Vai trò của học tập thông qua hợp tác trong áp dụng các chiến lược quản lý xói mòn đất trong sản xuất ngô và cải thiện sinh kế nông hộ

H Ộ I T H Ả O V Ề PH ÁT T RI ỂN T ÂY B Ắ C 28 Chủ đề 2: Các hệ thống canh tác bền vững Vai trò của học tập thông qua hợp tác trong áp dụng các chiến lược quản lý xói mòn đất trong sản xuất ngô và cải thiện sinh kế nông hộ Nguyễn Hữu Nhuần1,2, Elske van de Fliert2 và Oleg Nicetic2,3 Cơ quan 1Học viện Nông nghiệp Việt Nam, Hà nội, Việt Nam 2 Trung tâm truyền thông và thay đổi xã hội, Đại học Queensland Australia 3Trường nông nghiệp và khoa học thực phẩm, Đại học Queensland, Australia. Tác giả đại diện o.nicetic@uq.edu.au Từ khóa Nghiên cứu nông nghiệp cho phát triển (AR4D), tác động, lớp học sản xuất và trường kinh doanh trên đồng ruộng (FF&BS), quản lý sói mòn đất. Giới thiệu Tỉnh Sơn La có đặc điểm xã hội, kinh tế và văn hóa đa dạng điển hình của vùng cao Tây Bắc và là địa bàn sinh sống của nhiều nhóm dân tộc thiểu số khác nhau. Mặc dù tỷ lệ tăng trưởng kinh tế hàng năm của tỉnh trong thập kỷ vừa qua đạt trên 10% , tỷ lệ hộ nghèo và cận nghèo của Sơn La vẫn ở mức cao (27,01% và 11,86%), với đa số các hộ nghèo là đồng bào dân tộc thiểu số (MoLISA, 2014). Sản xuất ngô là nguồn thu nhập chính và cũng là cơ hội để thoát đói nghèo ở vùng Tây Bắc. Tuy nhiên, ngô thường được trồng trên đất dốc, dẫn đến sói mòn đất và sản xuất ngô không bền vững. Từ những năm 1990, chính phủ Việt Nam và các tổ chức phát triển quốc tế đã tài trợ cho nhiều hoạt động nhằm giải quyết những vấn đề quản lý tài nguyên thiên nhiên ng- hiêm trọng (Nicetic và van de Fliert, 2014; Nguyen, 2015). Tuy nhiên, mặc dù những phương pháp quản lý sói mòn đất hiệu quả đã được xây dựng, việc nhân rộng các phương pháp này vẫn còn rất chậm và có nhiều thách thức (Le và cộng sự, 2003; Ha và cộng sự, 2003). Nguyên nhân chính đó là những phương pháp quản lý đất bền vững được xây dựng bởi các nhà khoa học và họ chưa lường trước được những phương pháp này đòi hỏi lao động tăng thêm đáng kể, dẫn đến thu nhập ròng của người nông dân thấp hơn trong năm áp dụng và thiếu các vật liệu che phủ sẵn có (Nicetic và cộng sự, 2012). N Ú I C Ơ H Ộ I C H O P H ÁT T RI ỂN 29 Chủ đề 2: Các hệ thống canh tác bền vững Dự án ACIAR AGB/2008/002 đã áp dụng hướng tiếp cận nghiên cứu có sự tham gia và đa ngành nhằm giải quyết các vấn đề quản lý sói mòn trong bối cảnh kinh tế xã hội phức hợp này bằng cách tăng cường sự tham gia của nông dân, các cán bộ khuyến nông, các nhà sinh học, nông học, và khoa học kinh tế, xã hội. Thông qua nghiên cứu có sự tham gia, phương pháp làm đất tối thiểu kết hợp với sử dụng vật liệu che phủ được xác định là phương pháp dễ làm và khả thi về mặt kinh tế nhất cho áp dụng chiến lược quản lý sói mòn, và triển khai trên qui mô lớn thông qua các chương trình lớp học về sản xuất và kinh doanh cho nông dân trên đồng ruộng (FF&BS) được hỗ trợ bởi chính quyền tỉnh. Theo báo cáo của Sở NN&PTNT tỉnh Sơn La, hơn 6.000 nông dân đã được tập huấn về kỹ thuật quản lý sói mòn và khoảng 4.000 nông dân sau đó đã áp dụng các phương pháp này trong vụ ngô năm 2015. Nghiên cứu này đánh giá các phương pháp tiếp cận có sự tham gia và đa ngành do dự án AGB/2008/002 áp dụng và so sánh với các phương pháp tiếp cận của các dự án trước đó với mục tiêu xác định mức độ đóng góp của sự tham gia tích cực của các đối tác địa phương vào quá trình nghiên cứu