Vài nét về Phạm Văn Ký qua không gian báo chí pháp ngữ - Phạm Văn Quang

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦3 rong quaá trònh tòm hiïíu diïån maåo caác taác giaã Viïåt Nam viïët bùçng Phaáp ngûä thïë kyã XX, chuáng töi muöën daânh möåt võ trñ àùåc biïåt cho Phaåm Vùn Kyá. Búãi, cho àïën nay öng vêîn àûúåc coi nhû taác giaã chuyïn nghiïåp nöíi tröåi nhêët trong böå phêån vùn hoåc Viïåt Nam viïët bùçng tiïëng Phaáp caã vïì söë lûúång vaâ chêët lûúång vùn phêím. Öng laâ nhaâ vùn traãi nghiïåm tûâ thúâi thûåc dên àïën hêåu thûåc dên, àöìng thúâi laâ nhaâ vùn àùåc thuâ trong tiïën trònh giao lûu vùn hoáa Viïåt - Phaáp. Baâi viïët naây seä giúái thiïåu àöi neát vïì saáng taác (thú, truyïån ngùæn, tiïíu thuyïët) cuãa Phaåm Vùn Kyá trïn baáo chñ Phaáp ngûä xuêët baãn úã Viïåt Nam vaâ úã Phaáp tûâ nhûäng nùm 30 àïën nhûäng nùm 50 cuãa thïë kyã XX. 1. Tûâ khöng gian baãn àõa Xuêët thên tûâ möåt gia àònh àöng con taåi laâng Nhên An, huyïån An Nhún, tónh Bònh Àõnh, Phaåm Vùn Kyá1 àaä súám biïët àïën möåt cuöåc söëng tûå lêåp khi bùæt àêìu ra Haâ Nöåi hoåc úã trûúâng trung hoåc Baão Höå. Nhûäng nùm theo hoåc taåi àêy àaä taåo cho Phaåm Vùn Kyá nhûäng möëi quan hïå rêët yá nghôa vaâ múã ra cho öng möåt con àûúâng àêìy triïín voång VAÂI NEÁT VÏÌ PHAÅM VÙN KYÁ QUA KHÖNG GIAN BAÁO CHÑ PHAÁP NGÛÄ. Phaåm Vùn Quang* Nguyïîn Cöng Lyá** trong sûå nghiïåp saáng taác cuãa öng sau naây. Möåt trong nhûäng ngûúâi quan troång nhêët maâ Phaåm Vùn Kyá quen biïët àoá laâ giaáo sû kiïm nhaâ vùn Raphaël Barquisseau. Rúâi Haâ Nöåi, Raphaël Barquisseau trúã thaânh hiïåu trûúãng trûúâng Trung hoåc Chasseloup-Laubat Saâi Goân, nhaâ giaáo - viïån sô - nhaâ vùn ngûúâi Phaáp naây àaä daânh cho Phaåm Vùn Kyá möåt sûå ûu aái àùåc biïåt. Chñnh öng àaä viïët lúâi tûåa cho têåp thú àêìu tay göìm 52 baâi cuãa Phaåm Vùn Kyá: Une Voix sur la voie (1936) (Tiïëng voång trïn àûúâng). Chùæc chùæn võ viïån sô Haân lêm Khoa hoåc Haãi ngoaåi naây àaä ñt nhiïìu coá aãnh hûúãng àïën vùn nghiïåp cuãa Phaåm Vùn Kyá vïì sau. Cuäng chñnh Barquisseau àaä dêîn dùæt, taåo àiïìu kiïån cho Phaåm Vùn Kyá tiïëp xuác vúái giúái vùn thi sô Viïåt Nam thúâi àoá. Nhaâ thú Nguyïîn Vyä àaä kïí laåi möåt caách rêët êën tûúång thaái àöå cuãa giúái vùn thi sô trñ thûác Viïåt Nam àûúng thúâi vúái Phaåm Vùn Kyá nhû sau: "Ngûúâi ta àaä tiïëp àoán anh vúái möåt nuå cûúâi ngú ngaác, hoaâi nghi, nhû àûáng trûúác möåt bûác tranh 'cubique' cuãa Picasso vêåy"2. Nguyïîn Vyä coân nhêån àõnh tiïëp: "Chuáng ta phaãi cöng nhêån rùçng trïn àõa haåt * TS., Khoa Ngûä vùn Phaáp,Trûúâng Àaåi hoåc KHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM. ** PGS.TS., Khoa Vùn hoåc vaâ Ngön ngûä, Trûúâng Àaåi hoåc KHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM. 1. Phaåm Vùn Kyá sinh nùm 1916, mêët nùm 1992, laâ con trai àêìu trong gia àònh mûúâi hai con. Öng laâ anh trai cuãa nhaâ thú Phaåm Höí vaâ nhaåc sô Phaåm Thïë Myä. 2. Nguyïîn Vyä, 2007, tr. 489. Chên dung nhaâ vùn Phaåm Vùn Kyá (1916-1992) (Nguöìn: Phaåm Vùn Ba) 4♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N thi vùn Viïåt Nam, Phaåm Vùn Kyá laâ tiïn phong vaâ àaåi diïån àöåc àaáo cuãa Thi phaái Siïu thûåc (Surreáalisme), aãnh hûúãng cuãa Phaáp, giûäa luác Thi ca Viïåt ngûä múái bùæt àêìu thoaát ra khoãi Thú Àûúâng luêåt vaâ aáp duång cuá phaáp Êu Têy, maâ ngûúâi ta goåi laâ Thú Múái"3. Nhêån àõnh naây cuãa Nguyïîn Vyä vïì vai troâ cuãa cuãa Phaåm Vùn Kyá hùèn laâ coá lyá. Búãi chñnh Phaåm Vùn Kyá, trong möåt cuöåc traã lúâi phoãng vêën vaâo nùm 1954 vúái nhaâ baáo Andreá Boruin, chuã buát taåp chñ Nouvelles litteáraires (Tin Vùn), àaä khùèng àõnh sûå thaán phuåc cuãa mònh àöëi vúái caác thi sô Phaáp: "AÂ Hanoi, ouâ je fis mes eátudes secondaires [...] je deácouvris tour aâ tour Lamartine, dont j'aimais alors les modulations, puis Verhaeren, Samain et Rostand. Mais je ne devais connaiître Malarmeá et Valeáry, mes deux grandes reáveálations, qu'aâ ma sortie du lyceáe" (Instantaneá Pham Van Ky). (Thúâi kyâ theo hoåc trung hoåc úã Haâ Nöåi, töi àaä lêìn lûúåt khaám phaá Lamartine vúái neát phong caách uyïín chuyïín maâ töi ûa thñch höìi àoá, röìi àïën Verhaeren, Samain vaâ Rostand. Nhûng chó àïën khi töët nghiïåp tuá taâi, töi múái thûåc sûå biïët àïën Mallarmeá vaâ Valeáry, hai phaát hiïån vô àaåi cuãa töi). Roä raâng, nhaâ thú treã Phaåm Vùn Kyá àaä nhanh choáng chõu aãnh hûúãng tûâ caác taác giaã Phaáp, àöìng thúâi chñnh öng cuäng taåo àûúåc tiïëng noái riïng cuãa mònh trong giúái vùn hoåc Viïåt Nam àûúng thúâi, qua nhûäng saáng taác thú bùçng tiïëng Phaáp. Thûåc vêåy, võ thïë vùn hoåc cuãa Phaåm Vùn Kyá ngaây caâng àûúåc khùèng àõnh, àùåc biïåt nhúâ vaâo khaã nùng vaâ 'chiïën thuêåt' cuãa öng trong saáng taåo nghïå thuêåt. Caách thûác maâ öng tiïëp xuác vúái khöng gian biïíu tûúång vaâ tûúãng tûúång vúái muåc àñch àöëi thoaåi vùn hoáa, àöìng thúâi duy trò möåt möëi quan hïå liïn tuåc vúái cöng chuáng bùçng nhûäng taác phêím àùng trïn baáo àaä goáp phêìn lúán vaâo