghÌo cã con nhá ë Mü kh«ng gióp cñng cè ®Þnh chÕ gia ®×nh: nhiÒu ng­êi ¨n ë víi nhau kh«ng h«n thó ®Ó thu nhËp cña ng­êi cha kh«ng bÞ tÝnh vµo thu nhËp cña gia ®×nh vµ v× vËy ng­êi mÑ cã thÓ xin ®­îc trî cÊp cho gia ®×nh nghÌo. ChÝnh s¸ch tr¶ tiÒn mÆt cho con c¸i ch¨m sãc cha mÑ giµ yÕu gióp gi¶m ®­îc chi phÝ bÖnh viÖn cho chÝnh phñ vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho ng­êi giµ ®­îc sèng cïng gia ®×nh thay v× ph¶i vµo viÖn d­ìng l·o. MÆc dï vËy chÝnh s¸ch nµy còng g©y ra nh÷ng th¶m c¶nh, khi con c¸i chØ gióp ch¨m sãc cha mÑ giµ yÕu khi ®­îc chÝnh phñ tr¶ c«ng. Tãm l¹i, viÖc x©y dùng mét nÒn c«ng t¸c x· héi hiÖu qu¶ lµ mét qu¸ tr×nh kh«ng ®¬n gi¶n. Trung Quèc ®i tr­íc ViÖt Nam kho¶ng 20 n¨m nh­ng hiÖn nay còng chØ míi b¾t ®Çu giai ®o¹n hai cña qu¸ tr×nh nµy (giai ®o¹n chØnh söa kiÕn thøc du nhËp tõ T©y ph­¬ng ®Ó ®Þa ph­¬ng hãa c«ng t¸c x· héi cho phï hîp víi v¨n hãa vµ ¸p dông mét c¸ch hiÖu qu¶ ®èi víi ng­êi Trung Quèc). ViÖt Nam cã thÓ tiÕn nhanh trong qu¸ tr×nh x©y dùng nÒn c«ng t¸c x· héi hiÖn ®¹i b»ng c¸ch m¹nh d¹n sö dông nh÷ng gi¸ trÞ vµ c¸ch tiÕp cËn cã tÝnh toµn cÇu cña kiÕn thøc du nhËp tõ ph­¬ng T©y, thÝ dô c¸c biÖn ph¸p gi¸o dôc, t­ vÊn song song víi biÖn ph¸p trõng ph¹t g¾t gao ®èi víi tÖ b¹o hµnh trong gia ®×nh (ë Mü b¹o hµnh trong gia ®×nh lµ mét téi ph¹m ¶nh h­ëng ®Õn an sinh cña x· héi, vµ v× vËy n¹n nh©n kh«ng cã quyÒn b·i n¹i). Mét kinh nghiÖm kh¸c ViÖt Nam còng cã thÓ häc ®­îc tõ ¢u Mü vµ c¸c n­íc ®ang ph¸t triÓn kh¸c lµ tÝnh h÷u hiÖu h¬n h¼n cña c«ng t¸c x· héi t­ nh©n so víi c«ng t¸c x· héi do Nhµ N­íc ®øng ra trùc tiÕp thùc hiÖn. ë Mü tõ gi÷a thÕ kû 20 ®· xuÊt hiÖn m« h×nh t­ nh©n vµ Nhµ N­íc cïng chia sÎ tr¸ch nhiÖm vÒ c«ng t¸c x· héi, Nhµ N­íc th­êng cung cÊp ng©n kho¶n tµi trî vµ ®Æt ra c¸c quy ®Þnh ®Ó t­ nh©n ®øng ra trùc tiÕp cung cÊp dÞch vô c«ng t¸c x· héi cho ng­êi d©n. Ngoµi ra, ViÖt Nam còng cã thÓ tiÕn nhanh b»ng c¸ch sö dông m¹ng l­íi c«ng t¸c x· héi truyÒn thèng s½n cã nh­ héi phô n÷, ®oµn thanh niªn ®Ó cung cÊp c¸c dÞch vô c«ng t¸c x· héi, nhÊt lµ c¸c dÞch vô phßng chèng tÖ n¹n x· héi, b¶o vÖ ng­êi giµ, phô n÷, trÎ em, vµ c¸c céng ®ång yÕu thÕ./. Trần Đình Tuấn Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 101 Tµi liÖu tham kh¶o 1. Hammond, H.R. (1988) ‘Social Work Education in Developing Countries: Issues and Problams in Undergraduate Curricular’, International Work 31(3): 195-21 2. Jinchao, Y. (1995) ‘The Developing Models of Social Work Education in China’, International Social Work 38: 27-38. 3. Nagpaul, H. (1993) ‘Analysis of Social Work Teaching Material in India: the Need for Indigenous Foundations’, International Social Work 36: 207-20. 4. Nimmagadda, J. and C. Cowger (1999) ‘Cross-cultural Practice: Social Worker Ingenuity in the Indigenization of Practice Knowledge’, International Social Work 42(3): 261-76 5. Osei-Hwedie, K. (1993) ‘The Challenge of Social Work in Africa: Starting the Indigenization Process, Journal of Social Development in Africa 8(1): 19-30 6. Prager, E. (1985) ‘American Social Work Imperialism: Consequences for Professional Education in Israel’, Journal of Jewish Communal Service 61: 129-38. 7. Ragab \, I. (1990) ‘How Social Work Can Take Root in Developing Countries’, Social Development Issues 12(3): 38-51. 8. Ragab, I. (1982) Authentization of Social Work in Developing Countries. Tanta, Egypt: Integrated Social Services Project. 9. Sun, L.Y. (1998) ‘The Development of Social Work in China’ China Social Work 1:26-9. 1. 10. Walton & Abo El Nasr (1988) ‘Indegenization and Authetization in terms of Social Work in Egypt’.