Triệu chứng của tổn thương bán cầu đại não

Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh TRIEÄU CHÖÙNG CUÛA TOÅN THÖÔNG BAÙN CAÀU ÑAÏI NAÕO Leâ Minh1 MUÏC TIEÂU BAØI GIAÛNG Sau khi hoaøn taát baøi hoïc, sinh vieân coù khaû naêng: 1. Moâ taû caùc ñaëc ñieåm chính veà giaûi phaàu hoïc ñaïi theå cuûa caùc baùn caàu ñaïi naõo: caùc raõnh voû naõo chính; caùc thuyø naõo vaø caùc hoài naõo coù lieân quan; moái lieân laïc giöûa hai baùn caàu vôùi nhau; moái lieân laïc giöõa caùc vuøng keá caän nhau trong cuøng moät baùn caàu; ñaëc ñieàm caáu truùc teá baøo cuûa voû naõo. 2. Moâ taû ñöôïc caùc vuøng chöùc naêng cuûa voû ñaïi naõo 3. Moâ taû ñöôïc caùc trieäu chöùng thöôøng gaëp trong toån thöông thuyø traùn. 4. Moâ taû ñöôïc caùc trieäu chöùng thöôøng gaëp trong toån thöông thuyø ñính. 5. Moâ taû ñöôïc caùc trieäu chöùng thöôøng gaëp trong toån thöông thuyø thaùi döông. 6. Moâ taû ñöôïc caùc trieäu chöùng thöôøng gaëp trong toån thöông thuyø chaåm. 7. Moâ taû ñöôïc caùc trieäu chöùng thöôøng gaëp trong toån thöông theå chai. GIAÛI PHAÃU HOÏC ÑAÏI THEÅ CUÛA CAÙC BAÙN CAÀU NAÕO Naõo boä (teân goïi khaùc laø ñaïi naõo, ñoan naõo hay naõo taän) bao goàm hai baùn caàu naõo vaø laø phaàn cao caáp nhaát cuûa heä thaàn kinh trung öông coù caùc chöùc naêng caûm giaùc, vaän ñoäng vaø trí tueä. Hai baùn caàu naõo ñöôïc phaân bieät ranh giôùi bôûi khe doïc giöõa nhöng laïi ñöôïc noái keát vôùi nhau bôûi theå trai, voán hieän dieän ôû ñaùy cuûa khe naøy vaø ñöôïc caáu taïo bôûi caùc sôïi thaàn kinh qua laïi giöõa hai baùn caàu. Caùc vuøng khaùc nhau cuûa voû naõo trong cuøng moät baùn caàu laïi ñöôïc lieân laïc vôùi nhau nhôø caùc sôïi lieân keát, vaø cuoái cuøng thì voû naõo coøn lieân heä vôùi caùc taàng thaáp hôn cuûa heä thaàn kinh trung öông nhö thaân naõo vaø tuyû soáng nhôø caùc sôïi phoùng chieáu höôùng leân vaø höôùng xuoáng. Caùc caáu truùc chính cuûa naõo boä goàm coù lôùp chaát xaùm taïo neân voû naõo ôû ngoaøi cuøng, keá ñeán laø chaát traéng ôû phía döôùi voán ñöôïc caáu taïo bôùi caùc sôïi meùp, sôïi lieân keát vaø sôïi phoùng chieáu. Taïi ñaùy cuûa moãi baùn caàu coøn coù nhöõng khoái chaát xaùm goàm caùc haïch ñaùy (hay haïch neàn) vaø caùc caáu truùc cuûa gian naõo nhö phaàn treân ñoài thò, ñoài thò, phaàn tieáp sau ñoài thò, phaàn döôùi ñoài vaø phaàn haï ñoài. Döïa treân caùc ñaëc ñieåm phaùt trieån hoïc cuûa caùc chuûng loaøi vaø caùc ñaëc ñieåm veà caáu truùc vi theå cuûa töøng vuøng voû naõo, ngöôøi ta coøn phaân bieät voû naõo ra thaønh ba loaïi goàm coù: voû naõo môùi (neocortex) goàm coù 6 lôùp phaân bieät roõ raøng vaø chieám 90% voû naõo cuûa con ngöôøi; voû naõo khaùc (allocortex) chæ coù 3 lôùp phaân bieät roõ, ñöôïc phaân bieät thaønh voû naõo cuõ (paleocortex; goàm voû thuyø ñaûo phía ngoïn, voû tieåu thuyø hình haït ñaäu, vaø voû khöùu giaùc sô caáp) vaø voû naõo coå (archicortex; goàm toå chöùc haûi maõ); voû naõo trung gian (mesocortex) coù ñaëc ñieåm moâ hoïc naèm trung gian giöõa voû naõo môùi vaø voû naõo khaùc, vaø ñöôïc gaëp ôû voû hoài vieàn, voû trong raõnh khöùu giaùc, voû caïnh haûi maõ vaø voû phaàn hoác maét. Moãi baùn caàu ñaïi naõo laïi ñöôïc phaân bieät ra thaønh nhieàu thuyø voán ñöôïc ranh giôùi hoaù nhôø caùc khe raõnh quan troïng nhö khe trung taâm (coøn goïi laø khe Rolando) vaø raõnh beân (coøn goïi laø raõnh Sylvius). Ngöôøi ta phaân bieät ñöôïc boán thuyø chính goàm coù thuyø traùn, thuyø ñính, thuyø thaùi döông vaø thuyø chaåm. 1 Bs CKII, Giaûng vieân chính; Boä moân Thaàn Kinh Hoïc, Tröôøng Ñaïi Hoïc Y Döôïc Tp Hoà Chí Minh; Boä moân Thaàn Kinh Hoïc, Trung Taâm Ñaøo Taïo & Boài Döôõng Caùn Boä Y Teá Tp Hoà Chí Minh. 1 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh Thuyø traùn Thuyø traùn chieám moät phaàn ba tröôùc cuûa moãi beà maët ngoaøi baùn caàu, chaïy daøi töø cöïc traùn, ôû phía tröôùc, ra tôùi khe trung taâm, ôû phía sau, vaø naèm phía treân vaø veà phaàn ngoïn cuûa raõnh beân. Ôû maët trong cuûa baùn caàu naõo, thuyø traùn taän cuøng saùt tôùi hoài vieàn. Thuyø traùn coù boán hoài chính (hay cuoän; gyrus) goàm hoài traùn höôùng leân hay hoài tröôùc trung taâm, hoài traùn treân, hoài traùn giöõa vaø hoài traùn döôùi. Phaàn hoài traùn tröôùc trung taâm ôû maët trong cuûa baùn caàu vaø ngay phía treân hoài vieân ñöôïc goïi teân laø tieåu thuyø caïnh trung taâm. Hai nhaùnh tröôùc ñi ngang vaø nhaùnh tröôùc ñi höôùng leân cuûa raõnh Sylvius phaân chia hoài traùn döôùi thaønh ba phaàn goàm coù phaàn hoác maét hay hoài hoác maét (pars orbitalis), phaàn tam giaùc hay hoài tam giaùc (pars triangularis) vaø phaàn naép hay hoái naép (pars opercularis). Hoài traùn höôùng leân laø moät trong nhöõng dieän voû naõo quan troïng nhaát vì laø nôi coù caùc nôron vaän