viïåc hònh thaânh caác quan àiïím saáng taác riïng cuãa öng. ÚÃ àêy, chuáng töi muöën nhêën maånh àïën hoaåt àöång cuãa Phaåm Vùn Kyá trong khöng gian baáo chñ, núi maâ taâi nùng cuãa öng àûúåc khùèng àõnh roä neát. Trûúác tiïn, trong nhûäng nùm söëng vaâ laâm viïåc taåi Saâi Goân (khoaãng tûâ 1932 àïën 1936), öng àaä trúã thaânh chuã buát cho Impeárial4, túâ taåp chñ khaá phöí biïën úã Saâi Goân bêëy giúâ. Sau àoá, Phaåm Vùn Kyá àûúåc múâi vïì tham gia nhoám trñ thûác "Baão hoaâng" taåi Huïë. Thúâi gian naây öng thûúâng ài diïîn thuyïët, àùåc biïåt laâ vïì caác chuã àïì vùn hoåc vaâ vêën àïì Thú Múái. Cuäng taåi Huïë, Phaåm Vùn Kyá àaä coá thúâi gian laâm chuã buát cho baáo Traâng An, röìi Gazette de Hueá, hai túâ taåp chñ vùn hoåc quan troång úã miïìn Trung luác naây cuãa giúái trñ thûác. Vúái túâ Gazette de Hue á, ngûúâi àoåc dïî nhêån thêëy coá sûå cöång taác cuãa nhaâ vùn Phaáp ngûä nöíi tiïëng Cung Giuä Nguyïn vaâ nhaâ phï bònh vùn hoåc Hoaâi Thanh, dûúái buát hiïåu "Le Nha quï"; àùåc biïåt, luác naây Hoaâi Thanh coân viïët nhiïìu cho túâ Traâng An nûäa. Qua caác sinh hoaåt trñ thûác vaâ nhûäng quan têm cuãa Phaåm Vùn Kyá cho phong traâo thú Múái úã Viïåt Nam, coá thïí noái, öng àaä coá nhûäng àoáng goáp coá yá nghôa cho quaá trònh hiïån àaåi hoáa Vùn hoåc Viïåt Nam. Àiïìu naây àûúåc khùèng àõnh phêìn naâo qua viïåc öng khuyïën khñch vaâ àïì tûåa cho têåp thú Gaái Quï cuãa Haân Mùåc Tûã (1937). Trung thaânh vúái khöng gian baáo chñ, àùåc biïåt vúái caác taåp chñ vùn hoåc, Phaåm Vùn Kyá àaä tûå xêy dûång cho mònh möåt khöng gian saáng taác àùåc thuâ: saáng taác vùn hoåc bùçng tiïëng Phaáp. Öng àaä cöång taác vúái túâ Nouvelle Revue Indochinoise, möåt taåp chñ saáng taác vaâ phï bònh vùn hoåc nöíi tiïëng do Christiane Fournier - möåt nûä tiïíu thuyïët gia kiïm giaáo sû vùn chûúng Phaáp saáng lêåp theo mö hònh cuãa túâ Nouvelle Revue Française. Chñnh trïn taåp chñ naây vaâo nùm 1938 Phaåm Vùn Kyá àaä cho cöng böë têåp thú Phaáp ngûä thûá hai coá tûåa àïì Hueá eáternelle (Huïë muön thuúã). Têåp thú àûúåc nhaâ vùn Phaáp Fernand Gregh viïët àïì tûåa. Vêîn trong phong caách cuãa möåt thi nhên trïn con àûúâng khaám phaá thûåc tïë cuãa ngön ngûä trong thïë giúái huyïìn bñ cuãa noá, têåp thú bùçng tiïëng Phaáp vúái 36 baâi naây chõu aãnh hûúãng àêåm neát cuãa phong caách nghïå thuêåt thú Steáphane Mallarmeá - nhaâ thú chuã 3. Saách àaä dêîn. 4. Túâ baáo naây trûúác àoá àûúåc àiïìu haãnh búãi möåt nhaâ baáo nöíi tiïëng vaâ laâ con lai Phaáp-Viïåt (Cha laâ ngûúâi Phaáp, meå ngûúâi Viïåt), Henry Chavigny de La Chevrotieâre. Àêy laâ möåt trong nhûäng túâ baáo ài theo khuynh hûúáng Lêåp hiïën. Trong nhûäng nùm Henry Chavigny de La chevrotieâre laâm chuã buát, àöåc giaã thêëy xuêët hiïån haâng loaåt baâi àöëi thoaåi giûäa nhaâ baáo naây vaâ nhaâ vùn Andreá Malraux vïì vêën àïì chñnh saách thuöåc àõa. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦5 trûúng möåt loaåi thú maâ yá nghôa cuãa noá phaãi àûúåc phuåc sinh tûâ "nêëm möì"5. Nhû vêåy, trûúác nùm 1939, ngay khi coân úã Viïåt Nam, Phaåm Vùn Kyá àaä taåo tiïëng vang trong laâng baáo chñ vaâ trong haânh trònh khúãi nghiïåp saáng taác, bùæt àêìu bùçng thú. Àöëi vúái Phaåm Vùn Kyá, chñnh nhûäng êën phêím hay nhûäng taåp chñ vùn hoåc quan troång trïn àaä trúã thaânh möåt "tiïíu vuä truå" vùn hoåc ('Microcosme' litteáraire), noái theo kiïíu Pierre Bourdieu (1991 : 5), cho chñnh baãn thên öng. 2. Àïën chên trúâi tri thûác múái Trïn con àûúâng khaám phaá chên trúâi múái, Phaåm Vùn Kyá coân toã ra laâ möåt nhaâ vùn hïët sûác coá êën tûúång núi phûúng Têy. Nùm 1939 laâ thúâi àiïím quan troång àaánh dêëu bûúác ngoùåt lúán trong cuöåc àúâi öng. Sau nhûäng saáng taåo vaâ khaám phaá vùn hoaá àêìy yá nghôa úã Viïåt Nam vaâ caác nûúác Chêu AÁ, maâ sau naây öng viïët laåi trong cuöåc àöëi thoaåi vúái nhaâ phï bònh vùn hoåc ngûúâi Phaáp Jean- Jacque Mayoux, Phaåm Vùn Kyá àaä coá dõp àöëi chiïëu hai nïìn vùn minh Àöng - Têy, vaâ àêy cuäng laâ möåt trong nhûäng chuã àïì chñnh trong khöng gian tiïíu thuyïët cuãa öng sau naây. Öng viïët: "Effectivement, l'estheátique Khmeâre frappe beaucoup les eáleâves de l'EÁcole des Beaux-Arts aâ Paris : elle s'apparente, dans ses conceptions architecturales, aâ l'esprit classique meáditerraneáen. Et les piliers d'Angkor-Vat ouâ Claudel s'obstinait aâ ne voir que 'cinq ananas roses', releâvent de l'ordre dorique roman, autant que ceux du Kashmir du dorique Grec" (Jean-Jacques Mayoux - Pham Van Ky, Voix d'Est, voix d'Ouest , tr. 720). (Thûåc vêåy, nïìn myä thuêåt Khmer àaä gêy êën tûúång lúán àöëi vúái caác sinh viïn Trûúâng Myä thuêåt Paris: vïì hònh thûác kiïën truác, noá tûúng ûáng vúái tinh thêìn Àõa Trung Haãi thúâi cöí àiïín. Vaâ nhûäng cöåt truå cuãa àïìn Angkor-Vat, núi maâ Claudel cöë tònh chó thêëy 'nùm traái thúm höìng', àûúåc taåo ra theo kiïën truác Doric Röman, cuäng nhû nhûäng cöåt truå cuãa Kashmir àûúåc hònh thaânh theo kiïíu kiïën truác Hy Laåp). Nùm 1939, Phaåm Vùn Kyá nhêån àûúåc hoåc böíng àïí theo hoåc ngaânh Ngûä vùn taåi Àaåi hoåc Sorbonne, öng àaä tûå yá thûác mònh nhû ngûúâi mang sûá vuå ài khaám phaá chên lyá (chercheur de veáriteá)6. YÁ thûác àûúåc nhûäng thûã thaách trïn con àûúâng xêy dûång hònh aãnh caá nhên, Phaåm Vùn Kyá àaä dêën thên bûúác ài trïn caánh àöìng traân ngêåp kyá hiïåu cuãa ngön ngûä vaâ phong phuá nhûäng cuöåc àöëi thoaåi. Thûåc vêåy, tûâ nhûäng thêåp niïn 1940- 19507, rêët nhiïìu túâ baáo quan troång cuãa Phaáp vaâ quöëc tïë nöìng nhiïåt àoán nhêån ngoâi buát taâi hoa cuãa Phaåm Vùn Kyá8. Öng cöång taác vúái Les Temps modernes cuãa Jean Paul Sartre, taåp chñ àïì cêåp àïën caác vêën àïì Chñnh trõ, Triïët hoåc vaâ Vùn hoåc. Möåt nùm sau khi taåp chñ naây ra àúâi, Phaåm Vùn Kyá cho àùng truyïån ngùæn L'Ogre qui deávore les villes (Yïu tinh phaá huãy caác thaânh phöë) trïn söë 14, ngaây 01 thaáng 11 nùm 1946. Nùm 1952, Phaåm Vùn Kyá cöång taác vúái taåp chñ Cahiers du Sud, túâ naây coá tiïìn thên laâ túâ Fortunio do Marcel Pagnol saáng lêåp nùm 1914. Cahiers du Sud laâ möåt êën phêím chuyïn vïì Vùn hoåc, coá nhiïìu thi sô nöíi tiïëng cuãa thïë kyã XX nhû Reneá Crevel, Robert Desnos, Paul Eluard, Henri Michaux cho àùng 5. Trong giúái nhên sô Phaáp ngûä, coá nhiïìu taác giaã chõu aãnh hûúãng cuãa caác nhaâ thú Phaáp, khöng chó trong nghïå thuêåt thú maâ trong caã phong caách, quan àiïím saáng taác vùn hoåc. Linda Lï laâ möåt àiïín hònh. Ngay trong tiïíu luêån phï bònh vùn hoåc, Linda Lï àaä sûã duång ngay nhan àïì mang daáng dêëp Baudelaire vaâ Mallarmeá: Au fond de l'inconnu pour trouver du noveau (2009) (Tûâ sêu thùèm cuãa thïë giúái xa laå àïí khaám phaá ra yá nghôa múái). 6. Aussitöt deápasseá l'enceinte de bambous, j'appreáhendai mon deápaysement dans une ville eátrangeâre. Mais en compensation, la nature de ma mission me confeárait ma digniteá toute neuve [...] J'invoquai la silhouette leágendaire de Tam-Tang qui, chargeá de ramener, de l'Ouest, le manuscrit de Bouddha, avait eáteá transfigureá par ce peáriple, non sans avoir subi maintes tribulations. D'avance, je me plus aâ grossir l'importance de mon mandat, aâ m'eálever aâ la heuteur d'un chercheur de veáriteá ! (Jean-Jacques Mayoux - Pham Van Ky, Voix d'Est, voix d'Ouest, tr. 241). (Súám vûúåt qua luäy tre laâng, töi àaä thêëu caãm àûúåc sûå ngúä ngaâng cuãa mònh trong möåt thaânh phöë xa laå. Nhûng buâ laåi, baãn chêët sûá vuå cuãa töi àaä mang laåi cho töi möåt phêím caách hoaân toaân múái [...] Töi àaä so saánh vúái hònh aãnh truyïìn kyâ cuãa Tam Taång ài thónh kinh, àaä bõ biïën daång qua cuöåc haânh trònh khöng phaãi khöng coá nhûäng gian truên thûã thaách. Töi àaä thñch thuá laâm quan troång hoáa nhiïåm vuå cuãa mònh vaâ so mònh nhû ngûúâi ài tòm chên lyá). 7. Cuäng trong thúâi àiïím naây ngûúâi ta thêëy xuêët hiïån nhûäng cuöåc tranh luêån Triïët hoåc dûúái hònh thûác caác baâi baáo àöëi thoaåi giûäa Jean Paul Sartre vaâ Trêìn Àûác Thaão, àûúåc àùng trong taåp chñ nöíi tiïëng Les Temps modernes (Thúâi hiïån àaåi) do chñnh Jean Paul Sartre saáng lêåp. 6♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N baâi úã àêy. Söë 312 cuãa êën phêím coá àùng truyïån ngùæn cuãa Phaåm Vùn Kyá dûúái nhan àïì Le Fantöme de la preácision (AÃo aãnh cuãa sûå xaác thûåc). Truyïån ngùæn thûá nhêët L'Orge qui deávore les villes laâm nöíi bêåt hònh aãnh cuãa möåt sûå trúã vïì quaá khûá, trong kyá ûác, qua caái nhòn dô vaäng, trong nöîi niïìm day dûát vaâ êu lo. Chñnh xaác hún, àoá laâ sûå chêët vêën vïì caác giaá trõ truyïìn thöëng àang bõ phaá huãy. Cuå thïí qua hònh aãnh cuãa cuöåc khaám phaá tòm laåi Gia phaã àaä bõ àaánh cùæp. Nhên vêåt chñnh cuäng laâ ngûúâi kïí, àûúåc giao traách nhiïåm tòm laåi Gia phaã, bùæt àêìu êm thêìm möåt haânh trònh nhêån biïët cöåi nguöìn. Nhûng àêu laâ cöåi nguöìn? Vaâ noá àûúåc xaác àõnh trong chiïìu kñch naâo? Khaái niïåm vïì cöåi nguöìn hay "gia phaã" àûúåc Phaåm Vùn Kyá nïu ra nhû trung têm àiïím cuãa truyïån ngùæn phaãi vûúåt ra ngoaâi caã khöng gian gia àònh. Àoá chñnh laâ gia phaã cuãa möåt àêët nûúác, cuãa têët caã nhûäng yïëu töë nïìn taãng hònh thaânh cùn tñnh möåt àêët nûúác. Nhûäng thaânh phöë lúán àûúåc nhùæc àïën trong truyïån nhû Quy Nhún, Haâ Nöåi, Huïë vaâ Saâi Goân laâ nhûäng biïíu trûng cho caác àùåc tñnh vùn hoáa, nhûäng töíng thïí giaá trõ àùåc thuâ cuãa dên töåc. Nhûng dûúái caái nhòn cuãa nhên vêåt, caác thaânh phöë àoá àang bõ biïën daång, bõ "gùåm nhêëm" bùçng nhiïìu hñnh thûác. Sau khi than khoác cho söë phêån cuãa phöë caãng Quy Nhún, quï hûúng cuãa chñnh taác giaã, ngûúâi kïí hûúáng vïì Huïë, möåt àö thõ bõ xeã cùæt laâm àöi: Huïë cuãa ngûúâi Phaáp "vúái nhûäng ngöi nhaâ höåp maâu trùæng" vaâ Huïë cuãa nhûäng ngûúâi An Nam vúái nhûäng neát bñ hiïím cuãa ba lêìn tûúâng raâo". Qua hònh aãnh cuãa xûá súã quï hûúng, xuêët hiïån trong têm höìn ngûúâi kïí chuyïån möåt laân gioá laâm xaáo àöång nhûäng caãm giaác: "Et moi qui me suis lamenteá, tel l'insecte gia-gia, d'ïtre seápareá de ma famille! Et moi qui suis atteint du mal du pays, pareil aâ l'oiseau Kouc-Kouc! Jamais je ne l'ai invoqueá avec tant d'amour, ce pays en forme d'S, replieá sur lui-mïme, laboureá du soc de Confucius, baigneá du sourire de Bouddha!" (tr. 251) - (Vaâ chñnh töi àaä tûå oaán traách mònh, nhû caái gia gia, vò àaä phaãi xa lòa töí êëm gia àònh! Chñnh töi day dûát nöîi niïìm quï hûúng, nhû con Quöëc Quöëc! Chûa bao giúâ töi nhùæc àïën quï hûúng vúái möåt tònh yïu maänh liïåt àïën thïë, àêët nûúác hònh chûä S, àang kheáp mònh laåi, àang bõ àaâo búái búãi lûúäi caây cuãa Khöíng giaáo, àang àûúåc tö àiïím bùçng nuå cûúâi àûác Phêåt). Truyïån ngùæn thûá hai Le Fantöme de la preácision vêîn mang phong caách cuãa möåt têm höìn day dûát, nhûng úã mûác àöå maänh liïåt hún. Cêu chuyïån xuêët hiïån dûúái hònh thûác möåt cún aác möång (cauchemar) hay möåt nûãa yá thûác (demi- conscience), nhûng cuäng laâ möåt suy tû vïì "sûå thêåt". Sûå thêåt àoá liïn quan àïën nhûäng diïîn biïën xaãy ra taåi Àöng Dûúng thúâi àoá. Haâng loaåt nhûäng cêu hoãi bùæt àêìu bùçng "taåi sao": taåi sao "möåt àêët àûúác àûúåc thaânh hònh àaä haâng nghòn nùm àöìng thúâi búãi àiïìu coá thïí hay caái tuyïåt àöëi", giúâ àêy laåi bûúác ài theo nhõp àiïåu con lùæc thùng bùçng cuãa "nhûäng keã khaác"? Taåi sao ngûúâi ta laåi giêîm àaåp lïn nhûäng phong hoáa cuãa quï hûúng? Taåi sao caã möåt àõa phûúng phaãi oùçn mònh dûúái möåt àaåo luêåt duy nhêët, möåt nïìn vùn minh duy nhêët: nïìn vùn minh Têy phûúng? Trong caã hai truyïån ngùæn vûâa nïu trïn, Phaåm Vùn Kyá tiïëp tuåc xêy dûång cho mònh möåt phong caách diïîn àaåt mang àêåm veã hoaâi niïåm, nhûng phaãng phêët neát àöëi khaáng pha tröån chêët huyïìn bñ vaâ tûúãng tûúång. Trong viïåc chinh phuåc giúái àöåc giaã quöëc tïë, 8. Trong phêìn giúái thiïåu trïn, chuáng töi chó nïu ra möåt söë baâi viïët àiïín hònh. Ngoaâi ra chuáng ta coân thêëy trong caác taåp chñ sau àêy nhûäng saáng taác cuãa Phaåm Vùn Kyá: Trong söë 4 nùm 1946 taåp chñ Esprit àùng truyïån ngùæn C'eátait mon freâre de sang (Àoá laâ em ruöåt töi): tûåa àïì baâi viïët laâm ta liïn tûúãng àïën tiïíu thuyïët Freâres de sang (Anh em ruöåt) cuãa öng ra àúâi nùm 1947. Trong Revue Internationale trong söë 18 nùm 1949, Phaåm Vùn Kyá coá baâi Colonies et Indeápendance: Sa premieâre machine (Caác thuöåc àõa vaâ nïìn àöåc lêåp: Cöî maáy tiïn khúãi cuãa noá). Thaáng giïng nùm 1949, öng cho ra àúâi tiïëp theo baâi viïët L'apprendtissage inutile (Bûúác têåp sûå vö ñch) trong Paru, taåp chñ Thúâi sûå vùn hoåc, tri thûác vaâ nghïå thuêåt. Möåt thaáng sau àoá taåp chñ Êge Nouveau phaát haânh coá baâi EÁcriture Chinoise (Chûä Haán) cuãa Phaåm Vùn Kyá. Trïn phûúng diïån hoaåt àöång trong lônh vûåc vùn hoáa xaä höåi, ngoaâi viïåc cöång taác vúái àaâi phaát thanh RTF bùçng caác baâi viïët vaâ caác vúã kõch, Phaåm Vùn Kyá coân laâ thaânh viïn cuãa Hiïåp höåi Chêu Êu vïì Vùn hoáa, trong àoá cú quan ngön luêån laâ taåp chñ Comprendre (Lônh höåi) coá chuã trûúng vïì chñnh saách vùn hoáa. Phaåm Vùn Kyá cuäng coá nhûäng baâi viïët cho caác vêën àïì thúâi àaåi nhû trong muåc 'Vùn minh vaâ Kitö giaáo'. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦7 Phaåm Vùn Kyá toã ra laâ möåt taác giaã Phaáp ngûä coá khaã nùng àaåt àïën àónh cao cuãa sûå thaânh cöng. Nhiïìu êën phêím chuyïn biïåt àaä daânh cho öng möåt võ trñ àùåc biïåt. Taåp chñ trñ thûác Preuves laâ möåt bùçng chûáng tiïëp theo. Saáng lêåp nùm 1951, taåp chñ naây àûúåc baão trúå búãi Cöng nghõ vïì tûå do Vùn hoáa, coá muåc àñch baão vïå cho sûå tûå do àang bõ àe doåa möåt caách trêìm troång luác bêëy giúâ. Nùm 1954, trïn söë 43, Phaåm Vùn Kyá cho àùng truyïån ngùæn Le Crieur de nuit (Tiïëng ngûúâi rao àïm). Truyïån ngùæn thïí hiïån nhûäng suy tû cuãa taác giaã vïì thûåc taåi caác biïën cöë àang diïîn ra taåi nhiïìu quöëc gia trïn thïë giúái. Cuäng chñnh qua àoá, ngûúâi ta coá thïí tòm thêëy úã nhaâ vùn Viïåt Nam viïët bùçng Phaáp ngûä naây möåt tinh thêìn àaåi àöìng hay möåt tû tûúãng mang tñnh phöí quaát. Öng lïn aán nhûäng biïën cöë thûåc taåi àaä khiïën nhûäng möëi quan hïå giûäa con ngûúâi bõ huãy hoaåi. Dûúái ngoâi buát cuãa öng, nhûäng cuöåc chiïën tranh chñnh laâ thuã phaåm àaä àêíy con ngûúâi àïën töåt àónh cuãa nhûäng àau khöí, chùèng haån khi noái àïën tònh traång phên caách taåi baán àaão Triïìu Tiïn, nhaâ vùn àaä chiïm nghiïåm qua gioång vùn móa mai nhû sau: Une main coupe un beau ruban de soie - le 38° paralleâle - pour inaugurer une voie royale: celle de la guerre. Une moitieá de la Coreáe dit aâ l'autre: Dans une marmite de ta peau, je vais faire cuire un peu de ma chair (Le Crieur de nuit, tr. 44). (Baân tay cùæp àûát daãi luåa myä miïìu - vô tuyïën 38 - àïí khai múã möåt löå trònh huy hoaâng: löå trònh chiïën chinh. Möåt nûãa cuãa Triïìu Tiïn noái vúái nûãa kia rùçng: Trong nöìi hêìm da cuãa anh, töi seä nêëu chñn möåt phêìn thõt cuãa töi). Gioång àiïåu móa mai cay àùæng êëy àaä àûúåc chùæt loåc khi nhaâ vùn quan saát vaâ phaãn aánh vïì nhûäng cuöåc chiïën tranh taân khöëc êëy