Triết học Nho giáo và ảnh hưởng của triết học Nho giáo đến nền văn hóa truyền thống của Việt Nam

TRI T H C NHO GIÁO VÀ NH H NG C A TRI T H C NHO GIÁO Đ NẾ Ọ Ả ƯỞ Ủ Ế Ọ Ế N N VĂN HÓA TRUY N TH NG C A VI T NAMỀ Ề Ố Ủ Ệ ---oOo--- A. M Đ UỞ Ầ Văn minh Trung Hoa là m t trong nh ng n n văn minh xu t hi n s m nh t trên thộ ữ ề ấ ệ ớ ấ ế gi i v i h n 4000 năm phát tri n liên t c, v i nhi u phát minh vĩ đ i trong l ch s trênớ ớ ơ ể ụ ớ ề ạ ị ử nhi u lĩnh v c khoa h c. Có th nói, văn minh Trung Hoa là m t trong nh ng cái nôiề ự ọ ể ộ ữ c a văn minh nhân lo i. Bên c nh nh ng phát minh, phát ki n v khoa h c, văn minhủ ạ ạ ữ ế ề ọ Trung Hoa còn là n i s n sinh ra nhi u h c thuy t tri t h c l n có nh h ng đ n n nơ ả ề ọ ế ế ọ ớ ả ưở ế ề văn minh Châu Á cũng nh toàn th gi i.ư ế ớ Trong s các h c thuy t tri t h c l n đó ph i k đ n tr ng phái tri t h c Nho giáo.ố ọ ế ế ọ ớ ả ể ế ườ ế ọ Nho gia, Nho giáo là nh ng thu t ng b t ngu n t ch “nhân” (ng i), đ ng c nhữ ậ ữ ắ ồ ừ ữ ườ ứ ạ ch “nhu” (c n, ch , đ i). Nho gia còn đ c g i là nhà nho, ng i đã đ c th u sáchữ ầ ờ ợ ượ ọ ườ ọ ấ thánh hi n đ c thiên h tr ng d ng d y b o cho m i ng i s ng h p v i luânề ượ ạ ọ ụ ạ ả ọ ườ ố ợ ớ th ng đ o lý. Nho giáo xu t hi n r t s m, lúc đ u nó ch là nh ng t t ng ho c tríườ ạ ấ ệ ấ ớ ầ ỉ ữ ư ưở ặ th c chuyên h c văn ch ng và l c ngh góp ph n tr n c. Đ n th i Kh ng t đã hứ ọ ươ ụ ệ ầ ị ướ ế ờ ổ ử ệ th ng hoá nh ng t t ng và tri th c tr c đây thành h c thuy t, g i là nho h c hayố ữ ư ưở ứ ướ ọ ế ọ ọ “Kh ng h c” - g n v i tên ng i sáng l p ra nó.ổ ọ ắ ớ ườ ậ Ngày nay, chúng ta th ng nghe nói “n c có qu c pháp, nhà có gia phong” là nh ngườ ướ ố ữ câu nói răn d y đ giáo d c con ng i Vi t Nam s ng có phép t c, khuôn m u đ oạ ể ụ ườ ệ ố ắ ẫ ạ đ c nh t đ nh theo tinh th n “Nho giáo”, đ ng th i còn là bi u t ng t hào v truy nứ ấ ị ầ ồ ờ ể ưở ự ề ề th ng văn hoá dân t c, là nguyên khí tinh th n đ c l p, t c ng c a m t dân t c, làố ộ ầ ộ ậ ừ ườ ủ ộ ộ b n s c riêng v truy n th ng văn hoá.ả ắ ề ề ố Tìm hi u v Nho giáo và nh h ng c a Nho giáo đ n truy n th ng văn hóa Vi tể ề ả ưở ủ ế ề ố ệ Nam có ý nghĩa h t s c quan tr ng trong s nghi p công nghi p hóa, hi n đ i hóa đ tế ứ ọ ự ệ ệ ệ ạ ấ n c và h i nh p qu c t .ướ ộ ậ ố ế B. N I DUNGỘ 1. KHÁI QUÁT L CH S TRI T H C TRUNG HOA C - TRUNG Đ IỊ Ử Ế Ọ Ổ Ạ 1.1 Đ c đi m chính tr , xã h i Trung Hoa c - trung đ i :ặ ể ị ộ ổ ạ a- Đ a lý :ị N c Trung Hoa chi m m t di n tích r t r ng l n. Phía Đông giáp b Tháiướ ế ộ ệ ấ ộ ớ ờ Bình D ng, phía Tây giáp các vùng cao nguyên, núi non hi m tr nh Himalaya, Tâyươ ể ở ư T ng, phía B c ti p giáp vùng Xiberia quanh năm l nh giá, phía Nam giáp các qu c giaạ ắ ế ạ ố Nam Châu Á. T ng di n tích n c Trung Hoa chi m g n 1/3 Châu Á. Thiên nhiên vàổ ệ ướ ế ầ đi u ki n t nhiên c a n c Trung Hoa thay đ i r t l n nh ng vùng khác nhau. Phíaề ệ ự ủ ướ ổ ấ ớ ở ữ B c là nh ng cao nguyên, bình nguyên r ng l n, khí h u kh c nghi t, phía Nam có núiắ ữ ộ ớ ậ ắ ệ sông bao b c hi m tr , gi a là các đ ng b ng r ng l n c a các con sông nh Hoàngọ ể ở ở ữ ồ ằ ộ ớ ủ ư Hà, D ng T … Chính nh s phong phú c a đi u ki n thiên nhiên, khí h u mà cóươ ử ờ ự ủ ề ệ ậ nhi u ch ng t c sinh s ng trên đ t n c Trung Hoa d n đ n nhi u n n văn minh, tề ủ ộ ố ấ ướ ẫ ế ề ề ư t ng khác nhau.ưở b- Nhân ch ng h c :ủ ọ Dân c c a Trung Hoa c đ i phân b trên các khu v c chínhư ủ ổ ạ ố ự nh sau :ư - Phía B c : Các ch ng t c Hoa B c có cu c s ng ch y u là du m c, săn b n. Do đ iắ ủ ộ ắ ộ ố ủ ế ụ ắ ờ s ng du m c h luôn c g ng xâm chi m, thôn tính các dân t c kém phát tri n, đ ngố ụ ọ ố ắ ế ộ ể ồ hoá hay du nh p các n n văn hoá khác nhau.ậ ề - Phía Nam : Các dân t c Bách Vi t có cu c s ng ch y u là nuôi tr ng, săn b n, khaiộ ệ ộ ố ủ ế ồ ắ thác các s n v t thiên nhiên nh đánh cá, săn b t thú… Các dân t c này s ng t ngả ậ ư ắ ộ ố ươ đ i khép kín, yêu chu ng hoà bình, t do.ố ộ ự - Mi n đ ng b ng sông D ng T , Hoàng Hà : các dân t c Tam Miêu s ng ch y uề ồ ằ ươ ử ộ ố ủ ế b ng ngh nông nghi p, có n n văn hoá phát tri n, có ki n th c toán h c, khoa h c tằ ề ệ ề ể ế ứ ọ ọ ự nhiên. c- Hoàn c nh l ch s phát sinh các h c thuy t tri t h c :ả ị ử ọ ế ế ọ Trung Hoa th i c có l ch s lâu đ i t cu i thiên niên k th III tr.CN kéo dài t i t nờ ổ ị ử ờ ừ ố ỷ ứ ớ ậ cu i th k III tr.CN, v i s ki n T n Thu Hoàng th ng nh t Trung Hoa b ng uyố ế ỷ ớ ự ệ ầ ỷ ố ấ ằ quy n b o l c m đ u th i kỳ Trung Hoa phong ki n. Trong kho ng 2000 năm đó,ề ạ ự ở ầ ờ ế ả l ch s Trung Hoa đ c phân chia làm hai th i kỳ l n : 1. Th i kỳ t th k IX tr.CNị ử ượ ờ ớ ờ ừ ế ỷ tr v tr c; 2. Th i kỳ t th k VIII tr.CN đ n cu i th k III tr.CN.ở ề ướ ờ ừ ế ỷ ế ố ế ỷ Trong th i kỳ th nh t : nh ng t t ng tri t h c ít nhi u đã xu t hi n, nh ng ch aờ ứ ấ ữ ư ưở ế ọ ề ấ ệ ư ư đ t t i m c là m t h th ng.ạ ớ ứ ộ ệ ố Th i kỳ th hai : còn g i là th i kỳ Xuân Thu - Chi n Qu c là giai đo n chuy n bi nờ ứ ọ ờ ế ố ạ ể ế t ch đ chi m h u nô l (v i các s quan cát c kh p n i) sang giai đo n hìnhừ ế ộ ế ữ ệ ớ ứ ứ ắ ơ ạ thành qu c gia phong ki n t p quy n. Nhà Chu b phân rã làm 7 qu c gia khác nhau :ố ế ậ ề ị ố T n, S , T , Ng y, Hàn, Tri u, Yên. T n Thu Hoàng - vua n c T n đã tiêu di t 6ầ ở ề ụ ệ ầ ỷ ướ ầ ệ n c th ng nh t giang s n hình thành nhà n c phong ki n t p quy n đ u tiên. D iướ ố ấ ơ ướ ế ậ ề ầ ướ th i th nh v ng c a nhà Chu, đ t đai thu c v nhà Vua thì nay quy n s h u t i caoờ ị ượ ủ ấ ộ ề ề ở ữ ố v đ t đai y b m t t ng l p m i, t ng l p đ a ch chi m làm t h u. M t s phânề ấ ấ ị ộ ầ ớ ớ ầ ớ ị ủ ế ư ữ ộ ự hoá sang hèn d a trên c s tài s n xu t hi n. Xã h i lúc này vào tình tr ng h t s cự ơ ở ả ấ ệ ộ ở ạ ế ứ đ o l n. S tranh giành đ a v xã h i c a các th l c cát c đã đ y xã h i Trung Hoaả ộ ự ị ị ộ ủ ế ự ứ ẩ ộ c đ i vào tình tr ng chi n tranh kh c li t liên miên. Trong tình hình đó, m t lo t h cổ ạ ạ ế ố ệ ộ ạ ọ thuy t chính tr - xã h i và tri t h c đã xu t hi n và h u h t đ u có xu h ng gi iế ị ộ ế ọ ấ ệ ầ ế ề ướ ả quy t nh ng v n đ th c ti n chính tr - đ o đ c c a xã h i. Đi u đó tr thành nétế ữ ấ ề ự ễ ị ạ ứ ủ ộ ề ở đ c tr ng ch y u c a tri t h c Trung Hoa c đ i. Chính trong th i kỳ lo n l c này đãặ ư ủ ế ủ ế ọ ổ ạ ờ ạ ạ xu t hi n nh ng nhà t t ng vĩ đ i, hình thành nên nh ng h th ng tri t h c kháấ ệ ữ ư ưở ạ ữ ệ ố ế ọ hoàn ch nh, đ c t n t i và phát tri n theo su t b d y l ch s phát tri n c a đ t n cỉ ượ ồ ạ ể ố ề ầ ị ử ể ủ ấ ướ Trung Hoa. Tuy nhiên, n n tri t h c Trung Hoa không ch quan tâm gi i quy t nh ng v n đ th cề ế ọ ỉ ả ế ữ ấ ề ự ti n chính tr - đ o đ c mà nó còn đ t ra và gi i quy t nh ng v n đ c a tri t h c nhễ ị ạ ứ ặ ả ế ữ ấ ề ủ ế ọ ư v n đ b n nguyên th gi i, v n đ c b n c a tri t h c, v n đ con ng i; đ c bi tấ ề ả ế ớ ấ ề ơ ả ủ ế ọ ấ ề ườ ặ ệ là v n đ tính ng i, v n đ s bi n d ch c a v n v t và m t s v n đ thu c lýấ ề ườ ấ ề ự ế ị ủ ạ ậ ộ ố ầ ề ộ lu n nh n th c.