Tình trạng cư trú và cơ sở hạ tầng ở các vùng đô thị mới tại thành phố Hồ Chí Minh

X· héi häc sè 4 (96), 2006 31 T×nh tr¹ng c− tró vµ c¬ së h¹ tÇng ë c¸c vïng ®« thÞ míi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh V¨n ThÞ Ngäc Lan Giíi thiÖu Thµnh phè Hå ChÝ Minh ®ang trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa víi tèc ®é nhanh. C¸c vïng phô cËn néi thµnh thµnh phè ®ang trë thµnh c¸c vïng ®« thÞ ph¸t triÓn nh− lµ kÕt qu¶ cña viÖc qui ®Þnh míi vÒ vÞ thÕ hµnh chÝnh vµ sù tËp trung d©n c− tõ c¸c vïng n«ng th«n ®Õn còng nh− d·n d©n néi thµnh. Tõ ngµy 1/4/1997, ®· cã 7 quËn míi ®−îc chÝnh thøc thµnh lËp trªn mét phÇn ®Þa bµn ngo¹i thµnh cò. Qu¸ tr×nh nµy kh«ng chØ lµm thay ®æi kÕt cÊu kh«ng gian vµ vËt chÊt, mµ quan träng h¬n, cßn lµm thay ®æi ®iÒu kiÖn sèng, viÖc lao ®éng m−u sinh, di ®éng x· héi, c¬ may th¨ng tiÕn vµ ®Æc biÖt lµ lµm biÕn ®æi lèi sèng cña c− d©n ë c¸c vïng nµy. VÊn ®Ò d©n nhËp c−, mµ phÇn lín lµ d©n nhËp c− tù do vµ d·n d©n ë néi thµnh ra ngo¹i thµnh còng lµ nh÷ng vÊn ®Ò x· héi næi cém cña qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa hiÖn nay mµ thµnh phè Hå ChÝ Minh lµ mét tr−êng hîp ®iÓn h×nh. Nh− vËy, nhiÒu vÊn ®Ò x· héi ®· vµ ®ang ®Æt ra cho c«ng t¸c qu¶n lý ph¸t triÓn c¸c quËn míi thµnh lËp, vïng ngo¹i thµnh nãi riªng vµ ë thµnh phè Hå ChÝ Minh nãi chung. Cïng víi qu¸ tr×nh biÕn ®æi vÒ c¸c mÆt vËt chÊt vµ tæ chøc x· héi cña ®« thÞ, cßn cã sù thay ®æi hÕt søc quan träng vÒ lèi sèng cña c¸c nhãm d©n c− kh¸c nhau Trong bµi viÕt, t¸c gi¶ sö dông sè liÖu tõ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu cña Trung t©m X· héi häc, ViÖn Khoa häc x· héi vïng Nam Bé trong c¸c n¨m 1999 - 2002; Côc Thèng kª thµnh phè Hå ChÝ Minh vµ sè liÖu nghiªn cøu cña t¸c gi¶ n¨m 2004, ®Ò tµi “Céng ®ång d©n c− ngo¹i thµnh thµnh phè Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa” t¹i 3 ®iÓm: khu phè 3, T©n T¹o A, quËn B×nh T©n; B×nh Lîi, Th¹nh Mü Lîi, quËn 2 vµ Bµ §iÓm, Hãc M«n. 1. T×nh tr¹ng c− tró Trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa, sù chuyÓn dÞch d©n c− diÔn ra kh¸ phøc t¹p ë c¸c vïng ven, nhÊt lµ nh÷ng vïng cã møc ®é ®« thÞ hãa cao. Tuy nhiªn, cã thÓ nhËn thÊy hai dßng dÞch c− c¬ b¶n lµ dßng dÞch c− tõ néi thµnh ra vµ dßng nhËp c− tõ c¸c tØnh vµo. Theo sè liÖu ®iÒu tra d©n sè 1/10/2004, thµnh phè Hå ChÝ Minh cã 1.844.548 ng−êi thuéc diÖn KT3, KT4 chiÕm 30,1% d©n sè. Cø 3 ng−êi th× cã 1 ng−êi t¹m tró. Toµn thµnh phè cã 9 quËn huyÖn cã tû lÖ ng−êi t¹m tró tíi lµm ¨n, sinh sèng cao h¬n møc trung b×nh 30%. NhiÒu nhÊt lµ B×nh T©n víi 209.246 ng−êi chiÕm 52,8% d©n sè cña quËn; Gß VÊp: 41,7% §iÒu nµy cho thÊy søc Ðp d©n sè ngµy cµng t¨ng ®èi víi Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn T×nh tr¹ng c− tró