bùçng löëi diïîn àaåt tinh tïë, laåi àêìy veã huâng biïån, coá sûác thuyïët phuåc. Cuäng trong truyïån ngùæn Le Crieur de nuit, Phaåm Vùn Kyá coân noái àïën söë phêån ngûúâi phuå nûä nöng dên Viïåt Nam trong khung caãnh bi thûúng cuãa chiïën tranh: La guerre au Vietnam marque une pause, en preávision de l'offenvive du printemps, aâ la saison seâche. Dans sa paillote, une paysanne chante: Mon eápoux m'a offert Trois parapluies : Un pour la pluie, Un pour le soleil Et un pour les bombes ! (tr. 44). (Chiïën tranh taåi Viïåt Nam àang coá dêëu hiïåu ngûng, àïì phoâng trûúác cuöåc têën cöng muâa xuên, vaâo giai àoaån muâa khö. Trong tuáp lïìu tranh, möåt phuå nûä thön quï cêët tiïëng ca naây: Chöìng trao tùång em Ba caái duâ: Möåt caái che mûa, Caái kia che nùæng, Caái coân laåi chöëng àaån bom!) Nhû vêåy, vúái Phaåm Vùn Kyá, nhûäng truyïån ngùæn maâ öng àaä cho cöng böë trïn caác taåp chñ Phaáp ngûä, nhêët laâ nhûäng taåp chñ lúán chuyïn vïì vùn hoåc, coá uy tñn thïë giúái, àaä goáp phêìn laâm tùng võ thïë vaâ uy tñn cuãa möåt nhaâ vùn Viïåt Nam viïët bùçng tiïëng Phaáp trïn diïîn àaân quöëc tïë. Àiïìu àoá, ñt nhiïìu cuäng khùèng àõnh chêët lûúång tû duy nghïå thuêåt trong nhûäng truyïån ngùæn cuãa öng úã chùång àûúâng naây. 3. Vïì cuöåc àöëi thoaåi giûäa Jean - Jacques Mayoux vaâ Phaåm Vùn Kyá Jean - Jacques Mayoux laâ nhaâ vùn kiïm nhaâ phï bònh vùn hoåc nöíi tiïëng úã Phaáp. Ngûúâi àoåc seä thêëy gò qua cuöåc àöëi thoaåi giûäa nhaâ vùn Phaåm Vùn Kyá vúái nhaâ vùn kiïm nhaâ phï bònh vùn hoåc ngûúâi Phaáp naây? Vaâ qua cuöåc àöëi thoaåi naây, võ thïë cuãa nhaâ vùn Phaåm Vùn Kyá trong nïìn vùn hoåc Phaáp hiïån àaåi vaâ trong böå phêån vùn hoåc cuãa ngûúâi Viïåt viïët bùçng Phaáp ngûä seä nhû thïë naâo? Theo chuáng töi, coá thïí xem cuöåc àöëi naây cuãa nhaâ vùn Viïåt Nam Phaåm Vùn Kyá vúái nhaâ phï bònh vùn hoåc nöíi tiïëng ngûúâi Phaáp nhû laâ möåt kiïíu "chiïën thuêåt" cuãa nhaâ vùn Viïåt Nam trong quaá trònh hònh thaânh võ thïë cuãa mònh trong nïìn vùn hoåc hiïån àaåi Phaáp luác bêëy giúâ. Trïn hai söë liïìn: söë 38 vaâ söë 39 cuãa taåp chñ Les Lettres nouvelles (Tên Ngûä vùn) xuêët baãn nùm 1956, àaä cho cöng böë cuöåc àöëi thoaåi giûäa hai nhaâ vùn naây dûúái nhan àïì mang tñnh êín duå "Voix d'Est, voix d'Ouest" (Tiïëng noái tûâ phûúng Àöng, tiïëng noái tûâ phûúng Têy). Àuáng hún laâ qua caác taác phêím cuãa Phaåm Vùn Kyá, nhaâ phï bònh vùn hoåc Jean - Jacques Mayoux muöën khaám phaá vaâ tòm hiïíu cuâng lùæng nghe möåt tiïëng noái chñnh thûác àïën tûâ möåt nïìn vùn minh khaác, tûâ phûúng Àöng xa xöi. Nhaâ phï bònh Mayoux àaä múã àêìu cuöåc àöëi thoaåi nhû sau: [] Par contre, on peut obtenir de l'eácrivain qu'il reáfleáchisse aâ certains aspects de son oeuvre dont la signification en quelque sorte le 8♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N traverserait, appartiendrait aâ son temps, aâ sa civilisation, ou aâ une crise de civilisation, en mïme temps qu'aâ lui (tr. 704). (Ngûúåc laåi, chuáng ta coá thïí tiïëp nhêån àûúåc tûâ nhaâ vùn nhûäng suy tû vïì möåt vaâi khña caånh trong taác phêím cuãa öng, maâ möåt caách naâo àoá nöåi dung yá nghôa cuãa noá àaä àûúåc öng traãi nghiïåm, thuöåc thúâi àaåi, nïìn vùn minh cuãa öng, hay noá cuäng phaát xuêët tûâ möåt sûå khuãng hoaãng vùn minh, àöìng thúâi xuêët phaát tûâ chñnh baãn thên öng). Sau khi àoåc phï bònh hai tiïíu thuyïët cuãa Phaåm Vùn Kyá Freâre de sang (1947) vaâ Celui qui reágnera (1954), nhaâ phï bònh Mayoux àaä àûa ra nhûäng nhêån àõnh hïët sûác chñnh xaác rùçng, Phaåm Vùn Kyá möåt nhaâ vùn chõu aãnh hûúãng sêu sùæc búãi hai nïìn vùn hoáa Àöng - Têy. Chñnh sûå giao lûu vaâ tiïëp biïën cuâng sûå chuyïín tiïëp tûâ nïìn vùn hoáa naây sang nïìn vùn hoáa khaác àaä laâm nöíi bêåt chêët lûúång nghïå thuêåt trong taác phêím cuãa nhaâ vùn Viïåt Nam viïët bùçng tiïëng Phaáp: Phaåm Vùn Kyá. Tiïíu thuyïët àêìu tiïn Freâres de sang, vúái möåt sûå tinh tïë àêìy boáng gioá theo khuön mêîu AÁ Àöng, phaác hoåa laåi àúâi söëng cuãa möåt gia àònh, möåt ngöi laâng Viïåt Nam thúâi kyâ chuyïín biïën cuãa chïë àöå Baão hoaâng àaä àûúåc xêy dûång tûâ nghòn nùm. Taác giaã muöën giúái thiïåu cho àöåc giaã laâ nhûäng ngûúâi söëng trong möåt xaä höåi khaác vïì bûác tranh möåt xaä höåi Viïåt Nam àang biïën mêët vaâ bõ lõch sûã kïët aán. Bùçng löëi viïët trong saáng, Phaåm Vùn Kyá nùæm bùæt möåt caách hïët sûác chñnh xaác nhûäng chi tiïët, tûâng neát tinh vi nhêët cuãa caác phong tuåc, têåp quaán vaâ nghi thûác àêåm chêët Viïåt. Nhên vêåt chñnh, möåt chaâng thanh niïn Viïåt Nam trúã vïì tûâ Phaáp sau mûúâi nùm du hoåc, àaä trúã thaânh möåt nhaâ vùn. Khöng thêëy nhûäng thay àöíi gò sau cuöåc caách maång taåi quï hûúng, anh àaä àuång àöå ngay vúái ngûúâi cha vöën laâ möåt quan chûác trong triïìu, coá tñnh caách chuyïn chïë vaâ bêët cöng. Röìi tiïëp tuåc àöëi khaáng vúái hai ngûúâi em, möåt ngûúâi theo tû tûúãng huyïìn bñ Laäo Tûã, chõu àûång tònh thïë vúái möåt sûå thuå àöång, ngûúâi kia, vúái tinh thêìn lyá tûúãng, gaåt boã nhûäng yïëu töë gia àònh vaâ truyïìn thöëng àïí theo àuöíi phong traâo caách maång. Coân hai ngûúâi em gaái, ngûúâi chõ luön luön phaãi phuåc tuâng, chõu àûång vaâ bõ lêën aát búãi nhûäng lïì thoái àaåo àûác cöí xûa, trong khi àoá ngûúâi em coá veã phoáng tuáng, khöng chêëp nhêån möåt àaám cûúái àûúåc xïëp àùåt sùén àïí röìi tröën ài trong àïm tên hön. Cö taáo baåo àïí laåi cho ngûúâi chöìng aáp àùåt nhûäng lúâi leä àûúåc ghim trïn göëi: Húäi anh baån hiïìn, töi phaãi laâ ngûúâi thùæng cuöåc. Vaâ khöng phaãi vúái nhûäng àöì chêu baáu trang sûác. Töi coân àaáng giaá hún caã giúái luêåt Khöíng giaáo. Tam toâng laâ thûá töi àem nheát vaâo tuái xaách. Tûá àûác laâ thûá töi nhai trong miïång, khöng cêìn trêìu àïí khoãi laâm dú bêín haâm rùng tinh trùæng cuãa töi (tr. 175). Tiïíu thuyïët kïët thuác bùçng hònh aãnh suy taân cuãa khaái niïåm gia àònh vaâ laâng quï, àöìng thúâi laâm löå roä sûå luáng tuáng cuãa nhên vêåt khi nhòn laåi cùn cûúác cuãa chñnh mònh: Vaâ töi laâ ai? Ngûúâi vúå sùæp cûúái cuãa töi àang ngoáng àúåi töi bïn Phaáp. Àaám cûúái cuãa chuáng töi seä àûúåc töí chûác taåi nhaâ thúâ. Viïåc nhêåp àaåo cuãa töi seä chó laâ taåm thúâi. Húäi Têy phûúng, töi chó coân viïåc chêëp nhêån Thûúång Àïë cuãa ngûúi. Ngaâi àoá tïn laâ gò vêåy? Töi seä laänh nhêån. Ngaâi hay laâ ai khaác! Töi hay ai khaác! Vaâ nhû vêåy seä coá thïí giaãi quyïët àûúåc gò? Tûâ àoá, töi khöng úã bïn möåt luåc àõa gêìn, möåt gioâng giöëng lên cêån, möåt thêìn linh thên quen (tr. 204-205). Khaác vúái tiïíu thuyïët àêìu tiïn naây, tiïíu thuyïët thûá hai Celui qui reágneára àaä coá möåt söë thay àöíi trong tiïën trònh xêy dûång nhên vêåt chñnh, úã àêy, coá ñt nhûäng tònh tiïët tûúãng tûúång hún. Cuöën tiïíu thuyïët naây, taác giaã àaä cho thêëy haânh àöång trûåc tiïëp cuãa nhên vêåt chñnh thay vò thuå àöång quan saát nhûäng diïîn biïën àïí röìi luáng tuáng vúái chñnh mònh; traái laåi, anh ta laâ möåt con ngûúâi coá khaã nùng can thiïåp vaâ laâm thay àöíi hay laâm múái khöng gian bõ xaáo àöång, laâm múái têët caã. Tuy nhiïn kïët cuåc chñnh anh ta laåi rúi vaâo tònh thïë xaáo àöång, vaâ vêîn maäi trong tònh traång "chuyïín tiïëp". Quaá trònh giao lûu, tiïëp biïën vaâ chuyïín tiïëp êëy trong saáng taác cuãa Phaåm Vùn Kyá, theo nhaâ phï bònh Jean - Jacques Mayoux coá thïí diïîn ra khöng bònh thûúâng, coá luác dêîn nhaâ vùn àïën nhûäng tònh traång giùçng co vaâ thêåm chñ caã khuãng hoaãng. Àiïìu naây, theo chuáng töi nghô, àoá chó laâ sûå giaã àõnh cuãa nhaâ phï bònh Mayoux maâ thöi, khi öng ta muöën tòm hiïíu sûå thêåt vaâ muöën khaám phaá bûác chên dung hoaân chónh cuãa nhaâ vùn Phaåm Vùn Kyá. Öng noái thïm: "Ce qui se passe chez un eácrivain creáateur pris et entraîneá dans de tels passages et ce que deásormais il repreásente [...] de quoi est faite sa repreásentation, de quoi est K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦9 faite sa communication" (Nhûäng gò àaä xaãy ra núi nhaâ vùn àang chõu taác àöång vaâ bõ àûa àêíy àïën nhûäng chuyïín tiïëp nhû thïë, nhûäng gò maâ tûâ nay chñnh nhaâ vùn phaãi mùåc lêëy [...], maâ qua àoá hònh aãnh cuãa öng àûúåc taåo ra cuäng nhû caách thûác diïîn àaåt cuãa öng àûúåc àõnh hònh). Dûúái caái nhòn cuãa nhaâ phï bònh, nhûäng biïën chuyïín cuãa tònh traång khuãng hoaãng núi truyïån ngùæn cuãa Phaåm Vùn Kyá àaä thïí hiïån roä neát trong tû duy nghïå thuêåt vaâ tûúãng tûúång, xuêët hiïån dûúái daång 'troâ chúi vùn hoåc'. Nhûng chûác nùng cuãa troâ chúi àoá laâ gùæn kïët con ngûúâi vúái thïë giúái, laâ ngùn caãn con ngûúâi tûå xem mònh nhû àûáng ngoaâi thïë giúái. Mayoux coân chêët vêën vïì khaã nùng àöìng hiïån núi Phaåm Vùn Kyá hay hïå thöëng tû duy vaâ tûúãng tûúång: Mais dans la vie, dans le comportenment quotidien, comment passer d'un monde ouâ presque rien n'est indiffeárent ni ne peut se dispenser de style aâ un monde ouâ presque tout est au sens propre insignifiant, d'un cosmos ritualiseá aâ un monde laic? (tr. 710). (Nhûng trong cuöåc söëng, trong thaái àöå thûúâng nhêåt, laâm thïë naâo àïí vûúåt tûâ möåt thïë giúái maâ hêìu nhû moåi thûá àïìu àûúåc quan têm vaâ khöng coá gò nùçm ngoaâi kiïíu caách, sang möåt thïë giúái maâ trong àoá têët caã àïìu vö nghôa, laâm sao chuyïín tûâ möåt vuä truå àêìy nghi lïî sang möåt khöng gian tuåc hoáa?) Vùn chûúng trúã thaânh khöng gian biïíu àaåt nhûäng hiïån tûúång, nhûäng xaáo tröån cuãa möåt têm höìn bõ taác àöång giao thoa cuãa hai thïë giúái, hai nïìn nghïå thuêåt. Saãn phêím vùn hoåc vúái tû caách laâ möåt nghïå thuêåt phaãi àaåt àïën ngûúäng tûúng húåp vúái möåt thïë giúái quan hay vúái caái nhòn vïì chñnh mònh vaâ sûå hiïån hûäu cuãa mònh trong thïë giúái. Trong yá nghôa àoá, vùn chûúng chñnh xaác laâ möåt troâ chúi, maâ nhaâ vùn laâ "keã saáng taåo êín mònh trong vûåc thùèm xa vùæng" (creáateur dans un gouffre d'absence). Haânh àöång saáng taác coá muåc àñch lêëp àêìy hû khöng, buâ àùæp khoaãng thinh lùång vaâ laâm cho "vûåc thùèm" trúã nïn yá nghôa. Cuäng chñnh haânh àöång saáng taác àaä dêîn dùæt "ngûúâi con xa laåc" trúã vïì vúái "höìn quï hûúng, höìn dên töåc söëng maäi tûâ thïë hïå naây sang thïë hïå khaác". Chêët vêën tiïëp sau àêy cuãa Mayoux coân àöåc àaáo hún vïì hònh aãnh cuãa Phaåm Vùn Kyá dûúái caái nhòn cuãa nhaâ phï bònh: Mais vous, vous creáez dans un creux extraordinaire, dans un gouffre d'absence, l'imagination fuxeáe sur votre pays perdu comme Dublin celle de James Joyce. Est-ce la source de la magie du monde que vous suscitez ? Peut- ïtre est-ce maintenant que vous ïtes en Orient, au coe ur de ce jeu d'apparences. Mais bien loin de l'Orient, pourtant, au coeur de ce jeu litteáraire. Mallarmeá vous a creáeá en vous aidant aâ vous deátruire vous-mïme, pour ïtre dans son pays l'inventeur d'un Viïåt-Nam essentiel et inexistant. Loin que d'avoir perdu votre langue, votre terre et votre ciel vous ait condamneá au silence ou au verbalisme, il semble que votre reáaliteá d'eácrivain ait surgi de ces neágations (tr. 717). (Nhûng thûa nhaâ vùn, trong möåt khoaãng khöng laå thûúâng, trong möåt vûåc thùèm xa vùæng, ngaâi àaä laâm naãy sinh möåt sûác tûúãng tûúång hûúáng vïì quï hûúng xa caách cuãa ngaâi cuäng nhû trûúâng húåp cuãa James Joyce hûúáng vïì Dublin vêåy. Phaãi chùng, chñnh nhaâ vùn àaä khïu gúåi nguöìn göëc kyâ bñ cuãa thïë giúái? Cuäng coá thïí bêy giúâ nhaâ vùn àang söëng taåi Phûúng Àöng, ngay trong löëi diïîn àaåt caác hiïån tûúång bïì ngoaâi. Nhûng, duâ vêåy, nhaâ vùn laåi quaá xa caách vúái Phûúng Àöng, ngay trong chiïën thuêåt vùn chûúng. Mallarmeá àaä sinh ra ngaâi bùçng caách giuáp ngaâi tûå huãy mònh, àïí ngay trong chñnh àêët nûúác cuãa Mallarmeá ngaâi trúã thaânh möåt ngûúâi phaát minh ra möåt Viïåt Nam tinh tuyïìn nhûng khöng hiïån hûäu. Àuáng ra thò viïåc bõ xa caách vúái ngön ngûä meå àeã, vúái àêët meå, vúái khung trúâi quï hûúng àaä buöåc ngaâi phaãi thinh lùång hay phaãi phaát ngön daâi doâng, nhûng hònh nhû thûåc tïë nhaâ vùn cuãa ngaâi laåi àïën tûâ nhûäng hònh thûác phuã àõnh trïn). ÚÃ àêy, trong caác taác phêím cuãa Phaåm Vùn Kyá khöng chó coá sûå giao thoa giûäa hai hïå thöëng tû tûúãng, hai nïìn vùn hoáa hay sûå biïën àöíi mêu thuêîn vaâ nghõch lyá, maâ coân coá caã möåt quaá trònh phiïu lûu trong saáng taác. Thûåc vêåy, àöëi vúái öng, vùn tûå laâ thûåc tïë duy nhêët cêìn thiïët cho nhûäng khaám phaá, laâ thûåc tïë àïí taåo giaá trõ cho taác phêím. Vùn tûå laâm con ngûúâi thoaát khoãi nhûäng thûá kòm keåp. Têët caã nhûäng àùåc tñnh cuãa vùn tûå àûúåc thïí hiïån dûúái nhaän quan cuãa nhaâ vùn nhû sau. Haäy nghe chñnh Phaåm Vùn Kyá phaát biïíu: Cette reáaliteá eávide les objets, les deápouille de leurs eáleáments peárissables, les embaume aâ la manieâre des momies. Elle n'en diminue pas le poids, au contraire! Elle les aeâre davantage, elle . 10♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N leur garantit la peárenniteá. Elle n'eávoque pas quelque constante matheámatique. Vaste, rien ne deáborde, brillante, elle se reápand au loin, durable, elle perfectionne toute chose, profonde, elle contient l'espace et le temps [...] Indeápendante des sons [...] l'e ácriture constitue ainsi notre seule reáaliteá, inteárieure et exteárieure. Anthropomorphisme treâs atteánueá, elle concille l'homme et la nature. Pour les deux, elle condense une expeárience applicable aâ la totaliteá de la vie (tr. 861). (Thûåc tïë àoá [vùn tûå] xoaáy sêu vaâo caác sûå vêåt, gaån loåc noá khoãi nhûäng thuöåc tñnh suy taân cuãa noá, uã hûúng thúm cho noá theo kiïíu xaác ûúáp. Thûåc tïë àoá khöng hïì laâm giaãm ài troång lûúång cuãa caác sûå vêåt, maâ ngûúåc laåi! Noá laâm cho sûå vêåt àûúåc thanh thoaát hún, àaãm baão cho sûå vêåt khaã nùng trûúâng cûãu. Noá khöng gúåi ra möåt àùåc tñnh chñnh xaác naâo àoá nhû toaán hoåc. Mïnh mang, khöng gò vûúåt ngoaâi noá, vúái veã rûåc rúä, noá traãi röång xa khùæp, vúái àùåc tñnh bïìn vûäng, noá kiïån toaân moåi sûå, vúái tñnh chêët sêu sùæc, noá chûáa àûång khöng gian vaâ thúâi gian [...] Àöåc lêåp vúái êm thanh [...] vùn tûå vò thïë taåo thaânh thûåc tïë duy nhêët cuãa chuáng ta, caã vïì nöåi taåi cuäng nhû ngoaåi taåi. Theo kiïíu hoåc thuyïët nhên hònh coá chuát àiïìu chónh, vùn tûå giaãi hoâa giûäa con ngûúâi vaâ thiïn nhiïn. Vò muåc àñch cho con ngûúâi vaâ thiïn nhiïn, vùn tûå cö àoång laåi möåt kinh nghiïåm coá khaã nùng ûáng duång cho töíng thïí àúâi söëng). 