ậ ậ ứ 1.2 Các đ c đi m c b n c a tri t h c Trung Hoa c - trung đ i :ặ ể ơ ả ủ ế ọ ổ ạ a- Tri t h c t p trung ch y u vào xã h i và con ng i, coi tr ng hành vi cá nhân,ế ọ ậ ủ ế ộ ườ ọ h ng t i s th ng nh t, hài hòa gi a con ng i và xã h i.ướ ớ ự ố ấ ữ ườ ộ b- Coi con ng i là ch th c a đ i t ng nghiên c u : h ng vào n i tâm - luôn cườ ủ ể ủ ố ượ ứ ướ ộ ố g ng tìm tòi v b n thân con ng i và m i quan h gi a con ng i và xã h i xungắ ề ả ườ ố ệ ữ ườ ộ quanh và ít quan tâm đ n khoa h c t nhiên. ế ọ ự Đây chính là nguyên nhân d n đ n s kém phát tri n v nh n th c lu n, là nguyênẫ ế ự ể ề ậ ứ ậ nhân sâu xa c a s kém phát tri n kinh t , khoa h c so v i văn minh Ph ng Tây .ủ ự ể ế ọ ớ ươ c- Đa d ng, phong phú : luôn chú ý các m t đ i l p, th ng nh t c a v n đ , coi tr ngạ ặ ố ậ ố ấ ủ ấ ề ọ s hài hòa trong xã h i.ự ộ d- Ph ng pháp t duy : nh n th c tr c quan đ c coi tr ng, “Tâm” là g c r c aươ ư ậ ứ ự ượ ọ ố ễ ủ nh n th c. T t ng tri t h c không đ c di n đ t khúc chi t mà r i r c thông quaậ ứ ư ưở ế ọ ượ ễ ạ ế ờ ạ các châm ngôn, n d , ng ngôn…ẩ ụ ụ e- Các y u t duy v t, duy tâm, bi n ch ng, siêu hình, vô th n, h u th n đan xen l nế ố ậ ệ ứ ầ ữ ầ ẫ nhau. 1.3 Các h c thuy t có nh h ng đ n s hình thành Nho giáo :ọ ế ả ưở ế ự Trung Qu c, nh ng quan ni m tri t lý v “Âm - D ng”, “Ngũ hành” đã đ c l uỞ ố ữ ệ ế ề ươ ượ ư truy n t tr c th i kỳ Xuân Thu - Chi n Qu c. T i th i Xuân Thu - Chi n Qu c,ề ừ ướ ờ ế ố ớ ờ ế ố nh ng t t ng v Âm D ng - Ngũ hành đó đã đ t t i m c là m t h th ng các quanữ ư ưở ề ươ ạ ớ ứ ộ ệ ố ni m v b n nguyên và tính bi n d ch c a th gi i.ệ ề ả ế ị ủ ế ớ a- Thuy t Âm - D ng :ế ươ Âm và d ng theo khái ni m c s không ph i là v t ch t c th , không gian c thươ ệ ổ ơ ả ậ ấ ụ ể ụ ể mà là thu c tính c a m i hi n t ng, m i s v t trong toàn vũ tr cũng nh trong t ngộ ủ ọ ệ ượ ọ ự ậ ụ ư ừ t bào, t ng chi ti t. Âm và d ng là hai m t đ i l p, mâu thu n th ng nh t, trongế ừ ế ươ ặ ố ậ ẫ ố ấ Âm có D ng và trong D ng có Âm.ươ ươ Căn c nh n xét lâu đ i v ứ ậ ờ ề gi i thi uớ ệ t nhiên, ng i x a đã nh n xét th y s bi nự ườ ư ậ ấ ự ế hoá không ng ng c a s v t (thái c c sinh l ng nghi, l ng nghi sinh t t ng, từ ủ ự ậ ự ưỡ ươ ứ ượ ứ t ng sinh bát quái. L ng nghi là âm và d ng, t t ng là thái âm, thái d ng, thi uượ ưỡ ươ ứ ượ ươ ế âm và thi u d ng. Bát quái là càn, kh m, c n, ch n, t n, ly, khôn và đoài).ế ươ ả ấ ấ ố Ng i ta còn nh n xét th y r ng c c u c a s bi n hoá không ng ng đó là c chườ ậ ấ ằ ơ ấ ủ ự ế ừ ứ ế l n nhau, giúp đ , nh h ng l n nhau, n ng t a l n nhau và thúc đ y l n nhau.ẫ ỡ ả ưở ẫ ươ ự ẫ ẩ ẫ Đ bi u th s bi n hoá không ng ng và qui lu t c a s bi n hoá đó, ng i x a đ t raể ể ị ự ế ừ ậ ủ ự ế ườ ư ặ "thuy t âm d ng".ế ươ Âm d ng không ph i là th v t ch t c th nào mà thu c tính mâu thu n n m trongươ ả ứ ậ ấ ụ ể ộ ẫ ằ t t c m i s v t, nó gi i thích hi n t ng mâu thu n chi ph i m i s bi n hoá vàấ ả ọ ự ậ ả ệ ượ ẫ ố ọ ự ế phát tri n c a s v t.ể ủ ự ậ Nói chung, cái gì có tính ch t ho t đ ng, h ng ph n, t rõ, ngoài, h ng lên, vôấ ạ ộ ư ấ ỏ ở ướ hình, nóng r c, sáng chói, r n ch c, tích c c đ u thu c d ng.ự ắ ắ ự ề ộ ươ T t c nh ng cái gì tr m tĩnh, c ch , m t i, trong, h ng xu ng, lùi l i, h u hình,ấ ả ữ ầ ứ ế ờ ố ở ướ ố ạ ữ l nh l o, đen t i, nhu nh c, tiêu c c đ u thu c âm.ạ ẽ ố ượ ự ề ộ T cái l n nh tr i, đ t, m t tr i, m t trăng, đ n cái nh nh con sâu, con b , cây c ,ừ ớ ư ờ ấ ặ ờ ặ ế ỏ ư ọ ỏ đ u đ c qui vào âm d ng.ề ượ ươ Ví d v thiên nhiên thu c d ng ta có th k : M t tr i, ban ngày, mùa xuân, hè,ụ ề ộ ươ ể ể ặ ờ đông, nam, phía trên, phía ngoài, nóng, l a, sáng. Thu c âm ta có: M t trăng, ban đêm,ử ộ ặ thu, đông, tây, b c, phía d i, phía trong, l nh n c, t i.ắ ướ ạ ướ ố Trong con ng i, d ng là mé ngoài, sau l ng, ph n trên, l c ph , khí, v ; Âm là méườ ươ ư ầ ụ ủ ệ trong, tr c ng c và b ng, ph n d i ngũ t ng, huy t, vinh.ướ ự ụ ầ ướ ạ ế Âm d ng tuy bao hàm ý nghĩa đ i l p mâu thu n nh ng còn bao hàm c ý nghĩaươ ố ậ ẫ ư ả ngu n g c nhau mà ra, h tr , ch c nhau mà t n t i. Trong âm có m m m ngồ ố ở ỗ ợ ế ướ ồ ạ ầ ố c a d ng, trong d ng l i có m m m ng c a âm.ủ ươ ươ ạ ầ ố ủ T t ng tri t h c v Âm - D ng :ư ưở ế ọ ề ươ Tri t h c Âm - D ng có thiên h ng suy t v nguyên lý v n hành đ u tiên và phế ọ ươ ướ ư ề ậ ầ ổ bi n c a v n v t, đó là s t ng tác c a hai th l c đ i l p nhau : Âm và D ng.ế ủ ạ ậ ự ươ ủ ế ự ố ậ ươ + Âm - D ng th ng nh t trong Thái c c (Thái c c đ c coi nh nguyên lý c a sươ ố ấ ự ự ượ ư ủ ự th ng nh t c a hai m t đ i l p là âm và d ng). Nguyên lý này nói lên tính toàn v n,ố ấ ủ ặ ố ậ ươ ẹ ch nh th , cân b ng c a cái đa và cái duy nh t. Chính nó bao hàm t t ng v sỉ ể ằ ủ ấ ư ưở ề ự th ng nh t gi a cái b t bi n và cái bi n đ i.ố ấ ữ ấ ế ế ổ + Trong Âm có D ng và trong D ng có Âm. Nguyên lý này nói lên kh năng bi nươ ươ ả ế đ i Âm - D ng đã bao hàm trong m i m t đ i l p c a Thái c c.ổ ươ ỗ ặ ố ậ ủ ự + S khái quát đ hình Thái c c Âm - D ng còn bao hàm nguyên lý : D ng ti n đ nự ồ ự ươ ươ ế ế đâu thì Âm lùi đ n đó và ng c l i, đ ng th i “D ng c c thì Âm sinh”, “Âm th nh thìế ượ ạ ồ ờ ươ ự ị D ng kh i”.ươ ỏ Đ gi i thích s bi n d ch t cái duy nh t thành cái nhi u, đa d ng, phong phú c aể ả ự ế ị ừ ấ ề ạ ủ v n v t, phái Âm - D ng đã đ a ra cái lôgíc t t đ nh : Thái c c sinh L ng nghi (Âmạ ậ ươ ư ấ ị ự ưỡ - D ng); L ng nghi sinh T t ng (Thái D ng - Thi u Âm - Thi u D ng – Tháiươ ưỡ ứ ượ ươ ế ế ươ Âm) và T t ng sinh Bát quái (Càn - Kh m - C n - Ch n - T n - Ly - Khôn - Đoài);ứ ượ ả ấ ấ ố Bát quái sinh v n v t (vô cùng vô t n).ạ ậ ậ T t ng tri t h c v Âm - D ng đ t t i m c là m t h th ng hoàn ch nh trong tácư ưở ế ọ ề ươ ạ ớ ứ ộ ệ ố ỉ ph m Kinh D ch, trong đó g m 64 qu kép. M i qu kép là m t đ ng thái, m t th iẩ ị ồ ẻ ỗ ẻ ộ ộ ộ ờ c a v n v t và nhân sinh, xã h i nh : Ki n, Khôn, Bí, Thái, Truân, Ký t , V t … Sủ ạ ậ ộ ư ề ế ị ế ự chú gi i Kinh D ch không ph i c a m t tác gi mà là c a nhi u b c trí th c nhi uả ị ả ủ ộ ả ủ ề ậ ứ ở ề th i đ i v i nh ng xu h ng khác nhau. Đi u đó t o ra m t “t p đ i thành” c a sờ ạ ớ ữ ướ ề ạ ộ ậ ạ ủ ự chú gi i, bao hàm nh ng t t ng tri t h c h t s c phong phú và sâu s c.