Tinh thần tiểu thuyết (Đọc Tiểu luận của Kundera) - Nguyễn Thị Từ Huy

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦23 undera thuöåc vïì söë caác nhaâ vùn tòm hiïíu rêët kyä cöng viïåc cuãa mònh, nùæm rêët vûäng lõch sûã phaát triïín cuãa thïí loaåi, vaâ saáng taác vúái yá thûác àêìy àuã cuãa möåt ngûúâi biïët roä quaá khûá, biïët mònh àang úã àêu vaâ cêìn saáng taåo trïn cú súã naâo. Cuöën Tiïíu luêån1 cho ta thêëy möåt caách khaá toaân diïån caác quan niïåm cuãa nhaâ vùn vïì nghïì nghiïåp, vïì lao àöång saáng taåo vaâ vïì thïí loaåi Tiïíu thuyïët. Trong baâi viïët naây chuáng töi chó têåp trung giúái thiïåu möåt vaâi khña caånh cuãa tinh thêìn Tiïíu thuyïët chêu Êu theo nhêån thûác cuãa Kundera2. 1. Tinh thêìn hiïíu biïët vaâ khaám phaá Milan Kundera àùåt cöng viïåc cuãa Tiïíu thuyïët song song vúái cöng viïåc cuãa Triïët hoåc. Cuäng TINH THÊÌN TIÏÍU THUYÏËT (Àoåc Tiïíu luêån cuãa Kundera). Nguyïîn Thõ Tûâ Huy* nhû Triïët hoåc, "Tiïíu thuyïët àaä khaám phaá, theo kiïíu cuãa noá, bùçng logic riïng cuãa noá, nhûäng mùåt khaác nhau cuãa töìn taåi" (11). Nhû vêåy, Tiïíu thuyïët khaám phaá, trònh baây sûå hiïíu biïët cuãa con ngûúâi vïì àúâi söëng vaâ vïì chñnh noá. Coá khi Tiïíu thuyïët coân ài trûúác Triïët hoåc. Kundera khöng ngaåi noái rùçng: "Tiïíu thuyïët biïët àïën coäi vö thûác trûúác Freud, biïët àïën àêëu tranh giai cêëp trûúác Marx, noá thûåc haânh hiïån tûúång hoåc (cuöåc tòm kiïëm baãn chêët caác tònh huöëng cuãa con ngûúâi) trûúác caác nhaâ hiïån tûúång luêån" (40). Tiïíu thuyïët àñch thûåc mang laåi cho con ngûúâi sûå hiïíu biïët vïì möåt Hiïån tûúång trûúác àoá chûa tûâng àûúåc biïët túái. Thïë nïn "khaám phaá" trúã thaânh möåt phêím chêët cuãa Tiïíu thuyïët. Kundera têm àùæc vúái quan niïåm cuãa Herman Broch cho rùçng coá nhûäng àiïìu chó * TS., Khoa Vùn hoåc vaâ Ngön ngûä, Trûúâng Àaåi hoåc KHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM 1. Tiïíu luêån, Milan Kundera, Nguyïn Ngoåc dõch, Nxb. Vùn hoáa Thöng tin & Trung têm Vùn hoáa Ngön ngûä Àöng Têy, 2001. Caác trñch àoaån dêîn tûâ taác phêím naây seä coá söë trang àùåt trong ngoùåc àún. 2. Àöåc giaã coá thïí àöìng yá hoùåc khöng àöìng yá vúái Kundera vïì nhêån àõnh sau àêy: "Tiïíu thuyïët laâ cöng trònh cuãa chêu Êu; nhûäng khaám phaá cuãa noá, dêìu àûúåc thûåc hiïån trong nhûäng ngön ngûä khaác nhau, laâ thuöåc vïì chêu Êu toaân veån" (12). Khöng phaãi laâ öng khöng biïët àïën nhûäng nïìn Tiïíu thuyïët khaác nhû Tiïíu thuyïët Trung Hoa hay Nhêåt Baãn, nhûng" caác Tiïíu thuyïët êëy chùèng hïì nöëi liïìn bùçng bêët cûá sûå liïn tuåc tiïën hoáa naâo vúái caái cöng cuöåc lõch sûã àaä sinh ra cuâng vúái Rabelais vaâ Cervantes" (205). Sûå phaát triïín cuãa Tiïíu thuyïët, lõch sûã cuãa Tiïíu thuyïët song haânh vúái lõch sûã chêu Êu, caái chêu Êu trong tñnh töíng thïí cuãa noá chûá Tiïíu thuyïët khöng laâ cuãa riïng cuãa bêët kyâ nûúác chêu Êu riïng leã naâo. Möîi möåt thúâi kyâ Tiïíu thuyïët laåi tröîi dêåy úã möåt khu vûåc naâo àoá cuãa chêu Êu. "Cûá nhû lõch sûã tiïíu thuyïët trong haânh trònh cuãa noá lêìn lûúåt àaánh thûác dêåy caác böå phêån khaác nhau cuãa chêu Êu, xaác nhêån chuáng trong tñnh àùåc thuâ cuãa chuáng, cuâng luác laåi saáp nhêåp chuáng vaâo möåt yá thûác chêu Êu chung" (206). Duâ sao khi chó ra lyá do khiïën Tiïíu thuyïët thuöåc vïì chêu Êu, Kundera cuäng khöng quïn caái giai àoaån luác Tiïíu thuyïët phaát triïín rêìm röå ngoaâi chêu Êu vúái caác tïn tuöíi cuãa Rushdie, Marquez, Chamoiseau 24♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N coá Tiïíu thuyïët múái khaám phaá ra àûúåc, múái giuáp con ngûúâi hiïíu àûúåc, cho rùçng: "Hiïíu biïët laâ àaåo àûác duy nhêët cuãa Tiïíu thuyïët" (12). Vaâ vò thïë öng coá àõnh nghôa naây vïì lõch sûã Tiïíu thuyïët chêu Êu: "Sûå tiïëp nöëi caác khaám phaá [] laâm nïn lõch sûã Tiïíu thuyïët chêu Êu" (12). Kundera, cuäng nhû nhûäng ngûúâi khaác, thûâa nhêån vai troâ àùåc biïåt cuãa Don Quijote trong lõch sûã Tiïíu thuyïët: cuöën tiïíu thuyïët múã àêìu cho thúâi kyâ hiïån àaåi, cuöën tiïíu thuyïët vïì cuöåc phiïu lûu cuãa con ngûúâi vaâo trong thïë giúái vö têån, cuöåc phiïu lûu cuãa con ngûúâi tòm kiïëm baãn thên mònh. Öng cuäng nhêån thêëy quaá trònh phaát triïín cuãa Tiïíu thuyïët tûâ Cervantes túái Kafka laâ quaá trònh thu heåp chên trúâi phiïu lûu cuãa con ngûúâi: Don Quijote coá thïí dêën mònh vaâo thïë giúái bao la vúái nhûäng cuöåc viïîn du bêët àõnh. Àúâi söëng cuãa chaâng chñnh laâ nhûäng cuöåc viïîn du àoá, vaâ cuöëi cuâng chaâng trúã vïì nhaâ àïí chïët. Àïën Balzac, chên trúâi vúâi vúåi cuãa phong caãnh thiïn nhiïn nhûúâng chöî cho sûå hiïån diïån cuãa caác thiïët chïë xaä höåi (töí chûác tû phaáp, thïë giúái taâi chñnh, caãnh saát) vaâ con ngûúâi bõ àêíy lïn con taâu Lõch sûã. Con taâu àoá laâ sûå haån chïë vïì khöng gian nhûng vêîn laâ hònh aãnh cuãa cuöåc phiïu lûu. Àïën Flaubert, chên trúâi cuãa Emma Bovary chó coân giúái haån úã caái haâng raâo maâ thöi, luác naây chó coân coäi vö têån cuãa têm höìn, khöng coân vö têån cuãa thïë giúái. Röìi àïën K. cuãa Kafka, caã caái coäi têm höìn êëy cuäng biïën mêët, hoùåc noá trúã thaânh "möåt thûá ruöåt thûâa gêìn nhû vö duång cuãa con ngûúâi" (16). Con ngûúâi chó coân àöëi diïån vúái baãn aán cuãa mònh. Vêåy thò, lõch sûã Tiïíu thuyïët seä ài túái àêu cuâng vúái Kundera? Chñnh öng àaä àùåt cêu hoãi rùçng phaãi chùng Tiïíu thuyïët "àaä khai thaác hïët khaã nùng, caác tri thûác vaâ caác hònh thûác cuãa noá?" (22). Khi tòm caách traã lúâi cêu hoãi naây, öng nhêån ra laâ vêîn coân nhûäng tiïëng goåi chûa àûúåc nghe thêëy, àuáng hún laâ chûa àûúåc khai thaác hïët. Trong àoá coá böën tiïëng goåi maâ öng àùåc biïåt nhaåy caãm: tiïëng goåi cuãa troâ chúi, tiïëng goåi cuãa giêëc mú, tiïëng goåi cuãa tû duy vaâ tiïëng goåi cuãa thúâi gian. Àoá laâ nhûäng tiïëng goåi, theo Kundera, coân coá khaã nùng múâi caác nhaâ Tiïíu thuyïët tiïëp tuåc khaám phaá. Àûúng nhiïn caác Tiïíu thuyïët gia coá quyïìn àöìng tònh ñt hay nhiïìu, hay khöng àöìng tònh vúái öng vïì àiïím naây, hoå coá thïí tòm thêëy nhûäng tiïëng goåi daânh riïng cho hoå, maâ nhû thïë múái àuáng vúái caái tinh thêìn cuãa Tiïíu thuyïët maâ chñnh Kundera àaä nïu lïn: khaám phaá, mang laåi nhûäng nhêån thûác múái meã. Chñnh laâ vúái tinh thêìn naây nïn àöëi tûúång khaám phaá, àöëi tûúång khaão saát cuãa Tiïíu thuyïët khöng phaãi laâ hiïån thûåc maâ laâ cuöåc söëng. Mïånh àïì naây thoaåt nghe coá veã nhû vö lyá, ai àoá coá thïí lêåp luêån rùçng hiïån thûåc àêu coá taách rúâi cuöåc söëng. Tuy nhiïn Kundera (vaâ nhiïìu nhaâ vùn khaác) thêëy rùçng hiïån thûåc khöng àöìng nhêët vúái cuöåc söëng. "Cuöåc söëng khöng phaãi laâ nhûäng gò àang diïîn ra, cuöåc söëng laâ vuâng caác khaã nùng cuãa con ngûúâi, têët caã nhûäng gò con ngûúâi coá thïí trúã nïn, têët caã nhûäng gò noá coá thïí" (49). Viïët Tiïíu thuyïët laâ àïí khaám phaá ra caác khaã nùng cuãa con ngûúâi. Vúái quan niïåm naây viïët Tiïíu thuyïët khöng coá gò chung vúái nhûäng gò maâ lyá luêån phaãn aánh thö thiïín trònh baây. Àöåc giaã "cêìn hiïíu caã nhên vêåt lêîn thïë giúái cuãa noá nhû laâ nhûäng khaã nùng" (49), vaâ cêìn hiïíu rùçng nhaâ Tiïíu thuyïët laâ "ngûúâi thaám hiïím cuöåc söëng" (51). Suy cho cuâng thò quan niïåm naây khöng hoaân toaân múái meã, caác nhaâ vùn vaâ caác nhaâ phï bònh vùn hoåc phûúng Têy àaä noái nhû thïë gêìn suöët thïë kyã XX. Tuy nhiïn, cuäng chñnh trong caái thïë kyã XX àoá, maâ thêåm chñ sang caã thïë kyã XXI, trïn thïë giúái vêîn coân coá nhûäng khu vûåc, nhûäng caá nhên, nhûäng têåp thïí vêîn khùng khùng lêëy hiïån thûåc laâm tiïu chñ àïí àaánh giaá taác phêím vùn hoåc, thêåm chñ lêëy hiïån thûåc àïí lïn aán, kïët töåi caác saáng taåo nghïå thuêåt. Coá thïí àêëy laâ lyá do (thïm vaâo nhûäng lyá do khaác) àïí Kundera rêët têm àùæc vúái Kafka, möåt nhaâ vùn sinh ra úã Seác, söëng úã nûúác ngoaâi vaâ viïët bùçng tiïëng nûúác ngoaâi. Kundera noái vïì caác Tiïíu thuyïët cuãa Kafka, vïì àaåo àûác hiïíu biïët cuãa Tiïíu thuyïët Kafka nhû sau: "chuáng nùæm bùæt möåt khaã nùng cuãa cuöåc söëng (khaã nùng cuãa con ngûúâi vaâ cuãa thïë giúái cuãa y) vaâ nhû vêåy khiïën chuáng ta thêëy chuáng ta laâ ai, chuáng ta coá thïí trúã nïn nhû thïë naâo" (49). Tiïíu thuyïët giuáp con ngûúâi thêëy àûúåc chñnh mònh vaâ tûúng lai cuãa mònh, àêëy laâ cú súã àïí ngûúâi ta noái túái tñnh tiïn tri cuãa taác phêím Kafka. Kafka àaä khaám phaá ra nhûäng khaã nùng cuãa con ngûúâi trong möåt thïë giúái chó hiïín löå sau khi öng mêët: thïë giúái toaân trõ trong àoá àúâi söëng riïng tû cuãa con ngûúâi bõ xêm phaåm, con ngûúâi bõ kïët aán maâ khöng roä mònh bõ töåi gò, àïën mûác phaãi tuyïåt voång ài tòm töåi löîi cuãa mònh. Àöi mùæt cuãa hai keã giuáp viïåc trong Lêu àaâi khöng ngûâng theo doäi K. bêët kïí luác naâo, kïí caã khi anh laâm tònh, nhûäng àöi mùæt àoá coá phaãi àaä dûå baáo cho caái maáy nghe tröåm K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦25 àùåt trong phoâng nguã cuãa caác nhên vêåt trong böå phim Cuöåc söëng cuãa nhûäng ngûúâi khaác?3. Möåt nhên vêåt nhû Lûu Hiïíu Ba, gêìn möåt thïë kyã sau khi cuöën Vuå aán àûúåc viïët ra, khi ngöìi trong tuâ chùæc cuäng giöëng nhû anh chaâng K. noå seä phaãi tûå hoãi khöng biïët töåi löîi cuãa mònh laâ gò maâ möåt mùåt öng bõ nhûäng keã naây kïët aán vaâ mùåt khaác öng laåi àûúåc nhûäng ngûúâi kia tùång thûúãng. Nhûäng traång huöëng nhên sinh hoaân toaân thûåc êëy coá phêìn khöi haâi, cuäng khöng keám phêìn bi àaát, hay noái theo caách cuãa Kundera, coá tñnh chêët tiïíu thuyïët, coá tñnh chêët Kafka. Vaâ Kundera kïët luêån rùçng "Franz Kafka àaä noái vïì thên phêån con ngûúâi cuãa chuáng ta (nhû noá biïíu hiïån ra trong thïë kyã naây) àiïìu maâ khöng möåt suy tûúãng xaä höåi hoåc hay chñnh trõ hoåc naâo coá thïí noái àûúåc vúái chuáng ta" (120). Àiïìu maâ chó duy nhêët Tiïíu thuyïët múái laâm àûúåc. Möåt trong nhûäng nhêån thûác vïì àúâi söëng maâ baãn thên Kundera tùång cho àöåc giaã cuãa Tiïíu thuyïët, àoá laâ viïåc öng yá thûác rêët roä rùçng öng viïët trong thúâi kyâ cuãa nhûäng nghõch lyá maâ öng goåi laâ "nhûäng nghõch lyá cuöëi kïët", vaâ thúâi kyâ naây coân lêu múái kïët thuác. Nhûäng nghõch lyá cuöëi kïët êëy, Kundera noái roä, cuäng khöng phaãi laâ thûåc taåi, maâ laâ möåt khaã nùng. "Möåt hònh aãnh khaã dô cuãa chêu Êu. Möåt tònh thïë khaã dô cuãa con ngûúâi" (50). Vaâ tham voång hiïíu biïët cuãa caác Tiïíu thuyïët Kundera laâ úã chöî chuáng muöën veä nïn "têëm baãn àöì hiïån sinh" cuãa thúâi àaåi, cuãa thúâi Hiïån àaåi. Mong muöën cuãa Kundera laâ duâng Tiïíu thuyïët àïí hiïíu lõch sûã chêu Êu. Àïí laâm àûúåc àiïìu àoá Kundera thûúâng quay vïì vúái cöåi nguöìn, tûác laâ nhûäng thúâi àaåi trûúác. Vò thïë maâ nhên vêåt cuãa öng thûúâng coá quaá khûá hay cöåi rïî úã möåt thïë kyã khaác hay úã möåt nhên vêåt lõch sûã cuãa thúâi kyâ trûúác. Kundera giaãi thñch vïì nhên vêåt Esch: "Cöåi rïî cuãa Esch (maâ ta khöng biïët gò vïì tuöíi thú) nùçm úã möåt thïë kyã khaác. Quaá khûá cuãa Esch, àoá laâ Luther" (60). Lõch sûã cuãa chêu Êu àûúåc thaám hiïím vaâ àûúåc thêëu hiïíu qua caác caá nhên, qua caác traång huöëng maâ caác caá nhên lêm vaâo, qua caác cuöåc phiïu lûu cuãa hoå. Àoá laâ caách laâm cuãa tiïíu thuyïët, hùèn nhiïn röìi, möåt cung caách hoaân toaân khaác vúái Lõch sûã hay Triïët hoåc. Vêåy nïn Kundera cho rùçng àïí phaán xeát tinh thêìn cuãa möåt thïë kyã, cêìn cùn cûá khöng chó vaâo caác tû tûúãng, quan niïåm lyá thuyïët cuãa thúâi kyâ àoá, maâ coân phaãi tñnh àïën caã nghïå thuêåt vaâ àùåc biïåt laâ Tiïíu thuyïët. Ta hiïíu taåi sao nhûäng cuöën Tiïíu thuyïët bõ loaåi boã möåt caách cöë tònh ra khoãi sinh hoaåt vùn hoåc chñnh thöëng àûúng thúâi laåi coá khaã nùng coá möåt chöî trong tûúng lai, trong àaánh giaá cuãa caác thïë hïå tûúng lai, khi hoå nhòn laåi toaân böå tinh thêìn cuãa möåt thúâi kyâ trong quaá khûá. 2. Tinh thêìn hoaâi nghi vaâ tra vêën Àiïìu naây khöng coá gò múái, tinh thêìn hoaâi nghi vaâ tra vêën cuãa Tiïíu thuyïët khöng phaãi laâ möåt phaát kiïën cuãa Kundera. Baãn thên caác nhaâ Tiïíu thuyïët nhû Nathalie Sarautte, Alain Robbe-Grillet àaä noái túái àùåc trûng naây tûâ lêu trong caác tiïíu luêån vaâ thïí nghiïåm noá trong saáng taác cuãa hoå4. Vaâ giúái nghiïn cûáu cuäng àaä phên tñch rêët kyä. Vò vêåy khöng cêìn phaãi dûâng laåi lêu úã luêån àiïím naây. Nïëu Kundera nhêën maånh laåi tinh thêìn hoaâi nghi vaâ tra vêën, thò coá leä laâ vò khöng phaãi têët caã àïìu yá thûác àûúåc àiïìu àoá, vò ngûúâi ta vêîn tiïëp tuåc viïët nhûäng cuöën tiïíu thuyïët àïí khùèng àõnh caác xaác tñn, àïí minh hoåa nhûäng chên lyá bïn ngoaâi tiïíu thuyïët, hay thêåm chñ àïí trúã thaânh nö dõch cho möåt yá hïå. Kundera nhùæc laåi rùçng nhûäng ngûúâi saáng lêåp ra Thúâi Hiïån Àaåi laâ Descartes trong lônh vûåc Triïët hoåc vaâ Cervantes trong lônh vûåc Vùn chûúng. Thúâi hiïån àaåi bùæt àêìu cuâng vúái viïåc thïë giúái àaánh mêët Thûúång Àïë, àaánh mêët àêëng Phaán Xeát töëi cao, àaánh mêët tñnh roä raâng, chùæc chùæn àïí rúi vaâo tònh traång nhêåp nhùçng àaáng súå, tònh traång bêëp bïnh vaâ àaáng ngúâ. Möåt thïë giúái nhû vêåy bùæt àêìu cuâng vúái Don Quijote. Kundera cuäng nhêån thêëy sûå kïët thuác cuãa di saãn cuãa Cervantes cuâng vúái chïë àöå toaân trõ. Öng noái roä "Tiïíu thuyïët khöng thïí tûúng húåp vúái thïë giúái toaân trõ". Tiïíu thuyïët seä chïët dûúái nhûäng cêëm àoaán, nhûäng kiïím duyïåt, dûúái aáp lûåc cuãa yá hïå. Tinh thêìn Tiïíu thuyïët (àûúåc àùåc trûng búãi sûå hoaâi nghi, sûå tra vêën) xung khùæc tuyïåt àöëi vúái chên lyá toaân trõ, hai thûá àoá maäi maäi khöng thïí dung hoâa àûúåc vúái nhau. Phaãi chùng àêëy laâ lyá do àïí Kundera lûåa choån thên phêån lûu vong? Phaãi chùng thên phêån lûu vong laâ möåt lûåa choån têët yïëu 3. Cuöåc söëng cuãa nhûäng ngûúâi khaác laâ möåt phim cuãa Àûác lêëy àïì taâi vïì àúâi söëng vaâ caác hoaåt àöång cuãa trñ thûác Àöng Àûác thúâi kyâ trûúác khi bûác tûúâng Berlin suåp àöí. 4. Xem cuöën L'eâre du soupØon [Thúâi àaåi hoaâi nghi] cuãa Sarautte vaâ cuöën Pour un nouveau roman [vò möåt nïìn tiïíu thuyïët múái] cuãa Robbe-Grillet. 26♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N nïëu öng muöën trúã thaânh möåt nhaâ tiïíu thuyïët, nïëu öng khöng muöën viïët nhûäng cuöën tiïíu thuyïët chïët? Theo Kundera, tñnh toaân trõ chó saãn sinh ra àûúåc nhûäng cuöën tiïíu thuyïët "bõ rúi ra ngoaâi lõch sûã" cuãa Tiïíu thuyïët, nhûäng cuöën tiïíu thuyïët àaánh dêëu caái chïët cuãa Tiïíu thuyïët. Àoá múái laâ caái chïët thûåc sûå cuãa Tiïíu thuyïët. Búãi vò chó coá nhûäng cuöën tiïíu thuyïët thïí hiïån tinh thêìn hoaâi nghi, tra vêën, tinh thêìn khai phaá nhûäng vêën àïì múái cuãa sinh töìn, tinh thêìn àùåt laåi vêën àïì, tra vêën vïì nhûäng giaá trõ àaä àûúåc khùèng àõnh, múái coá thïí ài vaâo lõch sûã Tiïíu thuyïët maâ thöi. 3. Tinh thêìn haâi hûúác Tiïíu thuyïët coá khaã nùng biïën têët caã nhûäng gò nghiïm tuác thaânh haâi hûúác. Khöng phaãi ngêîu nhiïn maâ trong cuöën Tiïíu luêån naây Kundera thûúâng xuyïn nhùæc túái Cervantes, Rabelais vaâ Kafka. Àoá laâ nhûäng bêåc thêìy cuãa nghïå thuêåt cûúâi. "Tiïíu thuyïët sinh ra khöng phaãi tûâ tinh thêìn lyá thuyïët maâ tûâ tinh thêìn haâi hûúác. []. Nghïå thuêåt bùæt nguöìn caãm hûáng tûâ caái cûúâi cuãa Thûúång Àïë" (167). Kundera phaát hiïån ra rùçng Rabelais súå nhêët laâ nhûäng keã ageálaste, nhûäng keã khöng coá tñnh haâi hûúác. Kundera phên biïåt caái haâi hûúác nhû laâ möåt phaát kiïën cuãa Tiïíu thuyïët vúái caái cûúâi chïë giïîu, chêm biïëm. Öng nhùæc laåi phaát biïíu cuãa Octavio Paz: caái haâi hûúác chó hònh thaânh cuâng vúái Cervantes, chó hònh thaânh cuâng sûå ra àúâi cuãa Tiïíu thuyïët. Caái haâi hûúác khaác vúái sûå chêm biïëm, àaã kñch úã chöî: noá khiïën cho têët caã trúã thaânh nhêåp nhùçng nûúác àöi. Caái haâi coá thïí taåo ra tiïëng cûúâi saãng khoaái nhûng cuäng coá thïí gùæn vúái nöîi buöìn mïnh möng. Kundera àaä àoåc Kafka àïí thêëy roä "caái haâi cuãa nöîi buöìn" nhû möåt saãn phêím àùåc biïåt cuãa chêët Kafka. Öng thêëy nhûäng caãnh tònh duåc úã Kafka àïìu haâi hûúác vaâ àïìu rêët buöìn. Kundera cuäng nhùæc laåi giaã thiïët cuãa nhûäng ngûúâi cho rùçng tai hoåa cuãa chuã nghôa toaân trõ Nga coá thïí coá nguöìn göëc tûâ chuã nghôa duy lyá vö thêìn cuãa chêu Êu thïë kyã XVIII, tûâ sûå tuyïåt àöëi hoáa sûác maånh lyá trñ. Vïì àiïím naây ngûúâi ta coá thïí khöng àöìng yá vúái öng vò trong thûåc tïë chuã nghôa toaân trõ coá thïí xuêët hiïån caã úã nhûäng núi maâ sûác maånh trñ tuïå hêìu nhû rêët ñt àûúåc yá thûác. Vò sao coá sûå liïn hïå vúái thïë giúái toaân trõ? Vò thïë giúái toaân trõ khöng biïët àïën sûå haâi hûúác, khöng chêëp nhêån sûå nhêåp nhùçng nûúác àöi, hay khöng biïët àïën sûå àa êm - möåt thuêåt ngûä khaác maâ Kundera duâng àïí miïu taã àùåc àiïím cuãa Tiïíu thuyïët- . Thïë giúái toaân trõ ûa sûã duång quyïìn lûåc cuãa sûå phaán xeát, quy kïët, àoá laâ nhûäng gò rêët xa laå vúái tinh thêìn Tiïíu thuyïët. Búãi vò chñnh trong möi trûúâng cuãa caái haâi hûúác maâ caác phaán xeát àaåo àûác bõ treo laåi. Kundera noái: "Treo phaán xeát àaåo àûác laåi khöng phaãi laâ sûå vö àaåo àûác cuãa Tiïíu thuyïët, àêëy chñnh laâ àaåo àûác cuãa Tiïíu thuyïët" (180). Àaåo àûác àoá cuãa Tiïíu thuyïët nhùçm "chöëng laåi thoái quen bêët trõ cuãa con ngûúâi cûá muöën phaán xeát tûác thò, luác naâo cuäng phaán xeát, phaán xeát moåi ngûúâi, phaán xeát trûúác vaâ chùèng cêìn hiïíu" (180), phaán xeát theo caác àõnh kiïën coá sùén vaâ lêëy sûå hiïíu biïët haån heåp cuãa mònh laâm chuêín. Dûåa trïn viïåc Tiïíu thuyïët, vúái caách thûác cuãa noá, goáp phêìn xoáa boã caái thoái quen phaán xeát (möåt thoái quen "ngu xuêín", "àaáng gheát", "àöåc haåi"), maâ Kundera coá thïí nhêån àõnh rùçng súã dô xaä höåi phûúng Têy trúã thaânh àaåi diïån cho caác quyïìn con ngûúâi laâ nhúâ möåt thoái quen khaác àûúåc hònh thaânh lêu daâi cuâng vúái nghïå thuêåt chêu Êu, nhêët laâ thïí loaåi Tiïíu thuyïët. Nïìn nghïå thuêåt àoá "daåy cho ngûúâi àoåc biïët toâ moâ vïì keã khaác vaâ cöë gùæng tòm hiïíu nhûäng chên lyá khaác vúái chên lyá cuãa mònh" (181). Àoá laâ thoái quen tòm hiïíu vaâ chêëp nhêån nhûäng gò khaác biïåt vúái mònh. Vêåy laâ caác quyïìn con ngûúâi cuãa phûúng Têy (cuå thïí úã àêy laâ quyïìn àûúåc khaác), xeát tûâ phûúng diïån naây, coá thïí àûúåc coi nhû laâ thaânh quaã cuãa Tiïíu thuyïët vaâ nghïå thuêåt. Àïën àêy ta thêëy Kundera àaä àêíy sûác maånh vaâ hiïåu quaã cuãa Tiïíu thuyïët túái àêu. Túái têån khaã nùng baão vïå quyïìn con ngûúâi. Nhúâ vaâo tinh thêìn haâi hûúác cuãa noá, nhúâ vaâo "cún say cuãa tñnh tûúng àöëi nhên thïë, niïìm vui thuá kyâ laå naãy sinh tûâ niïìm tin chùæc rùçng chùèng coá sûå tin chùæc naâo caã" (210). Coá thïí thêëy rùçng caác phûúng diïån trïn àêy chûa phaãi laâ toaân böå tinh thêìn cuãa Tiïíu thuyïët. Coá nghôa laâ vêîn cêìn phaãi trúã laåi vúái vêën àïì naây. Trong cuöën Tiïíu luêån, Kundera coân àïì cêåp àïën caã khña caånh hònh thûác vaâ kyä thuêåt cuãa Tiïíu thuyïët, àûúng nhiïn nhûäng khña caånh àoá khöng taách rúâi caái goåi laâ tinh thêìn Tiïíu thuyïët, vò "hònh thûác luön laâ möåt caái gò àoá hún laâ hònh thûác" (168). Chuáng töi dûâng laåi trïn yá tûúãng naây cuãa Kundera: Tiïíu thuyïët laâ caái khöng gian tûúãng tûúång hònh thaânh cuâng vúái chêu Êu hiïån àaåi, caái khöng gian núi khöng töìn taåi caác chên lyá töëi thûúång, núi möîi gioång noái àïìu coá quyïìn àûúåc cêët lïn, vaâ quan troång hún, coá quyïìn àûúåc nghe vaâ coá quyïìn àûúåc hiïíu. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦27 TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO 1. Milan Kundera (2001), Tiïíu luêån, Nguyïn Ngoåc dõch, Nxb. Vùn hoáa thöng tin/Trung têm Àöng Têy. 2. Nathalie Sarraute (1956), L'eâre du soupØon, Gallimard. 3. Alain Robbe-Grillet (1997, Vò möåt tiïíu thuyïët múái, Lï Phong Tuyïët dõch, Nxb. Höåi Nhaâ Vùn. 4. Mikhain Bakhtin (1978), Eessteátique et theorie du roman, Gallimard. 5. Marthe Robert (1977), Roman des origines et origines du roman, Gallimard. 6. Marthe Robet (1988), L'ancien et le nouveau, Grasset. SUMMARY THE SPIRIT OF THE NOVEL (READING KUNDERA'S ESSAY). Dr. Nguyen Thi Tu Huy In his work "Essay", Milan Kundera, who has made a lot of contribution to the development of novel, makes known to readers that his creativity results from an age- old tradition; its legacy crystallizes in what he calls the spirit of the novel. The sense of understanding and discovery, the questioning spirit and sense of humor have been emphasized. That is what has enabled the European novel to effectively contribute to the formation of a priceless spiritual heritage of humanity, and this genre has also made the European society the "representative of human rights".