và sử dụng truyền thông có mục đích với các nông dân và các tổ chức có liên quan đến tác động của dự án. Tiếp cận nghiên cứu Nghiên cứu đánh giá sử dụng khung đánh giá tác động tổng thể dựa trên khung sinh kế bền vững (Nguyen và cộng sự, 2016) và sử dụng các phương pháp nghiên cứu định tính khác nhau bao gồm thảo luận nhóm trọng tâm với nông dân, phỏng vấn bán cấu trúc với nông dân, và phỏng vấn sâu với các cá nhân chủ chốt bao gồm các lãnh đạo địa phương, cán bộ khuyến nông và các nhà nghiên cứu nông nghiệp. Kết quả và Thảo luận Những nghiên cứu nông nghiệp hiện nay và trước đây cũng như những nỗ lực khuyến nông ở vùng Tây Bắc, Việt Nam thường sử dụng hướng tiếp cận từ trên xuống và chú trọng vào việc phát triển công nghệ từ bên ngoài sau đó chuyển giao qua các phương tiện truyền thông đại chúng như tờ rơi, tài liệu hướng dẫn, đài phát thanh địa phương, các lớp tập huấn ngắn hạn và các buổi hội thảo trên đồng ruộng. Bản sắc văn hóa địa phương và việc trao quyền cho đối tác địa phương chưa được chú ý trong phát triển công nghệ thích ứng và định hướng phát triển bền vững cho địa phương. Cùng với các tiếp cận nghiên cứu này, đánh giá tác động của các dự án cũng được thiết kế từ bên ngoài: tập trung vào những lợi ích kinh tế ngắn H Ộ I T H Ả O V Ề PH ÁT T RI ỂN T ÂY B Ắ C 30 Chủ đề 2: Các hệ thống canh tác bền vững hạn và hiệu quả về chi phí dự án đối với các nhà tài trợ và các cơ quan tài trợ hơn là phát triển sinh kế địa phương bền vững. Đánh giá dự án AGB/2008/002 cho thấy dự án đã được triển khai theo ba giai đoạn liên tục của nghiên cứu có sự tham gia: giai đoạn đầu tiên là đánh giá nhu cầu và cơ hội với các cộng đồng mục tiêu của dự án; giai đoạn thứ hai thực hiện các thử nghiệm sự tham gia để phát triển hệ thống canh tác ngô bền vững; và giai đoạn ba tiến hành thử nghiệm những hệ thống sản xuất có hứa hẹn trên rộng bằng các thử nghiệm thích ứng, và xây dựng mô hình nhân rộng hệ thống sản xuất thành công. Mức độ tham gia cao của các bên trong thiết kế, thực hiện, giám sát và đánh giá dự án nghiên cứu phát triển nông nghiệp dẫn đến các kết quả nghiên cứu phù hợp với điều kiện của người dân địa phương. Trong quá trình thực hiện, dự án đã thiết lập được sự hợp tác cao với nông dân và lãnh đạo địa phương tại Sơn La, làm tăng ý thức của họ về sự làm chủ dự án. Sựu tham gia tích cực của cán bộ chính quyền địa phương trong xây dựng mô hình nhân rộng, bao gồm chương trình giảng dạy cho các lớp FF&BS, cán bộ khuyến nông được tập huấn về đánh giá học hỏi qua trải nghiệm, các video tập huấn và tài liệu văn bản. Những công cụ trên đã được thử nghiệm và hoàn thiện thông qua chương trình thí điểm FF&BS kéo dài theo vụ, đã giúp chính quyền địa phương phối kết hợp việc nhân rộng vào kế hoạch của địa phương và đảm bảo mức kinh phí đáng kể cho tập huấn 6.000 nông dân. Khung đánh giá tác động tổng thể được áp dụng trong nghiên cứu là công cụ đánh giá tốt cho đánh giá các dự án nghiên cứu cho phát triển nông nghiệp (AR4D). Khung đánh giá có sự tham gia có thể được áp dụng cho các dự án AR4D trong tương lai. Tuy nhiên, mức độ tham gia cần phải được điều chỉnh cho phù hợp với sự sẵn sàng và năng lực tham gia và đóng góp của các đối tác. Tương tự như vậy, văn hóa thể chế và những mối quan hệ liên ngành hiện tại cần được nhận biết và hiểu rõ trước khi quyết định mức độ kết nối liên ngành ở giai đoạn bắt đầu. N Ú I C Ơ H Ộ I C H