Thư mục học đi về đâu?

THÛ MUÅC HOÅC ÀI VÏÌ ÀÊU ? Vuä Vùn Sún Höåi Thöng tin Khoa hoåc vaâ Cöng nghïå Viïåt Nam Nghiïn cûáu - Trao àöíi 10 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 2/2014 Toám tùæt: Trònh baây caác quan àiïím khaác nhau vïì tûúng lai cuãa thû muåc hoåc, quan hïå giûäa thû muåc hoåc, thû viïån hoåc, thöng tin hoåc vaâ khoa hoåc vïì saách noái chung. Nhêën maånh aãnh hûúãng cuãa lyá luêån thû muåc hoåc túái caác böå phêån khaác cuãa thû muåc hoåc. Giúái thiïåu nhûäng nöî lûåc cuãa caác nhaâ thû viïån hoåc vaâ thû muåc hoåc úã Liïn Xö trûúác àêy cuäng nhû úã Liïn bang Nga hiïån nay trong viïåc phaát triïín khoa hoåc naây trïn nïìn cuãa hïå thöëng luêån, nhêån thûác luêån, khoa hoåc thöng tin vaâ truyïìn thöng. AÃnh hûúãng cuãa truyïìn thöëng thû muåc hoåc Nga vaâ Xö Viïët túái viïåc phaát triïín hoaåt àöång thû muåc vaâ giaãng daåy thû muåc hoåc úã Viïåt Nam. Khuyïën nghõ vïì viïåc xem xeát laåi caác giaáo trònh hiïån coá vïì thû muåc hoåc vaâ thöng tin hoåc àïí traánh truâng lùåp vïì nöåi dung vaâ cêåp nhêåt kõp thúâi. Tûâ khoáa: thû muåc hoåc; lõch sûã thû muåc hoåc; lyá luêån thû muåc hoåc; töí chûác thû muåc hoåc; phûúng phaáp luêån thû muåc hoåc; giaáo trònh thû muåc hoåc; tûúng lai thû muåc hoåc; thöng tin thû muåc; thû muåc hoåc Nga. Where does bibliography go? Summary: Deals with different ideas on the future of bibliography, the relationship between bibliography, library science, information science and bibliology in the whole; underlines the influence of bibliography theory on other parts of bibliography as a science; makes clear efforts of library and bibliography scientists in the Soviet Union formerly and Russian Federation today in the development of this science on the basis of systemology, epistemology, information and communication sciences; mentions the influence of Soviet and Russian tradition on development of bibliography activities and teaching in Vietnam; sets forth recommendation on revision of existing courses on bibliography science and information science to avoid duplications and to update these courses. Keywords: bibliography as a science; bibliography history; bibliography theory; bibliography organization; bibliography methodology; course on bibliography; future of bibliography; bibliographic information; Russian bibliography science. Nghiïn cûáu - Trao àöíi THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 2/2014 11 gay tӯ nhӳng năm 50 cӫa thӃ kӹ trѭӟc, khi thông tin hӑc và khoa hӑc máy tính (tin hӑc) ra ÿӡi và phát triӇn, thì trên thӃ giӟi ÿã bҳt ÿҫu có sӵ hoài nghi vӅ tѭѫng lai cӫa thѭ mөc hӑc, chính bà Louise-Noëlle Malcles (1899-1977)1, nhà thѭ mөc hӑc lӛi lҥc ngѭӡi Pháp, ÿã viӃt tiӇu luұn “Thѭ mөc hӑc ÿi vӅ ÿâu? (Où va la bibliographie) in nhѭ mӝt phө lөc trong Giáo trình thѭ mөc (Cours de bibliographie, sau ÿәi tên thành Manuel de bibliographie ÿӇ thiên vӅ xu hѭӟng là mӝt cҭm nang tra cӭu thӵc hành nhiӅu hѫn). Trong phҫn kӃt cӫa tiӇu luұn này, bà có ý nhҩn mҥnh rҵng: dù tѭѫng lai cӫa thѭ mөc hӑc nhѭ thӃ nào, nhѭng trong mӝt thӡi gian dài2, nó ÿã góp phҫn to lӟn vào sӵ phát triӇn cӫa khoa hӑc và kӻ thuұt trên thӃ giӟi [11, 12]. Có lӁ chính sӵ hoài nghi vӅ tѭѫng lai cӫa thѭ mөc hӑc, mà trong mӝt thӡi gian dài, thӃ giӟi ÿã không có ÿѭӧc mӝt thuұt ngӳ riêng cho khoa hӑc này, mà chӍ dùng nhѭ mӝt trong ba nghƭa cӫa tӯ “bibliography” (t. Anh), “bibliographie” (t. Pháp), Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɹ (t. Nga),, ÿó là: 1) Tên gӑi cӫa mӝt trong nhӳng ngành khoa hӑc vӅ sách và sӵ nghiӋp sách: thѭ mөc hӑc; 2) Hoҥt ÿӝng hay công tác thѭ mөc; và 3) Tên gӑi cӫa mӝt thӇ loҥi tài liӋu ÿһc biӋt, mà nӅn tҧng là nhӳng danh sách ÿӫ loҥi (danh mөc, mөc lөc, bҧn chӍ dүn thѭ mөc, ÿiӇm sách hay tәng quan thѭ mөc,), là kӃt quҧ cӫa hoҥt ÿӝng nói trên. Ta không thӇ bҳt gһp cөm tӯ ÿӝc lұp “Science of Bibliography” hoһc “La science de bibliographie”, trong các tài liӋu nghiӋp vө Âu Mӻ, trӯ nhӳng trѭӡng hӧp dӏch tӯ tiӃng Nga, lý luұn hay bút chiӃn. Cho tӟi nhӳng năm 80 cӫa thӃ kӹ trѭӟc, xuҩt phát tӯ quan niӋm hoҥt ÿӝng thѭ mөc là hoҥt ÿӝng mang tính hӋ thӕng, các hӑc giҧ Nga ÿã ÿѭa ra thuұt ngӳ ÿӝc lұp: “Bibliografovedenie” (Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɨɜɟɞɟɧɢɟ: Thѭ mөc hӑc) vӟi ý nghƭa là khoa hӑc nghiên cӭu tính chҩt hӧp quy luұt cӫa hoҥt ÿӝng thѭ mөc, bao gӗm các bӝ môn sau ÿây: lý luұn, lӏch sӱ, tә chӭc và phѭѫng pháp luұn thѭ mөc ÿӇ tiӃn tӟi xây dӵng các giáo trình thѭ mөc hӑc dѭӟi tên gӑi ÿó. Và thӃ là các tài liӋu giáo khoa ÿҫu tiên mang tên “Bibliografovedenie” ÿã ra ÿӡi thay cho “Lý luұn thѭ mөc ÿҥi cѭѫng” (Obshchaja teorija bibliografii) hay “Thѭ mөc hӑc ÿҥi cѭѫng” “Obshchaja bibliografija” ÿã ÿѭӧc xuҩt bҧn ӣ Liên Xô. CNJng tӯ ÿó, bӝ môn “Ʉnigovedenie i Bibliografovedenie” (Thѭ tӏch hӑc và thѭ mөc hӑc) ÿѭӧc ÿѭa vào danh mөc các chuyên ngành ÿӝc lұp, hình thành nӝi dung giҧng dҥy và ÿào tҥo cӫa các trѭӡng văn hoá ӣ Liên Xô và nѭӟc Nga ngày nay. Ӣ nѭӟc ta, trѭӟc năm 1975, khi ÿҩt nѭӟc N 1 Giáo trình cӫa Louise-Noëlle Malcles, ÿã trӣ thành mӝt tác phҭm kinh ÿiӇn vӅ sѭ phҥm và hoҥt ÿӝng thѭ mөc chuyên ngành, ÿѭӧc tái bҧn nhiӅu lҫn (tӯ 1954), tuy thӵc chҩt là mӝt tài liӋu tra cӭu, chӍ dүn, là thѭ mөc cӫa thѭ mөc (thѭ mөc bұc 2), nhѭng 2 chѭѫng ÿҫu ÿã ÿӅ cұp tӟi ÿӏnh nghƭa, ÿӕi tѭӧng, lѭӧc sӱ cӫa thѭ mөc hӑc, và nhӳng chѭѫng sau liӋt kê và chӍ dүn nhӳng công trình thѭ mөc tiêu biӇu cӫa thӃ giӟi vӅ tҩt cҧ các ngành khoa hӑc, xuҩt bҧn tӯ trѭӟc ÿӃn nay. Giáo trình này tәng hӧp nhӳng kiӃn thӭc mà tác giҧ ÿã tӯng giҧng dҥy tӯ nhӳng năm 1930, phөc vө cho viӋc ÿào tҥo cán bӝ thѭ viӋn nghiên cӭu và ÿҥi hӑc lӟn ӣ Pháp và Mӻ, mà sau này ӣ Mӻ ÿã dùng ÿӇ ÿào tҥo cán bӝ thѭ viӋn công cӝng nhѭ nhӳng công cө thông tin hӑc ÿҥi cѭѫng. Giáo trình ÿã có ҧnh hѭӣng lӟn ÿӃn sӵ nghiӋp thѭ mөc thӃ giӟi, ÿһc biӋt trong lƭnh vӵc lӏch sӱ thѭ mөc và khoa hӑc thѭ mөc, mà chính nhӳng hӑc giҧ nghiên cӭu vӅ thѭ viӋn hӑc và thѭ mөc hӑc cӫa nѭӟc ngoài, kӇ cҧ nѭӟc Nga, cNJng thӯa nhұn. 2 Lӏch sӱ thѭ mөc chuyên ngành bҳt ÿҫu tӯ thӃ kӹ XVI, phát triӇn rӵc rӥ tӯ cuӕi thӃ kӹ XVIII, ÿһc biӋt kӇ tӯ năm 1925 khi ҩn bҧn ÿҫu tiӋn cӫa L'Index bibliographicus.(ChӍ dүn thѭ mөc các bài tҥp chí) ra ÿӡi cho ÿӃn lúc Malcles xuҩt bҧn Giáo trình này – [11, 12] tҥm thӡi bӏ chia cҳt, hai miӅn chӏu ҧnh hѭӣng cӫa nhӳng truyӅn thӕng thѭ viӋn hӑc và thѭ mөc hӑc khác nhau. MiӅn Bҳc theo nghiӋp vө thѭ viӋn Xô ViӃt, miӅn Nam theo trѭӡng phái thѭ viӋn Anh-Mӻ, cho nên không tránh khӓi hiӋn có các ý kiӃn trái chi͉u vӅ vai trò cӫa thѭ mөc hӑc cNJng nhѭ cách dӏch không thӕng nhҩt thuұt ngӳ “bibliography” (thѭ mөc hӑc so vӟi thѭ tӏch hӑc). Dӏch là “thѭ mөc hӑc” thiên vӅ ÿӕi tѭӧng nghiên cӭu cӫa khoa hӑc này là hoҥt ÿӝng thѭ mөc. Dӏch là “thѭ tӏch hӑc” có ý nhҩn mҥnh thѭ mөc hӑc là mӝt trong nhӳng khoa hӑc vӅ sách (Theo các tӯ ÿiӇn tiӃng ViӋt, thѭ tӏch là sách báo nói chung, sách cә nói riêng). TruyӅn thӕng Xô ViӃt ÿӅ cao vai trò cӫa thѭ mөc hӑc nhѭ mӝt bӝ môn khoa hӑc ÿӝc lұp, vͣi b̫n ch̭t cͯa m͡t khoa h͕c xã h͡i, có tác dөng hӛ trӧ viӋc lѭu thông sách báo, nhҩn mҥnh quan hӋ sách và ngѭӡi sӱ dөng (bҥn ÿӑc), còn trѭӡng phái Anh-Mӻ chӍ coi thѭ tӏch hӑc (thѭ mөc hӑc) nhѭ mӝt bӝ môn cӫa khoa hӑc vӅ sách (bibliology) vӟi các nghƭa: 1) Ngành nghiên cӭu vӅ sách nhѭ nhӳng vұt thӇ vұt chҩt ÿӇ xác ÿӏnh lӏch sӱ và sӵ lѭu truyӅn cӫa các văn bҧn, 2) Ngành chuyên môn vӅ mô tҧ sách mӝt cách chính xác vӅ phѭѫng diӋn tác quyӅn, ҩn bҧn, hình thӭc, v.v. HiӋn nay, ӣ Hoa KǤ, thѭ mөc là mӝt ÿӕi tѭӧng nghiên cӭu cӫa Khoa h͕c th˱ vi͏n và thông tin (Library and Information Science). Cҫn nhҩn mҥnh rҵng, tính ÿa nghƭa cӫa thuұt ngӳ “Bibliography” cho ÿӃn nay vүn còn tӗn tҥi trong khoa hӑc vӅ sách và thông tin hӑc ӣ các nѭӟc Phѭѫng Tây. Trên thӃ giӟi, thuұt ngӳ “Thѭ mөc” vӟi tѭ cách là mӝt thӇ loҥi tài liӋu hiӋn có nhӳng nghƭa cө thӇ, nhѭ “tài liӋu thѭ mөc”, “xuҩt bҧn phҭm thѭ mөc”, “Thѭ mөc” cuӕi sách, cuӕi bài (Danh sách tài liӋu tham khҧo), cѫ sӣ dӳ liӋu thѭ mөc (tұp hӧp các biӇu ghi thѭ mөc),. Nhѭ ÿã nói ӣ trên, các chuyên gia Nga tӯ thӡi Xô ViӃt ÿӃn nay, trong quá trình phát triӇn thѭ mөc, ÿã góp phҫn quan trӑng vào viӋc lұp luұn vӅ bҧn chҩt xã hӝi cӫa thѭ mөc, và sӵ xuҩt hiӋn cӫa thѭ mөc hӑc nhѭ mӝt mӝt ngành khoa hӑc ÿһc thù. Theo dõi cuӝc tranh luұn giӳa các nhà thѭ viӋn hӑc và thông tin hӑc Nga vӅ quan hӋ thông tin - thѭ viӋn trong thұp kӹ 60, ÿҫu 70 cӫa thӃ kӹ trѭӟc, ta thҩy có hai quan ÿiӇm: 1) Thѭ mөc hӑc chӍ ÿѭӧc coi là mӝt bӝ phұn cӫa thông tin hӑc do hiӋn nay thѭ mөc hӑc không thӇ ÿáp ӭng ÿҫy ÿӫ các yêu cҫu phөc vө khoa hӑc kӻ thuұt hiӋn ÿҥi: nhiӅu loҥi tài liӋu chѭa ÿѭӧc phҧn ánh vào thѭ mөc, ví dө: tài liӋu hӝi nghӏ, hӝi thҧo, tài liӋu lѭu hành nӝi bӝ (tài liӋu nӝi sinh, tài liӋu xám), thông tin sӵ kiӋn, thӵc tӃ,.... 2) Thѭ mөc hӑc là bӝ môn khoa hӑc xã hӝi ÿӝc lұp, có chӭc năng ÿӏnh hѭӟng tìm tài liӋu, chӭc năng tuyên truyӅn và giáo dөc; còn thông tin hӑc là bӝ môn khoa hӑc kӻ thuұt. Mӝt sӕ nhà thông tin hӑc Xô ViӃt còn ÿѭa ra quan ÿiӇm chҷng nhӳng “hòa nhұp” các thѭ viӋn khoa hӑc kӻ thuұt vào hӋ thӕng thông tin khoa hӑc, mà còn “hòa tan” nghƭa là trӣ thành mӝt bӝ phұn, mӝt kho tra cӭu tin thu̯n túy cӫa cѫ quan thông tin [3]. Chính vì vұy, cҫn tiӃp tөc xây dӵng và phát triӇn thѭ viӋn hӑc và thѭ mөc hӑc trên cѫ sӣ tұn dөng nhӳng thành quҧ cӫa thông tin hӑc và tin hӑc hiӋn ÿҥi sao cho Nghiïn cûáu - Trao àöíi 12 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 2/2014 Nghiïn cûáu - Trao àöíi THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 2/2014 13 ÿӕi tѭӧng nghiên cӭu cӫa thѭ mөc hӑc ÿѭӧc nâng cao, mӣ rӝng và hiӋn ÿҥi hóa cҧ vӅ bӕn phѭѫng diӋn: lӏch sӱ, lý luұn, phѭѫng pháp luұn, và tә chӭc công tác thѭ mөc (thông qua phát triӇn các dӏch vө và tiӋn ích, ÿһc biӋt là hiӋn ÿҥi hóa các phòng tra cӭu ÿa phѭѫng tiӋn, xây dӵng, cұp nhұt và hѭӟng dүn ngѭӡi sӱ dөng tra cӭu cѫ sӣ dӳ liӋu, tìm tin trên mҥng, biӃn thѭ viӋn thành mӝt cәng vào thông tin, ). Ⱥ.I. Barxuc, Ɉ.P Korshunov, D. Iu. Ɍɟplov , Iu. Ɇ. Ɍugɨv là nhӳng ngѭӡi khӣi xѭӟng và lұp luұn ÿѭa ra thuұt ngӳ “Bibliografovedenie” và xây dӵng các giáo trình mang tên ÿó [5-9]. ĈӇ làm viӋc này, hӑ phҧi giҧi quyӃt mӝt loҥt vҩn ÿӅ nhѭ: sӵ thӕng nhҩt và khác biӋt giӳa lý luұn và thӵc tiӉn thѭ mөc hӑc, thѭ mөc hӑc có phҧi là mӝt bӝ phұn cӫa khoa hӑc vӅ sách hay không?, nhӳng dҩu hiӋu cѫ bҧn cӫa thѭ mөc hӑc ÿҥi cѭѫng và chuyên ngành, thѭ mөc hӑc ÿҥi cѭѫng nghiên cӭu và giҧi quyӃt nhӳng nhiӋm vө gì?, nhӳng phѭѫng pháp chung và riêng cӫa thѭ mөc hӑc ÿҥi cѭѫng, sӵ khác biӋt vӅ ÿӕi tѭӧng nghiên cӭu giӳa thѭ viӋn hӑc và thѭ mөc hӑc vӟi thông tin khoa hӑc, mӕi tѭѫng quan giӳa lý luұn và thӵc tiӉn thѭ mөc hӑc vӟi thѭ viӋn hӑc và công tác thѭ viӋn, biên mөc là quy trình thѭ mөc hay thѭ viӋn, hiӋn có mӕi tѭѫng quan nào giӳa hoҥt ÿӝng thѭ mөc, thông tin khoa hӑc, thѭ viӋn hӑc, Cùng tán thành phҧi ÿһt mӝt tên riêng, ÿӝc lұp cho thѭ mөc hӑc (Bibliografovedenie), nhѭng Ⱥ.I. Barxuc và mӝt sӕ ngѭӡi khác vүn tiӃp tөc lұp luұn và phát triӇn thѭ mөc hӑc nhѭ mӝt khoa hӑc nghiên cӭu vӅ sách [5], còn Ɉ.P Korshunov lý giҧi cho sӵ phát triӇn cӫa thѭ mөc hӑc là theo hѭӟng trӣ thành mӝt trong nhӳng khoa hӑc thông tin: thông tin th˱ mͭc. Theo ông, thông tin thѭ mөc là kӃt quҧ hoҥt ÿӝng cӫa con ngѭӡi ÿӇ phân biӋt thông tin vӅ tѭ liӋu vӟi bҧn thân tѭ liӋu, ghi lҥi và tә chӭc các thông tin này nhҵm góp phҫn làm cho tѭ liӋu ÿáp ӭng ngѭӡi dùng. Quan hӋ thông tin (tѭ liӋu - ngѭӡi dùng tin) là xuҩt phát ÿiӇm ÿѭa ra khái niӋm thông tin thѭ mөc nhѭ thông tin vӅ tѭ liӋu, ÿҧm bҧo có thӇ nhұn dҥng và tìm ÿѭӧc tѭ liӋu ÿó trong mӝt mҧng hay khӕi lѭӧng tѭ liӋu, thông báo vӅ sӵ tӗn tҥi cӫa nhӳng tѭ liӋu mà ngѭӡi dùng tin chѭa biӃt, và cuӕi cùng là ÿánh giá các tѭ liӋu theo các tiêu chí nhҩt ÿӏnh, nҧy sinh trong lòng cӫa hӋ thӕng truyӅn thông tѭ liӋu. Nói cách khác, “Thông tin thѭ mөc là tri thӭc thѭ mөc ÿѭӧc truyӅn ÿҥt và tiӃp thu”. Vӟi ÿӏnh nghƭa này, mӝt sӕ nhà thѭ mөc Nga ÿã ÿӅ nghӏ phҧi giҧi thích thêm khái niӋm “tri thӭc thѭ mөc” trѭӟc khi nói ÿӃn “thông tin thѭ mөc”, vì theo hӑ, tri thӭc thѭ mөc là nӝi dung cӫa thông tin thѭ mөc. Tri thӭc thѭ mөc và thông tin thѭ mөc là các hӋ thӕng cӫa nhӳng quá trình xã hӝi khác nhau: hoҥt ÿӝng nhұn thӭc và, tѭѫng ӭng là, hoҥt ÿӝng thông tin. Trong lƭnh vӵc tri thӭc thѭ mөc, ngѭӡi ta vұn dөng các thuұt ngӳ “văn bҧn” (thay vì “tѭ liӋu”), “nhu cҫu nhұn thӭc” (thay vì “nhu cҫu thѭ mөc”). Tri thӭc thѭ mөc ÿѭӧc xem xét trong văn cҧnh cӫa nhұn thӭc luұn hay tri thӭc luұn - khoa hӑc vӅ tri thӭc, vӅ các quy luұt xӱ lý, hình thành, tә chӭc, phҧn ánh, trình bày tri thӭc; trong khi ÿó thông tin là thuӝc tính cӫa lƭnh vӵc thông tin. Tri thӭc không loҥi trӯ thông tin, cách tiӃp cұn theo tri thӭc không phӫ ÿӏnh cách tiӃp cұn theo thông tin. Thông tin thѭ mөc là tri thӭc thѭ mөc ÿang vұn ÿӝng, chuyӇn hóa và có chӭc năng. Phҥm trù “tri thӭc” vӕn có tính truyӅn thӕng ÿӕi vӟi thѭ mөc hӑc. HiӋn nay, sӵ trӣ lҥi Nghiïn cûáu - Trao àöíi 14 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 2/2014 phҥm trù này ÿang diӉn ra nhѭng ӣ mӭc ÿӝ tѭ duy sâu sҳc hѫn. Tri thӭc thѭ mөc ÿѭӧc coi nhѭ mӝt thành tӕ cӫa nhұn thӭc cá nhân và xã hӝi, phҧn ánh thӃ giӟi văn bҧn và nhӳng hiӋn tѭӧng liên quan ÿӃn thӃ giӟi ÿó vӅ phѭѫng diӋn ÿһc thù - phѭѫng diӋn thѭ mөc. Ĉó là kӃt quҧ cӫa sӵ phҧn ánh các văn bҧn ÿѭӧc tѭ liӋu hóa nhѭ nhӳng ÿӕi tѭӧng vұt chҩt và tinh thҫn, nhӳng thuӝc tính và quan hӋ giӳa chúng trong nhұn thӭc cӫa con ngѭӡi. Tri thӭc thѭ mөc là tri thӭc vӅ các nguӗn tri thӭc, cho phép cҩu trúc, tә chӭc tri thӭc ÿó, và vұn dөng các bӝ phұn riêng lҿ cӫa nó. Tri thӭc thѭ mөc có cҩu trúc thӭ bұc, phҧn ánh các khҧ năng nhұn thӭc khác nhau cӫa nó [10]. Ӣ Liên Xô, tӯ ngày 01/7/1971 bҳt ÿҫu có hiӋu lӵc Tiêu chu̱n nhà n˱ͣc ȽOɋT 16448-70, trong ÿó lҫn ÿҫu tiên thѭ mөc ÿѭӧc giҧi thích nhѭ là mӝt lƭnh vӵc hoҥt ÿӝng thông tin (thông tin thѭ mөc), theo quan ÿiӇm cӫa Ɉ.P Korshunov. Nӕi tiӃp sӵ nghiӋp cӫa Ⱥ.I. Barxuc và Ɉ.P Korshunov là cҧ mӝt thӃ hӋ các nhà thѭ mөc hӑc trҿ, tài năng, cӫa Nga ÿã ӫng hӝ và phát huy truyӅn thӕng này nhѭ: E.Ʉ. Bɟxpɚlova, Ɇ.G. ȼɨkhrѭshɟvɚ, Iu.S. Zubov, I.G. Ɇɨrgɟnshtern, N.Ⱥ. Xljadneva, Ⱥ.V. Sɨkɨlɨv, V.