Thực trạng và biện pháp phát triển năng lực sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí Trung học Phổ thông cho sinh viên ngành sư phạm Địa lí - Trịnh Duy Oánh

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 17 (42) - Thaùng 6/2016 59 Geography Education student’s competency of using statistics in teaching Geography at high school: situation and solutions 1 r nh uy nh rường Đại học Sài Gòn 2 h Lê Văn Nhương rường Đại học n hơ 1 Ph.D. Trinh Duy Oanh Sai Gon University 2 M.A. Le Van Nhuong Can Tho University Tóm tắt Bài viết trình bày kết quả thực hiện kết hợp phương ph p nghiên cứu lí thuyết và thực tế để đ nh gi năng lực sử dụng số liệu thống kê ( L K) trong dạy học Đ a lí trung học phổ thông ( HP ) của sinh viên ngành ư phạm Đ a lí rên cơ sở phân tích kết quả khảo s t về năng lực sử dụng L K khi tập giảng tại rường Đại học ài Gòn và rường Đại học n hơ, nhóm t c giả đề xuất một số biện ph p giúp ph t triển năng lực sử dụng L K trong dạy học Đ a lí HP cho sinh viên ( V) ngành ư phạm Đ a lí nói chung và V của 2 trường nói riêng Từ khóa: số liệu thống kê, thống kê Địa lí, phương pháp thống kê Abstract This paper combines theoretical and practical methods to assess students of Geography Education in their ability to use statistics in teaching Geography at high school. The surveys conducted in Saigon University and Can Tho University show that more than 75% of the surveyed students achieve level 2 or lower in the competency rating scales, and that the students capable of using charts or maps make the larger percentage than those capable of using individual statistics or tables. By analyzing the data collected in the surveys, the authors propose solutions to enhance the competency of using statistics in teaching Geography at high school for Geography Education students in general, and for students of that field in Saigon University and Can Tho University in particular. Keywords: statistics data, statistics data of Geography, statistic methods 60 1. Đặt vấn đề rong dạy học Đ a lí trung học phổ thông ( HP ), số liệu thống kê có vai trò rất quan trọng đối việc ph t triển năng lực nhận thức, rèn luyện kĩ năng và tạo sự hứng thú cho học sinh (H ) ự đa dạng của hình thức biểu hiện L K của chương trình Đ a lí (dạng đơn, dạng bảng, dạng biểu đổ, dạng bản đồ,) là cơ sở để c c hoạt động dạy và học Đ a lí ở nhà trường phổ thông trở nên phong phú và sinh động hơn Nhận thấy t m quan trọng của L K, nhiều công trình nghiên cứu về lí luận và ứng dụng L K trong dạy học Đ a lí đã được thực hiện như: “Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí kinh tế - xã hội” của Nguyễn rọng Phúc (1997), “Rèn luyện kĩ năng vẽ, nhận xét số liệu và biểu đồ” của Đào Ngọc ảnh (2008), “Hướng dẫn khai thác Atlat Địa lí Việt Nam” của Lê hông (2008), uy nhiên, c c nghiên cứu này chủ yếu tập trung về kiến thức lí thuyết nhưng sự đổi mới của nền gi o dục đòi hỏi người gi o viên (GV) Đ a lí không chỉ dạy kiến thức đơn thu n mà phải giúp H ph t triển được c c năng lực đặc thù của môn học, trong đó sử dụng L K là một trong những năng lực quan trọng nhất Muốn làm được điều đó, ngay từ lúc còn ngồi ở ghế giảng đường, sinh viên ( V) phải được trang b đ y đủ và ph t triển toàn diện c c phẩm chất, năng lực của một GV Đ a lí, trong đó năng lực sử dụng L K phải được