vµ c¬ së h¹ tÇng ë c¸c vïng ®« thÞ míi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh 32 thµnh phè ®· cã mËt ®é d©n sè cao. Dßng nhËp c− tõ c¸c tØnh kh¸c vµo chñ yÕu do sù thu hót viÖc lµm cña c¸c khu c«ng nghiÖp hoÆc khu chÕ xuÊt (Toµn thµnh phè cã 30 ph−êng, x· cã tû lÖ d©n nhËp c− sinh sèng trªn 50%, nh− tû lÖ d©n nhËp c− ë ph−êng T©n T¹o A, quËn B×nh t©n lµ 73,2%; ph−êng B×nh ChiÓu, quËn Thñ §øc lµ 71,8%; ph−êng Linh X©n, quËn Thñ §øc 63,9%... hÇu hÕt lµ c¸c ph−êng gÇn c¸c khu chÕ xuÊt vµ khu c«ng nghiÖp). Dßng dÞch c− tõ néi thµnh vµ c¸c vïng phô cËn ®Õn c¸c céng ®ång vïng ven víi môc ®Ých chñ yÕu lµ gi¶i quyÕt chç ë (mua ®Êt x©y nhµ). Còng cã nh÷ng céng ®ång ngo¹i thµnh tiÕp nhËn h¼n c¶ mét céng ®ång tõ n¬i kh¸c tíi (c¸c khu t¸i ®Þnh c−). Nh− vËy, kh«ng gian sinh tån ë c¸c lµng x· ngo¹i thµnh kh«ng cßn lµ cña riªng cña nhãm d©n c− b¶n ®Þa mµ ®· chÞu ¶nh h−ëng tõ nh÷ng biÕn ®æi c¬ cÊu d©n c−. Nghiªn cøu kh¶o s¸t cña Trung t©m X· héi häc, ViÖn Khoa häc x· héi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh (nay lµ ViÖn Khoa häc x· héi vïng Nam Bé) n¨m 1999 cho thÊy, trong ba ®iÓm kh¶o s¸t th× c− d©n ë ph−êng An Phó (QuËn 2) cã sè d©n sèng tõ tr−íc 1975 lµ 50%; ë X· T©n T¹o (huyÖn B×nh Ch¸nh) lµ 46,8%; vµ ®Æc biÖt ®iÓm kh¶o s¸t ë ph−êng T©n Phó (quËn 7), lµ côm d©n c− ®−îc di dêi vµ t¸i ®Þnh c− ®Ó quy ho¹ch x©y dùng khu chÕ xuÊt T©n ThuËn, nªn cã ®Õn 97,4% sè hé míi vÒ ®©y sinh sèng tõ n¨m 1991. C¸c céng ®ång kh¸c nh− ph−êng An Phó, quËn 2 vµ x· T©n T¹o, huyÖn B×nh Ch¸nh tû lÖ c− d©n ®Õn sinh sèng vµo thêi ®iÓm tõ 1991 cho ®Õn 1999 còng lµ mét con sè kh«ng nhá: 28,3% t¹i An Phó vµ 35,2% t¹i T©n T¹o. N¨m 2001, Ch−¬ng tr×nh nghiªn cøu “§« thÞ hãa vµ vÊn ®Ò gi¶m nghÌo ®« thÞ” còng cho thÊy t¹i x· B×nh TrÞ §«ng, huyÖn B×nh Ch¸nh d©n c− t¹i chç còng chØ cã 22,7%, trong khi ®ã, d©n néi thµnh di chuyÓn ra sinh sèng t¹i ®©y kh¸ nhiÒu (33,6%), vµ d©n nhËp c− tõ n«ng th«n ë c¸c tØnh kh¸c vÒ ®©y sinh sèng chiÕm tû lÖ nhiÒu nhÊt, kho¶ng 44% d©n sè cña x·. Sè tõ n¬i kh¸c vÒ ®©y sinh sèng, ®−îc ph©n bæ theo thêi gian nh− sau: Tr−íc 1975: 3,2% ; tõ 1975 - 1980: 1,7%; tõ 1981-1990: 3,0%; tõ 1991-2001: 92,8%. Cuéc kh¶o s¸t n¨m 2004 t¹i 3 ®Þa bµn (quËn 2, quËn B×nh T©n vµ huyÖn Hãc M«n) còng thÊy r»ng c¬ cÊu thêi gian c− tró cña d©n c− kh¸ ph©n t¸n theo nhiÒu thêi kú kh¸c nhau vµ ®Æc biÖt trong giai ®o¹n 1991 - 2004 sè hé tõ n¬i kh¸c ®Õn kh¸c ®Õn kh¸ ®«ng, cã tÝnh chÊt cao ®iÓm ë c¶ ba céng ®ång. B¶ng 1 : N¨m ®Õn sinh sèng t¹i ®Þa ph−¬ng kh¶o s¸t (®¬n vÞ: hé gia ®×nh) Vïng B×nh Lîi T©n T¹o A Bµ §iÓm N¨m sinh sèng n % n % n % Tõ 1975 vÒ tr−íc 38 38,0 37 37,0 37 37,0 76 - 80 15 15,0 7 7,0 10 10,0 81 - 90 10 10,0 20 20,0 14 14,0 Tõ 91 ®Õn nay 37 37,0 36 36,0 39 39,0 Nguån: Sè liÖu ®iÒu tra cña ®Ò tµi: Céng ®ång d©n c− ngo¹i thµnh thµnh phè Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa, n¨m 2004. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn V¨n ThÞ Ngäc Lan 33 T©n T¹o A vµ Bµ §iÓm, tû lÖ d©n néi thµnh chuyÓn vÒ céng ®ång trªn d−íi 20% (T©n T¹o A: 17,6%; Bµ §iÓm: 21,1%). TÝnh riªng trong giai ®o¹n tõ 1991 ®Õn 2004, sè hé tõ néi thµnh chuyÓn ®Õn ë c¸c céng ®ång kh¶o s¸t tËp trung nhiÒu ë T©n T¹o A vµ Bµ §iÓm (BiÓu ®å 1). Tuy vËy, tÝnh trªn d©n c− theo nh©n khÈu vµ t×nh tr¹ng c− tró (t×nh tr¹ng hé khÈu) th× ë T©n T¹o A, l−îng d©n c− thuéc KT3 vµ ®Æc biÖt lµ KT4 chiÕm mét tû lÖ cao trong c¬ cÊu d©n c− (nh©n khÈu t¹m tró phÇn lín lµ c«ng nh©n nhËp c− vµ ®éc th©n, sè hé KT3 vµ KT4 kh¸ Ýt). Theo b¸o c¸o cña ñy ban nh©n d©n ph−êng T©n T¹o A n¨m 2004, d©n sè t¹m tró thuéc ph−êng qu¶n lý lªn tíi h¬n 20.000 ng−êi (KT3 vµ KT4), trong khi ®ã d©n sè th−êng tró chØ cã 6.200 khÈu. ë Bµ §iÓm, t×nh h×nh c«ng nh©n nhËp c− còng chiÕm mét tû lÖ nh−ng Ýt h¬n nhiÒu so víi T©n T¹o A. TÝnh chung trong toµn x·, d©n sè t¹m tró chiÕm 28,7% (9.854 nh©n khÈu t¹m tró/ 34.312 nh©n khÈu toµn x·). BiÓu ®å 1: Sù chuyÓn dÞch cña c¸c hé tõ néi thµnh ra c¸c céng ®ång ngo¹i thµnh qua c¸c giai ®o¹n tõ tr−íc 1975 ®Õn 2004 25.0 25.0 12.5 13.3 6.7 20.0 25.0 12.5 6.3 37.5 56.360.0 0% 20% 40% 60% 80% 100% Bình Lôïi Taân Taïo Baø Ñieåm Tröôùc 75 Töø 76-80 Töø 81-90 Töø 91-2004 Nguån: Sè liÖu ®iÒu tra cña ®Ò tµi: Céng ®ång d©n c− ngo¹i thµnh thµnh phè Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa, n¨m 2004. Nh− vËy, c¬ cÊu d©n c− cña c¸c céng ®ång ë c¸c vïng ®« thÞ míi ®· cã nhiÒu biÕn ®æi, ®Æc biÖt ë c¸c vïng ®« thÞ hãa cã yÕu tè c«ng nghiÖp t¸c ®éng, c¬ cÊu d©n sè thay ®æi nhiÒu h¬n so víi nh÷ng vïng ®« thÞ hãa do chuyÓn ®æi vÞ thÕ hµnh chÝnh. YÕu tè c«ng nghiÖp còng ¶nh h−ëng tíi c¬ cÊu d©n c− ngay c¶ ®èi víi khu vùc ven ®«, nh−ng cã møc ®é ®« thÞ hãa cao nh− ë Bµ §iÓm. C¬ cÊu d©n c− thay ®æi tÊt yÕu sÏ lµm thay ®æi vÒ kh«ng gian c− tró vµ sÏ cã nh÷ng ¶nh h−ëng ®Õn c¸c mèi quan hÖ x· héi còng nh− t¹o ra mét t×nh tr¹ng qu¸ t¶i ®èi víi c¸c c¬ së h¹ tÇng x· héi, nhÊt lµ gi¸o dôc, y tÕ vµ kÓ c¶ mÆt an ninh trËt tù x· héi. 2. CÊu tróc nhµ ë §« thÞ hãa ®· n©ng ®êi sèng vïng ngo¹i thµnh thµnh phè kh¸ h¬n ®−îc thÓ hiÖn qua sù thay ®æi vÒ chÊt l−îng nhµ ë cña c¸c hé d©n c−. NÕu nh− n¨m 1998 t¹i c¸c céng ®ång chóng t«i kh¶o s¸t, nhµ cöa chñ yÕu thuéc lo¹i nhµ t¹m (nhµ th« s¬, Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn T×nh tr¹ng c− tró vµ c¬ së h¹ tÇng ë c¸c vïng ®« thÞ míi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh 34 m¸i l¸ hoÆc t«n, v¸ch b»ng l¸ hoÆc b»ng c¸c vËt liÖu rÎ tiÒn) th× sau 7 n¨m nhµ t¹m ®−îc thay thÕ b»ng lo¹i nhµ b¸n kiªn cè rÊt nhiÒu vµ thËm