Vai trò của giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ hiện nay

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 24 (49) - Thaùng 01/2017 138 Vai trò của giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ hiện nay The role of moral education for the younger generation today ThS. Trần Quang Khánh Học viện Cán bộ Thành phố Hồ Chí Minh Tran Quang Khanh, M.A. Ho Chi Minh City Cadre Academy Tóm tắt Trong quá trình Đổi mới, Việt Nam đã và đang ngày càng hội nhập sâu – rộng ở nhiều lĩnh vực, góp phần vào sự phát triển chung của khu vực và thế giới. Bên cạnh những thành tựu đã đạt được về phát triển kinh tế, còn có những yếu tố tiêu cực của sự suy thoái các giá trị đạo đức và lối sống ở một bộ phận xã hội, nhất là thế hệ trẻ hiện nay đặt ra yêu cầu đối với các nhà giáo dục phải có những nghiên cứu nhận thức mới góp phần hiệu quả vào quá trình giáo dục đạo đức. Bài viết trình bày một số quan điểm của tác giả về vai trò của giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ trong điều kiện kinh tế - xã hội Việt Nam hiện nay. Từ khóa: giáo dục, đạo đức, giáo dục đạo đức, thế hệ trẻ. Abstract In the process of renovation, Vietnam has been more deeply integrated - wide in many areas, contributing to development of the region and the world. Besides the results gained in economic development, there are other negative of the degradation of moral values and lifestyles in division of social, especially in the young generation today. That raises the requirements for educators must be a new research for moral education. This paper presents some of the author's views about the role of moral education for the younger generation of economic - social conditions in Vietnam today. Keywords: education, ethics, moral education, the younger generation. 1. Mở đầu Giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ luôn là một trong những hoạt động giáo dục trọng tâm trong bất kỳ một thời đại hay chế độ kinh tế - xã hội nào. Bởi vì, với tư cách là một hình thái ý thức xã hội nó đáp ứng những mục tiêu của sự tồn tại xã hội, mà cụ thể là những yêu cầu về giá trị, chuẩn mực ứng xử phù hợp với sự quy định của các lực lượng giai cấp, tầng lớp, cộng đồng trong các mối quan hệ xã hội. Có một số quan điểm trước đây và hiện tại cho rằng, khi kinh tế - xã hội phát triển, đời sống vật chất và tinh thần của con người không ngừng được nâng cao và tăng lên thì đồng nghĩa với việc các mối quan hệ giữa người với người sẽ tốt đẹp hơn, các giá trị, chuẩn mực đạo đức sẽ 139 ngày càng điều chỉnh các hành vi của con người sao cho phù hợp với thực tiễn phát triển. Tuy nhiên, thực tế hành vi xã hội của con người hiện nay lại đang diễn ra theo chiều hướng ngược lại về tình trạng suy thoái đạo đức, lối sống, ứng xử giữa con người với con người. Công cuộc đổi mới đất nước trong hơn 30 năm qua đã làm cho xã hội có sự chuyển mình to lớn về nhiều mặt, trong đó có cả sự thay đổi đáng kể về các giá trị, chuẩn mực hành vi đạo đức. Từ chỗ đất nước với một nền kinh tế tập trung, quan lieu bao cấp kém phát triển, đời sống người dân nghèo nàn, lạc hậu đã vươn lên