ả ữ ư ưở ế ọ ế ứ ắ b- Thuy t Ngũ hành :ế Thuy t ngũ hành v căn b n cũng là m t cách bi u th lu t mâu thu n đã gi i thi uế ề ả ộ ể ị ậ ẫ ớ ệ trong thuy t âm d ng, nh ng b xung và làm cho thuy t âm d ng hoàn b h n.ế ươ ư ổ ế ươ ị ơ Ngũ hành là : Kim, m c, thu , ho , th .ộ ỷ ả ổ Ng i x a cho r ng m i v t trong vũ tr đ u ch cho 5 ch t ph i h p nhau mà t oườ ư ằ ọ ậ ụ ề ỉ ấ ố ợ ạ nên. Theo tính ch t thì thu là l ng, là n c thì đi xu ng, th m xu ng. Ho là l a thì bùngấ ỷ ỏ ướ ố ấ ố ả ử cháy, b c lên.ố M c là g , là cây thì m c lên cong hay th ng.ộ ỗ ọ ẳ Kim là kim lo i, thu n chi u hay đ i thay.ạ ậ ề ổ Th là đ t thì đ tr ng tr t, gây gi ng đ c.ổ ấ ể ồ ọ ố ượ Tinh th n c b n c a thuy t ngũ hành bao g m hai ph ng di n giúp đ nhau g i làầ ơ ả ủ ế ồ ươ ệ ỡ ọ t ng sinh và ch ng l i nhau g i là t ng kh c. Trên c s sinh và kh c l i thêm hi nươ ố ạ ọ ươ ắ ơ ở ắ ạ ệ t ng ch hoá, t ng th a, t ng vũ. T ng sinh, t ng kh c, ch hoá, t ng th a,ượ ế ươ ừ ươ ươ ươ ắ ế ươ ừ t ng vũ bi u th m i s bi n hoá ph c t p c a s v t.ươ ể ị ọ ự ế ứ ạ ủ ự ậ Lu t t ng sinh: T ng sinh có nghĩa là giúp đ nhau đ sinh tr ng. Đem ngũ hànhậ ươ ươ ỡ ể ưở liên h v i nhau thì th y 5 hành có quan h xúc ti n l n nhau, n ng t a l n nhau.ệ ớ ấ ệ ế ẫ ươ ự ẫ Theo lu t t ng sinh thì thu sinh m c, m c sinh ho , ho sinh th , th sinh kim, kimậ ươ ỷ ộ ộ ả ả ổ ổ sinh thu , thu l i sinh m c và c nh v y ti p di n mãi. Thúc đ y s phát tri nỷ ỷ ạ ộ ứ ư ậ ế ễ ẩ ự ể không bao gi ng ng. Trong lu t t ng sinh c a ngũ hành còn bao hàm ý n a là hànhờ ừ ậ ươ ủ ữ nào cũng có quan h v hai ph ng di n: Cái sinh ra nó và cái nó sinh ra, t c là quanệ ệ ươ ệ ứ h m u t . Ví d kim sinh thu thì kim là m c a thu , thu l i sinh ra m c v y m cệ ẫ ử ụ ỷ ẹ ủ ỷ ỷ ạ ộ ậ ộ là con c a Thu .ủ ỷ Trong quan h t ng sinh l i có quan h t ng kh c đ bi u hi n cái ý thăng b ng,ệ ươ ạ ệ ươ ắ ể ề ệ ằ gi gìn l n nhau.ữ ẫ Lu t t ng kh c: T ng kh c có nghĩa là c ch và th ng nhau. Trong qui lu t t ngậ ươ ắ ươ ắ ứ ế ắ ậ ươ kh c thì m c kh c th , th l i kh c thu , thu l i kh c ho , ho l i kh c kim, kimắ ộ ắ ổ ổ ạ ắ ỷ ỷ ạ ắ ả ả ạ ắ kh c m c, và m c kh c th và c nh v u l i ti p di n mái.ắ ộ ộ ắ ổ ứ ư ậ ạ ế ễ Trong tình tr ng bình th ng, s t ong kh c có tác d ng duy trì s thăng b ng, nh ngạ ườ ự ư ắ ụ ự ằ ư n u t ng kh c thái quá thì làm cho s bi n hoá tr l i khác th ng.ế ươ ắ ự ế ở ạ ườ Trong t ng kh c, môĩ hành cũng l i có hai quan h :Gi a cái th ng nó và cái nóươ ắ ạ ệ ữ ắ th ng. Ví d m c thì nó kh c th , nh ng l i b kim kh c nó.ắ ụ ộ ắ ổ ư ạ ị ắ Hi n t ng t ng kh c không t n t i đ n đ c; trong t ng kh c đã có ng ý t ngệ ượ ươ ắ ồ ạ ơ ộ ươ ắ ụ ươ sinh, do đó v n v t t n t i và phát tri n.ạ ậ ồ ạ ể Lu t ch hóa: Ch hoá là ch c và sinh hoá ph i h p v i nhau. Trong ch hoá baoậ ế ế ế ứ ố ợ ớ ế g m c hi n t ng t ng sinh và t ng kh c. Hai hi n t ng này g n li n v i nhau.ồ ả ệ ượ ươ ươ ắ ệ ượ ắ ề ớ L t o hoá không th không có sinh mà cũng không th không có kh c. Không có sinhẽ ạ ể ể ắ thì không có đâu mà n y n ; không có kh c thì phát tri n quá đ s có h i. C n ph iả ở ắ ể ộ ẽ ạ ầ ả có sinh trong kh c, có kh c trong sinh m i v n hành liên t c, t ng ph n, t ng thànhắ ắ ớ ậ ụ ươ ả ươ v i nhau.ớ Quy lu t ch hoá ngũ hành là:ậ ế M c kh c th , th sinh kim, kim kh c m c.ộ ắ ổ ổ ắ ộ Ho kh c kim, kim sinh thu , thu kh c ho .ả ắ ỷ ỷ ắ ả Th kh c thu , thu sinh m c, m ckh c th .ổ ắ ỷ ỷ ộ ộ ắ ổ Kim kh c m c, m c sinh ho , ho kh c kim.ắ ộ ộ ả ả ắ Thu kh c ho , ho sinh th , th kh c thu .ỷ ắ ả ả ổ ổ ắ ỷ Lu t ch hoá là m t khâu tr ng y u trong thuy t ngũ hành. Nó bi u th s cân b ngậ ế ộ ọ ế ế ể ị ự ằ t t nhiên ph i th y trong v n v t. N u có hi n t ng sinh kh c thái quá ho c khôngấ ả ấ ạ ậ ế ệ ượ ắ ặ đ thì s x y ra s bi n hoá khác th ng. Coi b ng d i đây chúng ta th y m i hànhủ ẽ ả ự ế ườ ả ướ ấ ỗ đ u có m i liên h b n m t. Cái sinh ra nó, cái nó sinh ra, cái kh c nó và cái b nóề ố ệ ố ặ ắ ị kh c.ắ Ví d : M c kh c th nh ng th sinh kim, kim l i kh c m c. V y nh n u m c kh cụ ộ ắ ổ ư ổ ạ ắ ộ ậ ư ế ộ ắ th m t cách quá đáng, thì con c a th là km t t nhiên n i d y kh c m c ki u nh conổ ộ ủ ổ ấ ổ ậ ắ ộ ể ư báo thù cho m . Nghĩa là b n thân cái b có đ y đ nhân t ch ng l i cái kh c nó.Choẹ ả ị ầ ủ ố ố ạ ắ nên, m c kh c th là đ t o nên tác d ng ch c, mà duy trì s cân b ng. Kh c vàộ ắ ổ ể ạ ụ ế ứ ự ằ ắ sinh đ u c n thi t cho s gi gìn th cân b ng trongthiên nhiên.ề ầ ế ự ữ ế ằ Cũng trong b ng quan h ch hoá, chúng ta th y m c sinh ho ; n u ch nhìn hành m cả ệ ế ấ ộ ả ế ỉ ộ không thôi, thì nh m c gánh tr ng trách gây d ng cho con là ho , nh ng nh có hoư ộ ọ ự ả ư ờ ả m nh, h n ch b t đ c s c c a kim là m t hành kh c m c. Nh v y m c sinh conạ ạ ế ớ ượ ứ ủ ộ ắ ộ ư ậ ộ là ho , nh ng nh có con là ho m nh mà h n ch b t kim làm h i m c do đó m cả ư ờ ả ạ ạ ế ớ ạ ộ ộ gi v ng c ng v .ữ ữ ươ ị c- Thuy t Bát quái : ế Là lý thuy t tri t h c gi i thích th gi i đ c t o thành b i 8ế ế ọ ả ế ớ ượ ạ ở nhóm s v t, hi n t ng khác nhau.ự ậ ệ ượ Tiên thiên Bát quái là 8 qu thu c v Tr i, ch v Thiên Lý hay L Tr i. ẻ ộ ề ờ ỉ ề ẽ ờ Vì lúc đó ch a có ch vi t, vua Ph c Hi s d ng các v ch đ di n t .ư ữ ế ụ ử ụ ạ ể ễ ả S d ng v ch li n, v ch liên t c, t c v ch L , g i là C đ t ng tr ng cho ph nử ụ ạ ề ạ ụ ứ ạ ẽ ọ ơ ể ượ ư ầ D ng.ươ S d ng v ch đ t đo n, t c v ch Ch n, g i là Ng u đ t ng tr ng cho phân Âm.ử ụ ạ ứ ạ ứ ạ ẳ ọ ẫ ể ượ ư L ng Nghi (Âm D ng) đ c t ng tr ng b ng 2 v ch D ng và Âm g i là D ngưỡ ươ ượ ượ ư ằ ạ ươ ọ ươ Nghi và Âm Nghi. T T ng : Đ t m t v ch D ng lên trên D ng Nghi thì thành Toàn D ng nên g iứ ượ ặ ộ ạ ươ ươ ươ ọ là Thái D ng (Thái có nghĩa là đã l n). Đ t m t v ch Âm lên trên D ng Nghi thì taươ ớ ặ ộ ạ ươ có m t D ng làm ch d i, nên g i là Thi u D ng (Thi u có nghĩa là còn nh ).ộ ươ ủ ở ướ ọ ế ươ ế ỏ Đ t m t v ch Âm lên trên Âm Nghi thì thành Toàn Âm g i là Thái Âm. Đ t m t v chặ ộ ạ ọ ặ ộ ạ D ng lên trên Âm Nghi thì ta có m t Âm làm ch bên d i g i là Thi u Âm.ươ ộ ủ ở ướ ọ ế T T ng theo đúng th t là Thi u D ng, Thái D ng, Thi u Âm, Thái Âm. Thi uứ ượ ứ ự ế ươ ươ ế ế D ng đi tr c Thái Âm và Thi u Âm đi tr c Thái D ng th hi n Âm trung h uươ ướ ế ướ ươ ể ệ ữ D ng căn, D ng trung h u Âm căn, nghĩa là trong Âm có m m D ng. D ng sinhươ ươ ữ ầ ươ ươ d i thành ra Thi u D ng có m t v ch D ng m i sinh d i làm ch . D ngở ướ ế ươ ộ ạ ươ ớ ở ướ ủ ươ tr ng trên thành ra Thái D ng v i hai g ch D ng là D ng đã toàn th nh. Âmưở ở ươ ớ ạ ươ ươ ị sinh trên cho nên Thi u Âm có m t Âm m i sinh d i làm ch . Âm tr ng d iở ế ộ ớ ở ướ ủ ưở ở ướ cho nên Thái Âm v i hai g ch Âm là Âm đã toàn th nh.