O P H ÁT T RI ỂN 31 Chủ đề 2: Các hệ thống canh tác bền vững MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CHÍNH • Phát triển thực tiễn sản xuất ngô bền vững để giải quyết vấn đề sói mòn đất • Đa dạng hóa hệ thống canh tác với ngô là cây trồng chính • Hỗ trợ nhân rộng công nghệ thành công vào các chiến phát triển của chính phủ PHƯƠNG PHÁP TIẾP CẬN • Phương pháp tiếp cận có sự tham gia • Tiếp cận đa ngành • Tiếp cận đa tổ chức • Hệ thống giám sát và đánh giá có sự tham gia (PM&E) GIAI ĐOẠN NGHIÊN CỨU • Nghiên cứu chẩn đoán có sự tham gia • Phát triển công nghệ có sự tham gia • Xây dựng mô hình nhân rộng về quản lý sói mòn • Đánh giá TỰ NHIÊN CON NGƯỜI KINH TẾ V Ậ T C H Ấ T XÃ H Ộ I Hình 1: Những hợp phần chính của dự án ACIAR AGB 2008/002 Nguồn: Tài liệu dự án ACIAR Tây Bắc và phân tích dữ liệu sơ cấp Tài liệu tham khảo 1. Ha, D.T., Le, Q. D., Chabanne, A., Husson, O., Seguy L., Forest, F. and P. Julien (2003) ‘Conservation farming on sloping lands’ In: Upland agricultural devel- opment current status and orientation (edited by Q. D. Le, V. B. Nguyen and D. T. Ha), Agricultural Publishing House: Hanoi, 96-104 Le, Q. D., Ha, D.T., Cha- banne, A., Husson, O. and P. Julien (2003) ‘Towards an agro-ecology research program for upland agricultural development’ In: Upland agricultural devel- opment current status and orientation (edited by Q. D. Le, V. B. Nguyen and D. T. Ha), Agricultural Publishing House: Hanoi, 84-95. 2. MoLISA. (2014). Decision 529/QD-LDTBXH dated 6 May 2014 on Releasing the results of general census on poor households and marginally poor households in 2013. Hanoi: Ministry of Labour and Social Affairs (MoLISA). 3. Nguyen, H. N. (2015). Making agricultural research for development work in remote Vietnam. Media Development -Special Issue: Enabling People’s Voices to be Heard, 2015(3), 3. H Ộ I T H Ả O V Ề PH ÁT T RI ỂN T ÂY B Ắ C 32 Chủ đề 2: Các hệ thống canh tác bền vững 4. Nguyen, H. N., Van de Fliert, E., & Nicetic, O. (2016). Chapter 10: How agri- cultural research for development can make a change – Assessing livelihood impacts in the Northwest Highlands of Vietnam. In T. Mai Van, V. Tran Duc, S. Leisz J & G. Shivakoti (Eds.), Redefining Diversity and Dynamics of Natural Re- sources Management in Asia -Upland Natural Resources and Social Ecological Systems in Northern Vietnam (Vol. 2, pp. 155-176): Elsevier. 5. Nicetic, O., Le, H.H., Trinh, D.N., Nguyen, H.P., Kirchhof, G., Pham, T.S., van de Fliert, E. and Q.D. Le (2012a) ‘Impact of erosion prevention methods on yield and economic benefits of maize production in northwest Vietnam’ In: Conserva- tion Agriculture in Southeast Asia and Beyond (edited by M.J. Mulvaney, M.R. Reyes, C. Chan-Halbrendt, S. Boulakia, K. Jumpa, C. Sukvibool, and S. Sombatpa- nit), World Association of Soil and Water Conservation: Beijing, 29-47 6. Nicetic, O. and Van de Fliert, E (2014) Changing institutional culture: participa- tory monitoring and evaluation in transdisciplinary research for agricultural development in Vietnam. Knowledge Management for Development Journal, Vol 10, No 3 7. Van de Fliert, E., Pham, T. V., Do, T. M. H., Thomas, P., & Nicetic, O. (2010). Out of comfort zones, into realities: Research for development with upland ethnic minority communities in North West Vietnam. Paper presented at the 9th Eu- ropean IFSA Symposium, Vienna, Austria.