ưu tiên ph t triển hàng đ u uy nhiên, kết quả khảo s t tại rường Đại học ài Gòn và Đại học n hơ qua học ph n tập giảng cho thấy hơn 75% V ư phạm Đ a lí vẫn còn lúng túng trong việc sử dụng c c dạng L K, nhất là L K ở dạng biểu đồ và bản đồ hực tế đó đòi hỏi phải có những biện ph p hiệu quả hơn trong việc ph t triển năng lực sử dụng L K cho V ở tất cả c c học ph n từ chuyên môn cho tới nghiệp vụ sư phạm, mới có thể nâng cao được chất lượng dạy học 2. Phương pháp nghiên cứu c nghiên cứu lí thuyết về số liệu thống kê và ph t triển năng lực sử dụng L K được chúng tôi tổng hợp từ nhiều nguồn tài liệu có độ tin cậy cao về mặt khoa học như: s ch, b o c o của Ngân hàng hế giới, tạp chí khoa học, Đây chính là cơ sở lí luận để tiến hành khảo s t, đ nh gi về năng lực sử dụng L K của V ngành ư phạm Đ a lí Bên cạnh c c nghiên cứu lí thuyết, chúng còn tiến hành khảo s t bằng phiếu kết hợp với giảng dạy học ph n ập giảng để đ nh gi năng lực sử dụng L K của 79 sinh viên (chia thành 4 nhóm, mỗi nhóm từ 19 đến 20 sinh viên) ư phạm Đ a lí năm thứ tư tại rường Đại học ài Gòn và rường Đại học n hơ rên cơ sở phân tích kết quả khảo s t, chúng tôi đề xuất c c biện ph p c n thiết để cải thiện và nâng cao năng lực sử dụng L K cho V ngành ư phạm Đ a lí nói chung và của 2 rường nói riêng. 3. Kết quả nghiên cứu 3.1. Số liệu thống kê và năng lực sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí c giả Nguyễn rọng Phúc (1997) và WorldBank (2016) đã đưa ra c c kh i niệm kh c nhau về L K nhưng g n như thống nhất: SLTK là những số liệu về tình hình sản xuất, sản phẩm, sản lượng, tài nguyên, dân cư, tình hình phát triển nông - công nghiệp, Thông qua việc phân tích mối liên hệ của các SLTK, chúng ta có thể biết được bản chất, đặc điểm của các sự vật, hiện tượng và quy luật kinh tế - xã hội. rong dạy học Đ a lí HP , c c L K phải 61 được GV chọn lọc và đơn giản hóa sao cho phù hợp với trình độ nhận thức của H và phục vụ tốt nhất cho qu trình dạy học ự hiểu biết về L K kết hợp với kĩ năng chọn lọc, xử lí và sử dụng L K để giải quyết c c vấn đề cụ thể của môn học Đ a lí, từ đó tạo hứng thú học tập cho H chính là năng lực sử dụng L K của GV Đ a lí. Về tính chất, L K sử dụng trong dạy học Đ a lí HP được chia thành 2 dạng: số liệu rời rạc và số liệu được phân loại theo chủ đề (WorlBank, 2013) uy nhiên, nếu xét về mặt hình thức trình bày, L K có thể chia thành: số liệu đơn lẻ, số liệu dạng bảng, số liệu dạng biểu đồ, số liệu dạng bản đồ rong bài viết này, chúng tôi dựa trên sự phân loại L K theo hình thức trình bày để ph t triển năng lực sử dụng L K cho c c GV Đ a lí trong tương lai Các công việc cụ thể để ph t triển năng lực sử dụng L K trong dạy học Đ a lí HP cho V gồm: - Ph t triển được năng lực nhận thức về L K từ thấp đến cao (theo thang bậc nhận thức của Bloom), tức là trang b cho V kiến thức về từng loại L K từ biết, hiểu, vận dụng, phân tích, tổng hợp cho đến đ nh gi c bậc đ nh gi năng lực theo thang đ nh gi của Bloom có thể chia lại thành 4 bậc theo hình thức tư duy gồm: biết, hiểu vận dụng (vận dụng, phân tích, tổng hợp) và đ nh gi - Rèn luyện c c kĩ năng sử dụng L K bao gồm kĩ năng chọn lọc, xử lí và phân tích L K theo 4 bậc: làm được nhưng còn một số sai sót, làm được và không sai sót, làm thành thạo, làm thành thạo và có s ng tạo - ạo sự hứng thú cho V trong việc