ớ ạ ị Bát Quái là 8 Qu m i Qu g m có 3 v ch (m i v ch còn g i là Hào), còn đ c g i làẻ ỗ ẻ ồ ạ ỗ ạ ọ ượ ọ Qu Đ n hay Đ n Quái, dùng đ di n t 8 hi n t ng chính c a ho t đ ng Âmẻ ơ ơ ể ễ ả ệ ượ ủ ạ ộ D ng trong Vũ Tr . Vi c x p đ t các v ch đ t o thành Bát Quái đ c th c hi nươ ụ ệ ế ặ ạ ể ạ ượ ự ệ theo th t hoàn toàn theo t nhiên : D ng tr c, Âm sau, tay m t tr c, tay trái sau.ứ ự ự ươ ướ ặ ướ Th t và tên g i c a Bát Quái nh sau : Càn, Đoài, Li, Ch n, T n, Kh m, C n, Khôn.ứ ự ọ ủ ư ấ ố ả ấ Càn : Tr i, Thiên. Càn vi Thiên. D ng đã thinh và Âm đã h y.ờ ươ ủ Đoài : Đ m, ao. Đoài vi Tr ch. D ng đã l n và Âm s p tàn.ầ ạ ươ ớ ắ Li : L a, h i nóng. Li vi H a. D ng đã l n và Âm s p tàn.ử ơ ỏ ươ ớ ắ Ch n : S m, sét. Ch n vi Lôi. D ng m i sinh và Âm b t đ u suy.ấ ấ ấ ươ ớ ắ ầ T n : Gió. T n vi Phong. Âm m i sinh và D ng b t đ u suy.ố ố ớ ươ ắ ầ Kh m : N c, ch t l ng. Kh m vi Thu . Âm đã l n và D ng s p tàn.ả ướ ấ ỏ ả ỷ ớ ươ ắ C n : Núi non. C n vi S n. Âm đã l n và D ng s p tàn.ấ ấ ơ ớ ươ ắ Khôn : Đ t, Đ a. Khôn vi Đ a. Âm đã th nh và D ng đã h y.ấ ị ị ị ươ ủ 2. NH NG T T NG C B N TRONG TRI T H C NHO GIÁO :Ữ Ư ƯỞ Ơ Ả Ế Ọ 2.1 Các tác ph m kinh đi n c a Nho giáo :ẩ ể ủ Các sách kinh đi n c a Nho giáo đ u hình thành t th i kỳ Nho giáo nguyên th y. Sáchể ủ ề ừ ờ ủ kinh đi n g m 2 b : Ngũ Kinh và T Th . H th ng kinh đi n đó h u h t vi t v xãể ồ ộ ứ ư ệ ố ể ầ ế ế ề h i, v nh ng kinh nghi m l ch s Trung Hoa, ít vi t v t nhiên. Đi u này cho th yộ ề ữ ệ ị ử ế ề ự ề ấ rõ xu h ng bi n lu n v xã h i, v chính tr , v đ o đ c là nh ng t t ng c t lõiướ ệ ậ ề ộ ề ị ề ạ ứ ữ ư ưở ố c a Nho gia.ủ a- T Th ư ư : là b n quy n sách kinh đi n c a văn h c Trung Hoa đ c Chu Hy th iố ể ể ủ ọ ượ ờ nhà T ng l a ch n làm n n t ng cho tri t h c Trung Hoa và Kh ng giáo. Chúng baoố ự ọ ề ả ế ọ ổ g m : Đ i h c, Trung Dung, Lu n Ng , M nh T .ồ ạ ọ ậ ữ ạ ử Đ i h cạ ọ : Sách Đ i h c dùng đ d y cho h c trò t 15 tu i tr lên, khi b c vào b cạ ọ ể ạ ọ ừ ổ ở ướ ậ đ i h c, d y cho bi t cách x s đ i đ l n lên ra gánh vác vi c n c.ạ ọ ạ ế ử ự ở ờ ể ớ ệ ướ Theo các Nho gia, sách Đ i H c do Tăng T làm ra đ di n gi i các l i nói c a Kh ngạ ọ ử ể ễ ả ờ ủ ổ T .ử M c đích và tôn ch c a sách này là nói v đ o quân t , tr c h t ph i s a cái đ cụ ỉ ủ ề ạ ử ướ ế ả ử ứ c a mình cho sáng t đ m i ng i noi theo, làm sao cho đ n ch chí thi n. Mu nủ ỏ ể ọ ườ ế ổ ệ ố đ c v y, ph i s d ng Bát đi u m c (tám đi u) : cánh v t, trí tri, thành ý, chính tâm,ượ ậ ả ử ụ ề ụ ề ậ tu thân, t gia, tr qu c, bình thiên h . Cái g c c a đ o quân t là s “tu thân”. Cho nênề ị ố ạ ố ủ ạ ử ự trong sách Đ i h c có câu : “T thiên t dĩ chí th nhân, nh t th giai dĩ tu thân viạ ọ ự ữ ư ứ ứ ị b n” (Nghĩa là : “t vua cho đ n th ng dân, ai ai cũng đ u l y s s a c a mình làmổ ừ ế ườ ề ấ ự ử ủ g c”).ố Trung Dung : Sách Trung Dung do T T làm ra. T T là h c trò c a Tăng T , cháuử ư ử ư ọ ủ ử n i c a Kh ng T , th đ c cái h c tâm truy n c a Tăng T .ộ ủ ổ ử ọ ượ ọ ề ủ ử Trong sách Trung Dung, T T d n nh ng l i c a Không T nói v đ o “trung dung”,ử ư ẫ ữ ờ ủ ử ề ạ t c là nói v cách gi cho ý nghĩ và vi c làm luôn luôn m c trung hòa, không tháiứ ề ữ ệ ở ứ quá, không b t c p và ph i c g ng đ i theo nhân, nghĩa, l , trí, tín, cho thành ng iấ ậ ả ố ắ ở ờ ễ ườ quân t , đ cu i cùng thành thánh nhân.ử ể ố C hai quy n sách Đ i H c và Trung Dung tr c đây là nh ng thiên trong Kinh L ,ả ể ạ ọ ướ ữ ễ sau các Nho gia đ i T ng tách riêng ra làm hai quy n đ h p v i sách Lu n Ng vàờ ố ể ể ợ ớ ậ ữ M nh T thành b T Th .ạ ử ộ ứ ư Lu n Ng ậ ữ : là sách s u t p ghi chép l i nh ng l i d y c a Không T và nh ng l iư ậ ạ ữ ờ ạ ủ ử ữ ờ nói c a ng i đ ng th i. Sách Lu n Ng g m 20 thiên, m i thiên đ u l y ch đ uủ ườ ươ ờ ậ ữ ồ ỗ ề ấ ữ ầ mà đ t tên, và các thiên không có liên h v i nhau. Đ c sách này, ng i ta hi u đ cặ ệ ớ ọ ườ ể ượ ph m ch t t cách và tính tình c a Kh ng T , nh t là v giáo d c, ông t ra là ng iẩ ấ ư ủ ổ ử ấ ề ụ ỏ ườ th u hi u tâm lý c a t ng h c trò, khéo đem l i gi ng d y thích h p v i t ng trình đ ,ấ ể ủ ừ ọ ờ ả ạ ợ ớ ừ ộ t ng hoàn c nh c a m i ng i. Nh có khi cùng m t câu h i mà ông tr l i cho m iừ ả ủ ỗ ườ ư ộ ỏ ả ờ ỗ ng i m t cách.ườ ộ Lu n Ng d y đ o quân t m t cách th c ti n, miêu t tính tình đ c đ c a Kh ngậ ữ ạ ạ ử ộ ự ễ ả ứ ộ ủ ổ T đ làm m u m c cho ng i đ i sau noi theo.ử ể ẫ ự ườ ờ M nh T ạ ử : Sách M nh T là b sách làm ra b i M nh T và các môn đ c a ông nhạ ử ộ ở ạ ử ệ ủ ư : Nh c Chính Kh c, Công Tôn S u, V n Ch ng… ghi chép l i nh ng đi u đ i đápạ ắ ử ạ ươ ạ ữ ề ố c a M nh T v i các vua ch h u, gi a M nh T và các h c trò cùng v i nh ng l iủ ạ ử ớ ư ầ ữ ạ ử ọ ớ ữ ờ phê bình c a M nh T v các h c thuy t khác nh : h c thuy t c a M c T , D ngủ ạ ử ề ọ ế ư ọ ế ủ ặ ử ươ Chu. Sách M nh T g m 7 thiên, chia làm 2 ph n : Tâm h c và Chính tr h c.ạ ử ồ ầ ọ ị ọ - Tâm h c ọ : M nh T cho r ng m i ng i đ u có tính thi n do Tr i phú cho. S giáoạ ử ằ ỗ ườ ề ệ ờ ự d c ph i l y tính thi n đó làm c b n, gi cho nó không m t i, trau d i nó đ phátụ ả ấ ệ ơ ả ữ ờ ố ồ ể tri n thành ng i l ng thi n. Tâm là cái th n minh c a Tr i ban cho ng i. Nhể ườ ươ ệ ầ ủ ờ ườ ư v y, tâm c a ta v i tâm c a Tr i đ u cùng m t th . H c là đ gi cái Tâm, nuôi cáiậ ủ ớ ủ ờ ề ộ ể ọ ể ữ Tính, bi t rõ l Tr i mà theo chính m nh. Nhân và nghĩa v n có s n trong l ng tâmế ẽ ờ ệ ố ẳ ươ c a ng i. Ch vì ta đ m đu i vào vòng v t d c nên l ng tâm b m t i, thành ra bủ ườ ỉ ắ ố ậ ụ ươ ị ờ ố ỏ m t nhân nghĩa. M nh T đ c p đ n khí H o nhiên, cho r ng nó là cái tinh th n c aấ ạ ử ề ậ ế ạ ằ ầ ủ ng i đã h p nh t v i Tr i.ườ ợ ấ ớ ờ - Chính tr h c :ị ọ M nh T ch tr ng : Dân vi quý, xã t c th chi, quân vi khinh. Đâyạ ử ủ ươ ắ ứ là m t t t ng r t m i và r t táo b otrong th i quân ch chuyên ch đang th nh hành.ộ ư ưở ấ ớ ấ ạ ờ ủ ế ị M nh T nhìn nh n ch đ quân ch , nh ng vua không có quy n l y dân làm c aạ ử ậ ế ộ ủ ư ề ấ ủ riêng cho mình. Ph i duy dân và vì dân. Mu n v y, ph i có lu t pháp công b ng, d uả ố ậ ả ậ ằ ẫ vua quan cũng không đ c v t ra ngoài pháp lu t đó. Ng i tr dân, tr n c ph iượ ượ ậ ườ ị ị ướ ả chăm lo vi c dân vi c n c, làm cho đ i s ng c a dân đ c sung túc, ph i lo giáo d cệ ệ ướ ờ ố ủ ượ ả ụ dân đ hi u rõ lu t pháp mà tuân theo, l y nhân nghĩa làm c b n đ thi hành. Chể ể ậ ấ ơ ả ể ủ tr ng v chính tr c a M nh T vô cùng m i m và táo b o, nh ng r t h p lý, làmươ ề ị ủ ạ ử ớ ẽ ạ ư ấ ợ cho nh ng ng i ch tr ng quân ch th i đó không th nào b t b đ c. Có th đâyữ ườ ủ ươ ủ ờ ể ắ ẻ ượ ể là lý thuy t kh i đ u đ hình thành ch đ quân ch l p hi n sau này.ế ở ầ ể ế ộ ủ ậ ế b- Ngũ Kinh : Kinh Thi : s u t p các bài th dân gian có t tr c Kh ng T , nói nhi u v tình yêuư ậ ơ ừ ướ ổ ử ề ề nam n . Kh ng T san đ nh thành 300 thiên nh m giáo d c m i ng i tình c m trongữ ổ ử ị ằ ụ ọ ườ ả sáng lành m nh và cách th c di n đ t rõ ràng và trong sáng. M t l n, Kh ng T h iạ ứ ễ ạ ộ ầ ổ ử ỏ con trai "h c Kinh Thi ch a?", ng i con tr l i "ch a". Kh ng T nói "Không h cọ ư ườ ả ờ ư ổ ử ọ Kinh Thi thì không bi t nói năng ra sao" (sách Lu n Ng ).ế ậ ữ Kinh Thư : ghi l i các truy n thuy t, bi n c v các đ i vua c có tr c Kh ng T .ạ ề ế ế ố ề ờ ổ ướ ổ ử Kh ng T san đ nh l i đ các ông vua đ i sau nên theo g ng các minh quân nhổ ử ị ạ ể ờ ươ ư Nghiêu, Thu n ch đ ng tàn b o nh Ki t, Tr .ấ ứ ừ ạ ư ệ ụ Kinh Lễ : ghi chép các l nghi th i tr c. Kh ng T hi u đính l i mong dùng làmễ ờ ướ ổ ử ệ ạ ph ng ti n đ duy trì và n đ nh tr t t . Kh ng T nói: "Không h c Kinh L thìươ ệ ể ổ ị ậ ự ổ ử ọ ễ không bi t đi đ ng đ i" (sách Lu n Ng ).ế ứ ở ờ ậ ữ Kinh D ch ị : nói v các t t ng tri t h c c a ng i Trung Hoa c đ i d a trên cácề ư ưở ế ọ ủ ườ ổ ạ ự khái ni m âm d ng, bát quái,... Đ i Chu, Chu Văn V ng đ t tên và gi i thích cácệ ươ ờ ươ ặ ả qu c a bát quái g i là Thoán t . Chu Công Đán gi i thích chi ti t nghĩa c a t ng hàoẻ ủ ọ ừ ả ế ủ ừ trong m i qu g i là Hào t . Kinh D ch th i Chu g i là Chu D ch. Kh ng T gi ngỗ ẻ ọ ừ ị ờ ọ ị ổ ử ả gi i r ng thêm Hoán t và Hào t cho d hi u h n và g i là Thoán truy n và Hàoả ộ ừ ừ ễ ể ơ ọ ệ truy n.ệ Kinh Xuân Thu : ghi l i các bi n c x y ra n c L , quê c a Kh ng T . Kh ng Tạ ế ố ả ở ướ ỗ ủ ổ ử ổ ử không ch ghi chép nh m t s gia mà theo đu i m c đích tr n c nên ông ch n l cỉ ư ộ ử ổ ụ ị ướ ọ ọ các s ki n, ghi kèm các l i bình, sáng tác thêm l i tho i đ giáo d c các b c vua chúa.ự ệ ờ ờ ạ ể ụ ậ Ông nói, "Thiên h bi t đ n ta b i kinh Xuân Thu, thiên h trách ta cũng s kinhạ ế ế ở ạ ẽ ở Xuân Thu này". Đây là cu n kinh Kh ng T tâm đ c nh t. (Xuân thu có nghĩa là mùaố ổ ử ắ ấ xuân và mùa thu, ý nói nh ng s vi c x y ra.)ữ ự ệ ả Kinh Nh c:ạ do Kh ng t hi u đính nh ng v sau b th t l c, ch còn l i m t ít làmổ ử ệ ư ề ị ấ ạ ỉ ạ ộ thành m t thiên trong Kinh L g i là Nh c ký. Nh v y l c kinh ch còn l i ngũ kinh.ộ ễ ọ ạ ư ậ ụ ỉ ạ 2.2- N i dung c b n c a Nho giáo :ộ ơ ả ủ C t lõi c a Nho giáo là Nho gia. Đó là m t h c thuy t chính tr nh m t ch c xã h i.ố ủ ộ ọ ế ị ằ ổ ứ ộ Đ t ch c xã h i có hi u qu , đi u quan tr ng nh t là ph i đào t o cho đ c ng iể ổ ứ ộ ệ ả ề ọ ấ ả ạ ượ ườ cai tr ki u m u - ng i lý t ng này g i là quân t . Đ tr thành ng i quân t , conị ể ẫ ườ ưở ọ ử ể ở ườ ử ng i ta tr c h t ph i "t đào t o", ph i "tu thân". Sau khi tu thân xong, ng i quânườ ướ ế ả ự ạ ả ườ t ph i có b n ph n ph i "hành đ o".ử ả ổ ậ ả ạ a- Tu thân Kh ng T đ t ra m t lo t Tam C ng, Ngũ Th ng, Tam Tòng, T Đ c... đ làmổ ử ặ ộ ạ ươ ườ ứ ứ ể chu n m c cho m i sinh ho t chính tr và an sinh xã h i. Tam C ng và Ngũ Th ngẩ ự ọ ạ ị ộ ươ ườ là l đ o đ c mà nam gi i ph i theo. Tam Tòng và T Đ c là l đ o đ c mà n gi iẽ ạ ứ ớ ả ứ ứ ẽ ạ ứ ữ ớ ph i theo. Kh ng T cho r ng ng i trong xã h i gi đ c Tam C ng, Ngũ Th ng,ả ổ ử ằ ườ ộ ữ ượ ươ ườ Tam Tòng, T Đ c thì xã h i đ c an bình.ứ ứ ộ ượ Tam C ng: Tươ am là ba; C ng là gi ng m i; Tam C ng là ba m i quan h : Quânươ ề ố ươ ố ệ th n (vua tôi), Ph t (cha con), Phu thê (ch ng v ).ầ ụ ử ồ ợ - Quân th n: Trong quan h vua tôi, vua th ng ph t công minh, tôi trung thành m tầ ệ ưở ạ ộ d .ạ - Ph t : Trong quan h cha con, cha nuôi d y con cái, con cái hi u kính vâng ph c chaụ ử ệ ạ ế ụ và khi cha già thì ph i ph ng d ng.ả ụ ưỡ - Phu thê: Trong quan h ch ng v , ch ng yêu th ng và công bình v i v , v vângệ ố ợ ồ ươ ớ ợ ợ ph c và chung th y gi ti t v i ch ng.ụ ủ ữ ế ớ ồ Ngũ Th ngườ : Ngũ là năm; Th ng là h ng có; Ngũ Th ng là năm đi u ph i h ng cóườ ằ ườ ề ả ằ trong khi đ i, g m: Nhân, Nghĩa, L , Trí, Tín.ở ờ ồ ễ - Nhân: Lòng yêu th ng đ i v i muôn loài v n v t.ươ ố ớ ạ ậ - Nghĩa: C x v i m i ng i công bình theo l ph i.ư ử ớ ọ ườ ẽ ả - L : S tôn tr ng, hòa nhã trong khi c x v i m i ng i.ễ ự ọ ư ử ớ ọ ườ - Trí: S thông bi t lý l , phân bi t thi n ác, đúng sai.ự ế ẽ ệ ệ - Tín: Gi đúng l i, đáng tin c y.ữ ờ ậ Tam Tòng: Tam là ba; Tòng là theo. Tam tòng là ba đi u ng i ph n ph i theo,ề ườ ụ ữ ả g m: "t i gia tòng ph , xu t giá tòng phu, phu t tòng t "ồ ạ ụ ấ ử ử - T i gia tòng ph : nghĩa là, ng i ph n khi còn nhà ph i theo cha.ạ ụ ườ ụ ữ ở ả - Xu t giá tòng phu: lúc l y ch ng ph i theo ch ng,ấ ấ ồ ả ồ - Phu t tòng t : n u ch ng qua đ i ph i theo con"ử ử ế ồ ờ ả T Đ cứ ứ : T là b n; Đ c là tính t t. T Đ c là b n tính n t t t ng i ph n ph i có,ứ ố ứ ố ứ ứ ố ế ố ườ ụ ữ ả là: Công - Dung - Ngôn - H nh.ạ - Công: khéo léo trong vi c làm.ệ - Dung: hòa nhã trong s c di n.ắ ệ - Ngôn: m m m i trong l i nói.ề ạ ờ - H nh: nhu mì trong tính n t.ạ ế Ng i quân t ph i đ t ba đi u trong quá trình tu thân :ườ ử ả ạ ề • Đ t Đ o.ạ ạ Đ o có nghĩa là "con đ ng", hay "ph ng cách" ng x mà ng i quânạ ườ ươ ứ ử ườ t ph i th c hi n trong cu c s ng. "Đ t đ o trong thiên h có năm đi u: đ o vua tôi,ử ả ự ệ ộ ố ạ ạ ạ ề ạ đ o cha con, đ o v ch ng, đ o anh em, đ o b n bè" (sách Trung Dung), t ng đ ngạ ạ ợ ồ ạ ạ ạ ươ ươ v i "quân th n, ph t , phu ph , huynh đ , b ng h u". Đó chính là Ngũ th ng, hayớ ầ ụ ử ụ ệ ằ ữ ườ Ngũ luân. Trong xã h i cách c x t t nh t là "trung dung". Tuy nhiên, đ n Hán nhoộ ư ử ố ấ ế ngũ luân đ c t p chung l i ch còn ba m i quan h quan tr ng nh t đ c g i là Tamượ ậ ạ ỉ ố ệ ọ ấ ượ ọ th ng hay còn g i là Tam tòng.ườ ọ • Đ t Đ c.ạ ứ Quân t ph i đ t đ c ba đ c: "nhân - trí - dũng". Kh ng T nói: "Đ cử ả ạ ượ ứ ổ ử ứ c a ng i quân t có ba mà ta ch a làm đ c. Ng i nhân không lo bu n, ng i tríủ ườ ử ư ượ ườ ồ ườ không nghi ng i, ng i dũng không s hãi" (sách Lu n ng ). V sau, M nh T thayạ ườ ợ ậ ữ ề ạ ử "dũng" b ng "l , nghĩa" nên ba đ c tr thành b n đ c: "nhân, nghĩa, l , trí". Hán Nhoằ ễ ứ ở ố ứ ễ thêm m t đ c là "tín" nên có t t c năm đ c là: "nhân, nghĩa, l , trí, tín". Năm đ c nàyộ ứ ấ ả ứ ễ ứ còn g i là ngũ th ng.ọ ườ • Bi t Thi, Th , L , Nh cế ư ễ ạ . Ngoài các tiêu chu n v "đ o" và "đ c", ng i quân tẩ ề ạ ứ ườ ử còn ph i bi t "Thi, Th , L , Nh c". T c là ng i quân t còn ph i có m t v n vănả ế ư ễ ạ ứ ườ ử ả ộ ố hóa toàn di n.