4. Kïët luêån Tûâ khöng gian xaä höåi àïën khöng gian tûúãng tûúång, Phaåm Vùn Kyá àaä chûáng toã nhûäng khaã nùng thiïët lêåp vaâ vêån haânh "löå trònh cuãa möåt pheáp biïån chûáng cho caái phöí quaát" (la voie d'une dialectique de l'universel). Löå trònh àoá thay thïë cho têët caã nhûäng hònh thûác tñch húåp àaä bõ phaá huãy. Nhûäng taác phêím cuãa öng àaä chûáng minh rêët söëng àöång àiïìu àoá khi chuã thïí phaãi chêëp nhêån möåt quaá trònh biïën àöíi sêu sùæc. Cuäng vêåy, chuã thïí trong tiïíu thuyïët thûá nhêët Freâres de sang bûúác vaâo sên khêëu vúái nhûäng àiïåu muáa, nhûäng gioång ca ngên nga àïí taåo ra möåt veã uy phong trõnh troång. Nhûng tûâ sên khêëu haânh àöång, àïën phêìn kïët vúã diïîn àöìng nghôa vúái hònh aãnh tûå saát. Ngûúåc laåi, trong tiïíu thuyïët thûá hai, Celui qui reâgnera, 9. Chuáng töi trñch dõch tûâ nguyïn taác: "[...] le roman est neácessairement aâ la fois une biographie et une chronique sociale" (Lucien Goldmann, 1964, tr. 30). chuã thïí bõ buãa vêy, nhûng coá hai lêìn anh ta thoaát ra khoãi khöng gian bõ buãa vêy àoá: lêìn thûá nhêët chó mang nhûäng vïët thûúng, lêìn thûá hai bõ xeát àoaán vaâ bõ kïët aán, nhûng anh ta thoaát khoãi voâng vêy haäm, nghôa laâ anh àûúåc tûå do. Tûâ caái nhòn mang nghôa biïíu tûúång, nhûäng biïën àöíi cuãa chuã thïí trong khöng gian tiïíu thuyïët àaä noái lïn phêìn naâo caác giai àoaån khaác nhau trong quyä àaåo xaä höåi cuãa nhaâ vùn. ÚÃ àiïím naây, vùn hoåc noái chung vaâ tiïíu thuyïët noái riïng laâ haânh trònh maâ trong àoá taác giaã ài tòm kiïëm caác giaá trõ thûåc vaâ khai thaác nhûäng giaá trõ àoá tûâ khöng gian xaä höåi àang coá vêën àïì. Noái caách khaác, tûâ khoaãng caách giûäa khöng gian xaä höåi àïën khöng gian tiïíu thuyïët, ngûúâi àoåc seä tòm thêëy nhûäng giaá trõ chên thêåt. Trong caách tiïëp cêån phï bònh xaä höåi àöëi vúái caác sûå kiïån vùn hoåc, caác nhaâ phï bònh àaä chûáng minh rêët roä àiïìu àoá, trong khi cho rùçng "tiïíu thuyïët nhêët thiïët àöìng thúâi xuêët hiïån nhû laâ möåt tiïíu sûã vaâ möåt truyïìn kyâ xaä höåi"9. Phaåm Vùn Kyá àaä phaác thaão hònh aãnh nhên vêåt hay chuã thïí trong tiïíu thuyïët theo chiïìu hûúáng tiïën triïín, trïn caã bònh diïån têm lyá lêîn khña caånh xaä höåi. Võ thïë cuãa chuã thïí caâng àûúåc xaác lêåp xuyïn qua caác taác phêím. Nhaâ vùn àaä ñt nhêët möåt lêìn khùèng àõnh têìm quan troång cuãa 'khña caånh xaä höåi' maâ chñnh nhên vêåt phaãi àöëi diïån àïí khùèng àõnh nhaän quan riïng cuãa mònh. Khña caånh xaä höåi trong saáng taác cuãa cuãa öng laâ "möåt yïëu töë laå thûúâng": Et un social aâ reásonnance occidentale justement. Pourquoi ? Parce que le heáros (Je) ahane aâ deánoncer les escroqueries, non des mythes, non d'un certain symbolisme, mais des rites qui les amenuisent, les deágradent (tr. 862) (Vaâ àoá laâ möåt khña caånh xaä höåi vúái êm vang Têy phûúng thuêìn tuáy. Taåi sao ? Búãi vò nhên vêåt (Töi) hò huåc khûúác tûâ vaâ töë giaác nhûäng thoái phónh phúâ, khöng phaãi cuãa caác huyïìn thoaåi hay cuãa möåt xu thïë biïíu tûúång naâo àoá, maâ laâ cuãa caác têåp tuåc àang bõ baâo moân vaâ huãy hoaåi) Dûúái caái nhòn cuãa nhaâ vùn, nhûäng têåp tuåc lïî nghi àoá chó diïîn taã nhûäng hònh thûác giaã döëi, mang tñnh tû biïån vaâ cuöëi cuâng noá trúã nïn vö tñch sûå. Chñnh viïîn tûúång àoá àaä àêíy nhaâ vùn àïën sûå cêìn thiïët phaãi xêy dûång möåt taác phêím mang chiïìu kñch xaä höåi. Vaâ qua àoá, "anh ta (chuã thïí) hy voång, K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦11 nhûng khöng quaá hy voång, tûå caãi sinh chñnh mònh. Vò hún caã ngöi laâng, chñnh anh ta laâ möåt hiïån tûúång höîn àöån, möåt vuâng bêët öín, àïën têån àaáy cuãa nhûäng caãm giaác, trong sêu thùèm cuãa nhûäng nhêån TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO 1. Phaåm Vùn Ba (2003) "Pham Van Ky, Grand prix de l'Acadeámie Franøaise", Carnets du Vietnam, n°1, p. 15. 2. Bourdieu, Pierre (1991) "Le champ litteáraire", Actes de la recherche en sciences sociales, Vol. 89, n°1, p. 3-46. 3. Bourdieu, Pierre, (1998) Les Reâgles de l'art. Geneâse et structure du champ litteáraire, Seuil, Paris. 4. Duchet, Claude (1979) Sociocritique, Nathan, Paris. 5. Durand, Maurice et Nguyïîn Trêìn Huên, (1969) Introduction aâ la litteárature Vietnamienne, G.-P. Maisonneuve et Larose, Paris. 6. Durand, Pascal, (2001) "Introduction aâ la sociologie des champs symboliques", in Les champs litteáraires Africains, Karthala, Paris, p. 19-38. 7. Goldmann, Lucien (1964) Pour une sociologie du roman, Gallimard, Paris. 8. Hue, Bernard et al. (1999) Litteáratures de la peáninsule Indochinoise, Karthala-Auf, Paris. 9. Phaåm Vùn Quang (2010) Pour une institution de la litteárature Vietnamienne Francophone, Rapport de recherche postdocrale, Laboratoire LLA, Universiteá de Toulouse-Le Mirail. 10. Thuong, Vuong - Riddick (1978) "Le drame de l'occidentalisation dans quelques romans de Pham Van Ky", Preásence Francophone, n°16, p.141-152. 11. Viala, Alain (1985) Naissance de l'eácrivain, Les EÁditions de Minuit, Paris. 12. Nguyïîn Vyä (2007) Vùn thi sô tiïìn chiïën, Nxb Vùn hoåc, Haâ Nöåi. thûác: chñnh laâ sûå xaáo àöång cuãa hai nïìn vùn hoáa". Quyä àaåo xaä höåi cuãa Phaåm Vùn Kyá biïíu trûng sêu sùæc möåt tiïën trònh thêím myä vaâ saáng taåo cuãa möåt nhaâ vùn trong doâng chaãy xaä höåi. SUMMARY A BRIEF INTRODUCTION OF PHAM VAN KY IN FRANCOPHONE PRESS. Dr. Pham Van Trung . Prof. Dr. Nguyen Cong Ly Pham Van Ky was a famous Vietnamese writer in Francophone literature. The article is an introduction of some of his poems, short stories, novels in Francophone press circulated in Vietnam and France from the 30s to 50s of the 20th century.