sử dụng L K và sự hứng thú này được đ nh gi ở 4 mức: không hoặc rất ít làm việc khi GV giao nhiệm vụ, thụ động làm theo yêu c u của GV, tích cực làm việc và luôn hoàn thành tốt nhiệm vụ GV giao, luôn hoàn thành tốt c c nhiệm vụ được giao và tự mài mò nghiên cứu, p dụng trong những tình huống kh c tương tự ựa trên sự phân bậc về nhận thức, kĩ năng và th i độ, chúng tôi chia năng lực sử dụng L K trong dạy học Đ a lí HP của V ra thành 4 bậc để đ nh gi , cụ thể như sau: Bảng 1. Các bậc năng lực sử dụng SLTK trong dạy học Địa lí THPT Bậc năng lực Mô tả Ghi chú 1 họn lọc được c c loại số L K phù hợp để gi i quyết từng vấn đề cụ thể của môn học Đ a lí ở nhà trường phổ thông theo sự hướng dẫn của GV, xử lí được c c L K đã chọn lọc nhưng vẫn có sai sót Năng lực đạt mức rất thấp, V phải nỗ lực hết mình kết hợp với sự hướng dẫn của GV mới có thể giảng dạy được ở nhà trường phổ thông 2 họn lọc và xử lí không sai sót c c loại L K để gi i quyết từng vấn đề cụ thể của môn học Đ a lí ở nhà trường phổ thông theo sự hướng dẫn của GV Năng lực đạt mức trung bình, đòi hỏi V phải cố gắng nhiều hơn 3 họn lọc, xử lí và sử dụng thành thạo c c L K để giải quyết từng vấn đề cụ thể của Năng lực đạt mức tương đối tốt, V chỉ c n s ng tạo hơn 62 Bậc năng lực Mô tả Ghi chú môn học Đ a lí ở nhà trường phổ thông mà không c n sự hướng dẫn của GV trong việc vận dụng c c L K trong từng tình huống cụ thể 4 họn lọc, xử lí và sử dụng thành thạo c c L K, đồng thời đ nh gi được mức độ phù hợp của c c L K từ nhiều nguồn kh c nhau trong việc giải quyết từng vấn đề cụ thể của môn học Đ a lí ở nhà trường phổ thông ự xây dựng c c bài tập phục vụ việc tự học với SLTK. Năng lực sử dụng L K của V đạt mức cao nhất, V chỉ c n luyện tập thường xuyên c c kĩ năng để hoàn thiện hơn ự phân bậc như trên là công cụ dùng để đo chính x c năng lực sử dụng L K trong dạy học Đ a lí HP của V ngành ư phạm Đ a lí, bởi vì muốn ph t triển năng lực sử dụng L K cho H khi giảng dạy thực tập hoặc khi đã trở thành GV Đ a lí, bản thân mỗi V phải thành thạo công việc này ở môi trường đại học c tiêu chí được mô tả cụ thể dùng để đ nh gi tổng hợp cả về kiến thức, kĩ năng lẫn th i độ của V và đó cũng là tiêu chí để V đ nh gi năng lực của H sau này 3.2. Năng lực sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí trung học phổ thông của sinh viên ngành Sư phạm Địa lí (Khảo sát tại Trường ĐH Sài Gòn và Trường ĐH Cần Thơ) ựa trên c c tiêu chí đ nh gi năng lực ở 4 mức độ, chúng tôi tiến hành khảo s t bằng phiếu và đ nh gi trực tiếp qua học ph n ập giảng đối với 79 V ư phạm Đ a lí năm tư thuộc 3 nhóm ập giảng của rường Đại học ài Gòn và rường Đại học n hơ, kết quả được thể hiện ở bảng 2: Bảng 2. Năng lực sử dụng số liệu thống kê của sinh viên Sư phạm Địa lí Năng lực sử dụng c c dạng L K của V ư phạm Đ a lí (%) Mức 1 Mức 2 Mức 3 Mức 4 ạng đơn lẻ 15.3 52.9 19.9 11.9 ạng bảng 16.9 55.9 13.6 13.6 ạng biểu đồ 22.0 54.2 13.6 10.2 ạng bản đồ 32.2 50.8 10.2 6.8 Tỉ lệ trung bình các dạng SLTK 21.6 53.5 14.3 10.6 Nguồn: Kết quả khảo sát về năng lực sử dụng SLTK của SV Sư phạm Địa lí của Trường. Bảng 2 cho thấy năng lực sử dụng L K của V ư phạm Đ a lí tại rường ĐH ài Gòn và rường ĐH n hơ là chưa cao, điều này được thể hiện ở chỗ có 75,1% V chỉ đạt ở mức 2 hoặc thấp hơn theo thang bậc đ nh gi năng lực sử dụng 63 L K Đ ng lo