ệ b- Hành đ o:ạ Sau khi tu thân, ng i quân t ph i hành đ o, t c là ph i làm quan, làm chính tr . N iườ ử ả ạ ứ ả ị ộ dung c a công vi c này đ c công th c hóa thành "t gia, tr qu c, bình thiên h ". T củ ệ ượ ứ ề ị ố ạ ứ là ph i hoàn thành nh ng vi c nh - gia đình, cho đ n l n - tr qu c, và đ t đ n m cả ữ ệ ỏ ế ớ ị ố ạ ế ứ cu i cùng là bình thiên h (th ng nh t thiên h ). Kim ch nam cho m i hành đ ng c aố ạ ố ấ ạ ỉ ọ ộ ủ ng i quân t trong vi c cai tr là hai ph ng châm:ườ ử ệ ị ươ Nhân trị. Nhân là tình ng i, nhân tr là cai tr b ng tình ng i, là yêu ng i và coiườ ị ị ằ ườ ườ ng i nh b n thân mình. Khi Tr ng Cung h i th nào là nhân thì Kh ng T nói: "Kườ ư ả ọ ỏ ế ổ ử ỷ s b t d c, v t thi nhân - Đi u gì mình không mu n thì đ ng làm cho ng i khác"ở ấ ụ ậ ư ề ố ừ ườ (sách Lu n ng ). Nhân đ c coi là đi u cao nh t c a luân lý, đ o đ c, Kh ng T nói:ậ ữ ượ ề ấ ủ ạ ứ ổ ử "Ng i không có nhân thì l mà làm gì? Ng i không có nhân thì nh c mà làm gì?"ườ ễ ườ ạ (sách Lu n ng ).ậ ữ Chính danh. Chính danh là m i s v t ph i đ c g i đúng tên c a nó, m i ng i ph iỗ ự ậ ả ượ ọ ủ ỗ ườ ả làm đúng ch c ph n c a mình. "Danh không chính thì l i không thu n, l i không thu nứ ậ ủ ờ ậ ờ ậ t t vi c không thành" (sách Lu n ng ). Kh ng t nói v i vua T C nh Công: "Quânấ ệ ậ ữ ổ ử ớ ề ả quân, th n th n, ph ph , t t - Vua ra vua, tôi ra tôi, cha ra cha, con ra con" (sáchầ ầ ụ ụ ử ử Lu n ng ).ậ ữ Đó chính là nh ng đi u quan tr ng nh t trong các kinh sách c a Nho giáo, chúng đ cữ ề ọ ấ ủ ượ tóm g i l i trong chín ch : tu thân, t gia, tr qu c, bình thiên h . Và đ n l t mình,ọ ạ ữ ề ị ố ạ ế ượ chín ch đó ch nh m ph c v m c đích cai tr mà thôi.ữ ỉ ằ ụ ụ ụ ị Quân t ban đ u có nghĩa là ng i cai tr , ng i có đ o đ c và bi t thi, th , l , nh c.ử ầ ườ ị ườ ạ ứ ế ư ễ ạ Tuy nhiên, sau này t đó còn có th ch nh ng ng i có đ o đ c mà không c n ph i cóừ ể ỉ ữ ườ ạ ứ ầ ả quy n. Ng c l i, nh ng ng i có quy n mà không có đ o đ c thì đ c g i là ti uề ượ ạ ữ ườ ề ạ ứ ượ ọ ể nhân (nh dân th ng).ư ườ 2.3- Các giai đo n phát tri n c a Nho giáo Trung Hoa, các h c gi tiêu bi u :ạ ể ủ ọ ả ể C s c a Nho giáo đ c hình thành t th i Tây Chu, đ c bi t v i s đóng góp c aơ ở ủ ượ ừ ờ ặ ệ ớ ự ủ Chu Công Đán, còn g i là Chu Công. Đ n th i Xuân Thu, xã h i lo n l c, Kh ng Tọ ế ờ ộ ạ ạ ổ ử (sinh năm 551 tr.CN) phát tri n t t ng c a Chu Công, h th ng hóa và tích c cể ư ưở ủ ệ ố ự truy n bá các t t ng đó. Chính vì th mà ng i đ i sau coi ông là ng i sáng l p raề ư ưở ế ườ ờ ườ ậ Nho giáo. Cũng gi ng nh nhi u nhà t t ng khác trên th gi i nh Thích Ca M u Ni, Giê-ố ư ề ư ưở ế ớ ư ầ xu,... ng i đ i sau không th n m b t các t t ng c a Kh ng t m t cách tr c ti pườ ờ ể ắ ắ ư ưở ủ ổ ử ộ ự ế mà ch đ c bi t các t t ng c a ông b ng các ghi chép do các h c trò c a ông đỉ ượ ế ư ưở ủ ằ ọ ủ ể l i. Khó khăn n a là th i kỳ "đ t sách, chôn Nho" c a nhà T n, hai trăm năm sau khiạ ữ ờ ố ủ ầ Kh ng T qua đ i đã làm cho vi c tìm hi u t t ng Kh ng T càng khó khăn. Tuyổ ử ờ ệ ể ư ưở ổ ử nhiên, các nhà nghiên c u đ i sau v n c g ng tìm hi u và h th ng các t t ng vàứ ờ ẫ ố ắ ể ệ ố ư ưở cu c đ i c a ông.ộ ờ ủ a- Nho giáo nguyên th yủ : Th i Xuân Thu , Kh ng T đã san đ nh, hi u đính và gi iờ ổ ử ị ệ ả thích b L c kinh g m có Kinh Thi, Kinh Th , Kinh L , Kinh D ch, Kinh Xuân Thu vàộ ụ ồ ư ễ ị Kinh Nh c. V sau Kinh Nh c b th t l c nên ch còn năm b kinh th ng đ c g i làạ ề ạ ị ấ ạ ỉ ộ ườ ượ ọ Ngũ Kinh. Sau khi Kh ng T m t, h c trò c a ông t p h p các l i d y đ so n raổ ử ấ ọ ủ ậ ợ ờ ạ ể ạ cu n Lu n Ng . H c trò xu t s c nh t c a Kh ng T là Tăng Sâm, còn g i là Tăngố ậ ữ ọ ấ ắ ấ ủ ổ ử ọ T , d a vào l i th y mà so n ra sách Đ i H c. Sau đó, cháu n i c a Kh ng T làử ự ờ ầ ạ ạ ọ ộ ủ ổ ử Kh ng C p, còn g i là T T vi t ra cu n Trung Dung. Đ n th i Chi n Qu c, M nhổ ấ ọ ử ư ế ố ế ờ ế ố ạ T đ a ra các t t ng mà sau này h c trò c a ông chép thành sách M nh T . Tử ư ư ưở ọ ủ ạ ử ừ Kh ng T đ n M nh T hình thành nên Nho giáo nguyên th y, còn g i là Nho giáoổ ử ế ạ ử ủ ọ ti n T n (tr c đ i T n), Kh ng giáo hay "t t ng Kh ng-M nh". T đây m i hìnhề ầ ướ ờ ầ ổ ư ưở ổ ạ ừ ớ thành hai khái ni m, Nho giáo và Nho gia. Nho gia mang tính h c thu t, n i dung c aệ ọ ậ ộ ủ nó còn đ c g i là Nho h c; còn Nho giáo mang tính tôn giáo. Nho giáo, Văn Mi uượ ọ ọ Ở ế tr thành thánh đ ng và Kh ng T tr thành giáo ch , giáo lý chính là các tín đi u màở ườ ổ ử ở ủ ề các nhà Nho c n ph i th c hành.ầ ả ự b- Hán Nho : Đ n đ i Hán, Đ i H c và Trung Dung đ c g p vào L Ký. Hán Vũ Đế ờ ạ ọ ượ ộ ễ ế đ a Nho giáo lên hàng qu c giáo và dùng nó làm công c th ng nh t đ t n c v tư ố ụ ố ấ ấ ướ ề ư t ng. Và t đây, Nho giáo tr thành h t t ng chính th ng b o v ch đ phongưở ừ ở ệ ư ưở ố ả ệ ế ộ ki n Trung Hoa trong su t hai ngàn năm. Nho giáo th i kỳ này đ c g i là Hán Nho.ế ố ờ ượ ọ Đi m khác bi t so v i Nho giáo nguyên th y là Hán Nho đ cao quy n l c c a giaiể ệ ớ ủ ề ề ự ủ c p th ng tr . Thiên T là con tr i, dùng "l tr " đ che đ y "pháp tr ".ấ ố ị ử ờ ễ ị ể ậ ị c- T ng Nho :ố Đ n đ i T ng, Đ i H c, Trung Dung đ c tách ra kh i L Ký và cùngế ờ ố ạ ọ ượ ỏ ễ v i Lu n ng và M nh T t o nên b T Th . Lúc đó, T Th và Ngũ Kinh là sáchớ ậ ữ ạ ử ạ ộ ứ ư ứ ư g i đ u gi ng c a các nhà Nho. Nho giáo th i kỳ nay đ c g i là T ng nho, v i cácố ầ ườ ủ ờ ượ ọ ố ớ tên tu i nh Chu Hy (th ng g i là Chu T ), Trình H o, Trình Di. ( Vi t Nam, thổ ư ườ ọ ử ạ Ở ệ ế k th 16, Nguy n B nh Khiêm r t gi i Nho h c nên đ c g i là "Tr ng Trình").ỷ ứ ễ ỉ ấ ỏ ọ ượ ọ ạ Ph ng Tây g i T ng nho là "Tân Kh ng giáo". Đi m khác bi t c a T ng nho v iươ ọ ố ổ ể ệ ủ ố ớ Nho giáo tr c đó là vi c b sung các y u t "tâm linh" (l y t Ph t giáo) và các y uướ ệ ổ ế ố ấ ừ ậ ế t "siêu hình" (l y t Đ o giáo) ph c v cho vi c đào t o quan l i và cai tr .ố ấ ừ ạ ụ ụ ệ ạ ạ ị 3. NH H NG C A NHO GIÁO TRUNG HOA Đ N N N VĂN HÓAẢ ƯỞ Ủ Ế Ề TRUY N TH NG C A VI T NAM :Ề Ố Ủ Ệ 3.1- S du nh p c a Nho giáo vào Vi t Nam :ự ậ ủ ệ Nho giáo truy n nh p vào Vi t Nam kho ng 2000 năm nh ng nó có v trí chi ph i caoề ậ ệ ả ư ị ố nh t là t th k 15 v sau. Tr c đó, vào th i Tr n, nh h ng c a Nho giáo ch aấ ừ ế ỷ ề ướ ờ ầ ả ưở ủ ư sâu đ m. Có th có m t b ph n quan ch c cao c p còn áp d ng ít nhi u l giáo, cònậ ể ộ ộ ậ ứ ấ ụ ề ễ trong dân gian và k c quan ch c c p th p thì nh h ng c a Nho giáo ch a đángể ả ứ ấ ấ ả ưở ủ ư k .ể S hình thành và phát tri n Nho giáo Trung Qu c g n li n v i s h ng th nh c a cácự ể ở ố ắ ề ớ ự ư ị ủ tri u đ i, là h t t ng g n liên v i giai c p th ng tr , nh ng xét v khía c nh vănề ạ ệ ư ưở ắ ớ ấ ố ị ư ề ạ hóa, Nho giáo góp ph n làm phong phú n n văn hóa Trung Hoa. Do v y, s phát tri nầ ề ậ ự ể và m r ng c a Nho giáo cũng tuân th nh ng quy lu t c a s m r ng và phát tri nở ộ ủ ủ ữ ậ ủ ự ở ộ ể c a văn hóa. S du nh p Nho giáo vào xã h i Vi t Nam g n li n v i s xâm l c c aủ ự ậ ộ ệ ắ ề ớ ự ượ ủ các th l c phong ki n ph ng B c. Quá trình đó di n ra nhanh h n, đ ng b h nế ự ế ươ ắ ễ ơ ồ ộ ơ vi c thi t l p b máy cai tr trên toàn lãnh th Vi t Nam th i b y gi . N u không cóệ ế ậ ộ ị ổ ệ ờ ấ ờ ế s xâm l c c a các th l c phong ki n đ i v i Vi t Nam thì Nho giáo v n du nh pự ượ ủ ế ự ế ố ớ ệ ẫ ậ vào xã h i Vi t Nam, nh ng quá trình đó s di n ra ch m h n và không đ ng b . Sộ ệ ư ẽ ễ ậ ơ ồ ộ ự du nh p Nho giáo Vi t Nam cùng v i s xâm l c c a các th l c ph ng B c đ cậ ệ ớ ự ượ ủ ế ự ươ ắ ượ th c hi n b i các quan đô h , b i chính sách đ ng hóa, đ c chính quy n đô h nângự ệ ở ộ ở ồ ượ ề ộ đ , cho nên Nho giáo không đ c thi n c m và b t r ch m ch p h n so v i Ph tỡ ượ ệ ả ắ ễ ậ ạ ơ ớ ậ giáo. Cho nên, trãi qua h n m t ngàn năm B c thu c Nho giáo v n ch a xác l p đ cơ ộ ắ ộ ẫ ư ậ ượ v trí đ c tôn trong đ i s ng. Trong su t h n m t ngàn năm đó nhi u cu c kh i nghĩaị ộ ờ ố ố ơ ộ ề ộ ở đ u tranh giành đ c l p dân t c đã n ra, nh ng h u nh không có s tham gia c a cácấ ộ ậ ộ ỗ ư ầ ư ự ủ nhà nho. Chi n th ng trên sông B ch Đ ng vào năm 938 đã ch m d t h n m t ngàn năm B cế ắ ạ ằ ấ ứ ơ ộ ắ thu c, m ra th i kỳ m i cho s phát tri n c a Vi t Nam. Vào th i đi m này, Ph tộ ở ờ ớ ự ể ủ ệ ờ ể ậ giáo có v trí đ c bi t quan tr ng. Các tri u đ i đ u tiên c a n n đ c l p nh Ngô,ị ặ ệ ọ ề ạ ầ ủ ề ộ ậ ư Đinh, Lê không theo đ o Nho mà theo đ o Ph t. Các nhà s có vai trò to l n và quy tạ ạ ậ ư ớ ế đ nh trong vi c gây d ng tri u Lý – nhà n c quân ch t p quy n đ u tiên n c taị ệ ự ề ướ ủ ậ ề ầ ở ướ và cũng t khi nhà Lý ra đ i, do nhu c u qu n lý nhà n c mà nhà Lý đã b t đ u quanừ ờ ầ ả ướ ắ ầ tâm đ n Nho giáo. Vào th i đi m này s đóng góp c a các nhà s vào s n đ nh đ tế ờ ể ự ủ ư ự ổ ị ấ n c là ch y u, nh ng xu h ng Nho giáo d n d n thay th Ph t giáo càng th y rõ.ướ ủ ế ư ướ ầ ầ ế ậ ấ Vi c Lý Thánh Tông vào năm 1070 cho l p Văn Mi u th Chu Công, Kh ng T nh làệ ậ ế ờ ổ ử ư m c ghi nh n s ti p nh n chính th c Nho giáo trên bình di n c n c.ố ậ ự ế ậ ứ ệ ả ướ Sang th i Lê Thánh Tông (1460-1497) Nho giáo đ c phát tri n và cũng t đó v sau,ờ ượ ể ừ ề Nho giáo thâm nh p vào xã h i Vi t Nam ngày càng sâu đ m trên nhi u lĩnh v c tậ ộ ệ ậ ề ự ư t ng, th văn, phong t c, t p quán… qua h th ng giáo d c, pháp lu t, chính quy n.ưở ơ ụ ậ ệ ố ụ ậ ề Cho đ n đ u th k 20 này, năm 1919 khoa c Nho h c b bãi b , nh ng giáo d c Nhoế ầ ế ỷ ử ọ ị ỏ ư ụ h c làng quê x B c và Trung còn kéo dài đ n đ u th p k 40. Nh v y, trong th iọ ở ứ ắ ế ầ ậ ỷ ư ậ ờ Lê Nguy n liên t c g n 600 năm Nho h c - Nho giáo không th không th m vào cácễ ụ ầ ọ ể ắ t ng l p xã h i. Nó đ c th ng xuyên tái l p và tr thành m t trong nh ng y u tầ ớ ộ ượ ườ ậ ở ộ ữ ế ố văn hóa truy n th ng Vi t Nam khá sâu đ m.ề ố ệ ậ 3.2 nh h ng c a nho giáo Trung Hoa đ n n n văn hóa truy n th ng c a Vi tẢ ưở ủ ế ề ề ố ủ ệ Nam : Nho giáo th ng lĩnh t t ng văn hóa Vi t Nam t th k 15 đ n th k 19, su t haiố ư ưở ệ ừ ế ỷ ế ế ỷ ố tri u đ i Lê Nguy n. Nho giáo Vi t Nam v c b n là s ti p thu Nho giáo Trungề ạ ễ ệ ề ơ ả ự ế Qu c, nh ng không còn gi nguyên tr ng thái nguyên s c a nó n a mà có nh ng bi nố ư ữ ạ ơ ủ ữ ữ ế đ i nh t đ nh. Quá trình du nh p và ti n t i xác l p v trí Nho giáo trong đ i s ng xãổ ấ ị ậ ế ớ ậ ị ờ ố h i Vi t Nam cũng là quá trình ti p bi n văn hóa h t s c sáng t o c a ng i Vi tộ ệ ế ế ế ứ ạ ủ ườ ệ Nam trong su t chi u dài l ch s d ng n c và gi n c, góp ph n t o nên tính đaố ề ị ử ự ướ ữ ướ ầ ạ d ng, nh ng th ng nh t và đ c đáo c a văn hóa Vi t Nam.ạ ư ố ấ ộ ủ ệ a- nh h ng c a Nho giáo đ n s phát tri n c a xã h i c đ i Vi t Nam :Ả ưở ủ ế ự ể ủ ộ ổ ạ ệ a1- Tích c c :ự - Nho giáo v i h th ng t t ng chính tr c a mình đã góp ph n xây d ng các nhàớ ệ ố ư ưở ị ủ ầ ự n c phong ki n trung ng, t p quy n v ng m nh, góp ph n xây d ng m t hướ ế ươ ậ ề ữ ạ ầ ự ộ ệ th ng qu n lý th ng tr xã h i ch t ch , nâng cao s c m nh quân s và kinh t qu cố ả ố ị ộ ặ ẽ ứ ạ ự ế ố gia. - Nho giáo r t coi tr ng trí th c, coi tr ng h c hành. Kh ng T là ng i “h c nhi b tấ ọ ứ ọ ọ ổ ử ườ ọ ấ y m, h i nhân b t nguy n”. Hàng nghìn năm qua, nhà n c Vi t Nam đ u l y Nhoế ố ấ ệ ướ ệ ề ấ h c - Nho giáo làm n n t ng lý lu n đ t ch c nhà n c, pháp lu t và đ c bi t làọ ề ả ậ ể ổ ứ ướ ậ ặ ệ giáo d c. N i dung giáo d c c a Nho giáo là d y đ c và d y tài v n còn có ý nghĩa.ụ ộ ụ ủ ạ ứ ạ ẫ Nho giáo coi tr ng đ c là coi tr ng cách làm ng i, coi tr ng con ng i là y u tọ ứ ọ ườ ọ ườ ế ố quy t đ nh. Giáo d c Nho giáo góp ph n nâng cao văn hóa con ng i đ c bi t v vănế ị ụ ầ ườ ặ ệ ề hóa, s h c, tri t h c. V i ph ng châm “h c nhi u t c sĩ”, h c đ có th tìm ra m tử ọ ế ọ ớ ươ ọ ư ắ ọ ể ể ộ ngh nghi p m i và nâng cao v trí xã h i c a b n thân là đ ng l c hi u h c trongề ệ ớ ị ộ ủ ả ộ ự ế ọ nhân dân. Hi u h c là đ c đi m c a Nho giáo. Hi u h c đã tr thành truy n th ng vănế ọ ặ ể ủ ế ọ ở ề ố hóa Á Đông trong đó có Vi t Nam.ệ - Nho giáo h ng qu n đ o qu n chúng nhân dân vào vi c h c hành, tu d ng đ oướ ả ạ ầ ệ ọ ưỡ ạ đ c theo Ngũ Th ng “Nhân, L , Nghĩa, Trí, Tín” làm cho xã h i ngày càng phát tri nứ ườ ễ ộ ể văn minh h n.ơ - Nho giáo góp ph n xây d ng m i quan h xã h i r ng rãi h n, b n ch t h n, có tônầ ự ố ệ ộ ộ ơ ề ặ ơ tri tr t t … v t quá ph m vi c c b là các làng xã, thô, p h ng t i t m m c qu cậ ư ượ ạ ụ ộ ấ ướ ớ ầ ứ ố gia, ngoài ra nó góp ph n xây d ng m i quan h gia đình b n ch t h n, có tôn tyầ ự ố ệ ề ặ ơ h n… nh tuân theo Ngũ Luân “Vua-tôi, cha-con, ch ng-v , anh-em, b n-bè”.ơ ờ ồ ợ ạ - Nho giáo v n đ t m i quan h vua tôi v trí cao nh t trong năm quan h gi a ng iố ặ ố ệ ở ị ấ ệ ữ ườ v i ng i. Các Nho sĩ Vi t Nam cũng nh n m nh m i quan h này, xây d ng tinhớ ườ ệ ấ ạ ố ệ ự th n trung quân, ái qu c nh ng không mù quáng trung quân mà v n đ t ái qu c lênầ ố ư ẫ ặ ố hàng đ u. H đòi h i nhà vua tr c h t ph i trung thành v i t qu c và trung h u v iầ ọ ỏ ướ ế ả ớ ổ ố ậ ớ nhân dân. - Nhân nghĩa trong Kh ng giáo là tình c m sâu s c, nghĩa v thiêng liêng c a b tôi đ iổ ả ắ ụ ủ ề ố v i nhà vua, c a con đ i v i cha, c a v đ i v i ch ng, nh ng đ i v i Nguy n Trãi vàớ ủ ố ớ ủ ợ ố ớ ồ ư ố ớ ễ các trí th c Vi t Nam thì đi u c t y u c a nhân nghĩa là ph i đem l i cho nhân dânứ ệ ề ố ế ủ ả ạ cu c s ng thanh bình, và đ i quân chính nghĩa ph i nh m tiêu di t nh ng quân tànộ ố ộ ả ằ ệ ữ b o.