chÝ cã 2,3% sè hé x©y nhµ kiªn cè trë lªn. H×nh thøc së h÷u c¨n nhµ còng ®−îc t¨ng lªn, sè ph¶i ë nhê gi¶m v× hä cã thÓ mua ®−îc ®Êt hoÆc lµ ®−îc thõa kÕ. ChÝnh sù chuyÓn ®æi ®Êt ®ai d−íi t¸c ®éng cña qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa t¹o cho c− d©n ngo¹i thµnh c¬ héi cã kho¶n tiÒn lín vµ viÖc −u tiªn hµng ®Çu cña nhiÒu hé d©n lµ c¶i thiÖn t×nh tr¹ng nhµ ë. Ngoµi ra, sù thay ®æi cÊu tróc nhµ ë cña c¸c khu vùc ®« thÞ hãa nhanh nµy cßn do sù gãp phÇn cña mét sè hé KT2, th−êng lµ tõ néi thµnh ra mua ®Êt x©y nhµ. So s¸nh lo¹i nhµ ë cña hai thêi ®iÓm (1998 víi 2004 cho thÊy tû lÖ nhµ t¹m bî gi¶m xuèng ®¸ng kÓ vµ lo¹i nhµ kiªn cè t¨ng lªn rÊt nhiÒu. §Æc biÖt, sè hé thuéc KT1 hÇu nh− ®· xo¸ ®−îc nhµ t¹m bî. Bªn c¹nh sù c¶i thiÖn vÒ nhµ ë cña c− d©n ë c¸c vïng ®« thÞ míi nh− ®· thÊy, mét hiÖn t−îng x©y nhµ t¹m bî dïng cho viÖc kinh doanh nhµ trä còng ®ang ph¸t triÓn mét c¸ch rÇm ré ë c¸c khu vùc ®«ng d©n nhËp c− nµy. T¹i khu phè 3, ph−êng T©n T¹o A, quËn B×nh T©n (2004) cã 60% c¸c hé trong mÉu kh¶o s¸t cã nguån thu nhËp tõ cho thuª nhµ trä. PhÇn lín nhµ trä ®Òu thuéc d¹ng nhµ cÊp 4, thËm chÝ lµ nhµ t¹m bî. ChÝnh lùc l−îng d©n sè nµy (t¹m tró, d©n nhËp c−) ®· t¹o c«ng ¨n viÖc lµm cho d©n c− t¹i céng ®ång b¶n ®Þa (më nhµ trä cho thuª vµ lµm c¸c dÞch vô kh¸c), song còng chÝnh lùc l−îng nhËp c− nµy lµm cho mÆt b»ng c− tró chung cña khu vùc gi¶m sót vÒ mäi mÆt vµ lµm ¶nh h−ëng ®Õn sù sù ph¸t triÓn quy ho¹ch chung cña thµnh phè. B×nh qu©n diÖn tÝch sµn ë c¸c khu nhµ trä lµ rÊt thÊp, kho¶ng 4m2/ng−êi vµ c¸c c«ng tr×nh phô còng kÐm ®· t¨ng thªm phÇn ¸p lùc cho c¬ së h¹ tÇng kü thuËt kÌm theo ®ã lµ c¸c khu æ chuét ®ang ®−îc h×nh thµnh ë c¸c vïng ngo¹i thµnh thµnh phè. BiÓu ®å 2: Lo¹i nhµ ë cña c− d©n KT1 vµ KT2 so s¸nh n¨m 1998 víi 2004 ë 3 céng ®ång kh¶o s¸t 0.0 22.2 77.8 9.7 59.1 31.2 2.3 64.0 33.7 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% B×nh Lîi T©n T¹o Hãc M«n Loaïi nhaø ôû naêm 1998 (KT1&KT2) Kieân coá Baùn kieân coá Nhaø taïm 1.0 7.1 59.6 32.3 0.0 22.6 66.7 10.8 1.24.7 87.2 7.0 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% B×nh Lîi T©n T¹o Hãc M«n Loaïi nhaø ôû naêm 2004 (KT1&KT2) Bieät thöï Kieân coá Baùn kieân coá Nhaø taïm Nguån: Sè liÖu ®iÒu tra cña ®Ò tµi: Céng ®ång d©n c− ngo¹i thµnh thµnh phè Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa, n¨m 2004. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn V¨n ThÞ Ngäc Lan 35 3. C¬ së h¹ tÇng vµ m«i tr−êng sèng HiÖn nay, cã thÓ dÔ dµng nh×n thÊy nh÷ng thay ®æi do ®« thÞ hãa mang l¹i, nhÊt lµ t¹i c¸c vïng ngo¹i thµnh cña c¸c thµnh phè lín nh− Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh. ë ®Êy, phÇn lín c− d©n ®· tiÕp cËn víi c¸c ph−¬ng tiÖn tiªu dïng hiÖn ®¹i (bÕp gaz, bÕp ®iÖn, tñ l¹nh, tivi) vµ gÇn 100% sö dông ®iÖn. HÖ thèng c¸c c¬ së th−¬ng m¹i, dÞch vô trong thêi gian qua ®· cã nhiÒu c¶i thiÖn, ®Æc biÖt vÒ hÖ thèng dÞch vô b−u ®iÖn, hÖ thèng siªu thÞ vµ c¸c cöa hµng b¸ch hãa còng ®−îc ng−êi d©n vïng ngo¹i thµnh ®¸nh gi¸ tèt, kÓ c¶ c¸c lo¹i xe c«ng céng nh− xe buýt, xe lam. Tuy vËy, cßn mét sè vÊn ®Ò m«i tr−êng nh− n−íc s¹ch cho d©n c− vÉn ®ang lµ ®iÒu cÇn quan t©m. PhÇn lín c− d©n ngo¹i thµnh cò thµnh phè Hå ChÝ Minh (nay lµ néi thµnh míi vµ nh÷ng x· cËn néi thÞ míi nµy) ®ang ph¶i sö dông hÖ thèng n−íc giÕng khoan hoÆc n−íc m−a, cho sinh ho¹t hµng ngµy. §Æc biÖt, nh÷ng quËn míi nh− quËn 12, quËn T©n Phó, quËn B×nh T©n n−íc s¹ch dïng cho sinh ho¹t hµng ngµy cña d©n c− ®ang lµ vÊn ®Ò nan gi¶i. B¶ng 2: T×nh tr¹ng sö dông n−íc m¸y cña c¸c hé thuéc c¸c quËn néi thµnh míi C¸c quËn néi thµnh míi Tû lÖ hé cã dïng n−íc m¸y (%) QuËn 2 58,2 QuËn 7 90,9 QuËn 9 52,7 QuËn 12 6,26 QuËn Thñ §øc 44,73 QuËn T©n Phó 18,17 QuËn B×nh T©n 9,78 Nguån: §iÒu tra d©n sè gi÷a kú n¨m 2004. Côc Thèng kª thµnh phè Hå ChÝ Minh. Thµnh phè Hå ChÝ Minh cã l−îng m−a cao nh−ng hÖ thèng tho¸t n−íc hiÖn nay ë thµnh phè Hå ChÝ Minh nãi chung ngµy cµng xuèng cÊp, nªn nhiÒu n¬i trong thµnh phè bÞ ngËp m−a lµ ®iÒu kh«ng tr¸nh khái. ë c¸c quËn míi hÖ thèng tho¸t n−íc cµng kÐm h¬n thËm chÝ nhiÒu n¬i ch−a ®−îc x©y dùng. D©n c− phÇn nhiÒu vÉn theo thãi quen cò tr−íc ®©y xö lý n−íc th¶i b»ng c¸ch cho n−íc th¶i tho¸t mét c¸ch tù nhiªn ra khái nhµ m×nh (hoÆc xuèng r¹ch, hoÆc ch¶y ra khái nhµ råi tù thÊm). ThËm chÝ kh«ng Ýt hé cho n−íc th¶i tõ nhµ vÖ sinh ch¶y th¼ng xuèng s«ng r¹ch hay cho xuèng cèng r·nh hoÆc ®Ó tù thÊm xuèng ®Êt. §iÒu tra d©n sè gi÷a kú n¨m 2004 ë thµnh phè Hå ChÝ Minh cho thÊy ®èi víi c¸c hé ë lo¹i nhµ t¹m bî th× 53,3% lµ cã nhµ vÖ sinh tù ho¹i, thËm chÝ cã ®Õn 27,05% sè hé lo¹i nµy cßn sö dông nhµ vÖ sinh th« s¬ (hè xÝ mét ng¨n hoÆc cÇu c¸) vµ 17,61% sè hé kh«ng cã nhµ vÖ sinh. §èi víi viÖc xö lý r¸c th¶i r¾n, ®· cã trªn 80% c− d©n c¸c c¸c quËn míi sö dông dÞch vô xö lý r¸c ®« thÞ. Tuy vËy, ë quËn 2 vÉn cßn 22% c¸c hé d©n; quËn 9 cßn 25,5% sè hé d©n cßn xö lý r¸c th¶i theo thãi quen cò: vøt r¸c xuèng ao hå hoÆc gÇn nhµ. Trong 3 ®iÓm kh¶o s¸t n¨m 2004, B×nh Lîi hiÖn nay phÇn lín vÉn xö lý chÊt th¶i r¾n mang tÝnh n«ng th«n cæ truyÒn. ChØ cã 1% cã ®æ r¸c vµo xe gom r¸c, cßn l¹i Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn T×nh tr¹ng c− tró vµ c¬ së h¹ tÇng ë c¸c vïng ®« thÞ míi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh 36 ®Õn 70% vøt r¸c xuèng s«ng, r¹ch, ao hå vµ 7% vøt r¸c kh«ng n¬i cè ®Þnh; chØ cã 22% sè hé xö lý r¸c theo c¸ch ch«n hoÆc ®èt. 89% sè hé cho n−íc th¶i tõ nhµ m×nh ra th¼ng ao, hå, s«ng r¹ch, hoÆc lµ cho ch¶y ra xung quanh nhµ vµ ®Ó tù ngÊm, n−íc th¶i tõ nhµ vÖ sinh còng chØ cã 47,8% cho xuèng hè tù ho¹i, cßn 52,2% c¸c hé cho ch¶y ra ngoµi cèng r·nh, s«ng, r¹ch... Víi 67% ®· x©y nhµ b¸n kiªn cè trë lªn, nh−ng chØ cã 40% trong sè hé ®ã cã nhµ vÖ sinh trong nhµ, 4% kh«ng cã nhµ vÖ sinh vµ 22% sè hé vÉn ®i vÖ sinh b»ng cÇu c¸. T¹i céng ®ång nµy ®· cã c¸c cuéc vËn ®éng vµ tµi trî ®Ó c¶i thiÖn t×nh h×nh nµy nh−ng kh«ng thµnh c«ng do vÊp ph¶i tËp qu¸n. T¹i T©n T¹o A, ®−êng giao th«ng néi bé ®· ®−îc bª t«ng hãa, vµ phÇn lín khu d©n c− ®· cã hÖ thèng cèng r·nh tho¸t n−íc, c«ng tr×nh vÖ sinh, nhµ t¾m... ®· ®−îc bµ con quan t©m x©y dùng (88% sè hé cã nhµ vÖ sinh trong nhµ), nh−ng còng cßn cã 11% x©y nhµ vÖ sinh ngoµi nhµ theo m« h×nh nhµ ë n«ng th«n tr−íc ®©y. Riªng ë Bµ §iÓm, lµ mét céng ®ång d©n c− vïng ven ®«, nh−ng c¸c c«ng tr×nh vÖ sinh, nhµ t¾m còng ®−îc bµ con quan t©m x©y dùng (66% cã nhµ vÖ sinh trong nhµ, 33% x©y nhµ vÖ sinh ngoµi nhµ theo kiÓu c¸ch ë n«ng th«n). PhÇn lín c¸c hé ë ®©y ®Òu cho n−íc th¶i ch¶y khái nhµ m×nh theo hÖ thèng “tù ngÊm” hay kªnh r¹ch. B¶ng 3: Xö lý c¸c lo¹i n−íc th¶i tõ c¸c hé gia ®×nh N−íc th¶i tõ nhµ bÕp N−íc th¶i tõ nhµ vÖ sinh* C¸c lo¹i n−íc th¶i B×nh Lîi T©n T¹o Bµ §iÓm B×nh Lîi T©n T¹o Bµ §iÓm Ch¶y ra cèng r·nh 1,00 89,0 13,0 5,8 15,0 1,0 Ch¶y vµo hÇm tù ho¹i 2,00 17,0 47,8 80,0 69,0 Ch¶y xuèng ao, hå, kªnh, r¹ch 89,00 9,0 19,0 44,9 2,0 2,0 Ch¶y ra quanh nhµ vµ tù ngÊm 8,00 2,0 32,0 1,4 3,0 1,0 Kh¸c (HÇm kh«ng tù ho¹i)** 19,0 27,0 *Tû lÖ % ®−îc tÝnh trªn nh÷ng hé cã nhµ vÖ sinh; ** Th−êng ë n«ng th«n nhµ vÖ sinh lµm ngoµi nhµ vµ x©y hè, khi nµo ®Çy th× hä lÊp l¹i vµ x©y hè kh¸c, hoÆc nÕu ®Çy th× hä cho hót ra (gäi lµ hÇm kh«ng tù ho¹i). Nguån: Sè liÖu ®iÒu tra cña ®Ò tµi: Céng ®ång d©n c− ngo¹i thµnh thµnh phè Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa, n¨m 2004. 4. §êi sèng v¨n hãa tinh thÇn Xu h−íng chung hiÖn nay cña d©n c− ®« thÞ lµ th−êng thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng gi¶i trÝ t¹i gia ®×nh. H×nh thøc gi¶i trÝ chñ yÕu cña c− d©n lµ xem ti vi ë nhµ hoÆc xem Video. §Æc biÖt, ë c¸c vïng ®« thÞ míi, ®êi sèng tinh thÇn vÉn cßn nghÌo nµn, ch−a theo kÞp víi víi sù ph¸t triÓn vÒ mÆt kh«ng gian cña ®« thÞ. ViÖc sö dông thêi gian rçi cña c¸c c− d©n ë c¸c vïng ®« thÞ míi cho thÊy c¸c ho¹t ®éng ngoµi giê lµm viÖc cßn mang tÝnh thô ®éng vµ cßn mang tÝnh céng ®ång truyÒn thèng cao nh−: ®i lßng vßng lèi xãm ch¬i hoÆc nh− ®i th¨m thó ng−êi th©n, bëi v× quan hÖ trong céng ®ång nµy phÇn lín vÉn cßn lµ bµ con th©n thÝch vµ lèi xãm gÇn gòi. Ngoµi ra, ®i chïa, nhµ thê còng lµ mét ho¹t ®éng ®−îc ®a sè −a thÝch vµ g¾n víi tÝn ng−ìng, cßn c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng kh¸c, ®Æc biÖt lµ ho¹t ®éng h−íng ngo¹i chiÕm tû lÖ rÊt thÊp. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn V¨n ThÞ Ngäc Lan 37 B¶ng 4: Sö dông thêi gian r¶nh rçi cña d©n c− vïng ®« thÞ hãa (%) Vïng Ho¹t ®éng nh÷ng lóc r¶nh rçi B×nh Lîi T©n T¹o A Hãc M«n TÝnh chung Kh«ng bao giê 14.0 11.0 15.0 13.3 ThØnh tho¶ng 71.0 75.0 68.0 71.3 GÆp gì, vui ch¬i víi hä hµng Th−êng xuyªn 15.0 14.0 17.0 15.3 Kh«ng bao giê 30.0 37.0 50.0 39.0 ThØnh tho¶ng 61.0 54.0 41.0 52.0 §i chïa, nhµ thê, cóng b¸i Th−êng xuyªn 9.0 9.0 9.0 9.0 Kh«ng bao giê 3.0 23.0 9.0 11.7 ThØnh tho¶ng 51.0 61.0 69.0 60.3 Ch¬i vßng vßng lèi xãm Th−êng xuyªn 46.0 16.0 22.0 28.0 Nguån: Sè liÖu ®iÒu tra cña ®Ò tµi: Céng ®ång d©n c− ngo¹i thµnh thµnh phè Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa, n¨m 2004. TÊt nhiªn, nhãm trÎ tuæi (15 - 30 tuæi) cã tû lÖ tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng nh− thÓ thao (23,8% cã ch¬i thÓ thao); 14% cã ®i ®Õn c¸c tô ®iÓm ca nh¹c; Xem phim, biÓu diÔn nghÖ thuËt: 21%; ®Õn c¸c qu¸n cµ phª: 37% vµ 7% ®i häc thªm cao h¬n so víi c¸c nhãm tuæi kh¸c. Nh−ng nh×n chung xu h−íng ho¹t ®éng v¨n hãa cña c− d©n ë vïng nµy vÉn ch−a cã g× thay ®æi nhiÒu so víi tr−íc khi hä chuyÓn sang lµ thÞ d©n. TËp qu¸n lµng xãm cßn hiÖn diÖn râ trong sinh ho¹t chung cña céng ®ång (®i ch¬i lßng vßng lèi xãm) hoÆc ®i ®Õn c¸c chïa, nhµ thê vµ chñ yÕu vÉn lµ c¸c ho¹t ®éng trong gia ®×nh (xem tivi, video). B¶ng 5: Sö dông thêi gian r¶nh rçi cña d©n c− vïng ®« thÞ hãa so s¸nh gi÷a c¸c nhãm tuæi (%) Nhãm tuæi ng−êi tr¶ lêi Ho¹t ®éng nh÷ng lóc r¶nh rçi 16 - 30 tuæi 31 - 60 tuæi Trªn 60 tuæi Tæng sè Kh«ng bao giê 79.1 83.9 97.1 84.7 ThØnh tho¶ng 20.9 14.3 2.9 14.0 Xem phim, biÓu diÔn nghÖ thuËt Th−êng xuyªn 1.8 1.3 Kh«ng bao giê 76.7 87.9 94.1 87.0 ThØnh tho¶ng 20.9 8.5 2.9 9.7 Ch¬i thÓ thao Th−êng xuyªn 2.3 3.6 2.9 3.3 Kh«ng bao giê 93.0 96.0 100.0 96.0 ThØnh tho¶ng 4.7 3.1 3.0 Häc thªm Th−êng xuyªn 2.3 .9 1.0 Kh«ng bao giê 86.0 95.1 97.1 94.0 ThØnh tho¶ng 14.0 4.0 2.9 5.3 §Õn c¸c tô ®iÓm ca nh¹c Th−êng xuyªn .9 .7 Kh«ng bao giê 62.8 65.0 79.4 66.3 ThØnh tho¶ng 34.9 23.3 11.8 23.7 §Õn qu¸n cµ phª Th−êng xuyªn 2.3 11.7 8.8 10.0 Nguån: Sè liÖu ®iÒu tra cña ®Ò tµi: Céng ®ång d©n c− ngo¹i thµnh thµnh phè Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa, n¨m 2004. Nh− vËy, céng ®ång d©n c− ë c¸c vïng ®« thÞ hãa ®ang ®−îc cÊu tróc l¹i. Kh«ng gian sinh ho¹t còng nh− cÊu tróc nhµ ë còng ®· cã nhiÒu thay ®æi. Sù cÊu Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn T×nh tr¹ng c− tró vµ c¬ së h¹ tÇng ë c¸c vïng ®« thÞ míi t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh 38 tróc l¹i c¸c céng ®ång n«ng th«n ngo¹i thµnh cßn ®−îc thÓ hiÖn qua sù thay ®æi vÒ kiÕn tróc x©y dùng còng nh− lo¹i h×nh nhµ ë. §êi sèng cña c− d©n ë c¸c vïng ®« thÞ míi ®−îc c¶i thiÖn h¬n rÊt nhiÒu trªn nhiÒu ph−¬ng diÖn, song cßn cã nhiÒu vÊn ®Ò ®ang ®Æt ra cho sù ph¸t triÓn chung cña thµnh phè. ViÖc x©y dùng nhµ cña c− d©n cßn mang tÝnh tù ph¸t, kÌm theo viÖc kinh doanh nhµ trä ®· lµm cho c¸c khu ®« thÞ míi vïng ven cµng trë nªn khã kh¨n vÒ m«i tr−êng. HÖ thèng c¸c ho¹t ®éng v¨n hãa cßn nghÌo nµn, do vËy chÊt l−îng cuéc sèng cña c− d©n cßn thÊp. §Ó c¶i thiÖn vµ n©ng cao ®iÒu kiÖn sèng trong c¸c khu vùc ®« thÞ míi vïng ven thµnh phè hiÖn nay, cã thÓ nªu mét sè kiÕn nghÞ nh− sau: + C¸c dÞch vô ®« thÞ ph¶i cã kÕ ho¹ch ph¸t triÓn t−¬ng øng víi quy ho¹ch ph¸t triÓn thµnh phè (®Æc biÖt lµ n−íc s¹ch vµ hÖ thèng thãat n−íc, dÞch vô vÖ sinh c«ng còng nhanh chãng v−¬n ra c¸c vïng ®« thÞ míi kÕt hîp víi viÖc truyÒn gi¸o dôc nh»m n©ng cao nhËn thøc b¶o vÖ m«i tr−êng cña ng−êi d©n). + T×nh tr¹ng x©y dùng nhµ ë hiÖn nay ë c¸c céng ®ång ven ®« vµ c¸c céng ®ång ®« thÞ míi cßn mang tÝnh tù ph¸t. CÇn ph¶i sím cã c¸c qui chÕ kiÕn tróc nhµ ë vµ quy ho¹ch c¸c c«ng tr×nh c«ng céng ®Ó sau nµy c¶nh quan ®« thÞ kh«ng ph¶i t¸i kiÕn tróc l¹i vµ ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn c¸c céng ®ång. §Æc biÖt c¸c céng ®ång d©n c− cã nhiÒu lao ®éng nhËp c−, viÖc x©y dùng nhµ trä cÇn tu©n thñ mét qui chÕ chung chÆt chÏ, nÕu kh«ng trong t−¬ng lai gÇn chóng ta sÏ thÊy c¸c khu æ chuét míi mäc lªn nh− nÊm ë khu vùc cËn kÒ c¸c khu c«ng nghiÖp. + N©ng cao ®êi sèng tinh thÇn cho d©n c− c¸c vïng ®« thÞ míi b»ng c¸ch ®a d¹ng hãa hÖ thèng vui ch¬i gi¶i trÝ ë c¸c khu vùc ngo¹i thµnh, kh«ng nªn chØ tËp trung ¬ trung t©m thµnh phè nh− hiÖn nay. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Côc Thèng kª thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2000: D©n sè thµnh phè Hå ChÝ Minh, kÕt qu¶ tæng ®iÒu tra d©n sè 1999. 2. Côc Thèng kª thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2005: §iÒu tra d©n sè gi÷a kú n¨m 2004 thµnh phè Hå ChÝ Minh. 3. §ç Th¸i §ång, 1995: §êi sèng c− d©n ven ®« d−íi ¸p lùc ®« thÞ hãa. Trung t©m Khoa häc x· héi vµ Nh©n v¨n thµnh phè Hå ChÝ Minh. 4. V¨n ThÞ Ngäc Lan cïng c¸c ®ång nghiÖp, 2000: Mét sè vÊn ®Ò x· héi c¬ b¶n trong qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa, ®« thÞ hãa t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh. §Ò tµi nh¸nh cÊp Bé. 5. V¨n ThÞ Ngäc Lan, 2005: Céng ®ång d©n c− ngo¹i thµnh thµnh phè Hå ChÝ Minh trong qu¸ tr×nh ®« thÞ hãa t¹i 3 ®iÓm: Khu phè 3, T©n t¹o A, quËn B×nh T©n; B×nh Lîi, Th¹nh Mü Lîi, quËn 2 vµ Bµ §iÓm, Hãc M«n; n¨m 2004. 6. Së N«ng nghiÖp vµ Ph¸t triÓn n«ng th«n thµnh phè Hå ChÝ Minh, 2004: B¸o c¸o vÒ quy ho¹ch sö dông ®Êt vµ chuyÓn ®æi c¬ cÊu s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ®Õn n¨m 2010. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn