Thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở một số trường Trung học Phổ thông trên địa bàn thành phố Hà Nội

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE DOI: 10.18173/2354-1075.2018-0034 Social Science, 2018, Vol. 63, Iss. 2A, pp. 107-112 This paper is available online at THỰC TRẠNG PHẨM CHẤT TRÁCH NHIỆM CỦA HỌC SINH ỞMỘT SỐ TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG TRÊN ĐỊA BÀN THÀNH PHỐ HÀ NỘI Nguyễn Thị Liên Viện Nghiên cứu Sư phạm, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. Bài báo đề cập đến thực trạng mức độ biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở trường trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ và trường trung học phổ thông Lê Lợi, thuộc quận Hà Đông, thành phố Hà Nội. Kết quả nghiên cứu trên 350 học sinh các khối lớp 10, 11, 12 cho thấy, phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở mức trung bình. Trong các mặt biểu hiện của phẩm chất trách nhiệm, phẩm chất trách nhiệm đối với bản thân ở mức tốt nhất, tiếp đến là phẩm chất trách nhiệm đối với gia đình, thấp nhất là phẩm chất trách nhiệm đối với xã hội. Từ khóa: Phẩm chất, trách nhiệm, phẩm chất nhân cách, phẩm chất trách nhiệm, học sinh THPT. 1. Mở đầu Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang thâm nhập mạnh mẽ vào mọi lĩnh vực đời sống xã hội, đặt ra yêu cầu cho giáo dục Việt Nam sứ mạng đào tạo con người phát triển toàn diện, cung cấp cho xã hội một thế hệ người lao động có đầy đủ những phẩm chất và năng lực cốt lõi [8], phù hợp, đáp ứng yêu cầu công việc cũng như để làm việc hiệu quả trong môi trường toàn cầu hóa vừa hợp tác vừa cạnh tranh. Những yêu cầu đó cho thấy rõ, việc tìm hiểu thực trạng phẩm chất nhân cách của học sinh trong bối cảnh hiện nay là hết sức cần thiết. Ở Việt Nam đã có một số nghiên cứu về đặc tính, phẩm chất nhân cách với tư cách là một cấu trúc tâm lí thống nhất và ổn định [4, 6]. Nghiên cứu gần đây của Đào Thị Oanh và cộng sự cho thấy, đánh giá của học sinh trung học phổ thông về trách nhiệm xã hội đạt mức trung bình; phần lớn các em học sinh trung học phổ thông hiện nay đã có tinh thần cố gắng thực hiện các nhiệm vụ với kết quả tốt nhất có thể như: có tinh thần sẵn sàng nhận nhiệm vụ khi tập thể lớp, chi đoàn giao phó; các em muốn nỗ lực khẳng định mình, nhất là khi có hứng thú, khi được khuyến khích kịp thời; các em cũng dám chịu trách nhiệm với kết quả công việc, không trốn tránh, không đổ lỗi cho người khác. Đồng thời, kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra vẫn còn một số học sinh hay né tránh trách nhiệm, chưa thực nỗ lực cao để hoàn thành tốt nhiệm vụ được giao [6]. Lứa tuổi học sinh trung học phổ thông là lứa tuổi đang hoàn thiện và hoàn thiện những giá trị nhân cách, ham hiểu biết, giàu ước mơ, thích tìm tòi khám phá; song các em vẫn còn chưa có Ngày nhận bài: 15/12/2017. Ngày sửa bài: 20/2/2018. Ngày nhận đăng: 25/2/2018 Liên hệ: Nguyễn Thị Liên, e-mail: liensupham@gmail.com 107 Nguyễn Thị Liên nhiều kinh nghiệm sống hay chưa thực sự hiểu biết sâu sắc về xã hội, dễ bị kích động, lôi kéo. . . Đặc biệt là trong bối cảnh hội nhập hiện nay, thế hệ trẻ thường xuyên chịu tác động đan xen của những yếu tố tích cực và yếu tố tiêu cực, phải đương đầu với những khó khăn, thách thức, những áp lực tiêu cực. Nếu không có được tinh thần trách nhiệm cao, học sinh sẽ dễ bị lôi kéo và có các hành vi tiêu cực, bạo lực, có lối sống lai căng, thực dụng, ích kỉ, dễ bị phát triển lệch lạc về nhân cách. Cho nên, trong bài viết này, chúng tôi tiếp tục đề cập đến thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Hà Nội, để có căn cứ đề xuất biện pháp nâng cao tính trách nhiệm của học sinh đối với chính bản thân, với gia đình và xã hội. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Một số khái niệm cơ bản Khái niệm phẩm chất Theo Hoàng Phê và các cộng sự, phẩm chất được định nghĩa là cái làm nên giá trị của người hay vật. Theo định nghĩa này, có thể hiểu phẩm chất là những thuộc tính, đặc điểm của đối tượng mà căn cứ vào đó người ta có thể đánh giá, xác định giá trị đối tượng đó [5]. Từ điển Tâm lí học của Raymond J.Corsini quan niệm “Phẩm chất là đặc điểm (hoặc đặc trưng) về cảm giác hoặc thực thể khác để cho nó trở thành độc đáo, là sự khác về chất (loại, thứ, hạng) chứ không phải về số lượng” [7]. Như vậy, theo những cách hiểu này, phẩm chất được hiểu là những đặc điểm (đặc trưng) về thực thể hoặc về sự phản ánh thế giới (tinh thần) của đối tượng để tạo nên sự khác biệt với đối tượng khác về tính chất, giúp đánh giá phân loại hay xếp hạng đối tượng. Có hai loại phẩm chất: phẩm chất thực thể (vật chất) và phẩm chất của cảm giác (tinh thần). Có thể khái quát một số nội dung cơ bản sau: phẩm chất là đặc điểm, thuộc tính gắn bó với đối tượng; phẩm chất là mức độ giá trị của những đặc điểm, thuộc tính. . . của đối tượng để tạo nên sự khác biệt của chúng, là cơ sở cho sự đánh giá, phân loại, xếp hạng; Có những phẩm chất thiên về tinh thần (xét riêng về khía cạnh con người), nhưng cũng có những phẩm chất thiên về thực thể vật chất (cả con người và đồ vật, vật chất). Từ những phân tích trên, có thể hiểu “phẩm chất là cái làm nên giá trị của người hay vật. Nói khác đi, phẩm chất là những yếu tố đạo đức, hành vi ứng xử, tình cảm, niềm tin, giá trị cuộc sống; ý thức thực hiện pháp luật của con người được hình thành sau một quá trình giáo dục”. Khái niệm phẩm chất nhân cách Trong nghiên cứu này, chúng tôi sử dụng quan điểm coi nhân cách là tổ hợp những đặc điểm và phẩm chất tâm lí của cá nhân nói lên hành vi xã hội và giá trị xã hội của con người [3]. Theo cách hiểu này, phẩm chất nhân cách bao gồm các đặc điểm đạo đức, hành vi ứng xử, tình cảm, niềm tin, giá trị của con người. Việc xác định những phẩm chất tâm lí của nhân cách là cần thiết để định hướng cho việc hình thành và phát triển nhân cách toàn diện cho học sinh. Khái niệm trách nhiệm Từ điển Bách khoa Việt Nam, tập 4, định nghĩa “Trách nhiệm là khái niệm của ý thức đạo đức và ý thức pháp luật, nói lên nhân cách con người trong việc thực hiện nghĩa vụ do xã hội đặt ra cho con người” [2]. Tiếp cận quan điểm tâm lí học, trách nhiệm là sự kiểm soát thực hiện dưới các hình thức khác nhau đối với hoạt động của chủ thể xét từ góc độ thực hiện các chuẩn mực và nguyên tắc thông thường. Có hai loại hình thức kiểm soát là kiểm soát bên ngoài và kiểm soát bên trong. Hình 108 Thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở một số trường trung học phổ thông... thức kiểm soát bên ngoài được sử dụng để đảm bảo việc quy trách nhiệm về kết quả hoạt động của chủ thể (trách nhiệm báo cáo, kỉ luật. . . ). Kiểm soát bên trong là hình thức chủ thể tự điều chỉnh hoạt động của mình (ý thức trách nhiệm và ý thức nghĩa vụ). Đặc trưng của trách nhiệm cá nhân đối với xã hội là việc tuân thủ có ý thức các nguyên tắc đạo đức và các chuẩn mực pháp luật. Trách nhiệm là nét nhân cách. Trong quá trình hoạt động chung, trách nhiệm được hình thành và là kết quả của sự hướng đến các giá trị, chuẩn mực và quy tắc xã hội [1]. Do đó, về mặt nội hàm, thuật ngữ trách nhiệm được hiểu là trách nhiệm bao giờ cũng gắn liền với con người, bị quy định bởi những nhu cầu phát triển của đời sống con người và về thực chất phản ánh nhận thức và hoạt động của chủ thể, về những bổn phận đạo đức và pháp luật cần phải thực hiện trong mối quan hệ giữa con người với con người, con người với tự nhiên, vì sự phát triển lành mạnh và bền vững của toàn xã hội. Phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học phổ thông Từ những phân tích trên, theo chúng tôi, phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học phổ thông trong nghiên cứu này được hiểu là một đặc trưng của nhân cách, góp phần tạo nên giá trị của mỗi người, thể hiện ở trách nhiệm của học sinh với chỉnh bản thân, với gia đình và với xã hội. Phẩm chất trách nhiệm làm học sinh có những hành vi theo hướng tích cực, thúc đẩy học sinh thay đổi hay định hướng lại các giá trị, thái độ và hành động của mình. Với tư cách thành viên trong xã hội, mỗi học sinh trung học phổ thông (THPT) nhận thức, thấu hiểu và tuân thủ nghiêm ngặt những yêu cầu, quy tắc, quy định, điều luật của xã hội để đảm bảo sự phát triển bền vững cho xã hội. Việc ý thức một cách sâu sắc những yêu cầu đó sẽ cho phép học sinh quyết định và lựa chọn hành động, hành vi một cách đúng đắn hơn, có trách nhiệm hơn. 2.2. Kết quả nghiên cứu thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở một số trường trung học phổ thông trên địa bàn thành phố Hà Nội 2.2.1. Nội dung, mẫu và phương pháp nghiên cứu Nội dung nghiên cứu: Thực trạng một số biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học phổ thông ở 3 mặt: trách nhiệm bản thân; trách nhiệm gia đình; trách nhiệm xã hội. Mẫu nghiên cứu: 350 học sinh thuộc 3 khối lớp 10, 11 và 12 trường Trung học phổ thông Lê Lợi và trường Trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ, quận Hà Đông, thành phố Hà Nội. Phương pháp nghiên cứu được sử dụng: Nghiên cứu tài liệu, văn bản; điều tra viết; phỏng vấn sâu; thống kê toán học. Trong đó, phương pháp điều tra viết dựa vào 3 mặt biểu hiện để xây dựng một thang tự đánh giá dành cho học sinh với các câu hỏi đa lựa chọn. Điểm quy ước về mặt định lượng tương ứng với mức điểm thấp nhất là 1 (hoàn toàn chưa thực hiện) cho đến cao nhất là 4 (luôn luôn thực hiện). Kết quả được đánh giá dựa trên điểm trung bình đạt được ở mỗi biểu hiện trên toàn bộ mẫu khách thể, xử lí bằng phần mềm SPSS 18.0; qua đó có thể cung cấp bức tranh thực trạng biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học phổ thông. 2.2.2. Kết quả thu được từ nghiên cứu thực tiễn a. Đánh giá chung về thực trạng biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học Kết quả khảo sát mức độ biểu hiện trách nhiệm của học sinh Bảng 1 cho thấy, nhìn chung phẩm chất trách nhiệm với bản thân, với gia đình, cũng như với xã hội của học sinh chỉ ở mức có thực hiện nhưng chưa thường xuyên. Trong đó, trách nhiệm xã hội có điểm thấp nhất (X¯ = 2.37 ± 0.93), trách nhiệm bản thân có điểm trung bình cao nhất (X¯ = 2.50 ± 0.89). Điều này phản ánh 109 Nguyễn Thị Liên sự chưa tích cực, tự giác, chủ động của học sinh trong việc thể hiện hành vi và việc làm có trách nhiệm với bản thân, với gia đình và xã hội. Bảng 1. Biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh Trung học phổ thông Biểu hiện Điểm trung bình (X¯) Độ lệch chuẩn (SD) Trách nhiệm bản thân 2.50 0.89 Trách nhiệm gia đình 2.49 0.70 Trách nhiệm xã hội 2.37 0.93 Kết quả kiểm định thống kê so sánh theo trường học cho thấy, không có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê về mức độ biểu hiện trách nhiệm bản thân và trách nhiệm với gia đình của học sinh trường trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ và học sinh trường trung học phổ thông Lê Lợi; kết quả cho thấy điểm trung bình của các trách nhiệm đó đều > 2.55 < 3.0. Tuy nhiên, kết quả cũng cho thấy, có sự khác biệt có ý nghĩa thống kê với p = 0,00 của mức độ biểu hiện trách nhiệm xã hội giữa học sinh trường trường trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ và học sinh trường trung học phổ thông Lê Lợi, theo đó học sinh trường trường trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ thể hiện trách nhiệm xã hội (X¯ = 2.74 ± 0.54) cao hơn hơn so với học sinh trường trung học phổ thông Lê Lợi (X¯ = 2.24 ± 0.99). Phân tích theo tiêu chí so sánh theo khối lớp phẩm chất trách nhiệm của học sinh, kết quả cho thấy, không có sự khác biệt giữa học sinh các khối lớp 10, 11 và 12 về trách nhiệm bản thân và trách nhiệm gia đình; nhưng có khuynh hướng X¯ cao lên rõ rệt theo khối lớp học về phẩm chất trách nhiệm xã hội: lớp 10 X¯ = 2.18 ± 0.98, lớp 11 X¯ = 2.34 ± 0.99, lớp 12 X¯ = 2.73 ± 0.59; sự khác biệt này có ý nghĩa thống kê với p = 0,00. Vì chưa có khẳng định bằng quan sát thực tế nên chúng tôi chưa thể đưa ra kết luận cuối cùng, tuy nhiên có thể không loại trừ sự tác động của các yếu tố môi trường nhà trường và sự trưởng thành của học sinh về mặt xã hội, khi các em học sinh lớp 12 có thời gian trải nghiệm cuộc sống nhiều hơn so với học sinh lớp dưới... Vấn đề này sẽ được đề cập đến ở các công bố nghiên cứu tiếp theo của chúng tôi. b. Kết quả mức độ biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh trung học theo từng tiêu chí đánh giá b1) Phẩm chất trách nhiệm với bản thân Bảng 2. Biểu hiện trách nhiệm với bản thân của học sinh THPT TT Biểu hiện X¯ SD Thứ bậc 1 Chăm sóc sức khỏe về thể chất 2.01 0.62 8 2 Chăm sóc sức khỏe về tinh thần 2.61 0.74 3 3 Thực hiện các công việc học tập 2.44 0.56 5 4 Xây dựng kế hoạch cho tương lai 2.26 0.57 7 5 Định hướng nghề nghiệp 2.81 0.63 2 6 Đánh giá đúng giá trị của bản thân 2.33 0.72 6 7 Chịu trách nhiệm trước các vấn đề của bản thân 2.54 0.67 4 8 Thực hiện các việc khác của cá nhân 3.10 0.66 1 9 Tự biết kiểm soát hành động, lời nói, cảm xúc 1.87 0.73 9 Kết quả số liệu thu được ở nội dung này tại Bảng 2 cho thấy, trách nhiệm đối với bản thân của học sinh biểu hiện ở nhiều khía cạnh với những mức độ khác nhau. Nhìn chung, học sinh thể hiện trách nhiệm đối với bản thân ở mức trên trung bình, gần kề mức “thực hiện nhiều” nhưng 110 Thực trạng phẩm chất trách nhiệm của học sinh ở một số trường trung học phổ thông... chưa phải là “thường xuyên thực hiện” các việc đó. Nếu như việc thực hiện các công việc khác của cá nhân trong cuộc sống ngoài công việc học tập của học sinh được thực hiện tốt nhất (xếp thứ bậc 1), tiếp theo là việc định hướng nghề nghiệp cũng đã được học sinh chú trọng (xếp thứ 2) thì việc học sinh thể hiện trách nhiệm “tự kiểm soát hành động, lời nói, cảm xúc” lại ở mức thấp nhất, sau đó là việc “chăm sóc sức khỏe thể chất” ở mức thấp nhất (X¯ ± 0.73). b2) Phẩm chất trách nhiệm với gia đình Bảng 3. Biểu hiện trách nhiệm với gia đình của học sinh THPT TT Biểu hiện X¯ SD Thứ bậc 1 Chủ động thực hiện các công việc của gia đình 2.49 0.62 4 2 Yêu thương, quan tâm chăm sóc người thân 3.25 0.56 1 3 Vai trò kết nối các thành viên trong gia đình 3.22 0.51 2 4 Gìn giữ, phát huy truyền thống gia đình 2.76 0.82 3 5 Biết giải quyết vấn đề kinh tế của cá nhân và gia đình 2.44 0.56 5 6 Nhắc nhở, giúp đỡ người thân trong những trường hợpcần thiết 2.42 0.72 6 7 Bảo quản tài sản trong gia đình 2.97 0.60 7 Kết quả biểu hiện mức độ trách nhiệm với gia đình thể hiện ở Bảng 3. Số liệu đó cho thấy, tình yêu thương, sự quan tâm chăm sóc người thân của nhóm học sinh tham gia khảo sát chủ yếu thể hiện ở mức bước đầu đã được thực hiện nhiều, tuy nhiên vẫn chưa đạt tới mức thường xuyên thực hiện. Phân tích sâu hơn, việc thể hiện tình yêu thương, quan tâm và chăm sóc người thân và thể hiện vai trò của bản thân trọng việc két nối các thành viên gia đình được các em thực hiện tốt hơn cả (xếp thứ bậc 1 và 2). Việc nhắc nhở, giúp đỡ người thân trong những trường hợp cần thiết như tiết kiệm điện, nước hay bảo vệ cảnh quan môi trường... và biết bảo quản tài sản gia đình vẫn chưa được thể hiện hết trách nhiệm của bản thân học sinh (xếp thứ 6 và thứ 7). b3) Phẩm chất trách nhiệm với xã hội Bảng 4. Biểu hiện trách nhiệm với xã hội của học sinh THPT TT Biểu hiện X¯ SD Thứ bậc 1 Thực hiện quy định của pháp luật 2.81 0.73 3 2 Thực hiện nội quy trường, lớp 2.85 0.73 2 3 Kỉ luật tự giác nơi công cộng 1.99 0.66 8 4 Hợp tác, chia sẻ với người khác 1.86 0.69 9 5 Cảm thông, giúp đỡ những người gặp khó khăn 2.65 0.64 4 6 Tôn trọng cam kết, giữ lời hứa 3.05 0.54 1 7 Bảo vệ tài sản công 2.30 0.73 7 8 Bảo vệ môi trường sống 2.52 0.64 5 9 Cống hiến cho công việc chung của cộng đồng 2.51 0.73 6 Kết quả xử lí thống kê mức độ biểu hiện trách nhiệm xã hội tại Bảng 4 cho thấy, trách nhiệm của học sinh trong việc tôn trọng cam kết, giữ lời hứa được thể hiện ở mức cao nhất, xếp thứ bậc 1. Tiếp theo, là việc thực hiện nội quy trường, lớp được học sinh thể hiện ở mức cao thứ hai so với các biểu hiện khác. Trong khi đó, việc hợp tác chia sẻ với người khác và tính kỉ luật tự giác ở mức độ thấp nhất, xếp thứ bậc 8, 9 là cuối cùng trong các tiêu chí đưa ra đánh giá. Nhìn chung, so với kết quả mức điểm của các tiêu chí thể hiện trách nhiệm bản thân và gia đình đã nêu ở Bảng 2 và Bảng 3, các mức điểm trung bình đạt được của các tiêu chí ở nhóm trách nhiệm xã hội thấp hơn. 111 Nguyễn Thị Liên Cụ thể, có 2 tiêu chí điểm trung bình đạt được < 2. Kết quả khảo sát theo tỷ lệ % còn cho thấy: việc thực hiện bảo vệ tài sản công và tham gia các hoạt động bảo vệ môi trường đều chỉ có 4,3% số học sinh thường xuyên thực hiện, thường xuyên cống hiến cho công việc chung của cộng đồng cũng chỉ có 5,1% học sinh thực hiện công việc này. 3. Kết luận Từ việc phân tích thực trạng mức độ biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của nhóm học sinh tham gia nghiên cứu tại 2 trường trường Trung học phổ thông Lê Lợi và trường Trung học phổ thông chuyên Nguyễn Huệ, quận Hà Đông, thành phố Hà Nội nói chung, phân tích thực trạng đó theo các khía cạnh biểu hiện của phẩm chất trách nhiệm, có thể rút ra kết luận: Học sinh đã thể hiện được trách nhiệm của bản thân với chính mình, với gia đình và với xã hội. Tuy nhiên, mức độ thể hiện còn chưa cao, trong đó trách nhiệm đối với xã hội ở mức thấp hơn cả. Kết quả khảo sát thực trạng trong nghiên cứu này sẽ là gợi ý để nhóm tiếp tục nghiên cứu tìm hiểu các yếu tố tác động tới thực trạng đó, để đề xuất biện pháp giáo dục phối kết hợp giữa gia đình – nhà trường – xã hội nhằm nâng cao hơn nữa mức độ biểu hiện phẩm chất trách nhiệm của học sinh. TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Vũ Dũng, 2008. Từ điển tâm lí học. Nxb Từ điển Bách khoa. [2] Hội đồng chỉ đạo biên soạn từ điển bách khoa Việt Nam, 2005. Từ điển bách khoa Việt Nam 4. Nxb Từ điển Bách khoa. [3] Phạm Minh Hạc, 2016. Tâm lí học đại cương. Nxb Giáo dục Việt Nam. [4] Đào Thị Oanh (Chủ biên), 2015. Văn hóa công nghiệp – lí luận và thực tiễn. Nxb Đại học Sư phạm. [5] Hoàng Phê, 1994. Từ điển tiếng Việt. Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội. [6] Vũ Thị Ngọc Tú, 2014. Biểu hiện giá trị sống của học sinh trung học phổ thông. Tạp chí Tâm lí học xã hội, Số tháng 4. [7] Corsini Raymond J, 1999. The dictionary of psychology, Ann arbor, Mt. [8] Bộ Giáo dục và Đào tạo. Dự thảo chương trình giáo dục phổ thông tổng thể. Hà Nội tháng 7, 2017. ABSTRACT The situation of the responsibility characteristics in some secondary schools in Hanoi Nguyen Thi Lien Institute for Educational Research, Hanoi National University of Education This paper looks into the expression of responsibilities as a personality’s characteristic of students in some secondary schools at Ha Dong district of Hanoi city including: Le Loi High school and Nguyen Hue Gifted High school. Results were conducted from 350 students of Grade 10, Grade 11 and Grade 12 showing that the quality of responsibilities was reported at average level. Among different aspects of the responsibility, the expression of responsibility with self was shown at lowest level, following was this responsiblity with family, and the lowest percentage was the responsibility with society. Keywords: Characteristic, responsibility, characteristics of personality, characteristic of responsibility, secondary school students. 112