ñoäng treân chòu traùch nhieäm veà chöùc naêng vaän ñoäng cuûa thaân theå vaø ñaàu maët con ngöôøi ta do ñoù phaàn voû naõo cuûa hoài naøy coù teân goïi laø dieän vaän ñoäng sô caáp (primary motor area). Taïi voû naõo naøy caùc nôron vaän ñoäng chòu traùch nhieäm töøng phaàn cuï theå cuûa thaân theå con ngöôøi ta ñöôïc phaân boá theo trình töï cuûa moät con ngöôøi naèm loän ngöôïc, ñaàu oû döôùi thaáp nhaát vaø baøn chaân ôû treân cao nhaát. Trình töï treân voû naõo cuûa hoài traùn tröôùc raõnh trung taâm ñoái vôùi caùc phaàn cuûa cô theå ñi laàn löôït töø döôùi leân treân laø vuøng maët, keá ñeán laø chi treân, thaân mình vaø sau heát laø chi döôùi vôùi phaàn voû naõo chi phoái vaän ñoäng cuûa caúng chaân vaø baøn chaân naèm ôû maët trong cuûa hoài tröôùc raõnh trung taâm. Ñieåm caàn löu yù laø caùc sôïi phoùng chieáu cuûa caùc nôron vaän ñoäng treân phuï traùch caùc chi thì chuû yeáu vaét cheùo vaø chi phoái chöùc naêng vaän ñoäng cuûa chaân tay ñoái beân (boù thaùp cheùo hay boù voû-gai beân), trong khi ñoù caùc nôron vaän ñoäng treân chi phoái caùc nhaân vaän ñoäng cuûa caùc daây thaàn kinh soï thì laïi cho phoùng chieáu xuoáng caû hai beân cuûa thaân naõo (boù goái hay boù voû-haønh). Naèm ngay phía tröôùc cuûa raõnh tröôùc trung taâm laø dieän tröôùc vaän ñoäng (premotor area) voán laø moät phaàn voû naõo khaùc cuûa thuyø traùn cuõng coù vai troø quan troïng trong chöùc naêng vaän ñoäng: dieän naøy ñaûm ñöông vieäc thieát laäp chöông trình môùi cuûa cöû ñoäng cuõng nhö laøm thay ñoåi chöông trình ñieàu haønh naøy trong khi noù ñang vaän haønh. Veà phía tröôùc hôn nöõa, thuyø traùn ñöôïc chia ra thaønh ba hoài traùn treân, giöõa vaø döôùi. Hoài traùn giöõa coù chöùa dieän Brodmann 8 voán laø trung khu quan troïng cuûa cöû ñoäng lieác nhìn lieân hôïp cuûa hai maét sang phía ñoái beân. Hoài tam giaùc vaø phaàn cuûa hoài naép ngay saùt caïnh vôùi noù ôû beân baùn caàu öu theá (baùn caàu traùi) coù chöùc naêng dieãn ñaït ngoân ngöõ vaø ñöôïc goïi laø dieän Broca hay trung khu ngoân ngöõ Broca. Thuyø ñính Thuyø ñính ôû sau raõnh trung taâm vaø keùo daøi ra sau ñeán khe ñính-chaåm, vaø ôû treân raõnh beân. Coù taát caû naêm hoài caáu taïo neân thuyø ñính goàm coù hoài sau raõnh trung taâm, tieåu thuyø ñính treân, tieåu thuyø ñính döôùi, hoài treân vieàn vaø hoài goùc. Hoài sau raõnh trung taâm coøn ñöôïc goïi laø dieän caûm giaùc sô caáp hay nguyeân phaùt (primary sensory area) cuõng coù caùch phaân boá cuûa hình ngöôøi loän ngöôïc töông töï nhö dieän vaän ñoäng sô caáp, vaø laø nôi tieáp nhaän caùc ñöôøng caûm giaùc höôùng leân cuûa nöûa thaân theå ñoái beân. Tieåu thuyø ñính treân thì coù chöùc naêng lieân quan tôùi söï töông taùc haønh vi cuûa con ngöôøi vôùi moâi tröôøng chung quanh. Tieåu thuyø ñính döôùi laø phaàn cuûa thuyø ñính coù chöùa hoài treân vieàn vaø hoài goùc. Hai hoài treân vieàn vaø goùc cuûa baùn caàu öu theá coù chöùc naêng tích hôïp caùc thoâng tin giaùc quan khaùc nhau ñeå nhôø ñoù maø ngöôøi ta coù theå hieåu ñöôïc ngoân ngöõ vaø nhaän thöùc ñöôïc veà caùc nguoàn kích thích cuûa moâi tröôøng chung quanh. 2 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh Thuyø thaùi döông Beà maët ngoaøi cuûa thuyø thaùi döông coù ba hoài goàm hoài thaùi döông treân, hoài thaùi döông giöõa vaø hoài thaùi döông döôùi. Hoài thaùi döông treân coù mang ôû maët löng cuûa noù hoài ngang Heschl (dieän thính giaùc sô caáp) vaø ngay ôû phía sau hoài Heschl naøy cuûa baùn caàu öu theá laø dieän Wernicke voán laø trung khu tieáp nhaän, xöû lyù moïi thoâng tin giaùc quan nhôø ñoù maø ngöôøi ta hieåu ñöôïc ngoân ngöõ noùi vaø nhaän thöùc ñöôïc veà moïi nguoàn kích thích chung quanh. Hoài thaùi döông döôùi thì coù chöùc naêng trong vieäc nhaän bieát caùc hình thuø thò giaùc vaø maøu saéc. Ôû maët trong cuûa thuyø thaùi döông coøn coù hai hoài goàm coù hoài hình thoi (fusiform gyrus) vaø hoài haûi maõ (hippocampal gyrus) vôùi phaàn tieáp noái veà phía ngoïn laø hoài moùc (uncus). Thuyø ñaûo Thuyø ñaûo (insula) coøn ñöôïc goïi laø ñaûo cuûa Reil laø phaàn naèm vuøi laáp trong khe beân. Thuyø chaåm Thuyø naøy chæ chieám moät dieän tích nhoû cuûa beà maët ngoaøi cuûa cöïc sau cuûa baùn caàu naõo, ôû veà phía sau cuû moät ñöôøng veõ töôûng töôïng noái lieàn khe ñính –chaåm vôùi khe tröôùc chaåm. Maët trong cuûa thuyø chaåm coù khe cöïa chaïy doïc vaø chia maët trong thuyø chaåm thaønh hoài cheâm (cuneus) ôû phía treân vaø hoài löôõi ôû phía döôùi. Thuyø chaåm coù chöùa dieän thò giaùc sô caáp (primary visual area). Maët trong cuûa baùn caàu naõo Maët trong cuûa baùn caàu naõo coù hoài vieàn (gyrus cinguli), hoài haûi maõ vaø hoài moùc (ñaõ moâ taû ôû ñoaïn tröôùc). Hoài vieàn vaø hoài moùc ñöôïc noái lieàn vôùi nhau qua caùi eo (isthmus). Thuyø vieàn (limbic lobe) laø thuaät ngöõ duøng ñeå chæ phöùc hôïp caùc caáu truùc sau ñaây: hoài vieàn, eo, hoài haûi maõ, haïnh nhaân vaø caùc nhaân vaùch. Hoài vieàn bao quanh moät caáu truùc coù teân goïi laø theå chai (corpus callosum) voán ñöôïc caáu taïo bôùi caùc sôïi meùp qua laïi giöõa hai baùn caàu naõo, giuùp cho hai baùn caàu lieân laïc maät thieát vôùi nhau veà maët caáu truùc vaø chöùc naêng. Caùc hình 1 vaø 2 giôùi thieäu caùc thuyø vaø caùc hoài vöûa môùi neáu ôû treân. ÑAËC ÑIEÅM CAÁU TRUÙC TEÁ BAØO HOÏC CUÛA VOÛ NAÕO Voû naõo coù caáu truùc teá baøo xeáp thaønh lôùp maø theo caùch phaân loaïi cuûa Brodmann thì ñöôïc phaân bieät ra coù saùu lôùp maø ñi töø beà maët ngoaøi vaøo trong goàm coù theo thöù töï laàn löôït laø lôùp phaân töû hay lôùp hình maïng (molecular layer), lôùp haït ngoaøi (lamina granularis externa), lôùp thaùp (lamina pyramidalis), lôùp haït trong (lamina granularis interna), lôùp haïch (lamina ganglionaris) vaø lôùp ña daïng (lamina multiformis). Caên cöù treân söï khaùc bieät veà caùc caáu truùc naøy cuûa töøng vuøng voû naõo moät, Brodmann ñaõ phaân bieät voû naõo ra thaønh 52 dieän khaùc nhau (hình 3). Caùch phaân chia naøy cuûa Brodmann hieän ñöôïc öùng duïng phoå bieán nhaát trong caùc taøi lieäu giaûi phaãu hoïc veà voû naõo. Caùch phaân loaïi caùc vuøng voû naõo döïa treân ñaëc ñieåm moâ hoïc cuûa töøng vuøng cuï theå coù giaù trò cao cho vieäc ñònh vò chöùc naêng voû naõo. Caùc lôùp haït thì lieân quan chuû yeáu tôùi söï tieáp nhaän caùc luoàng thaàn kinh höôùng taâm veà naõo boä, do ñoù caùc lôùp naøy chieám öu theá ôû caùc dieän caûm giaùc cuûa naõo boä. Lôùp thaùp traùi laïi coù chöùa nhieàu teá baøo thaùp nguoàn goác cuûa caùc phoùng chieáu ly taâm neân chieám öu theá ôû caùc dieän vaän ñoäng. 3 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh Hình 1. Caùc thuyø, caùc hoài vaø caùc raõnh voû naõo nhìn ôû maët ngoaøi cuûa baùn caàu naõo (DeJong’s The Neurologic Examination, 5th edition, p 610, 1992.) 1. Thuyø traùn 2. Raõnh traùn döôùi 3. Hoài traùn giöõa 4. Raõnh traùn giöõa 5. Raõnh traùn treân 6. Hoài traùn treân 7. Raõnh tröôùc trung taâm 8. Hoài tröôùc (raõnh) trung taâm 9. Raõnh Rolando (raõnh trung taâm) 10. Hoài sau (raõnh) trung taâm 11. Raõnh sau trung taâm 12. Tieåu thuyø (hoài) ñính döôùi 13. Hoài treân vieàn 14. Thuyø ñính 15. Tieåu thuyø ñính treân 16. Hoài goùc 17. Ranh giôùi ñính-chaåm 18. Thuyø chaåm 19. Khaác tröôùc chaåm 20. Thuyø thaùi döông 21. Raõnh Sylvius (raõnh beân) 22. Hoài thaùi döông treân 23. Hoài thaùi döông giöõa 24. Raõnh thaùi döông giöõa 25. Hoài thaùi döông döôùi 26. Raõnh döôùi thaùi döông 27. Cöïc thaùi döông 28. Hoài hoác maét 29. Nhaùnh tröôùc ngang 30. Hoài tam giaùc 31. Cöïc traùn 32. Nhaùnh tröôùc doïc ñöùng 33. Hoài traùn döôùi 34. Hoài naép (Löu yù: caùc soá trong hình khoâng phaûi laø soá cuûa caùc dieän Brodmann) KHAÙI NIEÄM VEÀ ÑÒNH KHU CAÙC VUØNG CHÖÙC NAÊNG CUÛA VOÛ NAÕO Quan ñieåm cho raèng moãi vuøng treân naõo boä coù moät chöùc naêng rieâng ñaõ ñöôï ñöa ra trong khoaøng töø naêm 1800 ñeán 1825, tuy nhieân maõi ñeán naêm 1861 thì laàn ñaàu tieân Broca ñaõ chöùng minh ñöôïc raèng söï phaù huyû hoài traùn thöù ba beân traùi ñaõ daãn ñeán tình traïng maát khaû naêng noùi. Caùc phaùt hieän tieáp tuïc veà sau naøy caøng ngaøy caøng cuûng coá cho lyù thuyeát naøy veà söï ñònh khu chöùc naêng cuûa voû naõo, vaø caùc baèng côù laâm saøng nhö söï taêng ñaùp öùng cuûa moät loaïi chöùc naêng khi trung khu cuûa noù bò kích thích (ví duï: co giaät ñoäng kinh khi vuøng vaän ñoäng bò kích thích) hoaëc traùi laïi söï maát moät loaïi chöùc naêng nhaát ñònh khi trung khu cuûa noù bò huyû hoaïi (ví duï: lieät khi vuøng vaän ñoäng bò toån thöông) laø nhöõng minh chöùng raát thuyeát phuïc. Maëc duø khaùi nieäm naøy ñaõ ñöôïc coâng nhaän laø ñuùng trong thöïc nghieäm cuõng nhö trong thöïc teá laâm saøng, ngöôøi ta cuõng ghi nhaän ñöôïc raèng coù nhöõng vuøng khaùc cuûa voû naõo maø söï phaù huyû chuùng laïi khoâng ñöa ñeán baát kyø moät bieåu loä laâm saøng naøo caû. Nhöõng vuøng naøy cuûa voû naõo ñöôïc goïi laø “vuøng caâm”. 