ngại hơn, có 21 6% V chỉ đạt ở mức 1 về năng lực sử dụng L K, trong đó năng lực sử dụng bản đồ của V là thấp nhất (32 2%) rong tất c c c c dạng L K, tỉ lệ sinh viên sử dụng L K tốt nhất là dạng đơn lẻ (31 8% đạt mức 3 và mức 4) và tỉ lệ này thấp nhất là dạng bản đồ (16 8%), dạng biểu đồ và dạng bảng l n lượt là 23 8% và 27 2% Ngoài kết quả tổng hợp trên, chúng tôi còn xem xét ở mỗi tiêu chí cụ thể trong thang đ nh gi để đưa ra những biện ph p ph t triển năng lực phù hợp hơn với V Kết quả phân tích cho thấy h u hết V có thể xử lí tốt c c L K được cung cấp sẵn (trừ L K dạng biểu đồ) nhưng lại khó khăn trong việc chọn lọc c c số liệu phù hợp với mỗi vấn đề c n giải quyết hoặc nguồn L K mà V tìm được có độ tin cậy không cao Bên cạnh đó, việc nhận xét và giải thích c c L K ở dạng bảng, sơ đồ, biều đồ chưa là rõ được mối liên hệ chặt chẽ của chuỗi L K; ngôn ngữ diễn đạt có “ngô nghê” và không s t với nội dung c n truyền tải Đ ng ngại nhất là năng lực sử dụng bản đồ không tốt dẫn đến c c L K thể hiện trên bản đồ thường b bỏ qua, hoặc có khai th c nhưng không hiệu quả ừ thực trạng trên, chúng tôi tổng kết một số công việc c n làm để giúp V ph t triển năng lực sử dụng L K trong dạy học Đ a lí HP cho V như sau: - ung cấp đ y đủ, rõ ràng kiến thức về c c loại L K và phương ph p sử dụng phù hợp với từng loại L K cho V từ học ph n chuyên môn cho đến nghiệp vụ - Rèn luyện kĩ năng chọn lọc L K từ những nguồn đ ng tin cậy - Rèn luyện kĩ năng nhận xét, phân tích, đ nh gi L K cho từng vấn đề cụ thể từ s ch gi o khoa Đ a lí HP - Rèn luyện kĩ năng sử dụng L K dạng bản đồ, nhất là c c bản đồ sử dụng phương ph p Đồ giải và phương ph p Bản đồ - Biều đồ - Rèn luyện kĩ năng đ nh gi năng lực sử dụng L K của V đối với H ở nhà trường phổ thông 3.3. Một số biện pháp phát triển năng lực sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí trung học phổ thông cho sinh viên Sư phạm Địa lí ựa trên thực trạng năng lực sử dụng L K trong dạy học Đ a lí H P của V ngành ư phạm Đ a lí tại rường ĐH ài Gòn và rường ĐH n hơ, chúng tôi đề xuất một số biện ph p để ph t triển năng lực sử dụng L K cho V gồm: ph t triển năng lực nhận thức cho V về L K và c c dạng thể hiện L K trong dạy học Đ a lí HP ; rèn luyện c c kĩ năng chọn lọc, xử lí và phân tích L K; rèn luyện phương ph p sử dụng c c dạng L K trong c c khâu của qu trình dạy học; xây dựng động cơ và tạo sự hứng thú học tập với L K cho SV. 3.3.1. Phát triển năng lực nhận thức về số liệu thống kê trong dạy học Địa lí - THPT ố liệu thống kê được phân loại theo nhiều c ch kh c nhau, tuy nhiên L K trong chương trình Đ a lí HP có 4 dạng chính: ạng đơn lẻ, dạng bảng, dạng biểu đồ và dạng bản đồ Giúp sinh viên hiểu và sử dụng c c dạng L K phù hợp với từng vấn đề dạy học là công việc rất quan trọng, quyết đ nh hiệu quả dạy học Khi sử dụng L K, trước hết sinh viên c n phải biết bản chất và ý nghĩa của từng loại L K, điều đó được cụ thể hóa như sau: - SLTK dạng đơn lẻ: là những số liệu thống kê dùng riêng lẻ để cụ thể hóa một đối tượng đ a lí nào đó về mặt số lượng (Nguyễn rọng Phúc, 1997) c số liệu thống kê riêng lẻ dùng để đ nh lượng, minh 64 họa, lí giải, chứng minh, c c hiện tượng, kh i niệm hoặc quy luật đ a lí Đơn v tính của c c L K riêng lẻ rất đa dạng, có thể là đơn v hiện vật, c i, con (chẳng hạn: dân số thể giới năm 2013 là 7 tỷ người, năm 2004 Hoa Kì có 94,9 triệu con bò, 60,4 triệu con lợn,); cũng có thể là đơn v gi tr tính bằng tiền tệ như Rup, U hay đơn v thời gian như 1 th ng, 5 năm; hoặc cũng có thể là đơn v kép như U hoặc kg/người/năm, m3/s - SLTK dạng bảng: là dạng L K được tập hợp lại thành bảng với c c cột và dòng có mối quan hệ chặt chẽ với nhau Về bản chất, L K dạng này được bố trí thành một ma trận, khi phân tích, GV sẽ so s nh mối tương quan giữa c c ph n tử trong ma trận để rút ra những kết luận có căn cứ ó 2 loại bảng L K là bảng đơn giản (thường là ma trận có số dòng hoặc cột tối đa là 2) và bảng phức tạp (là những ma trận có số dòng hoặc cột lớn hơn 2) Đơn v tính của bảng cũng rất đa dạng như ở L K dạng đơn lẻ - SLTK dạng biểu đồ: là dạng L K đã được trực quan hóa bằng c c hình ảnh cụ thể (cột, đường, tròn, miền,) dựa trên c c nguyên tắc to n học nhất đ nh L K dạng biểu đồ có mối quan hệ chặt chẽ với dạng bảng, từ bảng số liệu người ta có thể xây dựng được c c loại biểu đồ kh c nhau và ngược lại Giống như L K dạng bảng, L K dạng biểu đồ cũng dùng để rút ra những kết luận có căn cứ về một chuỗi c c sự vật, hiện tượng đ a lí hoặc qu trình ph t triển của c c sự vật, hiện tượng đ a lí đó uy nhiên, biểu đồ mang tính trực quan nên dễ thu hút H , đồng thời H cũng dễ phân tích hơn so với L K dạng bảng ó rất nhiều loại biểu đồ, nhưng chương trình Đ a lí H P thường xuất hiện một số loại cơ bản như: cột, đường, tròn, miền, kết hợp (cột ghép hoặc cột chồng và đường) - SLTK dạng bản đồ: rên bản đồ, L K có cả dạng đơn lẻ, dạng bảng và dạng biểu đồ; hiểu và sử dụng c c dạng này trên bản đồ cũng giống như đã trình bày bên trên uy nhiên, khi đề cập đến L K dạng bản đồ, chúng tôi muốn nhấn mạnh đến L K được sử dụng trong c c phương ph p biểu hiện bản đồ như đường đẳng tr , đồ giải, bản đồ - biểu đồ, phân t ng độ cao ố liệu thống kê dạng bản đồ không chỉ thể hiện đặc điểm, tính chất, tình hình sản xuất, tình hình ph t triển, của của sự vật, hiện tượng đ a lí mà còn thể hiện sự phân bố của chúng trên một lãnh thổ cụ thể Vì vậy, khi phân tích L K dạng bản đồ, sự phân bố về mặt không gian của c c sự vật, hiện tượng đ a lí là yếu tố ưu tiên hàng đ u, không được bỏ sót 3.3.2. Rèn luyện kĩ năng chọn lọc, xử lí và phân tích số liệu thống kê Quy trình sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Đ a lí – THPT thông thường được thực hiện qua 3 bước gồm: chọn lọc, xử lí và phân tích L K c bước này được cụ thể hóa qua c c mục bên dưới a. Chọn lọc số liệu thống kê Khi chọn lọc L K, V cho rằng họ gặp nhiều khó khăn trong việc tìm được nguồn L K phù hợp và đ ng tin cậy Bên cạnh c c L K từ gi o trình và tài liệu do GV cung cấp, c c b o và tạp chí chuyên ngành, s ch chuyên khảo mà V tìm được, chúng tôi đề xuất thêm một số nguồn L K đ ng tin cậy từ c c trang web như bảng 3 bên dưới c nguồn này được cung cấp bởi những tổ chức có uy tín và được sử dụng trên toàn thế giới hoặc cho cả Việt Nam. 65 Bảng 3. Một số nguồn số liệu thống kê phục vụ dạy học Địa lí - THPT hương trình Mảng kiến thức Tên trang web Đ a chỉ trang web Đ a lí 10 (Đ a lí đại cương) - Bản đồ - Vũ rụ - r i Đất - Lưới chiếu bản đồ (U A) - Hàng không và Vũ trụ Hoa Kì - Gi o trình Khoa học r i Đất của Đại học bang Illinois www.mapthematics.com www.nasa.gov geology.lnu.edu.ua - ân cư ục điều tra dân số Hoa Kì www.prb.org - Nông nghiệp - Công nghiệp - ch vụ Ngân hàng thế giới data.worldbank.org - Môi trường và sự ph t triển bền vững Phổ biến kiến thức về Ph t triển bền vững của Liên Hiệp Quốc sustainabledevelopment. un.org Đ a lí 11 (Đ a lí thế giới) c vấn đề chung của thế giới và châu lục - Ngân hàng thế giới - ư liệu dạy học Đ a lí 11 - Bộ Ngoại giao Việt Nam - ổng cục thống kê Việt Nam data.worldbank.org dayhocdiali.jimdo.com www.moit.gov.vn www.gso.gov.vn c vấn đề của một số quốc gia và khu vực: Hoa Kì, Liên Minh châu, Đông Nam Á, Đ a lí 12 (Đ a lí Việt Nam) Đ a lí ự nhiên - ổng cục thống kê Việt Nam - Bộ ông thương Việt Nam - ục xúc tiến thương mại VN www.gso.gov.vn www.moit.gov.vn www.vietrade.gov.vn ân số và phân bố dân cư c ngành kinh tế c vùng kinh tế Biển – đảo - Học viện Hải quân Việt Nam - 100 câu hỏi về biển đảo của hính phủ Việt Nam hocvienhaiquan.edu.vn chinhphu.vn Nguồn: Nhóm tác giả tổng hợp. Các trang web từ bảng trên cung cấp rất nhiều loại L K, chúng tôi đã sắp xếp theo từng nhóm chủ đề nên V chỉ c n chọn những số liệu phù hợp là có thể giải quyết tốt c c vấn đề trong dạy học Đ a lí có liên quan đến L K n lưu ý c c L K 66 khi thu thập được đưa vào sử dụng phải gắn với vùng lãnh thổ nhất đ nh, điều này tạo ra sự kh c biệt giữa sử dụng L K trong dạy học Đ a lí với L K trong thống kê học b. Xử lí số liệu thông kê Việc thu nhập L K qua nhiều nguồn kh c nhau sẽ dễ dẫn đến sự thiếu thống nhất hoặc c c số liệu này không phù hợp với mục đích dạy học Vì vậy, h u hết c c L K phải được xử lí, sắp xếp lại, đồng thời phân loại thành c c dạng: đơn lẻ, bảng, biểu đồ hoặc bản đồ nhằm phục vụ hiệu quả nhất cho công t c giảng dạy Việc xử lí L K chủ yếu là làm đơn giản đi c c số liệu phức tạp bằng c ch chọn lọc những số liệu tiêu biểu để sắp xếp chúng thành c c bảng có tính lô-gic cao, hoặc trực quan hóa c c bảng số liệu thành biểu đồ, bản đồ rong một số trường hợp c n thể hiện cơ cấu hoặc tốc độ tăng trưởng của đối tượng đ a lí, L K được xử lí bằng c ch chuyển những đơn v tính tuyệt đối (kg, tấn, người, ) sang đơn v tính tương đối (%) Việc xử lí L K vừa rèn luyện cho V kĩ năng tính to n, đồng thời thông qua việc xử lí c c L K trở nên khoa học và phù hợp hơn với c c nội dung c n phân tích Đôi khi việc xử lí c c L K sẽ cho GV và H c c kết quả đ ng mong đợi và giải quyết được đ y đủ, rõ ràng những vấn đề trong dạy học mà c c số liệu sơ cấp hoặc số liệu thứ cấp chưa qua xử lí không thể thực hiện được c. Phân tích số liệu thống kê trong dạy học Địa lí - Trung học phổ thông Phân tích L K là khâu cuối cùng, đồng thời cũng là khâu quyết đ nh hiệu quả của việc sử dụng L K trong dạy học Đ a lí Nếu khâu lựa chọn và xử lí đã được thực hiện chỉn chu nhưng khâu phân tích không được thực hiện tốt thì hiệu quả dạy học mang lại cũng sẽ rất thấp ố liệu thống kê được sử dụng đúng lúc, đúng nơi, đúng c ch sẽ làm tăng niềm tin và hứng thú học tập cho V Khi phân tích L K dạng đơn lẻ, GV không chỉ quan tâm đến bản thân con số mà phải lưu ý nội dung mà chúng phản nh; trong một số trường hợp phải so s nh, đối chiếu với c c L K kh c hoặc phân tích t ng nghĩa ẩn sau những con số thì mới thấy được hết gi tr của L K hẳng hạn, khi nói đồng bằng ở Nhật Bản chiếm 14% diện tích cả nước (Lê hông, 2015), con số này khi so s nh với diện tích tự nhiên của Nhật Bản thì có thể thấy