trở thành một nền kinh tế thị trường năng động, thoát khỏi đói nghèo và từng bước tham gia hội nhập cùng sự phát triển kinh tế khu vực và thế giới. Đi cùng với đó là những giá trị đời sống sinh hoạt của người dân cũng từng bước thay đổi theo. Tuy nhiên, mặt trái của cơ chế thị trường cũng đang đặt ra nhiều thách thức ở nhiều mặt, lĩnh vực, trong đó lĩnh vực giáo dục đào tạo phát triển con người về văn hóa, lối sống và ứng xử đang có nguy cơ tụt hậu đáng báo động về sự suy thoái những giá trị đạo đức tốt đẹp. Đặc biệt, thế hệ trẻ là lứa tuổi đang trong quá trình hình thành, hoàn thiện những giá trị nhân cách với những ước mơ, hoài bão, thích khám phá, tìm tòi, cũng rất dễ bị ảnh hưởng, tác động bởi những mặt trái của xã hội như: bạo lực, lối sống vị kỷ, thực dụng, lệch lạc trong suy nghĩ về cuộc sống, tình yêu, tình bạn, tài sản, tiền, Tất cả đang đặt ra cho những người làm công tác giáo dục bài toán nan giải là làm sao phải kết hợp hiệu quả và hài hòa giáo dục nhà trường với gia đình và xã hội thông qua việc xác định vai trò quan trọng của hoạt động giáo dục đạo đức. 2. Nội dung 2.1. Khái niệm giáo dục đạo đức Quá trình giáo dục trong nhà trường đã xác định giáo dục đạo đức là một bộ phận quan trọng, có ý nghĩa quyết định đến sự phát triển và hoàn thiện nhân cách của thế hệ trẻ. Đó là nền tảng để góp phần vào việc xây dựng nên những con người với phẩm chất tốt đẹp phù hợp với truyền thống dân tộc, thuần phong, mỹ tục và quá trình phát triển đất nước đáp ứng những yêu cầu đặt ra của gia đình, dòng họ, cộng đồng và xã hội. Với tư cách là một khoa học, giáo dục trong thực tiễn có thể hiểu (theo nghĩa chung nhất) là quá trình toàn vẹn nhằm hình thành và phát triển nhân cách con người. Quá trình đó được tổ chức có kế hoạch, với nội dung và mục đích thông qua các hoạt động và các quan hệ giữa nhà giáo dục với đối tượng giáo dục nhằm truyền thụ và lĩnh hội những tri thức, kinh nghiệm của xã hội loài người đã tích lũy được trong lịch sử. Với một ý nghĩa này thì khái niệm giáo dục chính là quá trình giáo dục diễn ra trong phạm vi rộng từ gia đình đến nhà trường và xã hội. Tuy nhiên, ở giác độ là nhà giáo dục tiến hành các hoạt động theo một hệ thống có mục đích, tổ chức, kế hoạch, nội dung và phương pháp trong các cơ quan giáo dục chuyên biệt thì giáo dục diễn ra trong phạm vi nhà trường (theo nghĩa hẹp) là quá trình hình thành niềm tin, lý tưởng, động cơ, tình cảm, thái độ, những nét tính cách, thói quen hành vi, ứng xử trong xã hội thuộc các lĩnh vực chân - thiện - mỹ cho thế hệ trẻ. Quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lênin, đạo đức là là hình thái ý thức xã hội, là tổng hợp những nguyên tắc, qui định, chuẩn mực nhằm định hướng con người tới cái chân, cái thiện, cái mỹ, chống lại cái 140 giả, cái ác, cái xấu Đạo đức nảy sinh do nhu cầu đời sống xã hội, là sản phẩm của lịch sử xã hội, do cơ sở kinh tế - xã hội quyết định. Ngay từ chế độ cộng sản nguyên thủy ý thức của con người mong muốn đã được hình thành, từ đó được phát triển hoàn thiện dần trên cơ sở phát triển của hình thái kinh tế - xã hội nối tiếp nhau từ thấp đến cao. Giáo dục đạo đức “là quá trình tác động tới người học để hình thành cho họ ý thức, tình cảm và niềm tin đạo đức, đích cuối cùng quan trọng nhất là tạo lập được những thói quen hành vi đạo đức” Thái Duy Tuyên; 172. Với người Việt Nam, chí, nhân, trung, hiếu, nghĩa, tình đã từng được xem là những chuẩn mực quan trọng của lối sống và đạo đức; được gìn giữ, kế thừa và phát huy qua bao thăng trầm của lịch sử. Vì vậy, mục tiêu của việc giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ là nhằm chuyển hóa những nguyên tắc, chuẩn mực đạo đức, lối sống xã hội thành những phẩm chất đạo đức, lối sống nhân cách hình thành ở học sinh thái độ sống đúng đắn trong giao tiếp, ứng xử, ý thức tự giác thực hiện các chuẩn mực của xã hội, thói quen chấp hành các quy định của pháp luật. Những chuẩn mực đó đã góp phần tạo nên sức sống mãnh liệt và sự trường tồn của dân tộc Việt Nam. Đạo đức bị chi phối và biến đổi bởi hoàn cảnh lịch sử và sự phát triển kinh tế - xã hội trong từng giai đoạn lịch sử. Lối sống và đạo đức cũng là một trong những yếu tố quan trọng tạo nên cốt cách dân tộc. Mặt trái tác động của nền kinh tế thị trường, sự biến đổi của xã hội đã ảnh hưởng đến đạo đức của một bộ phận không nhỏ thế hệ trẻ. Việc nghiên cứu các vấn đề về đạo đức để xây dựng hệ thống hành vi ứng xử và lối sống trong sáng, lành mạnh, đúng đắn, văn minh, động viên mọi người nhất là thế hệ trẻ nỗ lực phát huy khả năng và trí tuệ của mình đóng góp nhiều cho sự nghiệp xây dựng đất nước với mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” là rất cần thiết, có ý nghĩa. Giáo dục đạo đức có ý nghĩa quan trọng hàng đầu trong toàn bộ công tác giáo dục ở nhà trường với tư cách là một trong các bộ phận cấu thành của hệ thống giáo dục: Trí - Đức - Thể - Mỹ tác động tích cực đến việc hình thành và phát triển nhân cách con người. Đạo đức được đúc kết từ thực tiễn hoạt động sống hằng ngày, trong hành vi ứng xử giữa con người với con người, theo thời gian trở thành tinh hoa văn hóa dân tộc và được lưu truyền qua nhiều thế hệ kế tiếp góp phần thúc đẩy xã hội phát triển. Thế hệ trẻ là những chủ nhân tương lai của đất nước. Quá trình giáo dục toàn diện trong nhà trường là một sự kết hợp hài hòa và đảm bảo tính: vừa hồng, vừa chuyên. Xuất phát từ yêu cầu của thực tiễn xã hội, giáo dục đạo đức có quan hệ chặt chẽ với giáo dục chính trị tư tưởng, giáo dục truyền thống, giáo dục pháp luật... nhằm hình thành hệ thống giá trị, phẩm chất đạo đức, lối sống mới cho thế hệ trẻ, đó là: lòng yêu nước, tinh thần tập thể, tính tự giác, tự lập trong lao động, sáng tạo, lòng nhân ái, tính vị tha... Như vậy, khái niệm giáo dục đạo đức là một hình thái ý thức xã hội, là quá trình tác động có mục đích đến đối tượng giáo dục nhằm giúp cho nhân cách mỗi người phát triển đúng đắn, có hành vi ứng xử đúng mực trong mối quan hệ cá nhân với xã hội, cá nhân với mọi người xung quanh và của cá nhân với chính mình. Các chuẩn mực và quy tắc của quá trình giáo dục đạo đức được hình thành khách quan do nhu cầu cuộc sống và sự phát triển của xã hội, bao gồm: yêu nước, yêu chế độ XHCN, 141 hiếu với nhân dân, có lòng vị tha, nhân ái, cần - kiệm - liêm - chính. Đó là những giá trị của đạo đức mới gắn truyền thống, bản sắc văn hóa dân tộc với thời đại mới. 2.2. Vai trò của giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ Quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin cho rằng, đạo đức có vai trò rất lớn trong đời sống xã hội, trong đời sống của con người, đạo đức là vấn đề thường xuyên được đặt ra và giải quyết nhằm đảm bảo cho cá nhân và cộng đồng tồn tại, phát triển. Sống trong xã hội, con người cũng phải suy nghĩ về những vấn đề đạo đức để tìm ra những con đường, cách thức và phương tiện hoạt động nhằm kết hợp hài hòa lợi ích của bản và cộng đồng, từ đó bảo đảm cho sự tồn tại, phát triển của chính mình và cộng đồng. Trong sự vận động phát triển của xã hội loài người, suy cho cùng nhân tố kinh tế là cái chủ yếu quyết định. Tuy nhiên, nếu tuyệt đối hóa cái “chủ yếu” này thành cái “duy nhất” thì sẽ dẫn tư duy và hành động đến những lầm lạc đáng tiếc, mà cụ thể là ảnh hưởng đến cộng đồng, xã hội xung quanh. Sự tiến bộ và phát triển của xã hội không thể thiếu vai trò của đạo đức. Và khi xã hội loài người có giai cấp, có áp bức, có bất công, chiến đấu cho cái thiện đẩy lùi cái ác đã trở thành ước mơ, khát vọng, đã trở thành chất men, thành động lực kích thích, cổ vũ nhân loại vượt lên, xốc lên. Đạo đức đã trở thành mục tiêu đồng thời cũng là động lực để phát triển xã hội. Từ sự khẳng định vai trò quan trọng như vậy của đạo đức trong sự vận động – phát triển của xã hội cho thấy trong điều kiện cơ chế kinh tế thị trường hiện nay ở Việt Nam, vấn đề giáo dục đạo đức đối với thế hệ trẻ là hết sức cần thiết và cấp bách. Không chỉ riêng Việt Nam mà ở nhiều quốc gia khác trên thế giới, việc phát triển và hoàn thiện nhân cách cho thế hệ trẻ với các yếu tố, giá trị, lối sống, ứng xử là rất một trong những khâu trọng yếu của quá trình giáo dục toàn diện tạo ra tâm lực của cá nhân và khai thác nguồn lực con người với tư cách là tài nguyên vô tận vừa là mục tiêu vừa là động lực của sự phát triển xã hội. Qua đó có thể xác định vai trò của giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ như sau: Một là, giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ là một trong những nhiệm vụ đặc biệt, có ý nghĩa chiến lược trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội, xây dựng xã hội mới thì cần phải có con người mới xã hội chủ nghĩa, mà tiêu biểu chính là thế hệ trẻ những chủ nhân tương lai của đất nước mang trong mình những giá trị đạo đức, nhân cách vừa đậm đà bản sắc dân tộc nhưng cũng mang tính hội nhập quốc tế. Chẳng hạn, yêu nước ngày nay là yêu CNXH, yêu nước phải gắn liền với ý chí tự lực tự cường, sáng tạo trong lao động, học tập và nghiên cứu, khai thác mọi tiềm năng của đất nước, bảo vệ độc lập dân tộc, quyền bình đẳng dân tộc, chiến thắng nghèo đói lạc hậu, để nhân dân được ấm no, hạnh phúc, vươn lên ngang tầm thời đại. Hai là, giáo dục đạo đức góp phần hình thành và phát triển thế giới quan khoa học, nhân sinh quan của thế hệ trẻ. Thế giới loài người đã bước qua nền văn minh hậu công nghiệp với cuộc cách mạng khoa học công nghệ phiên bản 4.0 (lần thứ tư) tiến đến một nền kinh tế tri thức là chủ yếu. Do đó, việc thế hệ trẻ cần được trang bị đầy đủ những phẩm chất, giá trị nhân cách, lối sống ứng xử phù hợp để đáp ứng xu thế của thời đại hoàn toàn là tất yếu. Giáo dục đạo đức tạo ra động lực thôi thúc thế hệ trẻ 142 hăng hái quyết tâm nghiên cứu học tập, tiếp thu tri thức khoa học để nâng cao trình độ nhận thức, cổ vũ, động viên họ tự ý thức, tự rèn luyện, hình thành niềm tin, hình thành thế giới quan khoa học cho mình. Đặc biệt là trong kỷ nguyên giao lưu, hội nhập quốc tế, hình thành một những công dân toàn cầu trong môi trường đa văn hóa. Mặt khác, thông qua quá trình được giáo dục về đạo đức, thế hệ trẻ hiểu rõ được mục đích, ý nghĩa của cuộc sống và từng bước xây dựng niềm tin vào bản thân, lý tưởng xây dựng đất nước và phát triển tương lai. Ba là, giáo dục đạo đức góp phần tích cực trong quá trình xây dựng phẩm chất đạo đức cá nhân và xây dựng những phẩm chất ý chí, tính kỷ luật, cung cách ứng xử trong nhân cách thế hệ trẻ. Đạo đức là những chuẩn mực để con người rèn luyện, tu dưỡng nhân cách; là những quan điểm, quan niệm, tư tưởng về đạo lý làm người, là “nguyên tắc sống chủ yếu của con người”. Không có đạo đức, người ta vẫn có thể là một nhà chuyên môn giỏi nhưng không thể là một con người hoàn hảo như Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng nói: “Có tài mà không có đức ví như một anh làm kinh tế tài chính rất giỏi nhưng lại đi đến thụt két thì chẳng những không làm được gì ích lợi cho xã hội, mà còn có hại cho xã hội nữa. Nếu có đức mà không có tài ví như ông Bụt không làm hại gì, nhưng cũng không làm lợi gì cho loài người” [ĐCSVN; 172]. Nhờ có đạo đức, mỗi người tự xác định được vị trí, vai trò của mình trong xã hội để từ đó có những hành vi, xử sự cho phù hợp với những chuẩn mực chung của xã hội, đảm bảo hài hòa lợi ích cá nhân trong mối quan hệ với lợi ích của cộng đồng. Những tác động tiêu cực của cơ chế kinh tế thị trường đang có xu hướng phá vỡ sự thống nhất của nhân cách, tạo sự mất cân bằng giữa tri thức, năng lực thực tiễn với phẩm chất cá nhân, lý tưởng, niềm tin là một trong những nguyên nhân làm cho thế hệ trẻ trở nên thực dụng, vị kỷ, tha hóa vật chất Từ đó, các quan hệ xã hội, gia đình, thầy trò, tình bạn, tình yêu... băng hoại trong tính toán vụ lợi của chủ nghĩa cá nhân cực đoan. Chính giáo dục đạo đức giúp thế hệ trẻ hình thành quan niệm sống tích cực, rèn luyện, xây dựng những phẩm chất đạo đức cá nhân, những phẩm chất ý chí, tính kỷ luật, cung cách ứng xử nhân đạo, tạo điều kiện cho họ vươn lên để chiến thắng tác động tiêu cực này. Bốn là, bằng con đường giáo dục mà các giá trị đạo đức truyền thống tốt đẹp của dân tộc được thế hệ trẻ tiếp nhận, kế thừa và cùng với những giá trị mới của thời đại làm nên những nhân cách mới của họ. Chính các phẩm chất mới của nhân cách thế hệ trẻ giúp họ đứng vững trước tác động tiêu cực của mặt trái kinh tế thị trường và toàn cầu hóa. Mặc dù, trong điều kiện hiện nay, ít nhiều những giá trị văn hóa truyền thống bị thiếu hụt hoặc mai một trong sự