4 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh Trong qui trình chaån ñoaùn ñònh khu toån thöông naõo boä, caàn chuù yù ñeán khaùi nieäm veà baùn caàu öu theá. Khaùi nieäm naøy chæ ñuùng cho con ngöôøi ta vaø dieãn ñaït raèng moät baùn caàu naøy coù troäi hôn baùn caàu kia veà moät soá loaïi chöùc naêng naøo ñoù. Ôû con ngöôøi ta baùn caàu öu theá ñöôïc xem laø baùn caàu ñaûm nhieäm caùc chöùc naêng ngoân ngöõ, nhaän thöùc vaø cöû ñoäng phöùc taïp höõu yù. Chín möôi chín phaàn traêm ngöôøi thuaän tay phaûi coù baùn caàu öu theá ôû beân traùi, vaø caùc trung khu ngoân ngöõ ñeàu naèm ôû baùn caàu naøy. Ñoái vôùi ngöôøi thuaän tay traùi, coù quan ñieåm cho raèng 50% caùc ngöôøi thuaän tay traùi naøy cuõng coù baùn caàu öu theá laø baùn caàu beân traùi, tuy nhieân moät quan ñieåm khaùc thì cho raèng ngöôøi thuaän tay traùi coù trung khu ngoân ngöõ hieän dieän treân caû hai baùn caàu phaûi vaø traùi. Caùc nghieân cöùu cuûa Sperry ngoaøi ra ñaõ cho thaáy baùn caàu beân phaûi tuy khoâng laø baùn caàu öu theá veà chöùc naêng ngoân ngöõ nhöng laïi coù vai troø troäi hôn haún trong hoaït ñoäng khaùi quaùt hoùa vaø nhaän bieát khoâng gian ba chieàu, cuõng nhö coù khaû naêng troäi hôn veà hoaït ñoäng aâm nhaïc. Hình 2. Caùc thuyø, hoài, raõnh voû naõo ôû maët trong cuûa baùn caàu naõo (DeJong’s The Neurologic Examination, 5th edition, p 611, 1992) 1. Thuyø traùn 2. Raõnh vieàn 3. Theå chai 4. Raõnh cuûa theå chai 5. Hoài vieàn 6. Tieåu thuyø caïnh trung taâm 7. Raõnh Rolando (raõnh trung taâm) 8. Thuyø vieàn 9. Thuyø ñính 10. Khe ñính-chaåm 11. Hoài cheâm 12. Thuyø chaåm 13. Raõnh cöïa 14. Hoài löôõi 15. Raõnh haûi maõ 16. Raõnh thaùi döông döôùi 17. Khe nhaùnh beân 18. Hoài thaùi döông döôùi 19. Hoài hình thoi 20. Hoài haûi maõ 21. Hoài moùc 22. Thuyø thaùi döông 23. Khe khöùu 24. Cöïc thaùi döông 25. Cöïc traùn (Löu yù: caùc soá trong hình khoâng phaûi laø soá cuûa caùc dieän Brodmann) TOÅN THÖÔNG THUYØ TRAÙN Toån thöông dieän vaän ñoäng vaø dieän tröôùc vaän ñoäng Dieän vaän ñoäng töông öùng vôùi dieän Brodmann 4, naèm ôû hoài traùn höôùng leân, vaø coù caùc trung khu vaän ñoäng phaân boá theo hình moät ngöôøi loän ngöôïc ñaàu nhö ñaõ moâ taû ôû ñoaïn tröôùc cuûa baøi naøy. Theo trình töï töø döôùi leân cuûa dieän Brodmann 4 caùc trung khu töông öùng vôùi chöùc naêng vaän ñoäng 5 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh cuûa töøng phaàn cô theå goàm coù hoïng vaø thanh quaûn, voøm vaø quai haøm, löôõi, moâi, mieäng, maët, mi maét, traùn, coå, ngoùn tay caùi, caùc ngoùn tay khaùc, baøn tay, coå tay, caúng tay, vai, ngöïc treân, cô hoaønh, , ngöïc döôùi, cô buïng, ñuøi, caúng chaân, baøn chaân, ngoùn chaân, boïng ñaùi, tröïc traøng, vaø boä phaän sinh duïc. Caàn nhaéc laïi laø trung khu lieân quan ñeán caùc chi döôùi vaø caùc boä phaän chòu söï chi phoái cuûa caùc daây thaàn kinh cuøng ñöôïc phaân boá ôû maët trong cuûa baùn caàu naõo. Dieän tröôùc vaän ñoäng naèm ngay phía tröôùc dieän vaän ñoâng vaø töông öùng vôùi dieän Brodmann 6. Toån thöông cuûa hai dieän naøy gaây ra chöùng lieät cöùng nöûa ngöôøi ñoái beân vôùi beân toån thöông, coù taêng phaûn xaï gaân cô vaø coù caùc daáu hieäu thaùp (daáu Babinski, daáu Hoffmann) ñi keøm. Trong giai ñoaïn caáp cuûa toån thöông caùc dieän naøy, bieåu loä laâm saøng coù theå laø lieät meàm nhöng sau ñoù seõ chuyeån daàn sang lieät cöùng. Moät toån thöông khoâng gaây huyû hoaïi nhöng laïi kích thích dieän vaän ñoäng coù theå gaây ra tình traïng ñoäng kinh co giaät. Töø dieän 6, dieän 8 vaø hoài traùn giöõa coøn coù caùc sôïi phoùng chieáu traùn-caàu ñi xuoáng tôùi caàu naõo, töø caàu naõo laïi ñöôïc tieáp vaän sang baùn caàu tieåu naõo ñoái beân qua ñöôøng cuûa cuoáng tieåu naõo giöõa. Toån thöông cuûa caùc dieän naøy hay toån thöông cuûa caùc sôïi phoùng chieáu traùn-caàu noùi treân coù theå gaây ra chöùng thaát ñieàu ñoái beân vôùi beân toån thöông. Toån thöông dieän vaän ñoäng maét cuûa thuyø traùn Dieän Brodmann 8 naèm ngay phía tröôùc dieän Brodmann 6, vaø ñöôïc goïi teân laø dieän vaän ñoäng maét cuûa thuyø traùn (frontal motor eye field). Dieän naøy laø trung khu cuûa caùc cöû ñoäng maét lieân hôïp höõu yù kieàu lieác nhìn ngang sang phía ñoái beân vôùi trung taâm. Toån thöông cuûa dieän naøy daãn ñeán maát chöùc naêng lieác nhìn ngang phoái hôïp cuûa hai maét sang phía ñoái beân, ñoàng thôøi hai maét laïi “lieác nhìn veà beân coù toån thöông”. Theo moät soá nhaø giaûi phaãu hoïc thaàn kinh, dieän vaän ñoäng maét cuûa thuyø traùn coøn laán sang caû dieän 6 vaø dieän 9. Toån thöông dieän ngoân ngöõ vaän ñoäng Dieän ngoân ngöõ vaän ñoäng, coøn goïi laø dieän Broca hay trung khu Broca, coù ôû thuyø traùn cuûa baùn caàu öu theá vaø naèm ôû ñoaïn ñuoâi cuûa hoài traùn döôùi, ôû ngay phía tröôùc cuûa caùc trung khu vaän ñoäng lieân quan ñeán caùc cô quan phaùt aâm voán naèm ôû ñoaïn thaáp cuûa hoài traùn tröôùc trung taâm. Trung khu ngoân ngöõ naøy töông öùng vôùi dieän Brodmann 44 voán naèm taïi phaàn (hoài) naép (pars opercularis) cuûa hoài traùn döôùi. Tuy nhieân moät soá vuøng khaùc cuõng coù vai troø quan troïng trong chöùc naêng ngoân ngöõ dieãn ñaït naøy vaø goàm coù dieän Brodmann 45 (phaàn tam giaùc), dieän 47 (phaàn hoác maét) vaø dieän 46 ngay phía treân dieän 45. Toån thöông huyû hoaïi dieän naøy daãn ñeán chöùng maát ngoân ngöõ Broca (töø ñoàng nghóa: maát ngoân ngöõ vaän ñoäng, maát ngoân ngöõ dieãn ñaït) trong ñoù beänh nhaân maát khaû naêng dieãn ñaït baèng ngoân ngöõ noùi nhöng vaãn coøn khaû naêng hieåu ngoân ngöõ noùi. Toån thöông kích thích trung khu Broca traùi laïi coù theå daãn ñeán chöùng thaùo lôøi (logorrhea) trong ñoù beänh nhaân phaùt aâm raát nhieàu nhöng hoaøn toaøn khoâng coù baát kyø moät noäi dung coù yù nghóa naøo caû. Toån thöông caùc dieän lieân keát cuûa thuyø traùn Caùc dieän lieân keát naøy bao goàm caùc dieän Brodmann 9, 10, 11, 12, 32 vaø caùc dieän khaùc coøn laïi cuûa thuyø traùn. Caùc dieän naøy ñöôïc lieân laïc vôùi caùc dieän caûm giaùc thaân theå, dieän thò giaùc vaø dieän thính giaùc thoâng qua caùc sôïi lieân keát. Caùc dieän lieân keát cuûa thuyø traùn coøn ñöôïc lieân laïc vôùi ñoài thò vaø vuøng haï ñoài thoâng qua caùc sôïi phoùng chieáu. Chöùc naêng cuûa caùc vuøng lieân keát naøy vaãn coøn laø vaán ñeà ñang ñöôïc tieáp tuïc tìm hieåu. Caùc baát thöôøng veà thaàn kinh cuûa toån thöông caùc dieän lieân keát cuûa thuyø traùn ñaõ ñöôïc ghi nhaän trong caùc tröôøng hôïp beänh nhaân ñöôïc moå caét boû caø hai thuyø traùn vaø trong caùc tröôøng hôïp beänh nhaân bò sa suùt trí tueä cuûa beänh Alzheimer, beänh Pick, caùc beänh sa suùt trí tueä do roái loaïn chuyeån hoaù hay nhieãm truøng. Caùc bieåu loä laâm saøng coù lieân quan vôùi toån thöông caùc dieän lieân keát traùn trong caùc beänh naøy ñaõ ñöôïc ghi nhaän goàm coù nhö sau: boàn choàn, maát taäp trung, giaûm maát trí nhôù gaàn, maát trí nhôù veà caùc chi tieát, maát khaû naêng söû duïng kinh nghieäm ñaõ coù, höùng caûm, 6 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh thôø ô laõnh caûm, maát tính chuû ñoäng, tö duy trì treä, keùm khaû naêng lieân heä caùc söï kieän vôùi nhau, maát khaû naêng tö duy tröøu töôïng hoaù, deã noåi noùng, maát khaû naêng töï kieàm cheá haønh vi tình duïc. Hình 3. Caùc dieän voû naõo cuûa Brodmann. A: maët ngoaøi baùn caàu naõo; B: maët trong baùn caàu naõo (Adams and Victor’s Principles of Neurology, 7th edition, p 465, 2001) TOÅN THÖÔNG THUYØ ÑÍNH Caùc dieän Brodman 3, 1, 2 treân hoài sau raõnh trung taâm laø dieän caûm giaùc sô caáp, tieáp nhaän caùc thoâng tin caûm giaùc höôùng taâm töø ñoài thò (nhaân buïng sau giöõa vaø beân) trôû veà. Caùc trung khu caûm giaùc thaân theå cuõng ñöôïc phaân boá treân hoài sau trung taâm naøy töông töï nhö caùc trung khu vaän ñoäng ôû hoài tröôùc trung taâm, nghóa laø coù phaân boá cuûa moät ngöôøi loän ngöôïc, vuøng maët ñaàu ôû thaáp nhaát coøn chaân vaø cô quan sinh duïc thì ôû treân cao nhaát. Beân caïnh dieân caûm giaùc sô caáp naøy, coøn coù caùc dieän Brodmann 5a ôû phaàn treân cuûa thuyø ñính 7 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh vaø ngay saùt phía sau dieän Brodmann 2, dieän 5b ôû tieåu thuyø ñính treân vaø dieän Brodmann 7 ôû tieåu thuyø ñính döôùi. Caùc dieän 5 vaø 7 naøy coù chöùc naêng tích hôïp vaø phaân tích caùc loaïi caûm giaùc sô caáp, giuùp nhaän ñònh vaø so saùnh söï gioáng nhau vaø söï khaùc nhau trong caùc töông quan veà khoâng gian, veà kích thöôùc, veà hình aûnh, veà trong löôïng vaø veà ñònh vò caûm giaùc. Do ñaëc ñieåm veà chöùc naêng nhö vaäy, caùc dieän 5 vaø dieän 7 ñöôïc goïi teân laø dieän lieân keát caûm giaùc (sensory association area) hay dieän caûm giaùc taâm lyù (psychosensory area). Trieäu chöùng caûm giaùc cuûa toån thöông thuyø ñính Kích thích dieän caûm giaùc thaân theå sô caáp taïo ra dò caûm ôû nöûa ngöôøi ñoái beân. Toån thöông huyû hoaïi dieän 3, 1, 2 daãn tôùi tình traïng taêng ngöôõng kích thích caûm giaùc ôû nöûa ngöôøi ñoái beân, tuy nhieân caùc loaïi caûm giaùc noâng vaø saâu vaãn coù theå ñöôïc nhaän bieát, vaø khoâng heà coù tình traïng maát toaøn boä caûm giaùc nöûa ngöôøi ñi keøm. Toån thöông cuûa caùc dieän lieân keát caûm giaùc khoâng aûnh höôûng leân khaû naêng nhaän bieát caùc loaïi caûm giaùc thô sô nhöng chuû yeáu laøm suy giaûm khaû naêng nhaän thöùc toång hôïp veà caûm giaùc. Caùc trieäu chöùng caûm giaùc coù theå ñöôïc gaëp trong toån thöông thuyø ñính goàm coù nhöõng baát thöôøng veà caûm giaùc ôû nöûa ngöôøi ñoái beân coù toån thöông döôùi nhieàu hình thöùc nhö taêng ngöôõng nhaän bieát caûm giaùc ñau, maát khaû naêng phaân bieät söï khaùc bieät veà nhieät ñoä, giaûm khaû naêng phaân bieät caùc kích thích xuùc giaùc vaø ñònh vò kích thích xuùc giaùc, roái loaïn khaû naêng nhaän bieát tö theá caùc khôùp, giaûm hay maát caùc khaû naêng nhaän bieát hình veõ treân da, nhaän bieát hình theå ñoà vaät baèng xuùc giaùc, phaân bieät hai ñieåm, phaân bieät söï khaùc bieät veà troïng löôïng. Hieän töôïng taét lòm caûm giaùc Laø trieäu chöùng khoâng nhaän bieát caûm giaùc ôû nöûa thaân bò beänh (ñoái beân vôùi baùn caàu coù toån thöông thuyø ñính) khi kích thích cuøng moät luùc caû hai beân thaân theå. Ngöôïc laïi neáu kích thích rieâng töøng nöûa beân thaân theå moät thì söï nhaän bioeát caûm giaùc hoaøn toaøn bình thöôøng. Trieäu chöùng caûm giaùc cuûa toån thöông thuyø ñính khoâng öu theá Toàn thöông cuûa thuyø ñính khoâng öu theá thöôøng cho theâm moät soá trieäu chöùng caûm giaùc khaù ñaëc thuø vaø rieâng bieät cuûa baùn caàu beân phaûi nhö hieän töôïng boû queân nöûa thaân beân traùi, maát khaû naêng nhaän thöùc veà / vaø maát khaû naêng xaây döïng trong khoâng gian ba chieàu (ví duï: khoâng veõ ñöôïc hình aûnh cuûa moät caên nhaø coù yeáu toá khoâng gian ba chieàu), maát khaû naêng nhaän thöùc veà tình traïng beänh taät (khoâng nhaän bieát ñöôïc baûn thaân ñang bò lieät; anh ngöõ laø anosognosia), maát khaû naêng nhaän thöùc veà nöûa ngöôøi beân lieät (khoâng coâng nhaän chaân hay tay beân lieät laø cuûa mình; anh ngöõ laø somatotopoagnosia hay asomatognosia), maát khaû naêng toång hôïp hình thuø (amorphosynthesis). Caùc trieäu chöùng khaùc cuûa toån thöông thuyø ñính Toån thöông cuûa tia thò ñi trong thuyø ñính giaûi thích cho söï hieän dieän cuûa trieäu chöùng baát thöôøng thò tröôøng kieåu baùn manh ñoàng danh hay goùc manh döôùi ñoàng danh. Hoài treân vieàn vaø hoài goùc cuûa baùn caàu öu theá coù vai troø quan troïng trong chöùc naêng ngoân ngöõ neân khi bò toån thöông coù theå daãn ñeán caùc roái loaïn ngoân ngöõ tieáp nhaän, caùc roái loaïn nhaän thöùc vaø roái loaïn cöû ñoäng höõu yù giaùc quan. TOÅN THÖÔNG THUYØ CHAÅM 8 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh Thuyø chaåm laø thuyø chæ coù moät chöùc naêng duy nhaát laø chöùc naêng thò giaùc vaø bao goàm ba dieän Brodmann 17, 18, vaø 19. Dieän thò giaùc sô caáp (dieän Brodmann 17) naèm doïc theo meùp cuûa raõnh cöïa vaø caùc vuøng saùt caïnh cuûa hoài cheâm vaø hoài löôõi. Dieän 17 naøy tieáp nhaän caùc thoâng tin thò giaùc ñeán töø caùc tia thò, vaø laø trung khu nhaän bieát caùc daïng thoâ sô nhaát cuûa kích thích thò giaùc nhö maøu saéc, kích thöôùc, ñoä saùng choùi vaø ñoä trong suoát. Söï kích thích voû naõo cöïa taïo ra nhöõng aûo thò thoâ sô nhö aùm ñieåm, chôùp saùng trong thò tröôøng töông öùng. Toån thöông huyû hoaïi voû cöïa moät beân gaây ra baùn manh ñoàng danh, toån thöông voû cöïa caû hai beân gaây ra muø voû naõo. Dieän Brodmann 18 hay vuøng caïnh vaân naèm saùt ngay caïnh dieän 17 vaø tieáp nhaän cuõng nhö phaân tích caùc luoàng thaàn kinh taûi töø dieän 17 sang. Dieän 18 laø thieát yeáu ñoái vôùi quaù trình nhaän daïng ñoà vaät. Vuøng quanh vaân (dieän 19) thì coù noái keát vôùi caùc dieän 17 vaø 18, ñoàng thôøi coøn noái keát vôùi caùc vuøng khaùc cuûa voû naõo. Dieän 19 naøy coù chöùc naêng nhaän thöùc caùc hình aûnh moät caùch phöùc taïp vaø tinh teá hôn, hoài töôûng thò giaùc, lieân keát thò giaùc vaø ñònh höôùng khoâng gian. Dieän 18 vaø dieän 19 ñöôïc xeáp chung laø caùc dieän taâm lyù thò giaùc. Söï kích thích caùc dieän naøy taïo ra nhöõng aûo thò coù hình thuø roõ trong khi ñoù söï phaù huyû caùc dieän naøy daãn ñeán nhöõng baát thöôøng nhö coá ñònh nhìn khoù khaên, giaøm khaû naêng chuù yù thò giaùc, maát nhaän bieát hình aûnh khoâng gian ba chieàu, roái loaïn trí nhôù thò giaùc, ñònh vò thò giaùc caùc ñoà vaät khoù khaên, maât khaû naêng ñònh vò baûn thaân hoaëc ñònh vò ñoà vaät trong khoâng gian, maát nhaän thöùc veà caùc moái töông quan cuûa caùc ñoà vaät trong khoâng gian. Hoäi chöùng Anton, heä quaû cuûa toån thöông caùc dieän 18 vaø 19 caû hai beân, laø tình traïng trong ñoù ngöôøi beänh maát khaû naêng ñònh höôùng thò giaùc ñoàng thôøi laïi phuû nhaän tình traïng bò muø ñoù cuûa baûn thaân. Caùc dieän 18 vaø 19 coøn chöùa trung khu nhìn ñuoåi baét (cöû ñoäng vaän nhaõn ñöôïc khôûi ñoäng bôûi kích thích quang hoïc) vaø trung khu phaûn xaï coá ñònh quang ñoäng. Söï kích thích caùc trung khu naøy gaây ra cöû ñoäng vaän nhaõn lieân hôïp sang phía ñoái beân vaø keøm theo laø co ñoàng töû. Toån thöông caùc dieän naøy khieán ngöôøi ta maát khaû naêng nhìn ñuoåi baét theo ñoà vaät ñoàng thôøi maát phaûn xaï rung giaät naõn caàu quan ñoäng. TOÅN THÖÔNG THUYØ THAÙI DÖÔNG Ôû maët treân cuûa ñoaïn sau hoài thaùi döông treân coù vuøng voû naõo thính giaùc laø hoài ngang cuûa Heschl (dieän Brodmann 41 vaø 42). Caùc dieän thính giaùc naøy tieáp nhaän caùc tín hieäu thaàn kinh thính giaùc cuûa caû hai tai nhöng öu theá vaãn laø thuoäc veà tai ñoái beân vôùi trung khu tieáp nhaän. Dieän 41 vaø 42 laïi coù nhöõng noái keát tieáp theo vôùi caùc vuøng voû naõo keá caän voán laø nhöõng nôi seõ xöû lyù caùc tín hieäu thính giaùc ñaõ ñöôïc tieáp nhaän ñaàu tieân taïi hoài Heschl, khieán cho caùc tín hieäu naøy trôû neân coù yù nghóa döôùi hình thöùc töø ngöõ. Hoài thaùi döông treân coøn ñöôïc xem laø nôi coù trung khu tieàn ñình maëc duø chöa ñònh vò ñöôïc chính xaùc trung khu naøy ôû ñaâu. Söï kích thích hoài thaùi döông treân coù theå gaây ra nhöõng aûo thính mô hoà nhö tieáng ve keâu hay tieáng uø tai. Söï kích thích hoài thaùi döông treân coøn coù theå gaây ra trieäu chöùng maát thaêng baèng vaø choùng maët. Söï huyû hoaïi hoài Heschl ôû moät beân khoâng gaây ra ñieác (vì moãi tai ñöôïc phoùng chieáu veà hoài Heschl cuûa caû hai beân) nhöng coù theå khieán cho khaû naêng ñònh vò aâm thanh bò giaûm suùt nhieàu ôû beân ñoái dieän toån thöông, ngoaøi ra coøn laøm cho thính löïc suy giaûm ôû caû hai beân vaø ngöôøi beänh coù theå bò roái loaïn khaû naêng nhaän bieát caùc noát nhaïc. Toån thöông huæy hoaïi hoài thaùi döông treân coøn coù theå gaây ra trieäu chöùng choùng maët vaø maát thaêng baèng, beänh nhaân deã bò ngaõ veà phía ñoái dieän vôùi beân coù toån thöông. Voû naõo cuûa nöûa ñoaïn sau cuûa hoài thaùi döông treân ngay saùt phía sau cuûa hoài Heschl cuûa baùn caàu öu theá ñöôïc xem laø trung khu ngoân ngöõ tieáp nhaän (trung khu Wernicke) vaø laø 9 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh nôi tích hôïp, xöû lyù moïi thoâng tin caûm giaùc giaùc quan töø caùc voû naõo khaùc (thính giaùc, thò giaùc, caûm giaùc thaân theå) chuyeån qua. Toån thöông huyû hoaïi trung khu Wernicke gaây ra chöùng maát ngoân ngöõ Wernicke (ñoàng nghóa: maát ngoân ngöõ tieáp nhaän, maát ngoân ngöõ giaùc quan), trong ñoù ngöôøi beänh maát khaû naêng hieåu ngoân ngöõ noùi ñoàng thôøi coù chöùng thaùo lôøi. Veà phöông dieän chöùc naêng ngoân ngöõ, caàn noùi theâm laø trung khu Wernicke laïi ñöôïc noái lieàn vôùi trung khu Broca qua trung gian cuûa boù cung (arcuate fasciculus) vaø söï ñöùt ñoaïn cuûa boù naøy seõ daãn tôùi chöùng maát ngoân ngöõ daãn truyeàn (conduction aphasia) trong ñoù beänh nhaân coù bieåu loä thaùo lôøi nhöõng vaãn duy trì khaû naêng hieåu ngoân ngöõ noùi. Hoài thaùi döông giöõa (dieän Brodmann 21) coù lieân quan vôùi heä thò giaùc vaø khi bò kích thích coù theå gaây ra xoay hai maét veà beân ñoái dieän, nghieâng thaân mình veà beân ñoái dieän vaø cöû ñoäng chaân tay cuûa nöûa ngöôøi ñoái beân. Trong thuyø thaùi döông coøn coù caùc tia thò treân ñöôøng ñi cuûa chuùng veà voû cöïa maø söï toån thöông coù theå daãn ñeán trieäu chöùng baùn manh hay goùc manh treân ñoàng danh ñoái beân. Phaàn sau cuûa caùc hoài thaùi döông giöõa vaø thaùi döông döôùi coù noái keát vôùi tieåu naõo qua ñöôøng thaàn kinh thaùi döông-caàu-tieåu naõo do ñoù toån thöông thuyø thaùi döông coù theå gaây ra trieäu chöùng thaát ñieàu ñoái beân. Hoäi chöùng Kluver – Bucy laø moät traïng thaùi laâm saøng trong ñoù coù maát nhaän thöùc thò giaùc (coøn goïi laø muø taâm ly: khoâng phaân bieät ñöôïc ngöôøi laï vôùi ngöôøi quen), hay duøng mieäng ñeå thaêm doø moâi tröôøng chung quanh, taêng hoaït ñoäng tình duïc, maát caùc caûm xuùc nhö sôï haõi hay noùng giaän, aên nhieàu, taêng phaûn öùng vôùi moïi kích thích thò giaùc vaø giaûm trí nhôù. Hoäi chöùng naøy ñöôïc ghi nhaän ôû suùc vaät vaø ôû ngöôøi khi bò toån thöông thuyø thaùi döông caû hai beân. Ñoäng kinh thuyø thaùi döông hay ñoäng kinh cuïc boä phöùc taïp laø moät bieåu loä laâm saøng thöôøng gaëp trong toån thöông thuyø thaùi döông. Beänh caûnh laâm saøng cuûa theå ñoäng kinh naøy goàm coù caùc loaïi aûo thanh, aûo khöùu, aûo thò (ñaëc bieät laø deùjaø vu hoaëc jamais vu), cöû ñoäng nhai, cöû ñoäng phöùc taïp khaùc (ñi boä, ñaùnh ñaøn, côûi quaàn aùo, v.v), maát trí nhôù trong côn vaø haønh vi hung döõ. Queân toaøn boä thoaùng qua (transient global amnesia) laø tình huoáng baát thöôøng thaàn kinh chæ keùo daøi trong voøng vaøi giôø trong ñoù beänh nhaân maát ñoät ngoät toaøn boä trí nhôù veà caùc söï kieän môùi (trí nhôù gaàn) nhöng trí nhôù töùc thì vaø trí nhôù xa thì coøn nguyeân veïn. Tröôùc khi xaûy ra tình traïng maát trí nhôù toaøn boä thoaùng qua naøy, beänh nhaân coù theå gaëp nhöõng söï coá nhö hoaït ñoäng theå löïc, taêng caûm xuùc, taém, giao hôïp. Caùc baùo caùo khoa hoïc veà caùc tröôøng hôïp naøy ñeàu löu yù ñeán tình traïng keùm töôùi maùu nhaát thôøi cuûa caùc caáu truùc cuûa maët trong thuyø thaùi döông. TOÅN THÖÔNG THEÅ CHAI Caùc nghieân cöùu cuûa Sperry R.W. trong thaäp nieân 70 cuûa theá kyû 20 (ñöôïc giaûi Nobel) cho thaáy coù söï phaân coâng roõ raøng giöõa hai baùn caàu phaûi vaø traùi. Baùn caàu beân traùi cuûa ngöôøi thuaän tay phaûi thì coù chöùc naêng noåi baät veà ngoân ngöõ, veà söï kieåm soaùt caùc cöû ñoäng höõu yù, veà tö duy loâgic toaùn hoïc vaø phaân tích. Baùn caàu beân phaûi cuûa ngöôøi thuaän tay phaûi thì laïi coù vai troø troäi haún lieân quan ñeán khaû naêng nhaän thöùc vaø xaây döïng trong khoâng gian ba chieàu, khaû naêng nhaän thöùc coù tính caùch toång hôïp, khaû naêng veà hoaït ñoäng aâm nhaïc, vaø söï nhaân caùch hoaù caùc khuoân maët. Hai baùn caàu tuy vaäy lieân laïc vaø trao ñoåi thoâng tin raát maät thieát vôùi nhau nhôø theå chai vaø luoân luoân hoaït ñoäng hôïp ñoàng vôùi nhau. Trong tröôøng hôïp theå chai bò caét ñöùt (thöôøng laø trong phaãu thuaät ñieàu trò caùc tröôøng hôïp ñoäng kinh khaùng trò) hai baùn caàu naøy seõ khoâng coøn lieân laïc vôùi nhau ñöôïc nöõa vaø do ñoù seõ hoaït ñoäng rieâng leû. Beänh caûnh laâm saøng coù theå gaëp ñöôïc trong tình huoáng naøy ñöôïc goïi 10 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh teân laø hoäi chöùng theå chai (callosal syndrome) hay hoäi chöùng phaân ly (disconnection syndrome). Caùc baát thöôøng coù theå gaëp ñöôïc trong hoäi chöùng theå chai raát ña daïng vaø ñoøi hoûi phaûi ñöôïc thaêm khaùm thaàn kinh kyõ löôõng phoái hôïp vôùi thaêm doø baèng caùc test taâm lyù – thaàn kinh hoïc chuyeân bieät. Döôùi ñaây laø vaøi bieåu loä laâm saøng ñöôïc ghi nhaän trong caùc tröôøng hôïp theå chai bò caét ñöùt. Baát thöôøng thò giaùc Moãi moät baùn caàu ñeàu ghi nhaän vaø löu tröõ ñöôïc caùc hình aûnh coù trong thò tröôøng töông öùng (nöûa thò tröôøng phaûi cuûa hai maét, ñoái vôùi baùn caàu traùi; nöûa thò tröôøng traùi cuûa hai maét, ñoái vôùi baùn caàu phaûi) nhöng chæ coù baùn caàu traùi môùi dieãn ñaït vaø lieân laïc ñöôïc veà caùi gì maø noù thaáy. Maát ñoïc nöûa beân Beänh nhaân maát khaû naêng ñoïc caùc vaät lieäu ñöôïc phoùng vaøo nöûa thò tröôøng traùi (hemialexia). Nhöõng tín hieäu naøy ñöôïc ñöa veà voû naõo thò giaùc ôû thuyø chaåm beân phaûi nhöng do theå chai bò caét ñöùt neân ñaõ khoâng ñöôïc ñöa qua trôû laïi hoài goùc beân traùi ñeå xöû lyù. Maát söû duïng cöû ñoäng höõu yù yù-vaän beân traùi Duøng lôøi noùi yeâu caâu beänh nhaân ñöa tay phaûi leân chaøo theo kieåu nhaø binh thì beänh nhaân laøm ñöôïc nhöng neáu yeâu caàu beänh nhaân ñöa tay traùi leân chaøo thì beänh nhaân khoâng thöïc hieän ñöôïc cöû ñoäng naøy. Trong tröôøng hôïp naøy, lònh noùi ñaõ ñöôïc tieáp nhaän taïi baùn caàu öu theá vaø ñaõ ñöôïc hieåu nhöng do theå chai bò ñöùt ñoaïn neân ñaõ khoâng ñöôïc chuyeå sang baùn caáu beân phaûi voán laø baùn caàu ñieàu khieån tay traùi (tieáng goïi hieän töôïng naøy laø left ideomotor apraxia). Maát vieát beân traùi Beänh nhaân coù toån thöông taïi theå chai thì maát khaû naêng vieát baèng baøn tay traùi. Maát ñònh danh ñoà vaät khi sôø baèng baøn tay traùi Beänh nhaân bò phaân ly hai baùn caàu (nhaém maét khi ñöôïc khaùm baèng nghieäm phaùp moâ taû ôû ñaây) seõ khoâng goïi ñöôïc teân cuûa ñoà vaät caàm trong baøn tay traùi cuûa hoï nhöng laïi ñònh danh ñöôïc ñoà vaät ñoù neáu caàm ñoà vaät naøy ôû baøn tay phaûi. Trong tröôøng hôïp naøy thoâng tin xuùc giaùc veà ñoà vaät ñoù ôû baøn tay traùi ñaõ ñöôïc ñöa veà baùn caàu phaûi vaø ghi nhaän taïi baùn caàu naøy nhöng sau ñoù ñaõ khoâng ñöôïc chuyeån sang baùn caàu öu theá ôû beân traùi. Tieáng anh goïi hieän töôïng vöøa môùi neâu laø left tactile anomia. Taét lòm thính giaùc tai traùi Beänh nhaân coù toån thöông theå chai seõ khoâng nghe thaáy ñöôïc ôû beân tai traùi khi ñöôïc kích thích aâm thanh taïi hai tai cuøng moät luùc. Noäi dung cuûa aâm thanh ñöôïc nghe beân tai traùi ñöôïc ñöa veà thuyø thaùi döông phaûi nhöng do ñöùt ñoaïn theå chai neân ñaõ khoâng ñöôïc chuyeån sang thuyø thaùi döông traùi ñeå môùi coù theå hieåu ñöôïc. Coù nhieàu baèng côù giaûi phaãu-laâm saøng chöùng toû raèng coù söï chuyeân bieät hoaù veà maët chöùc naêng cuûa töøng vuøng cuûa theå chai. Toån thöông ôû phaàn sau cuûa theå chai gaây ra maát ñoïc moät beân, toån thöông ôû phaàn tröôùc cuûa theå chai gaây ra maát söû duïng cöû ñoäng höõu yù yù-vaän beân traùi, toån thöông ñoaïn giöõa cuûa theå chai gaây ra maát vieát tay traùi, vaø toån thöông ôû 11 Trieäu Chöùng cuûa Toån Thöông Baùn Caàu Ñaïi Naõo – 2004 – Leâ Minh 12 ñoaïn giöõa vaø ñoaïn sau cuûa theå chai thì daãn ñeán maát ñònh danh ñoà vaät khi sôø baèng baøn tay traùi. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO AFIFI A.K., BERGMAN R.A. (1998). Cerebral cortex. In: Functional Neuroanatomy, McGraw-Hill, p337 – 385. CAMBIER J., MASSON M., DEHEN H. (1994). Neuropsychologie. In: Abreùgeùs de Neurologie 7th Edition, Masson, p 143 – 181. HAERER A.F. (1992). Diagnosis and localization of intracranial disease. In: DeJong’s The Neurologic Examination 5th Edition, J.B. Lippincot Company, p 603 – 627. VICTOR M., ROPPER A.H. (2001). Neurologic disorders caused by lesions in particular parts of the cerebrum. In: Adams and Victor’s Principles of Neurology 7th Edition (2001), McGraw-Hill, p 464 – 498.