đồng bằng ở Nhật Bản rất nhỏ hẹp; và kiến thức ẩn sau con số này là việc diện tích đồng bằng nhỏ hẹp sẽ gây khó khăn cho việc bố trí sản xuất, phân bố dân cư, đồng thời là nguyên nhân sâu sa làm cho người Nhật có tinh th n vượt khó tuyệt vời Khi phân tích c c L K dạng bảng và biểu đồ, nội dung phân tích c n phản nh t m tổng qu t cao trước khi đi vào chi tiết; phân tích c c gi tr cực đại, cực tiểu, tính chất biến động của chuỗi số liệu; sau đó gộp nhóm c c đối tượng c n xét theo những c ch nhất đ nh (gộp c c đơn v theo tỉnh, theo vùng; hoặc gộp c c đối tượng theo nhóm chỉ tiêu cao, trung bình, thấp, ) để tìm ra c c mối quan hệ, c c quy luật đ a lí, Khi phân tích L K dạng bản đồ, GV chú ý làm rõ độ lớn, đặc tính, số lượng, sự phân bố của c c đối tượng trên bản đồ Bản đồ vừa là phương tiện dạy học, vừa là nguồn tri thức đ a lí quan trọng, vì vậy GV c n sử dụng bản đồ như một công cụ để phát triển tư duy đ a lí cho V Muốn vậy, GV c n thường xuyên rèn luyện c c thao t c tư duy cho H như phân tích, so s nh, tổng hợp ngay trên bản đồ rong qu trình hướng dẫn H khai th c bản đồ, GV có thể 67 dẫn dắt V tìm hiểu những khía cạnh của từng vấn đề bằng c c câu hỏi, sau đó V sẽ tự làm việc với c c số liệu và hình thức biểu hiện của chúng hẳng hạn, phân tích c c số liệu về mật độ dân số của Việt Nam được thể hiện trên bản đồ ân số (Atlat Đ a lí Việt Nam) GV có thể gợi mở bằng c c câu hỏi: ân cư tập trung chủ yếu ở đâu? Nơi nào đông đúc nhất, nơi nào thưa thớt nhất? ự phân bố dân cư có đồng nhất với sự phân bố của c c đô th lớn không? ại sao dân cư và c c đô th lớn lại tạp trung chủ yếu ở vùng đồng bằng? óm lại, khi phân tích L K GV c n lưu ý rằng: c L K thường có khuyết điểm lớn là dễ b lạc hậu và biến động theo thời gian, vì vậy chúng c n phải thường xuyên được cập nhật và xử lí lại để đảm bảo tính thời sự của vấn đề 3.3.3. Rèn luyện cho sinh viên phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong quá trình dạy học Địa lí - Trung học phổ thông Để việc sử dụng L K trong dạy học Đ a lí - HP đạt hiệu quả cao, GV phải có sự chuẩn b chu đ o cho từng khâu trong suốt qu trình dạy học, cụ thể: - Sử dụng SLTK trong khâu chuẩn bị bài: c n lựa chọn số liệu sao cho phù hợp với nội dung bài học, x c đ nh rõ dạng số liệu là đơn lẻ, bảng, biểu đồ hay bản đồ và số liệu này dùng để minh họa, dẫn chứng hay ph t triển tư duy cho H au khi đã có c c L K c n thiết, GV c n dự kiến trước c c phương tiện dạy học giúp H khai th c hiệu quả nhất c c L K này - Sử dụng SLTK trong giảng dạy kiến thức mới: GV c n ghi trước c c số liệu lên bảng hoặc trên giấy, riêng đối với bản đồ thì c n x c đ nh rõ ràng số liệu nào c n sử dụng và số liệu nào c n bỏ qua rên cơ sở c c số liệu đã chuẩn b cẩn thận, GV cho H thực hiện c c thao t c so s nh, phân tích, tổng hợp để tìm ra kiến thức mới Ngoài ra, GV cũng c n x c đ nh rõ số liệu nào dùng để minh họa và số liệu nào dùng để khắc sâu kiến thức cho H , có như vậy thì hiệu quả sử dụng L K mới tối ưu - Sử dụng SLTK trong hướng dẫn làm bài tập và bài thực hành: Khi hướng dẫn H thực hành sử dụng L K, GV c n phải yêu c u H nhận xét hiện tượng và giải thích được hiện tượng đó dựa vào những kiến thức đã có Bên cạnh đó, GV c n theo dõi để bổ sung hoặc điều chỉnh nếu H trả lời của H không đủ ý, có như vậy H mới được rèn luyện kĩ năng Đ a lí Qu trình