Tinh thần từ bi trong truyện cô Quan âm Thị Kính - Nguyễn Thị Thảo

72♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N 1. Quan niïåm tûâ bi nhòn tûâ goác àöå Phêåt giaáo 1.1. Àõnh nghôa Tûâ Bi Tûâ Bi laâ tûâ Haán dõch cuãa chûä Karuna (tiïëng Phaån). Tûâ laâ laânh, hiïìn tû â; Bi laâ thûúng xoát, thûúng haåi. Trong caác saách Têy phûúng, viïët bùçng tiïëng Anh cuäng nhû tiïëng Phaáp, chûä Karuna àûúåc dõch laâ Compassion. Chûä Compassion coá göëc tûâ tiïëng Latin laâ compassio, coá nghôa laâ thûúng haåi trûúác sûå àau khöí cuãa keã khaác. Trong chûä compassion coá chûä passion, chûä naây coá göëc tûâ chûä patior, möåt àöång tûâ trong tiïëng Latin coá nghôa laâ khöí àau, àau àúán. Tûâ Bi trong àaåo Phêåt khöng phaãi voãn veån laâ möåt "àûác tñnh" duâ àoá laâ "àûác tñnh tûâ têm", cuäng khöng phaãi laâ möåt thûá "xuác caãm", say mï hay àam mï (passion) theo ngön tûâ Têy phûúng. Tûâ Bi cuäng khöng phaãi laâ möåt thûá "tònh caãm thuå àöång" laâm ta tï liïåt trûúác khöí àau cuãa chuáng sinh, cuäng khöng hùèn laâ möåt "khuynh hûúáng tinh thêìn" muöën chia búát vaâ nhêån chõu khöí àau cuãa keã khaác. Karuna hay Tûâ Bi trong Phêåt giaáo laâ khaã nùng nhêån thûác rùçng moåi sinh linh coá giaác caãm, tûâ con ngûúâi cho àïën caác sinh vêåt khaác àïìu gaánh chõu khöí àau. Khi naâo têët caã caác sinh linh êëy chûa àûúåc giaác ngöå vaâ giaãi thoaát, thò Tûâ Bi chñnh laâ ûúác voång maänh liïåt thuác àêíy ta phaãi giaãi thoaát cho têët caã moåi chuáng sinh ra khoãi khöí àau. Khña caånh cao àeåp cuãa Tûâ Bi hay Karuna cuäng laâ möåt trong nhûäng chên lñ cao caã hún hïët cuãa àaåo Phêåt: Khöí àau khöng phaãi laâ möåt àõnh mïånh, khöí àau coá thïí traánh khoãi, ta coá thïí tûå giaãi thoaát àûúåc, vaâ têët caã moåi chuáng sinh àïìu coá thïí thûåc hiïån àûúåc sûå giaãi thoaát àoá, khöng phaãi chó riïng coá Phêåt maâ thöi1. Hún thïë nûäa, Tûâ Bi khöng phaãi àún giaãn chó laâ sûå xoát thûúng vaâ chia seã khöí àau vúái keã khaác, duâ cho ài keâm vúái böë thñ cuäng thïë. Tûâ Bi trong àaåo Phêåt cao caã, tñch cûåc vaâ maänh liïåt hún nhûäng gò ta hiïíu möåt caách thöng thûúâng. Tûâ Bi laâ möåt sûác maånh thiïng liïng, siïu viïåt àûa àïën Trñ Tuïå. Nhûng Trñ Tuïå laâ gò? Trñ Tuïå laâ möåt khñ cuå toaân nùng giuáp ta xoaá boã Vö minh. Xoaá boã Vö minh tûác laâ àaåt àûúåc Giaác ngöå. Àaåt àûúåc Giaác ngöå tûác laâ thaânh Phêåt. Tûâ àiïín Phêåt hoåc Huïå Quang, Têåp V, giaãi thñch2: Tûâ (S: Maitrya, Maitru; P: Metti). Bi (S, P: Karuna). TINH THÊÌN TÛÂ BI TRONG TRUYÏÅN CÖÍ QUAN ÊM THÕ KÑNH. Nguyïîn Thõ Thaão* * HVCH chuyïn ngaânh Vùn hoåc Viïåt Nam (khoaá 2005 - 2008). 1. Àiïìu 1, 2 vaâ 3 trong Tûá diïåu àïë: Khöí àïë, Têåp àïë vaâ Diïåt àïë. 2. Theo: Kinh Böì-taát Àõa trò 7; Thêåp Àõa Kinh Luêån 2; Phêåt Àõa Kinh Luêån 5; Luêån Àaåi Tò-baâ-sa 17, 82; Luêån Thêåp Truå Tò-baâ-sa 1; Luêån Thuêån Chñnh Lñ 78; Vaäng Sinh Luêån Chuá, haå. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦73 Thûúng yïu vaâ cûáu giuáp. Àêy laâ tinh thêìn cú baãn nhêët cuãa Phêåt giaáo. Tûâ laâ yïu thûúng chuáng sinh vaâ ban cho hoå sûå an laåc (dûä laåc). Bi laâ àöìng caãm vúái sûå àau khöí (baåt khöí) cuãa hoå; goåi chung laâ Tûâ Bi. Loâng Bi cuãa Phêåt laâ traång thaái àöìng têm àöìng caãm, lêëy nöîi khöí cuãa chuáng sinh laâm nöîi khöí cuãa mònh, nïn goåi laâ Àöìng thïí àaåi bi. Têm Bi naây röång lúán vö têån, nïn goåi laâ Vö caái àaåi bi (khöng coá gò röång hún, lúán hún, cao hún têm Bi naây). Thöng thûúâng, ngûúâi ta coá quan niïåm sai lêìm rùçng: Tûâ Bi laâ bi luåy, mïìm yïëu, than khoác, tiïu cûåc. Ngûúâi ta tûúãng rùçng hïî àaä Tûâ Bi thò ai muöën laâm thïë naâo mònh cuäng chõu, söëng trong hoaân caãnh thïë naâo mònh cuäng theo, thiïëu tinh thêìn tiïën thuã. Thêåt ra, Tûâ Bi theo àaåo Phêåt coá nghôa khaác xa. Phêåt daåy: "Tûâ nùng dûä nhêët thiïët chuáng sanh chi laåc, bi nùng baåt nhêët thiïët chuáng sanh chi khöí". Nghôa laâ Tûâ laâ cho vui têët caã chuáng sanh, Bi laâ diïåt trûâ caái khöí cho têët caã moåi loaâi. Diïåt khöí vaâ cho vui àoá laâ têët caã nguyïån voång vaâ haânh àöång lúåi tha, cûáu àúâi cuãa ngûúâi coá loâng Tûâ Bi. Thïë nïn, Tûâ Bi khöng phaãi laâ thuå àöång, laâ tröën àúâi hay nhu nhûúåc. Tinh thêìn Tûâ Bi cao caã êëy àûúåc thïí hiïån roä neát qua lúâi Àûác Phêåt daåy: Lêëy oaán traã oaán, Oaán kia chêët chöìng, Lêëy ên traã oaán, Oaán êëy tiïu tan3. 1.2. Phûúng phaáp huên têåp loâng Tûâ Bi theo tû tûúãng kinh vùn Phêåt giaáo Chuáng ta biïët rùçng, àiïím cöët loäi cuãa àaåo Phêåt laâ "àïën àïí thêëy", chûá khöng phaãi àïí nghe vaâ tin nhûäng lñ thuyïët suöng. Cho nïn, coá thïí noái, àïí huên têåp têm Tûâ Bi àaåt hiïåu quaã, àaåo Phêåt àaä chó cho chuáng ta nhûäng phûúng phaáp thûåc nghiïåm töëi cêìn thiïët hêìu àaåt àïën àónh cao cuãa Tûâ Bi. Phaáp mön "Quaán Tûâ Bi" laâ phûúng thûác thïí nghiïåm thiïët thûåc nhêët, àûúåc biïíu hiïån úã ba cêëp àöå khaác nhau tûâ thêëp àïën cao: 1.2.1. Chuáng sinh duyïn tûâ Àêy laâ phaáp daânh cho ngûúâi múái bùæt àêìu thûåc hiïån. Laâ phûúng phaáp àêìu tiïn àïí hoaâ húåp vúái moåi chuáng sanh, duâng caãm tònh maâ têåp quaán Tûâ Bi. ÚÃ cêëp àöå naây, têm Tûâ Bi phaát khúãi do quaán saát nöîi khöí àau cuãa chuáng sanh vaâ loâng Tûâ Bi khöng chó goái goån úã phaåm vi con ngûúâi maâ múã röång àïën muön loaâi trong tam giúái4 tûâ quaá khûá, hiïån taåi àïën võ lai. Trûúác kia, chuáng ta coá thoái quen laâ caái gò ngoaâi "ta" thò ñt khi quan têm àïën, giúâ àêy quaán Tûâ Bi tûác laâ àaä phaá caái voã ñch kó heåp hoâi êëy, giaác ngöå vaâ nhêån àõnh rùçng: Thïë giúái cuãa loaâi ngûúâi úã àêy, nhû möåt caái nhaâ lúán, núi sum hoåp vaâ àoaân tuå cuãa àaåi gia àònh. Vêîn biïët rùçng nhên loaåi khaác nhau vïì maâu da, chuãng töåc, nhûng caái khaác àoá chùèng qua laâ bïì ngoaâi. Àaä laâ ngûúâi thò ai cuäng coá möåt thên hònh xûúng thõt nhû nhau, cuäng àöìng súå khöí ûa vui, biïët thñch àiïìu töët, gheát caái xêëu... Vaâ ngay caã loaâi vêåt, cuäng nhû chuáng sanh caác coäi khaác, cuäng àïìu biïët tham söëng súå chïët. Quaán saát chuáng sanh trong caác coäi nhû thïë, thêëy àêu àêu cuäng laâ baâ con, anh em thên thuöåc cuãa ta. Tûâ àoá têm Tûâ Bi phaát khúãi, huên têåp dêìn, àïí röìi ta coá àûúåc möåt sûå àöìng caãm sêu sùæc vúái têët caã moåi loaâi chuáng sanh. Phûúng phaáp huên têåp loâng Tûâ Bi naây tuy chûa phaá àûúåc ngaä chêëp (chêëp ta vaâ ngûúâi) nhûng cuäng àaä múã röång àûúåc phaåm vi heåp hoâi cuãa caái ngaä nhoã vaâ thïí nhêåp vaâo caái ngaä lúán hún laâ àaåi gia àònh. Röìi tûâ caái ngaä lúán tònh caãm êëy seä chuyïín dêìn sang giai àoaån lñ trñ cao siïu hún, bùçng pheáp quaán "Phaáp duyïn tûâ". 1.2.2. Phaáp duyïn tûâ Têm Tûâ Bi duyïn vúái phaáp taánh maâ phaát khúãi goåi laâ Phaáp duyïn tûâ. ÚÃ cêëp bêåc cao hún naây, chuáng ta quaán saát thêëy têët caã chuáng sanh cuâng vúái ta àïìu àöìng möåt "phaáp giúái taánh", nïn chuáng sanh àau khöí laâ mònh àau khöí, vò vêåy maâ ta khúãi loâng Tûâ Bi ban vui cûáu khöí cho têët caã chuáng sanh. Àïën cêëp àöå naây, ngûúâi phaát khúãi têm Tûâ Bi khöng coân phên biïåt, khöng coân quan niïåm mònh khaác vúái ngûúâi, khöng nghô rùçng àoá laâ baâ con quyïën thuöåc, chó thêëy mònh cuâng ngûúâi àöìng möåt "phaáp giúái taánh", àöìng möåt baãn thïí maâ thöi. Tûâ àoá, khi cûáu khöí, chuáng ta khöng cêìn biïët àoá laâ ai vaâ khi laâm, khöng chêëp vaâo viïåc mònh àaä laâm. Chuáng sanh coá khöí thò ta coá Bi. Sûå àöìng caãm tûå nhiïn, sêu sùæc êëy nhû tònh thiïng liïng giûäa meå vaâ con, hïî coá caãm laâ coá ûáng: Nhû têëm loâng ngûúâi meå 3. Kinh Phaáp Cuá Thñ Duå, Söë 5, HT, Thñch Minh Chêu dõch. 4. Tam giúái: Duåc giúái, Sùæc giúái vaâ Vö Sùæc giúái. 74♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Àöëi vúái con cuãa mònh Troån àúâi luön che chúã Con àöåc nhêët mònh sanh Cuäng vêåy àöëi têët caã Caác hûäu tònh chuáng sanh Haäy tu têåp têm yá Khöng haån lûúång röång lúán Haäy tu têåp tûâ têm Trong têët caã thïë giúái5... 1.2.3. Vö duyïn tûâ Àêy laâ phaáp quaán cao siïu, àùåc biïåt cuãa haâng thûúång cùn. Vö duyïn tûâ laâ loâng Tûâ Bi khöng coá têm nùng duyïn vaâ caãnh súã duyïn, khöng coân duång cöng, khöng coân quaán saát, àöëi àaäi giûäa mònh vúái ngûúâi, mònh vúái vêåt. Loâng Tûâ Bi naây xûáng theo thïí taánh chún têm maâ tûå khúãi ra bao la, truâm khùæp, khöng thiïn lïåch núi naâo, cuäng nhû aánh saáng mùåt trúâi chiïëu khùæp caã gêìn xa, khöng phên biïåt thêëp cao, khöng chuá yá phûúng hûúáng, chiïëu soi têët caã möåt caách vö tû maâ khöng duång cöng. Quaã thêåt, àöëi vúái Vö duyïn tûâ, Tûâ Bi chñnh laâ Chún taánh tûå duång, tûác laâ khöng coân duång cöng. Noái theo thuêåt ngûä Thiïìn töng laâ "Vö cöng duång". Búãi Tûâ Bi toaã ra khöng giúái haån, khöng búâ meá tûâ Têm Chún Khöng, nïn khöng coân phên biïåt "ta", "ngûúâi", khöng phên biïåt ai cho, ai nhêån. Coá thïí noái, têm Tûâ Bi cuãa Phêåt giaáo thûåc hiïån àûúåc sûá mïånh hoaá giaãi khöí àau cho têët caã moåi loaâi chuáng sanh möåt caách hûäu hiïåu nhû vêåy laâ nhúâ vûúåt ngoaâi sûå àöëi àaäi nhõ biïn, phaá boã moåi chêëp thuã. Noái chung, duâ quaán tûúãng àïí huên têåp loâng Tûâ Bi dûúái hònh thûác naâo, nhûng nïëu quaá chêëp Ngaä, thò cuäng khoá coá thïí caãm thöng vúái ngûúâi khaác. Vò nïëu ai cuäng bêån röån lo cho caái Töi cuãa mònh, thò laâm sao coân caãm xuác cho ngûúâi khaác. Ngûúâi quaá chêëp Ngaä, khöng thïí coá niïìm vui vò hoå khöng bao giúâ maän nguyïån trong viïåc thoaã maän caái Töi cuãa mònh. Vaâ möåt àiïìu àùåt biïåt chuáng ta cêìn hiïíu rùçng, ta khöng thïí múã tùæt tònh caãm, lñ trñ cuãa mònh nhû tùæt múã möåt boáng àeân. Ta cêìn têåp luyïån coá phûúng phaáp möåt caách kiïn nhêîn vaâ vúái loâng quyïët têm. Traái tim ta cêìn àûúåc reân luyïån àïí yïu thûúng vò noá khöng phaãi àûúåc taåo ra àïí luác naâo cuäng traân àêìy loâng thûúng yïu. Noá coá thïí yïu maâ cuäng coá thïí gheát. Noá chûáa àêìy yá xêëu, sên si, súå haäi cuäng nhû tònh thûúng. Nhûng nïëu nhû ta khöng laâm giaãm búát sûå hêån thuâ vaâ phaát triïín thïm tònh thûúng bùçng caách thay àöíi caách cû xûã cuãa ta trong àúâi söëng hùçng ngaây, têm ta seä khöng thïí an laåc, sûå an laåc maâ Tûâ têm coá thïí mang àïën cho ta. Quaã thêåt, khi trong ta àêìy tònh thûúng - loaåi tònh thûúng khöng coá àiïìu kiïån àöëi vúái tha nhên, thò ta seä traân àêìy an laåc. Àoá laâ kïët quaã àêìu tiïn vaâ hoaân thiïån nhêët maâ chuáng ta coá thïí àaåt àûúåc do àaä ûúm tröìng loâng Tûâ Bi trong tim. Àöìng thúâi qua àêy ta cuäng hiïíu àûúåc, Tûâ Bi vûâa laâ phaáp tu têåp cho baãn thên àïí thùng hoa têm linh, vûâa laâ phaáp haânh àöång mang àïën lúåi ñch cho tha nhên, vaâ cuäng vûâa laâ leä söëng cao àeåp, haånh phuác cho moåi ngûúâi. Chuáng ta coá thïí huên têåp àïí àaåt àïën sûå thaânh tûåu têm Àaåi Tûâ Bi, nïëu chuáng ta biïët thûåc hiïån àuáng theo nhûäng phaáp quaán trïn. 1.3. So saánh möëi quan hïå giûäa tû tûúãng Tûâ Bi Phêåt giaáo vaâ yïëu töë tònh thûúng trong nhên gian 1.3.1. Möëi quan hïå giûäa tû tûúãng Tûâ Bi Phêåt giaáo vúái yïëu töë Tònh thûúng cuãa ngûúâi thïë gian Trong nhên gian, con ngûúâi chuáng ta tûâ ngaân xûa àïën höm nay, coá thïí noái, cuöåc söëng luön àûúåc duy trò vaâ phaát triïín laâ nhúâ nhaâ nhaâ biïët yïu thûúng nhau, ngûúâi ngûúâi biïët yïu thûúng nhau vaâ xaä höåi loaâi ngûúâi biïët yïu thûúng nhau. Tònh thûúng àoá thïí hiïån roä neát qua cêu ca dao maâ nhên dên ta thûúâng nhùæc nhúã: "Bêìu úi thûúng lêëy bñ cuâng, Tuy rùçng khaác giöëng nhûng chung möåt giaân". Tònh thûúng àûúåc hiïíu qua loâng thiïån, loâng thûúng ngûúâi, thûúng vêåt, khöng mang tñnh võ kó vaâ nhêët laâ hay giuáp àúä ngûúâi khaác luác khoá khùn. Nïëu xeát chung yïëu töë tònh thûúng cuãa ngûúâi thïë gian vúái tinh thêìn Tûâ Bi, coá thïí thêëy àûúåc nhûäng neát tûúng àöìng rêët cuå thïí. Nhû chuáng ta biïët, àaåo Phêåt thûúâng àûúåc goåi laâ "Àaåo Tûâ Bi", búãi leä giaáo lñ vaâ haânh àöång thiïët thûåc cuãa Phêåt giaáo luön mang àïën sûå an laåc, thaãnh thúi cho hïët thaãy chuáng sinh. Àaåo Phêåt lêëy cuöåc àúâi laâm têm àiïím àïí tu têåp vaâ thùng hoa têm linh. Cho nïn, giaáo lñ Tûâ Bi laâ bùæt maåch tûâ chñnh cuöåc söëng, àûúåc khai triïín trong nhiïìu khña caånh khaác nhau àïí cho con ngûúâi coá caái nhòn toaân diïån hún vïì àúâi söëng hùçng ngaây. Nghôa 5. Kinh Tûâ Bi (29). K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦75 laâ tònh thûúng êëy phaãi múã röång têìm nhòn vaâ hiïíu biïët àïën têët caã chuáng sanh: "Mong têët caã nhûäng ai Hûäu tònh coá maång söëng Keã yïëu hay keã maånh Khöng boã soát möåt ai Keã daâi hay keã lúán Trung, thêëp loaâi lúán, nhoã Loaâi àûúåc thêëy, khöng thêëy Loaâi söëng xa, khöng xa Caác loaâi hiïån àang söëng Caác loaâi seä àûúåc sanh Söëng haånh phuác an laåc"6. Lúâi daåy êëy àaä khai múã cho ta têìm nhòn sêu röång àïën moåi loaâi. Nghôa laâ giuáp ta thêëy àûúåc têm Tûâ Bi, chó thïí hiïån loâng mong ûúác laâm sao cho muön loaâi àïìu biïët yïu thûúng vaâ giuáp àúä lêîn nhau. Phaãi noái rùçng, Tûâ Bi àûúåc hiïíu qua yïëu töë tònh thûúng cuãa ngûúâi thïë gian phaãi àûúåc hiïíu tûâ goác àöå cuãa traái tim, laâ loâng thûúng yïu khöng coá sûå phên biïåt trong traái tim. Tònh thûúng khöng chó taåo nïn do sûå coá mùåt cuãa möåt ngûúâi dïî thûúng, hay cuãa ngûúâi thên naâo àoá. Búãi yïu thûúng con chaáu cuãa mònh, yïu thûúng cha meå mònh khöng coá gò khoá khùn. Tònh caãm cao thûúång àoá àoâi hoãi chuáng ta phaãi yïu thûúng têët caã moåi loaâi. Cuöåc àúâi chñnh laâ möåt trûúâng hoåc, àêy laâ baâi hoåc quan troång nhêët vïì tònh thûúng, baâi hoåc àïí giuáp traái tim ta thïm bao la. Möåt keã giuáp àúä ngûúâi khaác vúái têm lúåi duång, khöng thïí coá tònh thûúng, vaâ nïëu tònh thûúng ài àöi vúái sûå mï lêìm, thò tònh thûúng luác àoá seä laâm con ngûúâi yïëu àuöëi, vò hoå trúã nïn baám vñu, ñch kó. Hún thïë nûäa, tònh thûúng phaãi àûúåc thûåc hiïån vúái têm trong saáng, tûå chuã, chên thêåt, chûá khöng phaãi laâ mï lêìm phuåc vuå. Àoá khöng phaãi laâ thûúng yïu maâ laâ phuåc dõch. Giöëng nhû tònh thûúng cuãa ngûúâi meå daânh cho con cuãa mònh. Nïëu ngûúâi meå êëy chó biïët cûng chiïìu con, thò caã hai seä phaãi traã giaá cho sûå cûng chiïìu àoá. Ngûúåc laåi, nïëu ngûúâi meå yïu thûúng con thêåt sûå, baâ seä khöng nuöng chiïìu quaá àaáng maâ seä daåy con vúái loâng thûúng vaâ trñ saáng suöët, uöën nùæn tñnh tònh cho con mònh thaânh ngûúâi töët. Noái nhû thïë coá nghôa laâ tònh thûúng phaãi luön ài keâm vúái lñ trñ. Nïëu chó söëng bùçng traái tim, cuöåc söëng con ngûúâi seä thiïn vïì tònh caãm vaâ luác àoá seä trúã nïn yïëu heân. Nhûng nïëu chó söëng vúái lñ trñ maâ thiïëu sûå àöìng caãm vïì con tim, thò con ngûúâi cuäng trúã nïn khö khan vaâ cûáng nhùæc. Noái chung, yïëu töë tònh thûúng cuãa ngûúâi thïë gian cuâng vúái Tûâ Bi Phêåt giaáo vêîn coá àiïím tûúng àöìng, laâ traãi loâng yïu thûúng giuáp àúä moåi ngûúâi, nhûng tònh thûúng àoá chó laâ möåt khña caånh nhoã cuãa Tûâ Bi. Nïëu con ngûúâi chuáng ta biïët ûáng duång tònh thûúng êëy àïí söëng vúái nhau thò cuöåc söëng vêîn àûúåc an vui. Thïë nhûng, àiïìu àoá seä khöng lêu daâi. Nïëu chuáng ta biïët múã röång vaâ phaát triïín röång hún theo tinh thêìn vò moåi ngûúâi, khöng vuå lúåi, khöng ñch kó, heåp hoâi thò cuöåc söëng seä luön luön àûúåc thuêån hoaâ vaâ thùng tiïën. Nghôa laâ vêîn thêëy vaâ hiïíu rùçng tònh thûúng cuãa con ngûúâi trong cuöåc söëng àúâi thûúâng cuäng chñnh laâ neát biïíu hiïån cú baãn cuãa Tûâ Bi. Röìi tûâ bûúác cú baãn êëy, chuáng ta biïët ài lïn theo àûúâng hûúáng cao hún, thoaáng röång hún. Luác àoá, seä thêëy àûúåc chên trúâi haånh phuác thêåt sûå qua aánh mùæt Tûâ Bi. 1.3.2. AÃnh hûúãng cuãa tinh thêìn Tûâ Bi Phêåt giaáo trong cuöåc söëng àúâi thûúâng Àöëi vúái ngûúâi dên Viïåt Nam, khi gùåp phaãi nhûäng caãnh khöí, hoå thûúâng mong ûúác coá võ Buåt, võ Tiïn naâo àoá vúái têëm loâng Tûâ Bi bao la hiïån ra cûáu giuáp hoå. Búãi tûâ ngaây xûa, maâ thêåm chñ cho àïën höm nay, hònh aãnh cûãa chuâa àaä àûúåc con ngûúâi goåi laâ "cûãa Tûâ Bi", boáng daáng cuãa möåt võ sû àûúåc goåi laâ "boáng Tûâ Bi", loâng hiïìn tûâ hay giuáp àúä ngûúâi khaác goåi laâ "loâng Tûâ Bi". Thêåm chñ, khi thêëy ai hiïìn laânh, töët buång vúái àöi mùæt hiïìn tûâ, baân tay tûâ aái cûáu giuáp hoå, thò hoå àïìu xûng laâ ngûúâi êëy coá àöi mùæt Tûâ Bi, baân tay Tûâ Bi. Noái chung, nhûäng haânh àöång, cûã chó naâo coá tñnh nùng giuáp àúä hoùåc àem niïìm vui àïën cho ngûúâi khaác àïìu àûúåc ngûúâi àúâi goåi laâ Tûâ Bi. Maâ chûä Tûâ Bi êëy àûúåc hiïån hûäu vaâ phaát khúãi ra tûâ Phêåt giaáo. Tûâ Bi chñnh laâ neát tiïu biïíu, thuêìn tuyá cuãa Phêåt giaáo vaâ àûúåc aãnh hûúãng trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp vaâo têm trñ cuãa con ngûúâi trong cuöåc söëng àúâi thûúâng. Àoá laâ niïìm tin, laâ möåt àiïìu gò àoá hiïìn laânh, thên thiïån, giuáp con ngûúâi thïm nghõ lûåc vûún lïn trong cuöåc söëng. Vúái têm àaåi Tûâ àaåi Bi, Phêåt daåy àïå tûã chúá nïn giïët haåi loaâi hûäu tònh vaâ khöng nïn xêm haåi 6. Kinh Tûâ Bi (29-506). 76♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N caác loaâi vö tònh. Xêm haåi úã àêy khöng coá nghôa laâ khöng àuång chaåm àïën, maâ coá nghôa laâ khöng taân haåi vaâ phaá huyã, laâ thïí hiïån tinh thêìn Tûâ Bi cuãa mònh vaâo trong cuöåc söëng möåt caách nheå nhaâng, biïët tiïët àöå vaâ khöng gêy töín haåi cho bêët cûá ai: "Nhû ong lêëy mêåt hoa, Khöng töín haåi hûúng sùæc, Cuäng vêåy, võ sa - mön Ra vaâo laâng vö haåi"7. Vúái loâng Tûâ Bi, àûác Phêåt coân daåy: "Laâ Phêåt tûã, khöng àûúåc chûáa hay buön baán dao, gêåy, cung tïn, nhûäng khñ cuå saát sanh; khöng àûúåc duâng cên non, giaå thiïëu àïí àong; khöng àûúåc nûúng thïë lûåc quan quyïìn maâ lêëy taâi vêåt cuãa ngûúâi; khöng àûúåc aác têm troái buöåc ngûúâi, phaá hoaåi viïåc thaânh cöng cuãa ngûúâi; khöng àûúåc nuöi meâo, heo, chöìn, choá...8 Tinh thêìn naây àaä taác àöång vaâo têm höìn bao ngûúâi trong cuöåc söëng. Coá nhûäng luác, con ngûúâi muöën laâm àiïìu gò àoá bêët lúåi, nhûng sêu têån têm höìn cuãa hoå chúåt voång lïn tiïëng noái cuãa tònh thûúng, giuáp hoå ngùn chùån àûúåc têm niïåm aác, khöng laâm àiïìu gò gêy khöí àau cho tha nhên. Ngay tûâ vêën àïì con ngûúâi trong cuöåc söëng biïët hûúáng têm vïì giûä giúái "khöng saát sanh" cuäng àuã cho ta thêëy sûå aãnh hûúãng to lúán cuãa yïëu töë Tûâ Bi vaâo àúâi söëng tinh thêìn cuãa con ngûúâi. Möîi caá nhên biïët yá thûác, khöng saát haåi lêîn nhau vaâ luön trao gûãi tònh thûúng cho nhau, thò àúâi söëng seä an öín; möîi gia àònh biïët yá thûác, tön troång lêîn nhau bùçng tònh thûúng êëy thò gia àònh àoá cuäng àûúåc haånh phuác, thuêån hoaâ. Noái chung, nhúâ sûå aãnh hûúãng phêìn naâo cuãa tinh thêìn Tûâ Bi cuãa Phêåt giaáo maâ con ngûúâi biïët khúãi têm laânh àïí laâm viïåc tûâ thiïån, giuáp àúä nhûäng ngûúâi giaâ caã, neo àún vaâ giuáp àúä lêîn nhau trong cuöåc söëng hùçng ngaây. Hún thïë nûäa, con ngûúâi coân biïët hûúáng têm höìn mònh lïn nêëc thang cao hún, tûác laâ biïët söëng vúái nhau bùçng tònh thûúng bao la vö võ kó. Nhúâ aãnh hûúãng tinh thêìn Tûâ Bi àoá maâ tûâ trûúác àïën nay, cuöåc söëng ngûúâi dên Viïåt chuáng ta luön àûúåc an öín, nheå nhaâng. 2. Sûå thïí hiïån tinh thêìn Tûâ Bi trong truyïån cöí "Quan Êm Thõ Kñnh"9 2.1. Tòm hiïíu danh tûâ Quan Êm Thõ Kñnh vaâ nguöìn göëc tñch truyïån Quaán: Xem xeát, tòm kiïëm. Êm: Tiïëng kïu cuãa chuáng sanh. Theo nghôa kinh àiïín Phêåt giaáo, hai chûä "quan" vaâ "quaán" coá àöìng möåt nghôa. Chñnh vò thïë maâ ngûúâi ta coá thïí noái laâ "Quan Thïë Êm" hay "Quaán Thïë Êm" cuäng àûúåc. Vïì sau, goåi tùæt laâ "Quan Êm" hay "Quaán Êm". Theo nghôa cûáu àúâi thò Quaán Êm laâ möåt võ Böì Taát coi xem tiïëng kïu úã àúâi, cuãa chuáng sanh kïu tïn Ngaâi maâ Ngaâi cûáu àöå. Tiïëng kïu maâ laåi coi xem àûúåc laâ vò Böì Taát àaä tu chûáng túái coäi saáu cùn10 viïn thöng (àïìu duâng chung àûúåc), nhû tai coá thïí tröng, mùæt coá thïí nghe àûúåc. Theo nghôa tûå tu laâ Böì Taát duâng caái trñ tuïå saáng suöët chiïëu roåi vaâo trong, thêëy roä baãn tñnh vò sao nghe àûúåc tiïëng tùm cuãa thïë gian maâ ngöå àaåo. Thõ laâ hoå, phuå nûä duâng chûä Thõ àïí phên biïåt löëi àùåt tïn khaác nhau vúái nam giúái. Kñnh laâ giûä gòn nghiïm cêín, khöng phoáng tuáng, buöng lung. Trong kinh Phaáp Hoa, phêím Phöí mön noái: "Chuáng sanh tham duåc quaá, thûúâng niïåm Cung kñnh Quaán Thïë Êm Böì Taát, tûå nhiïn saåch loâng tham duåc; chuáng sanh hay giêån dûä, thûúâng niïåm Cung kñnh Quaán Thïë Êm Böì Taát, liïìn saåch loâng giêån dûä; chuáng sanh ngu si thûúâng niïåm Cung Kñnh Quaán Thïë Êm Böì Taát, liïìn hïët ngu si". Àoá chñnh laâ nghôa chûä Kñnh, laâ cöng hiïåu cuãa chûä Kñnh. Hiïíu àûúåc nghôa cuãa chûä Kñnh, laâm àûúåc hïët nhû chûä Kñnh tûác laâ tiïën àïën àûúåc hún nûãa con àûúâng vaâo àaåo. Khi Thõ Kñnh àïën chuâa Tõnh Vên, hoaâ thûúång àùåt tïn laâ Kñnh Têm cuäng cuâng möåt yá naây. Hiïíu àûúåc nhûäng yá nghôa cao quñ àoá, chuáng ta seä khöng coân thùæc mùæc taåi sao Thõ Kñnh laåi àûúåc thêìn tûúång hoaá nhû laâ Böì Taát Quaán Thïë Êm. Cuäng vò Thõ Kñnh àaä nuöi dûúäng àûúåc àûác tñnh Tûâ Bi nhêîn nhuåc nhû Ngaâi Quaán Thïë Êm Böì Taát nïn ngûúâi àúâi liïn tûúãng àïën Böì Taát Quan Êm vaâ xem naâng laâ hònh tûúång hoaá thên cuãa Ngaâi. Nhòn chung, Quan Thïë Êm (Avalokitesvara) laâ võ Böì taát vúái haånh nguyïån luön lùæng nghe 7. Thñch Minh Chêu, 2000, Phaáp Cuá Kinh, 9, Nxb. Tön Giaáo. 8. Kinh Phaåm Voäng. 9. Nguyïîn Àöëng Chi, 1974, Kho taâng truyïån Cöí tñch Viïåt Nam, T.IV, Nxb. KHXH. 10. Saáu cùn: Mùæt, tai, muäi, lûúäi, thên vaâ yá. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦77 tiïëng kïu khöí àau cuãa cuöåc àúâi röìi tòm caách cûáu giuáp. Hònh tûúång Ngaâi àûúåc mö taã trong kinh Phaáp Hoa laâ möåt ngûúâi nam nhûng khi Phêåt giaáo truyïìn sang Têy Taång, Trung Hoa, Triïìu Tiïn vaâ Viïåt Nam, Böì taát àûúåc tön thúâ hêìu hïët dûúái daång nûä thên, meå hiïìn Quan Thïë Êm. Búãi theo kinh Phaáp Hoa, Böì taát coá khaã nùng thõ hiïån vö biïn thên, tuyâ theo hoaân caãnh vaâ àiïìu kiïån maâ hiïån thên tûúng ûáng àïí cûáu àöå: "Nïëu cêìn hiïån ra thên gò àïí cûáu àöå thò Quan Êm hiïån ra thên àoá nhû: Thên quöëc vûúng, thên tïí tûúáng, thên nhi àöìng, thên phuå nûä v.v.."11. Truyïån tñch vïì Quan Êm Thõ Kñnh úã Viïåt Nam àûúåc hònh thaânh dûåa trïn quaá trònh tiïëp biïën vùn hoaá vaâ cú súã "thõ hiïån" naây. Sûå tñch Quan Êm Thõ Kñnh àûúåc lûu truyïìn phöí biïën trong dên gian Viïåt Nam tûâ xûa qua nghïå thuêåt haát cheâo, truyïån thú vaâ gêìn àêy nhêët laâ truyïån vùn xuöi. Theo taác giaã Nguyïîn Lang: "Truyïån thú Quan Êm Thõ Kñnh (baãn Nöm) hiïån chûa biïët àûúåc saáng taác trong thúâi gian naâo. Baãn Viïåt ngûä do Nguyïîn Vùn Vônh êën haânh nùm 1911, göìm 788 cêu luåc baát vaâ möåt laá thû Kñnh Têm viïët cho cha meå bùçng vùn biïìn ngêîu". Cûá vaâo nöåi dung cuãa truyïån Quan Êm Thõ Kñnh thò coá thïí àêy laâ möåt dõ baãn cuãa Phêåt giaáo Cao Ly (Triïìu Tiïn): "Thõ Kñnh laâ con gaái cuãa nhaâ hoå Maäng, quêån Luäng Taâi, thaânh Àaåi Bang, nûúác Cao Ly"12. Tuy vêåy, böëi caãnh cuãa cêu chuyïån Quan Êm Thõ Kñnh liïn quan mêåt thiïët àïën möåt ngöi chuâa cöí úã miïìn Bùæc nûúác ta, Phaáp Vên tûå (chuâa Dêu, Bùæc Ninh). Vaâ Phêåt Baâ chuâa Dêu àûúåc xem laâ Phêåt Baâ Quan Êm Thõ Kñnh, thïí hiïån qua cêu ca dao: "Xem trong coäi nûúác Nam ta. Chuâa Vên coá Àûác Phêåt Baâ Quan Êm". Hònh aãnh Quan Êm Thõ Kñnh böìng con trïn tay, qua nhiïìu dõ baãn rêët gêìn guäi vaâ tûúng àöìng vúái nhûäng cêu chuyïån vïì Quan Êm àöìng tûã vaâ Quan Êm töëng tûã. Theo caác nhaâ nghiïn cûáu, tûúång Quan Êm tay öm àöìng tûã lêìn àêìu tiïn xuêët hiïån trong lõch sûã tñn ngûúäng tûúång hònh taåi Viïåt Nam vaâo the kó thûá XVII vaâ àaä trúã nïn nöíi tiïëng vaâo thïë kó thûá XVIII, hiïån nay vêîn coân baão lûu taåi nhiïìu chuâa. 2.2. Caác nhên vêåt tiïu biïíu trong truyïån cöí thïí hiïån tinh thêìn Tûâ Bi Qua tòm hiïíu nöåi dung truyïån Quan Êm Thõ Kñnh, chuáng ta cuäng àaä thêëy sûå xuêët hiïån khaác nhau cuãa möîi nhên vêåt. Naâo laâ Cha meå cuãa Thõ Kñnh, chaâng Thiïån Sô (chöìng cuãa Thõ Kñnh), cha meå chöìng cuãa Thõ Kñnh. Röìi àïën Sû cuå chuâa Tõnh Vên, Thõ Mêìu, cha meå Thõ Mêìu, Lyá trûúãng, ngûúâi àêìy túá trong nhaâ Thõ Mêìu, cho àïën sûå xuêët hiïån cuãa àûáa treã con Thõ Mêìu, dên laâng vaâ cuöëi cuâng laâ hònh aãnh Àûác Phêåt hiïån ra àoán Kñnh Têm. Coá thïí noái, möîi nhên vêåt trong cêu chuyïån àïìu thïí hiïån möåt tñnh caách riïng. Thïë nhûng, nïëu xeát vïì caác nhên vêåt tiïu biïíu mang tñnh Tûâ Bi, chuáng ta thêëy chó coá ba nhên vêåt, àoá laâ Àûác Phêåt, Sû cuå vaâ nhên vêåt chñnh laâ Kñnh Têm. Vúái Sû cuå chuâa Tõnh Vên, khi Thõ Kñnh àïën chuâa xin baái sû phuå vaâ nguyïån àûúåc xuêët gia àêìu Phêåt, Sû cuå thêëy Thõ Kñnh hiïìn laânh vaâ toã loâng möå àaåo, nïn àaä nhêån cho xuêët gia vaâ àùåt tïn laâ Kñnh Têm, vúái yá nghôa laâ thaânh kñnh giûä gòn têm àaåo. Trong luác Thõ Kñnh àang lêm vaâo hoaân caãnh ngöín ngang, oan ûác khöng biïët toã baây cuâng ai. Gia àònh chöìng laâ núi nûúng naáu cuãa àúâi naâng, vêåy maâ àaä bõ hoå àuöíi xua vaâ khinh reã, thêåt coân khöí àau naâo bùçng. Thõ Kñnh caãm thêëy quaá tuãi nhuåc, khöng coân mùåt muäi naâo trúã vïì nhaâ cha meå ruöåt. Giûäa luác lang thang, bú vú trong nöîi khöí àau àoá, may nhúâ coá Sû cuå múã röång loâng Tûâ, dang tay cûáu giuáp, Thõ Kñnh múái öín àõnh têm höìn vaâ tiïëp tuåc duy trò maång söëng. Vaâ luác naây, àêëng Tûâ Bi cao töåt nhêët maâ Kñnh Têm hûúáng àïën àïí laâm àöång lûåc tu haânh laâ Àûác Phêåt. Nhûng röìi, àúâi naâng laåi thïm möåt lêìn nûäa phaãi gaánh chõu nöîi oan uöíng. Giûäa luác bõ Lyá trûúãng cho lñnh àaánh àêåp, khaão tra, baân tay Tûâ Bi cuãa Sû cuå laåi cûáu Kñnh Têm thoaát chïët. Khöng nhûäng Sû cuå chõu nöåp phaåt àïí àûa Kñnh Têm vïì, maâ coân cho Kñnh Têm dûång möåt cùn lïìu bïn chuâa àïí saám höëi löîi lêìm. Hònh aãnh Tûâ Bi cuãa Sû cuå, khiïën chuáng ta liïn tûúãng àïën hònh aãnh cuãa nhûäng võ tiïn, öng Buåt hay nhûäng cuå giaâ trong caác truyïån cöí tñch khaác, cuäng àaä luön sùén loâng cûáu giuáp nhûäng ngûúâi hiïìn laânh maâ vêëp phaãi khöí àau. Quaã thêåt, àiïím àùåc sùæc cuãa truyïån cöí laâ thïë. 11. Kinh Phaáp Hoa - Phêím Phöí Mön. 12. Nguyïîn Lang, 1994, Viïåt Nam Phêåt giaáo sûã luêån, T.II, Nxb. Vùn hoåc Haâ Nöåi. 78♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Nhûäng hònh aãnh àoá chñnh laâ thïí hiïån tònh yïu thûúng con ngûúâi cuãa dên töåc Viïåt Nam, thïí hiïån tñnh Tûâ Bi cuãa àaåo Phêåt àaä thêm nhêåp vaâo nïëp söëng vùn hoaá, àaåo àûác cuãa dên töåc Viïåt. Vaâ hònh aãnh Sû cuå trong truyïån cöí Quan Êm Thõ Kñnh cuäng khöng vûúåt ngoaâi truyïìn thöëng töët àeåp àoá. Dêîu trong cêu chuyïån, hònh aãnh Sû cuå xuêët hiïån khöng nhiïìu, nhûng àaä veä lïn àûúåc neát àeåp cuãa loâng Tûâ Bi, neát àeåp tònh thûúng cuãa ngûúâi dên Viïåt. Möåt hònh aãnh Tûâ Bi àùåc trûng nûäa, àoá la Àûác Phêåt. Trong cuöëi cêu chuyïån, Ngaâi àaä hiïån ra àïí àoán tiïëp Kñnh Têm vïì thïë giúái giaãi thoaát vaâ phong cho Kñnh Têm laâm Phêåt baâ Quan Êm Thõ Kñnh. Chó möåt tònh tiïët nhoã naây thöi, nhûng àaä mang àïën cho ngûúâi àoåc möåt niïìm tin chùæc chùæn, àoá laâ ngûúâi coá loâng Tûâ Bi, biïët laâm àiïìu laânh thò duâ coá traãi qua gian khoá thïë naâo, cuöëi cuâng cuäng seä àûúåc àïìn buâ thñch àaáng. Àiïìu naây thïí hiïån roä qua hònh aãnh Quan Êm Thõ Kñnh hiïån ra giûäa àaám mêy nguä sùæc vaâ àûúåc àêëng Àaåi Tûâ Àaåi Bi (Àûác Phêåt) àûa tay tiïëp dêîn. Vúái hònh aãnh Kñnh Têm Tûâ Bi nhên aái, chõu nhêîn nhõn, gaánh chõu nöîi oan àïí cûáu giuáp ngûúâi khaác, phaãi noái rùçng, ta thêåt khoá nghô baân. Neát tiïu biïíu cuãa nhên vêåt chñnh àaä taåo nïn möåt cöët truyïån thêåt söëng àöång vaâ mang tñnh hiïån thûåc, taác àöång sêu sùæc àïën têm höìn ngûúâi àoåc. 2.3. Neát àùåc sùæc cuãa nhên vêåt thïí hiïån tinh thêìn Tûâ Bi Ai cuäng biïët, truyïån Quan Êm Thõ Kñnh àûúåc lûu truyïìn trong dên gian qua caác thïë hïå àaä hún möåt thïë kó röìi, vaâ nhên vêåt cöët loäi taác àöång sêu xa vaâo têm ngûúâi àoåc chñnh laâ Kñnh Têm. Kñnh Têm laâ hònh aãnh cuãa loâng tha thûá bao la vaâ àûác nhêîn nhuåc khöng búâ bïën. Àûác tñnh Tûâ Bi vaâ nhêîn nhõn êëy cuãa Kñnh Têm àûúåc thïí hiïån roä neát nhêët qua ba tònh caãnh: Trûúác tiïn ta thêëy, Thõ Kñnh chó vò thêëy súåi rêu cùçm cuãa Thiïån Sô moåc chöî khöng töët, súå ngûúâi àúâi nhòn thêëy àaâm tiïëu chùèng hay cho chöìng. Sùén keáo may, naâng nheå nhaâng giú lïn, àõnh cùæt súåi rêu khi Thiïån Sô nguã say. Muäi keáo hiïìn laânh chûa kõp chaåm àïën cùçm thò Thiïån Sô chúåt thûác tónh, thïë laâ naâng bõ chöìng cuâng cha meå vaâ dên laâng gaán cho töåi "saát phu". Moåi lñ leä biïån baåch vaâ lúâi van xin cuãa naâng Thõ Kñnh khöng laâm sao giaãi toaã àûúåc nöîi oan. Naâng chó coân caách rúâi nhaâ chöìng ra ài. Thïë nhûng, luác ra ài naây, naâng khöng hïì mang niïìm oaán hêån nhûäng ngûúâi àaä vu oan cho naâng. Luác naây, naâng chó biïët möåt mònh hiïíu vaâ thûúng cho mònh. Coá leä chñnh naâng laâ ngûúâi hiïíu mònh hún ai hïët: "Trúâi cao, àêët laå chêåp chuâng Laâm thên lûä khaách mõt muâ tûúng lai Traách ai chõu möëi duyïn haâi Mònh naâng öm tuãi, ai hay nöîi loâng"13. Àûáng trong hoaân caãnh êëy, thûã xeát laåi mònh, nïëu nhû vêåy thò chùæc gò ta cam chõu möåt mònh. Nïëu phêån nûä nhi chûa laâm gò àûúåc àïí traã thuâ thò ta cuäng öm nöîi oaán hêån chúâ ngaây baáo thuâ. Nhûng naâng Thõ Kñnh thò khöng, naâng chó buöìn tuãi cho phêån mònh, chó thûúng cho söë phêån cuãa mònh. Àêy chñnh laâ thïí hiïån phêìn naâo àûác tñnh Tûâ Bi. Coá leä cuäng tûâ tònh thûúng naây maâ naâng biïët tûå tu, biïët quay laåi nhòn baãn thên mònh, biïët thûác tónh caãnh àúâi vö thûúâng àïí tu têm sûãa taánh vaâ nghõch caãnh àoá cuäng laâ thùæng duyïn cho naâng dûát núå trêìn. ÚÃ àêy ta thêëy, cöët truyïån mang àêåm neát àaåo Phêåt. Àùåc biïåt laâ àûác tñnh Tûâ Bi hûúáng vïì chuáng sanh cuãa naâng Thõ Kñnh rêët vô àaåi, thïí hiïån roä trong àoaån mö taã chuyïån nhên duyïn cuãa naâng Thõ Kñnh vaâ chaâng Thiïån Sô rêët laâ àeåp àöi. Niïìm haånh phuác cuãa àöi vúå chöìng naây ïm àïìm vö cuâng. Ai nghe thêëy maâ khöng khen ngúåi, khöng theâm thuöìng, ao ûúác. Thïë nhûng chùèng bao lêu, chó vò möåt sûå hiïíu lêìm coãn con maâ àaä xaãy ra chuyïån to lúán coân hún nuái Thaái Sún. Thïë múái biïët caãnh àúâi quaã laâ tuöìng huyïîn hoaá. Nhû vêåy, nguyïn nhên àïí coá caãnh duyïn ngang traái naây laâ vò Böì Taát vúái loâng Tûâ Bi muöën hoaá àöå chuáng sanh, biïët cùn taánh chuáng sanh mï lêìm, chêëp trûúác, nïn cuäng phaãi taåo ra caác caãnh huyïîn hoaá nhû thïë àïí thûâa cú maâ chó àiïím cho chuáng sanh biïët chöî mï lêìm, tòm vïì àûúâng giaác ngöå. Thïë röìi, naâng caãi trang nam tûã àïí ài xuêët gia, vò thúâi bêëy giúâ chûa coá chuâa ni cho ngûúâi nûä xuêët gia. Khi vaâo chuâa, naâng rêët nöî lûåc tu têåp, luön yá thûác tûå giaác trong sûå tu têåp (quay laåi taánh nghe cuãa mònh nhû Böì Taát Quaán Thïë Êm). Coá ai chûáng kiïën quaá trònh tu têåp naây vaâ hiïíu àûúåc múái khöng cho naâng "ài tu vò thêët tònh". Nïëu hiïíu theo àaåo lñ thò nghõch duyïn àïën vúái naâng laâ trúå duyïn töët khiïën naâng biïët nhòn laåi mònh, 13. Truyïån thú Quan Êm Thõ Kñnh, baãn Nöm, Baãn Viïåt ngûä do Nguyïîn Vùn Vônh êën haânh nùm 1911. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦79 thêëy vaâ biïët àûúåc caãnh khöí àau cuãa con ngûúâi cuäng chó vò loâng tham muöën khöng cuâng, nïn naâng khúãi loâng thûúng muöën cûáu mònh, cûáu àúâi maâ xuêët gia tu têåp. Nïëu nhû luác naây àûúåc giaãi oan, hoùåc giaã öm hêån trúã vïì nhaâ, tûác laâ khöng thïí hiïån àûúåc àûác tñnh Tûâ Bi cao quñ vaâ laâm gò coá hònh tûúång "Quan Êm Thõ Kñnh" cao àeåp nhû vêåy. Thïë nhûng: "Tûúãng rùçng bïën àêåu yïn thuyïìn Tûåa búâ giaãi thoaát lúâi nguyïìn ban sú Ngúâ àêu coá aã Thõ Mêìu Lùèng lú àiïu nguyïåt àem cêu gieo tònh"14. Mùåc cho Thõ Mêìu buöng lúâi trïu choåc, Kñnh Têm vêîn luön nhêët quaán niïåm Phêåt maâ caãm thûúng cho möåt keã nhû Thõ Mêìu. Caâng thûúng hún cho Thõ Mêìu, coá biïët àêu naâng cuäng àöìng phêån nûä nhi nhû Thõ Mêìu. Trûúác sûå laånh luâng cuãa Kñnh Têm, thúâi gian khöng thïí giuáp ñch gò cho Thõ Mêìu. Cö ta tûác töëi, nhuåc maå àuã àiïìu, àïën nöîi àaä vu khöëng cho Kñnh Têm laâ chuã nhên gêy nïn caái baâo thai cuãa mònh. Cuöëi cuâng àaä àûa Kñnh Têm àïën trûúác laâng àïí xûã töåi. Àau àúán thay, naâng phaãi thûâa nhêån vaâ chõu bõ hònh phaåt, chõu bõ cûúâi chï trûúác mùåt biïët bao ngûúâi. Àuáng laâ naâng Kñnh Têm coá möåt sûác nhêîn kiïn cûúâng. Coá leä cuäng chó vò loâng thûúng ngûúâi, khöng muöën àïí Thõ Mêìu bõ só nhuåc nïn Kñnh Têm àaä gaánh töåi cho Thõ Mêìu nhû gaánh chõu nöîi àau cuãa möåt chuáng sanh, lêëy niïìm àau cuãa chuáng sanh maâ nöî lûåc tu têåp. Kñnh Têm àaä thûåc hiïån àuáng lúâi Phêåt daåy, àuáng vúái haånh nguyïån cuãa möåt võ Böì Taát: "Oan ûác khöng cêìn biïån baåch vò biïån baåch laâ heân nhaát"15. Nöîi oan cuãa Kñnh Têm coá leä moåi ngûúâi chûa ai biïët roä, nhûng chùæc rùçng Thõ Mêìu biïët roä, vaâ chñnh sûå nhêîn naåi naây cuãa Kñnh Têm àaä xoaáy vaâo loâng Thõ Mêìu möåt niïìm trùæc êín, möåt nöîi lo khöng thïí diïîn taã àûúåc. Nïëu Kñnh Têm noái ra cho moåi ngûúâi biïët rùçng mònh laâ gaái, laâ keã bõ oan ûác, thò biïët bao àiïìu àau khöí seä àöí uåp xuöëng cho Thõ Mêìu vúái àûáa con trong buång naâng, cho ngûúâi túá trai cuãa gia àònh Thõ Mêìu àang phaãi lêín tröën vaâ ngay caã cha meå Thõ Mêìu nûäa. Phaãi noái rùçng, coá quaá nhiïìu ngûúâi liïn luåy seä chõu khöí àau vaâ tûâ àau khöí êëy chùæc chùæn seä sinh ra oaán thuâ vaâ cûá nhû thïë chöìng chêët lïn maäi, laâm sao chêëm dûát àûúåc khöí àau. Lúâi daåy cuãa àêëng Tûâ phuå vêîn coân àoá: Hêån thuâ khöng thïí lêëy hêån thuâ maâ diïåt àûúåc. Chó coá loâng Tûâ Bi múái hoaá giaãi àûúåc hêån thuâ. Nghôa laâ nïëu khöng àem loâng Tûâ Bi hoaá giaãi thò hêån thuâ seä chöìng chêët tûâ àúâi naây sang àúâi khaác. Chó coá loâng Tûâ Bi múái cúãi troái àûúåc nhûäng nöîi oan ûác vaâ nhûäng khöí àau cuãa àúâi naâng vaâ bao ngûúâi. Hiïíu àûúåc àiïìu àoá theo tinh thêìn Tûâ Bi cuãa nhaâ Phêåt, Kñnh Têm vui veã nhêîn chõu möåt mònh àïí thay cho nhûäng ngûúâi kia khoãi khöí vaâ cuäng laâ àïí gúä möëi dêy raâng buöåc oaán thuâ cuãa muön ngûúâi trong cuöåc söëng luác bêëy giúâ. Laâ ngûúâi xuêët gia, nhûng trong baãn chêët, Kñnh Têm cuäng laâ möåt ngûúâi phuå nûä. Vò thïë, hún ai hïët, Kñnh Têm hiïíu àûúåc nhûäng haån chïë, nhûäng ñch kó nhoã heåp trong têm höìn cuãa nhûäng ngûúâi cuâng giúái. Cuöåc söëng vaâ tònh caãm cuãa Thõ Mêìu coá nhiïìu uêín khuác riïng. Viïåc "khöng chöìng maâ coá chûãa" cuãa Thõ Mêìu (cuãa ngûúâi phuå nûä noái chung) àöëi vúái àaåo àûác nghiïåt ngaä cuãa xaä höåi thúâi êëy laâ möåt töåi traång lúán. Hònh phaåt coá thïí laâ goåt toác, böi vöi röìi thaã beâ tröi söng. Vò vêåy, chuáng ta coá thïí hiïíu thïm, viïåc Thõ Mêìu àöí töåi cho Kñnh Têm, khöng àún thuêìn chó laâ haânh àöång vu oan giaá hoaå cho keã tu haânh, maâ thêåt ra, àoá coân laâ sûå kïu cûáu loâng Tûâ cûáu khöí núi cûãa Phêåt. Àêy laâ àiïìu cao caã maâ chó coá Kñnh Têm, laâ ngûúâi àûúåc kïët tinh àûác tñnh Tûâ Bi, Trñ tuïå cuãa Phêåt giaáo múái coá thïí sùén saâng chõu oan àïí Thõ Mêìu búát khöí, chõu oan chõu khöí thay cho ngûúâi khaác khi cuöåc àúâi àang coân traân àêìy bêët cöng nghiïåt ngaä. Àûác tñnh Tûâ Bi êëy coân àûúåc thïí hiïån roä nhêët qua lêìn thûã thaách thûá ba, àoá laâ luác Kñnh Têm chõu oan trúã vïì. Luác naây naâng khöng coân úã trong chuâa nûäa maâ phaãi ra úã möåt mònh trong cùn choâi nhoã ngoaâi tam quan cuãa chuâa. Cùn bïånh luác bõ àaánh àoân coân chûa thuyïn giaãm thò Thõ Mêìu àïën trao con bùæt Kñnh Têm nuöi dûúäng. Kñnh Têm ngheån ngaâo öm haâi nhi vaâo loâng nhû truyïìn húi êëm cuãa hai söë phêån khöí àau riïng. Kñnh Têm tûå hoãi röìi àêy tiïëng tai seä àïën àêu nûäa? Nhûng trûúác mùæt phaãi cûáu lêëy möåt sinh maång vûâa chaâo àúâi haäy coân ngêy thú. Thïë laâ Kñnh Têm àaânh nhêîn nhõn àïí nuöi treã thú vö töåi. Ngaây ngaây phaãi chõu nhuåc, chõu àau àïí ài xin sûäa vïì cho àûáa beá. 14. Truyïån thú Quan Êm Thõ Kñnh, baãn Nöm, Baãn Viïåt ngûä do Nguyïîn Vùn Vônh êën haânh nùm 1911. 15. Möåt trong mûúâi àiïìu Têm niïåm cuãa Àûác Phêåt daåy. 80♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Laâng trïn khöng àûúåc thò xoám dûúái, nhûng hêìu hïët àïìu bõ moåi ngûúâi phó baáng. Coá ngûúâi phun nûúác boåt vaâo mùåt, hoùåc nhêîn têm neám caát vaâo cheán sûäa ñt oãi vûâa xin àûúåc, coá ngûúâi khi thêëy Kñnh Têm chûa àïën cöíng àaä vöåi àoáng cûãa laåi vaâ coân xui choá ra cùæn, Kñnh Têm chó coân caách bùng rûâng khi hûâng àöng hoùåc trúâi töëi sang têån maäi laâng khaác múái hi voång tòm xin ñt sûäa nuöi treã, búãi khöng coân caách naâo khaác hún. Coá ngaây, duâ buång àoái chên run maâ vêîn phaãi böìng àûáa beá ài tòm sûäa, thêåt laâ nöîi khöí quaá lúán so vúái àúâi naâng. Thúâi gian cûá thïë tröi qua vúái bao nhiïu nöîi uêín khuác àoaån trûúâng. Viïåc Thõ Mêìu àem con boã trûúác cöíng Chuâa laâ sûå gûãi gùæm àuáng núi, àuáng chöî. Tñnh húåp lñ úã àêy khöng àún giaãn chó vò Thõ Mêìu thêëy Kñnh Têm mùåc nhiïn chõu oan nhêån töåi, maâ quan troång hún laâ Thõ Mêìu àaä nhêån ra àûúåc àûác Tûâ Bi quaãng àaåi úã bêåc chên tu naây. Chó coá Kñnh Têm múái coá thïí dang tay cûáu röîi cuöåc àúâi cö. Vaâ thïë laâ cö àaä tòm àïën cêìu sûå cûáu giuáp núi Kñnh Têm. Trûúác kia, giûäa àïm khuya thanh vùæng, coá ai nghe tiïëng khoác theát vò khaát sûäa voång ra tûâ choâi nhaâ Kñnh Têm, khöng möåt ngoån àeân chong maâ àûát ruöåt, thûúng cho ngûúâi, thò giúâ àêy laâ tiïëng vui àuâa cuãa àûáa beá, hay tiïëng hoåc kinh àúát gioång múái dïî thûúng laâm sao! Thïë nhûng, chuá àêu coá biïët, bêëy nhiïu tuöíi àúâi laâ bêëy nhiïu cheán sûäa àûúåc nhên lïn haâng trùm lêìn, maâ trong àoá chûáa àûång naâo laâ nûúác mùæt lêîn tònh thûúng cuãa Kñnh Têm. Chó coá têëm loâng võ tha vö biïn êëy múái chõu àûång àûúåc gian truên àïí nuöi lúán möåt àûáa treã trong hoaân caãnh eáo le nhû thïë. Naâng àaä êm thêìm söëng vaâ tu têåp nhû vêåy, vêîn cam chõu nuöi con nhû vêåy cho àïën cuöëi àúâi. Luác sùæp lêm chung, naâng àïí laåi cho Thêìy möåt bûác thû vaâ êm thêìm ra ài khöng möåt lúâi tûâ giaä, khöng möåt lúâi cêìu xin àûúåc giaãi oan. Trong bûác thû naâng àïí laåi cho Thêìy, coá àoaån nöåi dung viïët thêåt xuác àöång: "Kñnh baåch Thêìy! Àiïìu trûúác tiïn, con phaát löì saám höëi Lûâa döëi caã Thêìy caãi daång nam nhên Àïí àûúåc xuêët gia àöå nghiïåp baãn thên Mong lûúång caã vaån lêìn hó xaã" Thïë laâ naâng àaä ra ài. Cuäng nhûäng dên laâng êëy, nhûäng con ngûúâi êëy, giúâ àêy trûúác mùæt hoå laâ möåt cùn choâi xiïu veåo cuâng àûáa beá lúán lïn, àaä àaánh tan ài nhûäng thaânh kiïën nùm naâo. Tûâ cùn choâi êëy, hoå àaä caãm nhêån àûúåc baâi hoåc thêëm thña, hoå ngheån ngaâo nhêån ra têëm loâng Tûâ Bi vö búâ cuãa Thõ Kñnh. Naâng naâo muöën thuâ oaán keáo daâi nïn àaä lêëy tònh thûúng xoaá boã hêån thuâ. Vaâ quaã thêåt nhû vêåy, trong buöîi lïî traâ tò cho Sû Kñnh Têm. Luác êëy, moåi ngûúâi trong chuâa vaâ dên trong laâng àïìu àïën àïën tham dûå thêåt àöng àuã. Luác naây, chùæc chùæn rùçng khöng coân traái tim naâo mang oaán thuâ vaâ hêìu nhû trong têm höìn ngûúâi naâo cuäng rung lïn möåt nhõp thûúng yïu vaâ tha thûá cho nhau. Traái tim Böì taát cuãa Kñnh Têm àaä ài vaâo traái tim moåi ngûúâi thêåt sêu àêåm tûâ àoá. Àöëi vúái naâng, coi nhû cöng haånh möåt àúâi àaä troån veån, vaâ nhûäng nghõch duyïn kia laâ sûå taác thaânh hûäu ñch cho naâng thaânh cöng viïn maän. Coân ngûúâi dên luác naây àaä nghô rùçng möåt con ngûúâi nhû thïë chó coá haâng Böì Taát, Thaánh nhên múái laâm àûúåc, nïn trûúác mùæt hoå laâ hònh aãnh Böì Taát Quaán Êm hiïån thên Thõ Kñnh vaâ têm laânh àoá àaä tön thúâ Ngûúâi nhû chñnh hònh aãnh Quan Êm cho àïën höm nay, naâng àaä thaânh Böì Taát trong loâng moåi ngûúâi. Qua àêy cuäng cho ta thêëy rùçng, baãn thïí chên têm cuãa con ngûúâi vêîn trong saåch nhû têëm gûúng saáng. Chó vò sûå ham muöën cuãa saáu cùn húåp vúái saáu trêìn16 maâ con ngûúâi töëi tùm muâ mõt, laâm àuã chuyïån sai lêìm, maäi gêy khöí àau. Cuäng nhû gûúng saáng àïí buåi baám vaâo thò thêëy töëi sêìm. Nïëu biïët höëi tónh, nhêån ra nhûäng sai lêìm trûúác; hoùåc vò danh vò lúåi maâ laâm traái chên têm, nay biïët höëi hêån, gùæng sûác sûãa àöíi thò cuäng nhû àaä lau saåch buåi trêìn, gûúng laåi saáng nhû xûa, tûác saåch hïët mï lêìm, baãn thïí chên têm laåi hiïån baây. Ngûúâi coá trñ tuïå biïët roä leä àoá, nïn nhêët cûã nhêët àöång chó tûå xeát mònh, duâ àúâi coá ghen gheát vaâ vu oan giaá hoaå cuäng khöng oaán traách maâ caâng thïm gùæng cöng tu tiïën, àïën luác nûúác caån àaá trú thò phaãi traái thûåc giaã, ai ai cuäng biïët roä, cêìn gò phaãi biïån baåch, phên trêìn. Thïë gian khöng coá con mùæt trñ tuïå, coá mêëy ai biïët toã ngöå chên têm, nïn sûå khen chï cuãa hoå laâm gò coá giaá trõ chên thûåc, nïëu nhû cûá theo àúâi vaâ cuâng àúâi chòm nöíi thò coân gò laâ ta nûäa. Chñnh vò thïë maâ àaä coá nhiïìu võ Thaánh Hiïìn vò àaåo quïn mònh. Cuäng vò thûúng àúâi mï muöåi nïn Àûác Phêåt múái ra àúâi àïí giaáo hoaá, duâ àúâi coá àöåc aác àïën àêu, 16. Saáu trêìn: Sùæc, thanh, hûúng, võ, xuác, phaáp. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦81 Àûác Phêåt cuäng chó ruã loâng thûúng àïí tòm caách cûáu àöå, khöng hïì giêån gheát maâ laåi coân thûúng hún nûäa. Àoåc truyïån Quaán Êm Thõ Kñnh múái caãm nhêån àûúåc sûå tu haânh nhêîn nhuåc cuãa naâng. Naâng cuäng vò loâng thûúng tûúãng, muöën cûáu ngûúâi, cûáu àúâi thoaát khoãi voâng lêín quêín khöí àau, nïn chêëp nhêån moåi tai ûúng àïën vúái mònh. Sûå nhêîn naåi cao töåt cuãa Thõ Kñnh chó coá loâng thûúng yïu thêåt röång lúán múái nhêîn nhõn àûúåc. Coân nïëu chuáng ta nhoã nhen ñch kó, chó biïët nghô àïën baãn thên mònh hay ngûúâi thên cuãa mònh, khöng traãi loâng thûúng àïën moåi ngûúâi thò cöng haånh to lúán nhû Thõ Kñnh chùèng bao giúâ thûåc hiïån àûúåc. Cöng haånh tu têåp cuãa Thõ Kñnh coân thïí hiïån úã goác àöå rêët röång lúán, thuöåc lônh vûåc Àaåi Tûâ Àaåi Bi, coá nghôa laâ laâm têët caã vò ngûúâi maâ khöng hïì thêëy mònh laâm. Àêy múái àñch thûåc laâ àaåi Tûâ Bi. Thõ Kñnh àaä nhêån laänh têët caã nhûäng nöîi oan àïën vúái mònh maâ khöng hïì kïí lïí. Àïën caã viïåc àau àúán nhêët laâ nhêån nuöi con cho Thõ Mêìu laâ phûúác àûác rêët lúán maâ naâng cuäng khöng hïì kïí cöng. Xem àêy múái biïët Thõ Kñnh àaä thûåc hiïån àuáng caái nghôa "vö tûúáng", khöng coân thêëy "nùng vaâ súã" nhû lúâi Àûác Phêåt àaä daåy. Thêåt sûå, cuäng nhúâ thûåc hiïån àuáng caái nghôa vö tûúáng naây nïn Thõ Kñnh múái àûúåc mïånh danh laâ "Quan Êm Thõ Kñnh". Vaâ nïëu nhû Thõ Kñnh tûå kïí cöng thò cuöåc àúâi Thõ Kñnh àêu coân gò goåi laâ Tûâ Bi, laâ cao quñ. 3. Sûå aãnh hûúãng cuãa nhên vêåt mang tñnh tûâ bi trong truyïån cöí vaâ trong cuöåc söëng àúâi thûúâng 3.1. Bûúác phaát triïín cuãa cêu chuyïån qua sûå hiïån hûäu nhên vêåt mang tñnh Tûâ Bi Qua sûå tòm hiïíu tònh tiïët cêu chuyïån Quan Êm Thõ Kñnh, chuáng ta thêëy àûúåc sûå eáo le, nghiïåt ngaä cuãa cuöåc àúâi nhên vêåt Thõ Kñnh. Múái tòm hiïíu nhûäng tònh tiïët ban àêìu, dûúâng nhû chûa coá gò àùåc sùæc coá thïí taác àöång vaâo têm trñ ngûúâi àoåc. Vúái sûå xuêët hiïån cuãa möåt cö gaái xinh àeåp, nïët na àûúåc saánh duyïn cuâng chaâng trai chùm chó hoåc haânh vaâ söëng haånh phuác bïn nhau. Àoá laâ chuyïån thûúâng tònh trong cuöåc söëng, ai cuäng coá thïí thêëy àûúåc. Thïm bûúác nûäa, cêu chuyïån àaä bùæt àêìu àûa vaâo möåt tònh tiïët eáo le laâ Thõ Kñnh bõ gia àònh chöìng vu oan saát phu vaâ àuöíi naâng ra ài. Thiïët nghô, nïëu cêu chuyïån chó phaát triïín àïën àoá, nghôa laâ cho rùçng naâng ra ài vaâ thúâi gian sau àûúåc minh oan laâ trong saåch vaâ àûúåc trúã vïì gia àònh, söëng haånh phuác bïn chöìng; thïë thò cêu chuyïån khöng coá gò gêy êën tûúång sêu sùæc trong loâng ngûúâi àoåc, khöng mang àïën cho ngûúâi àoåc möåt baâi hoåc àaåo àûác, vùn hoaá naâo cao quñ caã. Thïë nhûng, tûâ khi xuêët hiïån thïm nhûäng tònh tiïët oan traái hún vaâ bao nghõch caãnh àöí döìn lïn cuöåc àúâi Thõ Kñnh, maâ naâng vêîn nhêîn nhõn chõu àûång, khöng cêìn biïån baåch, minh oan. Naâng chêëp nhêån gaánh chõu nöîi àau khöí àïí coá thïí hoaá giaãi oaán húân giûäa con ngûúâi vúái nhau. Vaâ coá thïí noái, nhúâ vaâo nhûäng sûå nhêîn nhõn àoá, àaä taåo nïn neát tiïu biïíu vïì àûác Tûâ Bi, nhêîn nhuåc, giuáp cêu chuyïån phaát triïín theo chiïìu hûúáng thùng tiïën, löi cuöën ngûúâi àoåc phaãi tiïëp tuåc theo doäi cho àïën cuâng. Àiïím nghïå thuêåt kheáo leáo, àùåc sùæc cuãa vùn hoåc dên gian laâ thïë. Dêîu àêy chó laâ nhûng cêu chuyïån truyïìn miïång bònh thûúâng, nhûng àaä taåo nïn àûúåc taác phêím vùn hoåc dên gian coá giaá trõ, laâ baâi hoåc giaáo duåc mang yá nghôa hiïån thûåc thêm sêu vaâ luön mang tñnh hiïån thûåc. Quaã thêåt, bûúác phaát triïín êëy trong cêu chuyïån àaä giuáp ngûúâi àoåc hiïíu àûúåc nhiïìu giaá trõ cao quñ laâ phaãi lêëy tònh thûúng múái xoaá boã àûúåc hêån thuâ, vaâ àïí thaânh tûåu sûå viïåc êëy, àoâi hoãi con ngûúâi phaãi múã röång loâng Tûâ Bi, biïët nhêîn nhõn moåi oan traái, khöng traách húân, khöng phên minh, búãi sûå thêåt thò noá vêîn laâ sûå thêåt vaâ gieo rùæc àiïìu laânh thò khöng bao lêu cuäng gùåt haái àûúåc quaã laânh tûúng xûáng. Àoá laâ qui luêåt têët yïëu cuãa cuöåc söëng. Kiïíu kïët thuác truyïån Quan Êm Thõ Kñnh laâ kiïíu kïët thuác coá hêåu, mang tñnh truyïìn thöëng cuãa caác taác phêím tûå sûå Viïåt Nam. Tûâ tònh tiïët oan khiïn naây àïën oan khiïn khaác, nhûng vúái loâng Tûâ Bi bao la, biïët nhêîn nhõn, biïët chêëp nhêån, Kñnh Têm àaä àûúåc dên gian tön vinh cöng haånh tu haânh êëy thêåt xûáng àaáng cho moåi ngûúâi noi theo. Vaâ cuöëi cuâng, oan khiïn àúâi naâng khöng phaãi do naâng biïån baåch maâ hïët, chñnh do núi haânh àöång tu têåp Tûâ Bi cuãa naâng àaä chuyïín hoaá àûúåc têm thûác cuãa con ngûúâi. Vaâ tûå nhiïn noá àûúåc göåi saåch. 3.2. Sûå aãnh hûúãng cuãa nhên vêåt mang tñnh Tûâ Bi - Quan Êm Thõ Kñnh trong cuöåc söëng àúâi thûúâng Coá thïí noái, Tûâ Bi laâ möåt trong nhûäng neát tiïu biïíu cuãa àaåo Phêåt. Trong sûå gùæn boá vúái àúâi söëng cuãa dên töåc Viïåt Nam cuäng nhû vúái vùn hoåc, möåt phêìn tñnh chêët Tûâ Bi cuãa àaåo Phêåt àaä àûúåc hònh 82♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N tûúång hoaá qua hònh aãnh Phêåt Baâ Quan Êm: "Cha giaâ laâ Phêåt Thñch Ca Meå giaâ nhû thïí Phêåt Baâ Quan Êm Nhúá ngaây xaá töåi voång nhên Lïn chuâa lïî Phêåt, àïìn ún sinh thaânh"17. Cuå thïí, tûâ sûå aãnh hûúãng cuãa cêu chuyïån Quan Êm Thõ Kñnh vaâo trong cuöåc söëng cuãa ngûúâi dên Viïåt Nam, giuáp chuáng ta thêëy àûúåc nhiïìu àiïìu vïì vùn hoåc truyïìn thöëng, àùåc biïåt laâ nïëp nghô vaâ cung caách tû duy mang baãn sùæc vùn hoaá dên töåc cuãa ngûúâi dên Viïåt luác bêëy giúâ. Nghôa laâ ngoaâi viïåc giuáp, chuáng ta thêëy sûå aãnh hûúãng to lúán cuãa tinh thêìn Tûâ Bi Phêåt giaáo, coân thêëy àûúåc sûå thêåt vïì cuöåc söëng luác êëy. Àiïìu àêìu tiïn chuáng ta thêëy, àoá laâ Thõ Kñnh àûúåc sinh ra trong cuöåc àúâi àêìy oaán than, khöí nhuåc, nïn oan khöí cuäng bao truâm lïn thên phêån naâng nhû boáng vúái hònh. Mùåc duâ naâng laâ möåt thiïëu nûä xinh àeåp, nïët na, hiïëu àïî, nhûng may mùæn cuöåc àúâi coá bao giúâ móm cûúâi vúái naâng àêu. Chó vò thiïån yá muöën cùæt súåi rêu moåc ngûúåc trïn cùçm cuãa chöìng maâ naâng phaãi chõu haâm oan laâ keã coá yá àöì saát chöìng, àïí röìi phaãi tuãi phêån nûä nhi, lúä àûúâng gia thêët. Khöng ai ngoaâi Thõ Kñnh, laâ ngûúâi thêëu hiïíu sûå hêím hiu àaáng buöìn trong thên phêån chñnh mònh. Trong xaä höåi luác bêëy giúâ, nöîi khöí cuãa ngûúâi phuå nûä laâ tiïu biïíu, laâ àùåc trûng cho nöîi khöí cuãa kiïëp ngûúâi. Nïëu truyïån Quan Êm Thõ Kñnh laâ taác phêím diïîn àaåt nghïå thuêåt cho möåt mïånh àïì lúán vïì xaä höåi êëy, thò Thõ Kñnh laâ ngûúâi àûúåc dên gian trao gûãi tû tûúãng naây. Khi choån naâng Thõ Kñnh laâm nhên vêåt trung têm cuãa taác phêím, coá leä dên gian àaä nhêån ra sû cao quñ vaâ vô àaåi êëy cuãa ngûúâi phuå nûä núi Thõ Kñnh. Thõ Kñnh - Kñnh Têm àaä bûúác tûâ nöîi oan naây àïën nöîi oan khaác. Àau khöí vaâ tuãi nhuåc vö cuâng, nhûng naâng vêîn àuã sûác, êm thêìm vûúåt qua têët caã. Àiïìu naây cho thêëy, ngûúâi phuå nûä ngoaâi viïåc phaãi tuên thuã àaåo "tam toâng", hoå coân coá têëm loâng bao dung, àûác hi sinh, nhêîn nhuåc trûúác nhiïìu nghõch caãnh cuãa cuöåc àúâi. Maâ Kñnh Têm laâ àaåi diïån tiïu biïíu cho loâng bao dung, àûác Tûâ Bi vaâ haånh nhêîn nhuåc röång lúán cuãa ngûúâi phuå nûä. "Nöîi oan Thõ Kñnh" àaä trúã thaânh möåt thaânh ngûä trong lúâi ùn tiïëng noái hùçng ngaây cuãa nhên dên Viïåt Nam. Sûå nhêîn nhuåc chõu oan cuãa Thõ Kñnh, àöi luác vêîn coá nhûäng ngûúâi xem àoá laâ thaái àöå phaãn khaáng thuå àöång, tiïu cûåc. Thêåm chñ, viïåc Thõ Kñnh vò quaá khöí àau trong àûúâng tònh, chaán àúâi oan khöí nïn vaâo chuâa tu àaä taåo nïn sûå hiïíu nhêìm vïì àöång cú vaâ lñ tûúãng xuêët gia cuãa ngûúâi tu sô Phêåt giaáo. Nhûng vúái sûå thêm nhêåp giaá trõ sêu sùæc cuãa tinh thêìn Tûâ Bi Phêåt giaáo, con ngûúâi àaä hoaá giaãi àûúåc sûå hiïíu biïët phiïën diïån êëy. Vaâ hoå àaä giaãi thñch rùçng Thõ Kñnh vöën laâ gaái giaã trai àïí tu haânh laåi bõ vu oan phaåm sùæc giúái vúái Thõ Mêìu thò rêët trúá trïu. Thûåc ra nöîi oan naây nùång hún nöîi oan trûúác, nhûng muöën thanh minh thò bùçng chûáng cuäng rêët dïî daâng. Àiïìu kò laå laâ Kñnh Têm chó lùång leä nhêîn nhuåc chõu oan maâ khöng hïì coá möåt lúâi minh oan naâo. Nhûäng duång yá thêm sêu trong nghïå thuêåt vaâ tû tûúãng Tûâ Bi cuãa ngûúâi xûa laâ thïë. Vaâ sûå biïíu löå mang tñnh hiïån thûåc cuãa tinh thêìn Tûâ Bi êëy trong cuöåc söëng laâ möåt lêìn nûäa, Kñnh Têm sùén saâng nhêån nuöi dûúäng àûáa beá töåi nghiïåp êëy trûúác sûå móa mai cuãa ngûúâi àúâi. Àiïìu naây cho ta thêëy roä rùçng Tûâ Bi khöng thïí hiïíu trïn lñ thuyïët suöng, khöng phaãi laâ tònh thûúng trïn lúâi noái hay giûä trong loâng, maâ tònh thûúng êëy phaãi mang tñnh hiïån thûåc sinh àöång, phaãi àem àïën lúåi ñch thiïët thûåc cho con ngûúâi. Qua quaá trònh tiïëp xuác vúái taác phêím Quan Êm Thõ Kñnh, hêìu nhû trong têm thûác ngûúâi Viïåt Nam luön daânh möåt khöng gian àïí tön troång vaâ àïì cao vai troâ ngûúâi phuå nûä trong xaä höåi vaâ cuöåc söëng. Àùåc biïåt laâ àïì cao àûác tñnh Tûâ Bi, nhêîn nhuåc. Àoá laâ phêím chêët chñnh yïëu àïí giuáp con ngûúâi thaânh cöng trong cöng viïåc, giuáp con ngûúâi hiïíu nhau hún vaâ thûúng yïu nhau hún. Àïí tûâ àoá, cuâng àûa cuöåc söëng ngaây möåt phaát triïín theo chiïìu hûúáng töët àeåp. Truyïån cöí Quan Êm Thõ Kñnh àaä kïë thûâa vaâ phaát huy àûúåc rêët nhiïìu nhûäng di saãn vùn hoaá dên töåc, qua àoá ngûúâi Viïåt àaä baão lûu thaânh cöng, kñ thaác möåt caách chên thûåc, troån veån caách nghô caãm vïì thïë giúái vaâ con ngûúâi. Àöìng thúâi, khùèng àõnh chñnh têm thûác múái laâ yïëu töë laâm nïn baãn sùæc vùn hoaá Viïåt Nam. Àùåc biïåt, tûâ hònh tûúång nöíi bêåt Quan Êm Thõ Kñnh, àaä taác àöång sêu sùæc vaâo cuöåc söëng àúâi thûúâng cuãa ngûúâi dên Viïåt Nam. Hêìu nhû möîi khi thêëy ai laâm àiïìu gò töët hoå àïìu khen vúái nhau rùçng: "Ngûúâi àoá Tûâ Bi nhû Quan Êm Thõ 17. Ca dao Viïåt Nam. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦83 Kñnh". Hoùåc gùåp nhûäng ngûúâi hiïìn laânh maâ phaãi chõu haâm oan, moåi ngûúâi nhòn thêëy liïìn khúãi têm thûúng xoát vaâ hay baão nhau: "Àuáng laâ nöîi oan Thõ Kñnh". Vúái nhûäng cêu noái vu vú àoá, nhûng khöng phaãi laâ khöng coá yá nghôa. Àöi luác trong cuöåc söëng, con ngûúâi gùåp phaãi nhûäng khoá khùn gò, chúåt ai àoá nhùæc àïën àûác tñnh Tûâ Bi, nhêîn nhuåc cuãa Quan Êm Thõ Kñnh, thò coá thïí taác àöång, thay àöíi àûúåc têm tñnh con ngûúâi êëy. Vúái sûå aãnh hûúãng, thêm nhêåp sêu sùæc cuãa nhên vêåt Quan Êm Thõ Kñnh, maâ xaä höåi àaä dûåa vaâo cöët chuyïån êëy, àïí diïîn àaåt qua nhiïìu hònh thûác haát cheâo, kõch noái, caãi lûúng v.v.. nhùçm muåc àñch giaáo duåc con ngûúâi, hûúáng con ngûúâi söëng theo nïëp söëng àaåo àûác laânh maånh, trong saáng àïí cuöåc àúâi àûúåc an vui, phaát triïín hún. Kïët luêån Toám laåi, tòm hiïíu vïì Tûâ Bi Phêåt giaáo vaâ vêån duång tinh thêìn Tûâ Bi êëy àïí tòm hiïíu giaá trõ cao quñ cuãa truyïån cöí Quan Êm Thõ Kñnh giuáp ta ruát ra àûúåc nhiïìu àiïím cöët loäi, cú baãn cuãa tinh thêìn Tûâ Bi trong àaåo Phêåt vaâ neát cao quñ cuãa nhên vêåt Quan Êm Thõ Kñnh, möåt nhên vêåt àaä àûúåc nhên dên ta xem nhû laâ bêåc thaánh, cêìn vaâ nïn nûúng theo hoåc hoãi. Vúái giaá trõ cuãa Tûâ Bi, chuáng ta hiïíu àûúåc rùçng tinh thêìn Tûâ Bi röång lúán, thûåc chêët cuãa noá laâ phaãi coá sûå soi saáng cuãa trñ tuïå röång lúán, thò Tûâ Bi êëy múái thêåt sûå trúã thaânh nïìn giaáo duåc vïì têm lñ, àaåo àûác, nhên vùn vaâ möi sinh cuãa con ngûúâi trong cuöåc söëng möåt caách sêu sùæc, thiïët thûåc vaâ àaåt hiïåu quaã. Truyïån Quan Êm Thõ Kñnh àïì cao haånh nhêîn nhuåc cuâng cûåc cuãa Kñnh Têm laâ do naâng dung chûáa têm Tûâ Bi bao la vaâ têm tûâ êëy àûúåc soi saáng búãi trñ tuïå saáng suöët, nïn naâng múái hiïíu vaâ chêëp nhêån chõu àûång nöîi oan ûác vaâo mònh maâ khöng möåt lúâi oaán traách hay biïån minh. Nhû vêåy ta thêëy, Tûâ Bi trong àaåo Phêåt khöng nhûäng bao la bònh àùèng maâ coân saáng suöët vö cuâng. Loâng thûúng úã thïë gian nhiïìu khi rêët muâ quaáng, khi thûúng traái êëu cuäng troân, khi gheát thò böì hoân cuäng meáo. Riïng Tûâ Bi cuãa àaåo Phêåt khöng phaãi laâ möåt lñ thuyïët suöng, khöng phaãi laâ möåt lñ tûúãng töët àeåp àïí cho ngûúâi àúâi nhòn ngùæm, cuäng khöng phaãi laâ möåt sûác maånh thuå 18. Lúâi giúái thiïåu cuãa saách Vúã cheâo Quan Êm Thõ Kñnh, Nxb. Àaâo Têën, 1966, tr.14. àöång maâ laâ caã möåt hoaåt àöång khöng ngûâng. Tûâ Bi laâ nguöìn göëc cuãa muön haånh laânh, nhûäng haânh àöång töët àeåp àïìu do loâng Tûâ Bi maâ ra caã. Àiïìu êëy thïí hiïån cuå thïí qua cêu chuyïån Quan Êm Thõ Kñnh. Thïë múái biïët, nhên dên ta àaä thêëm nhuêìn tû tûúãng Tûâ Bi cuãa àaåo Phêåt rêët sêu àêåm, àoá laâ tû tûúãng rêët hiïån thûåc vaâ hûäu ñch. Qua bao nghõch caãnh cuãa Thõ Kñnh, nïëu nhûäng ngûúâi khöng hiïíu seä thùæc mùæc taåi sao ài tu röìi maâ coân chûa yïn? Àiïìu naây àaä àûúåc giaãi thñch roä bùçng nhûäng yá trïn vaâ qua àêy cuäng cho ta thêëy àûúåc trong quaá trònh tu têåp trúã thaânh Böì Taát àaåo, coân phaãi àöëi diïån vúái nhiïìu chûúáng duyïn. Nïëu ta khöng nöî lûåc, àïí quïn mêët têm Böì Taát thò seä dïî daâng bõ thöëi chuyïín. Nhûäng ngûúâi tu têåp coá chñ nguyïån lúán, phaát têm tu têåp Böì Taát àaåo thò caâng gùåp nhiïìu chûúáng duyïn. Àûúng nhiïn, dêîu àêy laâ vêën àïì rêët khoá khùn, nhûng nïëu vûúåt qua àûúåc múái thaânh cöng, múái laâ àiïìu àaáng quñ. Búãi ài xuêët gia tûác laâ ài ngûúåc doâng sanh tûã, thuêån búâ Niïët Baân, nhû ngûúâi ài ngûúåc doâng nûúác, nïn seä rêët khoá khùn. Chñnh tinh thêìn Tûâ Bi cuãa Phêåt giaáo àaä soi saáng, hûúáng dêîn cho Thõ Kñnh ài theo con àûúâng laânh vaâ thaânh biïíu tûúång cao quñ trong loâng ngûúâi dên Viïåt Nam, trúã thaânh têëm gûúng saáng cho muön ngûúâi noi theo. Àïí ngêîm laåi toaân böå yá nghôa cao quñ tûâ taác phêím, xin àûúåc mûúån lúâi cuãa nhaâ vùn Vuä Khùæc Khoan àaä coá nhûäng nhêån xeát rêët xaác àaáng vïì nöåi dung tû tûúãng cuãa taác phêím: "Tû tûúãng Phêåt giaáo laåi caâng toã roä khi Thõ Kñnh cam chõu tiïëng oan, vò loâng Tûâ Bi, vò àûác hiïëu sinh, hi sinh cuöåc söëng cuãa mònh àïí nuöi àûáa beá sú sinh cuãa Thõ Mêìu. Nöîi oan mûu saát chöìng àaä àûa Thõ Kñnh àïën con àûúâng giaãi thoaát, nöîi oan quyïën ruä Thõ Mêìu khöng laâm cho naâng naãn chñ trïn con àûúâng giaãi thoaát; nhûng chñnh loâng Tûâ Bi, àûác hiïëu sinh, chñnh haânh àöång tñch cûåc nuöi con Thõ Mêìu múái thûåc sûå àûa naâng lïn coäi giaãi thoaát. Trïn haânh trònh vûúåt söng mï àïí cêåp bïën giaác, tinh thêìn Tûâ Bi Phêåt giaáo àaä laâ möåt ngoån haãi àùng soi saáng bûúác chên Thõ Kñnh. Àïí Thõ Kñnh trúã thaânh Tiïíu Kñnh Têm, àïí tiïíu Kinh Têm trúã thaânh Àûác Phêåt Quan Êm"18. 84♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N SUMMARY: MERCIFULNESS IN "QUAN ÊM THÕ KÑNH" STORY. B.A. Nguyïîn Thõ Thaão From the beginning, Buddhism has been meaningfully sustained and developed in the Vietnamese's minds. It has made a great contribution to Vietnamese history with profound imprints, especially in thoughts, literature, culture, architecture etc. Vietnamese ancient story, an outstanding form of literature spreading by word of mouth, is also affected by Buddhism. In other words, Buddhism mercifulness has profoundly influenced folk literature. The legend of Quan Êm Thõ Kñnh has been handed down through Vietnamese popular opera, poetry and lately prose. The story conveys profound and realistic mercifulness with Kñnh Têm as the major character who is compassionate, tolerant and daving to bear injustice to help people. That specific image brings about lively and realistic plot of the story. TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO Taâi liïåu tiïëng Viïåt 1. Thñch Minh Caãnh (cb), 2005, Tûâ Àiïín Phêåt hoåc Huïå Quang, T.V, Nxb. Töíng húåp TP. HCM. 2. HT. Thñch Minh Chêu dõch, 1990, Kinh Phaáp cuá, Nxb. Súã VHTT TP. HCM. 3. Chu Xuên Diïn, 2004, Mêëy vêën àïì vùn hoaá vaâ vùn hoåc dên gian Viïåt Nam, Nxb. Vùn nghïå TP. HCM. 4. Cao Huy Àónh, 1974, Tòm hiïíu tiïën trònh vùn hoåc dên gian Viïåt Nam, Nxb. Khoa hoåc xaä höåi. 5. Thñch Nguyïn Àûác dõch, 2007, Tûâ Bi Di Àaâ saám phaáp, Nxb. Tön giaáo. 6. Lïå Nhû Thñch Trung Hêåu, 2004, Nhûäng Truyïån cöí Viïåt Nam mang maâu sùæc Phêåt giaáo, Nxb. Tön giaáo. 7. Nguyïîn Minh Hiïín (Haán vùn), Nguyïîn Minh Tiïën dõch, 2006, Kinh Bi Hoa, Nxb. Tön giaáo. 8. Àinh Gia Khaánh, Chu Xuên Diïn, 1962, Vùn hoåc dên gian Viïåt Nam, Nxb. Giaáo duåc. 9. Nguyïîn Lang, 1994, Viïåt Nam Phêåt giaáo sûã luêån, 3 têåp, Nxb. Vùn hoåc Haâ Nöåi. 10. Àûác DaLai Lama, 2007, Baãy bûúác yïu thûúng, Nxb. Vùn hoaá dên töåc. 11. Sún Nhên dõch, 1924, Gioåt lïå Tûâ Bi (Tiïíu thuyïët An Nam), Nhaâ in Maåc Àònh Tû. 12. Thñch Thöng Phûúng, 2004, Kinh Kim Cang giaãng luåc, Nxb. Tön Giaáo. 13. Huyïìn Thanh dõch, Àaåi Bi Quan Êm, 2007, Nxb. Tön giaáo. 14. HT. Thñch Trñ Tõnh dõch, 2000, Kinh Phaáp Hoa, Nxb. TP. HCM. 15. HT. Thñch Trñ Tõnh, 1997, Kinh Phaåm Voäng Lûúåc giaãng nghi thûác tuång giúái Böì Taát, Nxb. TP. HCM. 16. Thñch Trñ Tõnh hiïåu chñnh, Thñch Viïn Giaác dõch, 2006, Tûâ Bi àaåo traâng Lûúng Hoaâng Saám phaáp, Taái baãn lêìn thûá nùm, Nxb. Tön giaáo. 17. Phuác Tuïå, 2005, Tûâ Bi Àaåo traâng Muåc Liïn saám phaáp, Taái baãn lêìn thûá 3, Nxb. Tön giaáo. 18. Baãn Viïåt ngûä do Nguyïîn Vùn Vônh êën haânh, 1911, Truyïån thú Quan Êm Thõ Kñnh, baãn Nöm. 19. Tò khûu Visuddhaâcaâra, 2004, Haån chïë sên hêån traãi röång tònh thûúng, Nxb. TP. HCM. Taâi liïåu nûúác ngoaâi 20. Huang Fan, 1984, Võ ngoåt cuãa Tûâ Bi, Àaâi Bùæc, Nxb. Liïn kinh. 21. Liu shu fen, 2001, Tûâ Bi thanh tõnh: Phêåt giaáo vaâ cuöåc söëng xaä höåi trung cöí, Àaâi Bùæc, Nxb. Tam dên. 22. Chen ming jin, 1995, Tûâ Bi vaâ trñ tuïå, Àaâi Bùæc, Nxb. Tên vùn phong. 23. Quaã Luêåt, 1996, Lûúåc thuyïët Tûâ Bi Têm, HongKong, Chñnh giaác liïn xaä. 24. Àaåt lai laåt ma, 1996, dõch giaã Ye wen ke, Tûâ Bi, Àaâi Bùæc, Nxb. Vùn Chûã. 25. Hoaâ thûúång Thaánh Nghiïm, Tûâ Bi - Nguyïn tùæc cao nhêët àïí thanh tõnh têm linh. 26. Phaáp sû Chûáng Nghiïm, 1990, Tûâ Bi hó xa ã, Àaâi Bùæc, Nxb. Vùn hoaá Tûâ tïë. 27. Zhang zhuang yuan, 2005, Tûâ Bi tûå taåi, Àaâi Bùæc, Nxb. Vùn hoaá Tônh Êm. 28. Ling mud a zhuo, Dõch giaã Lin huang chou, 1991, Vö haån cuãa Tûâ Bi, Àaâi Bùæc, Nxb. Phaáp Dô.