chuyển biến xã hội rất nhanh quá trình quốc tế hóa nhưng cũng là thách thức cần thiết đối với thế hệ trẻ nhằm giữ gìn và phát huy giá trị mang tính quốc gia, dân tộc. Đó chính là sự đảm bảo của nguyên tắc kết hợp giữa truyền thống và hiện đại, giữa kế thừa với đổi mới trong tiến trình phát triển. Như vậy, giáo dục đạo đức trước hết là phải làm sao để giúp con người biết lựa chọn và thực hiện hành vi ứng xử phù hợp với các chuẩn mực đạo đức trong những tình huống cụ thể của cuộc sống. Đạo đức khi đã trở thành chuẩn mực xã hội và quy tắc xử sự chung, thông qua giáo dục, dư 143 luận xã hội và niềm tin nội tâm, nó sẽ điều chỉnh hành vi con người cho phù hợp với lợi ích của cộng đồng, của xã hội. Sự điều chỉnh này nhiều khi còn mạnh mẽ và hiệu quả hơn các phương tiện quản lý khác. Có thể nói kết quả cuối cùng mà hoạt động giáo dục đạo đức hướng tới là thói quen xử sự theo các chuẩn mực đạo đức đã được cộng đồng thừa nhận. Suy cho đến cùng, những vai trò và mục đích trên đều nhằm phục vụ cho sự xác lập một sự đúng đắn trong hành vi, tức là trong hoạt động thực tiễn biểu hiện ra bên ngoài của thế hệ trẻ phù hợp với yêu cầu phát triển chung của xã hội. Thiếu điều này này thì hoạt động giáo dục, rèn luyện đạo đức trở nên vô nghĩa. 3. Kết luận Giáo dục đạo đức, trước hết phải hình thành cho thế hệ trẻ nhu cầu, niềm tin, ý nghĩa mục đích cuộc sống, động cơ phấn đấu, rèn luyện đúng đắn, làm cho mỗi người có ý thức làm chủ, ham học hỏi, cầu tiến bộ, vươn lên tự khẳng định mình. Về bản chất giáo dục đạo đức là quá trình biến hệ thống các chuẩn mực đạo đức từ những đòi hỏi từ bên ngoài xã hội đối với cá nhân thành những đòi hỏi bên trong của cá nhân, thành niềm tin, nhu cầu, thói quen của đối tượng giáo dục. Giáo dục đạo đức cho thế hệ trẻ trong nhà trường là một bộ phận của quá trình giáo dục tổng thể có tính biện chứng với các bộ phận khác như giáo dục trí tuệ, giáo dục thẩm mỹ, giáo dục thể chất, giáo dục lao động, giáo dục hướng nghiệp, giúp cho thế hệ trẻ hình thành và phát triển nhân cách toàn diện. K 1. Đảng Cộng Sản Việt Nam ( 0 3), uan điểm của ảng về giáo dục và đào tạo trong thời k đổi mới và hội nhập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr. . 2. Trần Minh Đoàn ( 00 ), Giáo dục đạo đức cho thanh niên, học sinh theo tư tưởng Hồ Chí Minh ở nước ta hiện nay, Luận án tiến sĩ triết học Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội, tr. 29. 3. Nguyễn Thế Kiệt, “Vai trò của giáo dục đạo đức trong xây dựng nhân cách sinh viên hiện nay”, Tạp chí Lý luận chính trị, số 07, H.2015. ( tao-boi-duong/item/1373-vai-tro-cua-giao- duc-dao-duc-trong-xay-dung-nhan-cach-sinh- vien-hien-nay.html - Thứ năm, 4 Tháng 3 0 6 08:40). 4. Nguyễn Văn húc, “Vai trò của giáo dục đạo đức đối với sự phát triển nhân cách trong cơ chế thị trường”, Tạp chí riết học, số 0 , tr.60-68, H.1996. 5. Vũ Tình ( 998), ạo đức học phương ông cổ đại, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, tr.13. 6. Thái Duy Tuyên (2001), Giáo dục học hiện đại, Nxb Đại học Quốc Gia, Hà Nội, tr.172. Ngày nhận bài: 20/12/2016 Biên tập xong: /0 / 0 Duyệt đăng: 0/0 / 0