hướng dẫn làm bài tập và bài thực hành c n lưu ý c c vấn đề sau: X c đ nh rõ ý nghĩa của L K đưa ra để làm gì? ông dụng của chúng ra sao? Nêu những kiến thức lí thuyết và hành động có liên quan đến bài tập và bài thực hành (số liệu có mấy loại? ưu và nhược điểm của từng loại?) ìm những mối liên hệ của c c L K như thế nào? rình tự c c sử dụng c c L K ra sao? - Sử dụng số liệu thống kê để kiểm tra, đánh giá kiến thức và kĩ năng của học sinh: Để đ nh gi kiến thức và kĩ năng của H , GV có thể đưa ra c c câu hỏi vấn đ p, những tình huống có vấn đề hay sử dụng bản đồ, Đối với việc kiểm tra, đ nh gi kiến thức lí thuyết, đ p n của c c câu hỏi mà GV đưa ra đòi hỏi phải kết hợp L K với kiến thức đã có mới có thể giải quyết trọn vẹn Đối với c c bài kiểm tra, đ nh gi kĩ năng, GV c n kết hợp kiểm tra c c thao t c thực hành của H trên biểu đồ, bản đồ với kh c năng vận dụng c c loại biểu đồ, bản đồ đó để giải quyết thỏa đ ng những yêu c u do GV đặt ra 3.3.4. Tạo sự hứng thú học tập với số liệu thống kê cho sinh viên Để việc sử dụng L K trong dạy học 68 Đ a lí trở nên hứng thủ hơn, GV c n lưu ý những điểm sau: - rước hết phải tạo niềm tin cho V về hiệu qủa của việc sử dụng L K trong dạy học Đ a lí HP Muốn vậy, chính bản thân mỗi GV phải có năng sử dụng L K và mỗi bài giảng của GV sẽ trở nên rõ ràng, mạch lạc và có tính thuyết phục cao hơn khi có sự hỗ trợ của L K - Trong những giờ học không nên cho V nhớ qu nhiều số liệu, GV chỉ c n chọn lọc c c số liệu tiêu biểu, có tính thuyết phục cao là đủ - Những L K c n V ghi nhớ, GV c n làm nổi bật và nhấn mạnh trong bài học, đồng thời trình bày rõ nguồn gốc của c c số liệu để V vừa đ nh gi độ tin cậy, vừa học c ch chọn lọc c c L K để giải quyết từng vấn đề cụ thể do chính c c em đặt ra - GV không nên qu lạm dụng L K, gây tình trạng qu tải về L K cho V 4. Kết luận Qua qu trình nghiên cứu, chúng tôi cho rằng việc cải thiện và ph t triển năng lực sử dụng L K trong dạy học Đ a lí - HP là hoàn toàn có thể thực hiện được Vấn đề quan trọng hàng đ u khi thực hiện c c biện ph p ph t triển năng lực sử dụng L K cho V là rèn luyện được kĩ năng chọn lọc, xử lí và phân tích c c L K từ nhiều nguồn kh c nhau Bên cạnh đó, cũng c n thường xuyên rèn luyện cho V c c phương ph p sử dụng L K phù hợp cho từng khâu trong qu trình dạy học Bên cạnh việc ph t triển năng lực nhận thức và rèn luyện kĩ năng sử dụng L K trong dạy học Đ a lí - HP cho V, GV c n tạo thêm động lực và sự hứng thú cho V qua mỗi nội dung giảng dạy có sự hỗ trợ của L K ó như vậy việc ph t triển năng lực sử dụng L K cho V mới đạt hiệu quả cao nhất TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn ược, Nguyễn rọng Phúc (2004), Lí luận dạy học Địa lí, Nxb ĐH P Hà Nội 2. Đặng Văn Đức (2003), Phương pháp dạy học Địa lí theo hướng tích cực, Nxb ĐH P Hà Nội. 3. Nguyễn rọng Phúc (1997), Phương pháp sử dụng số liệu thống kê trong dạy học Địa lí kinh tế - xã hội, Nxb Giáo dục Đại học Quốc gia Hà Nội 4. Nguyễn rọng Phúc (2001), Phương tiện thiết bị kĩ thuật trong dạy học Địa lí, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội 5. Lê hông (tổng chủ biên) (2015), Bộ sách giáo Khoa Địa lí 10, 11 và 12, Nxb Giáo dục Việt Nam 6. WorldBank (Ngân hàng thế giới), Trang dữ liệu thống kê năm 2016. growth Ngày nhận bài: 11/4/2016 Biên tập xong: 15/6/2016 uyệt đăng: 20/6/2016