ạ a2- Tiêu c c :ự - Không nh Nho giáo Trung Hoa, tuy không coi tr ng th ng nghi p nh ng cũngư ọ ươ ệ ư không ph n đ i. Nho giáo Vi t Nam quá coi tr ng nông nghi p mà bài xích th ngả ố ệ ọ ệ ươ nghi p, quá chú tr ng đ n t s n, t tiêu mà quên đi s trao đ i mua bán, k m hãmệ ọ ế ự ả ự ự ổ ề tính năng đ ng, sáng t o d n đ n quan liêu, b o th trong c kinh t l n chính tr .ộ ạ ẫ ế ả ủ ả ế ẫ ị Trong nh ng giai đo n đ u c a ch đ phong ki n, nó t o s n đ nh, phát tri nữ ạ ầ ủ ế ộ ế ạ ự ổ ị ể nh ng sau đó chính nó l i t o ra s c ỳ quá l n khi n đ t n c không th phát tri n.ư ạ ạ ứ ớ ế ấ ướ ể ể - Nho giáo quá b o th không ti p thu nh ng cái m i u vi t h n d n đ n b cái m iả ủ ế ữ ớ ư ệ ơ ẫ ế ị ớ u vi t h n tiêu di t.ư ệ ơ ệ - Nho giáo đ a con ng i quá h ng n i, chuyên chú suy xét trong tâm mà khôngư ườ ướ ộ h ng d n con ng i h ng ra bên ngoài, th c hành nh ng đi u tìm đ c, chinh ph cướ ẫ ườ ướ ự ữ ề ượ ụ thiên nhiên, v n v t xung quanh. Đi u này làm cho n n văn minh, khoa h c t nhiên,ạ ậ ề ề ọ ư k thu t sau m t th i gian phát tri n đã b ch ng l i so v i n n văn minh ph ng Tâyỷ ậ ộ ờ ể ị ự ạ ớ ề ươ v n xu t hi n sau.ố ấ ệ b- nh h ng c a Nho giáo trong th i kỳ cách m ng dân t c Vi t Nam :Ả ưở ủ ờ ạ ộ ệ Nho giáo đ c Vi t Nam hóa, trí th c Nho giáo đã có nh ng đóng góp đáng k vàoượ ệ ứ ữ ể vi c c ng c nh ng truy n th ng t t đ p c a dân t c, nâng nó lên thành nh ng tệ ủ ố ữ ề ố ố ẹ ủ ộ ữ ư t ng n đ nh thúc đ y s phát tri n c a đ t n c, t o nên m t s c m nh to l n đưở ổ ị ẩ ự ể ủ ấ ướ ạ ộ ứ ạ ớ ể su t m t ngàn năm gi v ng đ c l p và chi n th ng m i k xâm l c.ố ộ ữ ữ ộ ậ ế ắ ọ ẻ ượ B c sang th k th 19, Vi t Nam và các n c ph ng Đông ph i đ i đ u v i sướ ế ỷ ứ ệ ướ ươ ả ố ầ ớ ự xâm l c c a ch nghĩa đ qu c có trình đ k thu t, ti m năng kinh t , t ch c quânượ ủ ủ ế ố ộ ỷ ậ ề ế ổ ứ đ i và ch t l ng vũ khí. Nho giáo lúc b y gi t ra b t l c c v t t ng và hànhộ ấ ượ ấ ờ ỏ ấ ự ả ề ư ưở đ ng.ộ Trên con đ ng cách m ng c a dân t c Vi t Nam, H Chí Minh đã sáng su t khôngườ ạ ủ ộ ệ ồ ố th không g t đi cái c t lõi l c h u c a Nho giáo và gi gìn, phát huy nh ng nhân tể ạ ố ạ ậ ủ ữ ữ ố h p lý c a nó nh m ph c v cho s nghi p cách m ng.ợ ủ ằ ụ ụ ự ệ ạ - Nhà Nho tôn th nh t chính là cái mà cách m ng lên án và đánh đ . H Chí Minhờ ấ ạ ổ ồ không th ch p nh n cái ch Trung c a Nho giáo, không th ch p nh n lòng trungể ấ ậ ữ ủ ể ấ ậ thành tuy t đ i c a nhân dân b áp b c đ i v i chính k áp b c mình. Ch Trung ệ ố ủ ị ứ ố ớ ẻ ứ ữ ở Nho giáo là trung thành tuy t đ i v i nhà vua và ch đ phong ki n, còn H Chíệ ố ớ ế ộ ế ở ồ Minh, Trung là trung thành v i s nghi p cách m ng c a nhân dân, lên án ch đớ ự ệ ạ ủ ế ộ phong ki n và l t đ nhà vua.ế ậ ổ - Nho giáo v n coi nhân dân là nh ng ng i nghèo hèn c n đ c b trên chăn d t vàố ữ ườ ầ ượ ề ắ sai khi n, H Chí Minh đòi h i ng i cán b ph i là “đày t c a dân”, ph i h c h iế ồ ỏ ườ ộ ả ớ ủ ả ọ ỏ nhân dân, và yêu quý nhân dân. V i tinh th n y, cách m ng đã xây d ng đ c kh iớ ầ ấ ạ ự ượ ố đ i đoàn k t toàn dân, bi n nhân dân thành s c m nh vô đ ch đ giành đ c l p và xâyạ ế ế ứ ạ ị ể ộ ậ d ng t qu c.ự ổ ố - Nho giáo đã nuôi d ng hàng ngàn năm tinh th n “tr ng nam khinh n ”, t ch khinhưỡ ầ ọ ữ ừ ổ r ph n đ n ch áp b c h , trói bu c h trong b p núc gia đình. Cách m ng Vi tẽ ụ ữ ế ổ ứ ọ ộ ọ ế ạ ệ Nam đã s m xóa b nh ng t t ng l c h u y đ cho ph n cùng bình đ ng v iớ ỏ ữ ử ưở ạ ậ ấ ể ụ ữ ẳ ớ nam gi i trên m i lĩnh v c chi n đ u, s n xu t và qu n lý đ t đai.ớ ọ ự ế ấ ả ấ ả ấ - Nho giáo luôn quay v v i quá kh , đ i này không b ng đ i x a, ng i ít tu i khôngề ớ ứ ờ ằ ờ ư ườ ổ b ng ng i nhi u tu i. Cách m ng luôn nhìn v phía tr c, đ t ni n tin vào thanhằ ườ ề ổ ạ ề ướ ặ ề niên và ti n đ dân t c.ề ồ ộ - Đ o ng c l i h c thuy t c a Nho giáo, nh m m c tiêu trái h n v i m c tiêu c aả ượ ạ ọ ế ủ ằ ụ ẳ ớ ụ ủ Nho giáo, H Chí Minh không xóa b toàn b n i dung c a Nho giáo mà gi l i nh ngồ ỏ ộ ộ ủ ữ ạ ữ nhân t h p lý v n ph c v cho ch đ cũ thành nh ng công c ch ng l i ch đ cũố ợ ố ụ ụ ế ộ ữ ụ ố ạ ế ộ và xây d ng ch đ m i. V i tinh th n nói trên mà trong quá trình lãnh đ o Cách m ngự ế ộ ớ ớ ầ ạ ạ tháng tám, H Chí Minh đã s d ng r t nhi u câu ch c a Nho giáo, nhi u kinhồ ử ụ ấ ề ữ ủ ề nghi m giáo d c và tu d ng c a Nho giáo, nhi u bi n pháp đ ng viên tinh th n và ýệ ụ ưỡ ủ ề ệ ộ ầ chí c a Nho giáo đ c vũ nhân dân đ ng lên chi n đ u giành l i đ c l p t do v iủ ể ổ ứ ế ấ ạ ộ ậ ự ớ m t khí phách kiên c ng, tinh th n m u trí và sáng t o.ộ ườ ầ ư ạ C. K T LU NẾ Ậ Nho giáo t khi ra đ i đ n nay đã trên 2500 năm và đã t ng nh h ng toàn di n vàừ ờ ế ừ ả ưở ệ sâu s c đ n xã h i Vi t Nam đã góp ph n xây d ng m t xã h i th nh v ng, n đ nh,ắ ế ộ ệ ầ ự ộ ộ ị ượ ổ ị có tr t t , có pháp lu t, m t qu c gia th ng nh t.ậ ự ậ ộ ố ố ấ Ngày nay c n c b c vào th i kỳ xây d ng m i m t đ t n c theo đ nh h ng xãả ướ ướ ờ ự ọ ặ ấ ướ ị ướ h i ch nghĩa, trên con đ ng ti n t i : dân giàu, n c m nh, xã h i công b ng, dânộ ủ ườ ế ớ ướ ạ ộ ằ ch , văn minh, chúng ta l i th ng xuyên đ ng đ n nh ng v n đ Nho giáo. Nho giáoủ ạ ườ ụ ế ữ ấ ề tuy không còn nh h ng nhi u trong đ i s ng nh tr c nh ng nó v n còn hi n di nả ưở ề ờ ố ư ướ ư ẫ ệ ệ bám sát chúng ta và ti p t c đem l i cho chúng ta nhi u bài h c c chính di n và ph nế ụ ạ ề ọ ả ệ ả di n. Chúng ta c n ph i bi t ch c l c, ti p thu và phát tri n nh ng t t ng c a Nhoệ ầ ả ế ắ ọ ế ể ữ ư ưở ủ giáo đ gi i quy t nh ng v n đ v gia đình, v m i quan h cá nhân và xã h i, vể ả ế ữ ấ ề ề ề ố ệ ộ ề qu n lý đ t n c, v phát tri n kinh t , giáo d c… trong th i kỳ m i, th i kỳ côngả ấ ướ ề ể ế ụ ờ ớ ờ nghi p hóa, hi n đ i hóa và h i nh p qu c t .ệ ệ ạ ộ ậ ố ế ---------------------------------- TÀI LI U THAM KH OỆ Ả 1. Đ i c ng tri t h c Vi t Nam - PGS.TS Nguy n Hùng H u - Nhà xu t b n Thu nạ ươ ế ọ ệ ễ ậ ấ ả ậ Hóa 2. Nho giáo Trung Qu c - Nguy n Tôn Nhan - Nhà xu t b n Văn hóa thông tin.ố ễ ấ ả 3. Giáo trình 4. Nho giáo và văn h c Vi t Nam trung c n đ i - Tr n Đình H u - Nhà xu t b n giáoọ ệ ậ ạ ầ ượ ấ ả d c.ụ 4. T p chí Văn hoá - Ngh thu t, Hà N i, s tháng 2/2003, bài “Nho giáo trong t ngạ ệ ậ ộ ố ươ lai văn hoá Vi t Nam”ệ 5. T p chí Tri t h c, s 8, tháng 11-2001 bài “Chúng ta k th a t t ng gì Nhoạ ế ọ ố ế ừ ư ưở ở giáo” - Minh Anh. 6. T p chí Tri t h c, s 8, tháng 11-2001 bài “Nhân, nhân nghĩa, nhân chính trongạ ế ọ ố “Lu n Ng ” và “M nh T ”” - Hoàng Th Bìnhậ ữ ạ ử ị