Ⱥ. Fokeev, v.v. Trong nhóm này, I.G. Ɇɨrgɟnshtern vӟi giáo trình “Bibliografovedenie” [8] xuҩt bҧn năm 2006 ӣ Saint Peterburg, là ngѭӡi nәi bұt vӟi nhӳng ý tѭӣng ÿӝc ÿáo, tuy còn cҫn phҧi kiӇm chӭng, nhѭng ÿó cNJng là mӝt sӵ kích thích cho lý luұn thѭ mөc hӑc hiӋn ÿҥi phát triӇn. Xem nhѭ vұy ÿӫ thҩy, lý luұn thѭ mөc hӑc ӣ Nga hiӋn nay vүn còn là mӝt mҧnh ÿҩt màu mӥ cho các nhà nghiên cӭu vӅ thѭ mөc nhѭ mӝt khoa hӑc ÿӝc lұp. Trѭӟc ÿây, nӝi dung các sách giáo khoa, giáo trình vӅ thѭ mөc hӑc ÿҥi cѭѫng cӫa Liên Xô và cӫa ViӋt Nam (không kӇ miӅn Nam ViӋt Nam trѭӟc giҧi phóng), ÿӅu xoay quanh các vҩn ÿӅ: 1) Cѫ sӣ lý luұn thѭ mөc hӑc (Thѭ mөc hӑc là mӝt hiӋn tѭӧng xã hӝi, Nguyên tҳc cѫ bҧn và nhӳng ÿһc ÿiӇm cӫa thѭ mөc hӑc, ); 2) Lӏch sӱ thѭ mөc hӑc (Thӡi ÿҥi phong kiӃn, tѭ bҧn và xã hӝi chӫ nghƭa); 3) Tә chӭc công tác thѭ mөc (HiӋn trҥng công tác thѭ mөc nói chung và tә chӭc công tác thѭ mөc trong thѭ viӋn nói riêng,); 4) Phѭѫng pháp luұn thѭ mөc trong thѭ viӋn. Nhұn thӭc ÿѭӧc vai trò và ҧnh hѭӣng cӫa lý luұn thѭ mөc hӑc ÿӕi vӟi ba bӝ phұn còn lҥi, ngoài Giáo trình Th˱ mͭc h͕c ÿ̩i c˱˯ng do Vi͏n sách liên bang xuҩt bҧn năm 1990 [7], Ɉ.P. Korshunov ÿã biên soҥn mӝt giáo trình khác: Giáo trình Th˱ mͭc h͕c ÿ̩i c˱˯ng vӟi phө ÿӅ C˯ sͧ lý lu̵n [6] do Ĉ̩i h͕c Văn hóa và Ngh͏ thu̵t Matxc˯va xuҩt bҧn năm 2000, ÿã trình bày, bә sung và cұp nhұt vӟi mӝt dàn ý tѭѫng ÿӕi khác. Tác giҧ ÿã thӇ hiӋn rõ chͱc năng xã h͡i cӫa thѭ mөc hӑc và quan hӋ cӫa nó vӟi các khoa hӑc liên quan nhѭ thông tin hӑc, tѭ liӋu hӑc và thѭ viӋn hӑc. Giáo trình bao gӗm ba phҫn và 10 chѭѫng, cө thӇ nhѭ sau: Phҫn I: C˯ sͧ lý lu̵n cͯa thông tin th˱ mͭc Ch˱˯ng 1: Lý luұn thѭ mөc hiӋn ÿҥi, trong ÿó nhҩn mҥnh ÿӏnh nghƭa cӫa tӯ “thѭ mөc” và bҧn chҩt cӫa “thѭ mөc” Ch˱˯ng 2: Thông tin thѭ mөc là khâu trung gian trong hӋ thӕng truyӅn thông tѭ liӋu, vӟi các nӝi dung sau: tѭ liӋu và nhӳng thuұt ngӳ dүn xuҩt tӯ ÿó. HӋ thӕng truyӅn thông tѭ liӋu là môi trѭӡng hoҥt ÿӝng cӫa thѭ mөc. Quan hӋ giӳa sách và ngѭӡi ÿӑc là nguӗn gӕc xuҩt hiӋn thông tin thѭ mөc. Sӵ xuҩt hiӋn và nhӳng khuynh hѭӟng chӫ yӃu phát triӇn thông tin thѭ mөc. Nghiïn cûáu - Trao àöíi THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 2/2014 15 Ch˱˯ng 3: Nhӳng hình thӭc tӗn tҥi cӫa thông tin thѭ mөc: thông báo thѭ mөc và tài liӋu thѭ mөc. Ch˱˯ng 4: Nhӳng chӭc năng xã hӝi cѫ bҧn cӫa thông tin thѭ mөc, vӟi các nӝi dung: tính hai mһt cӫa thông tin thѭ mөc; nhu cҫu tѭ liӋu và thѭ mөc; chӭc năng cӫa thông tin thѭ mөc; xuҩt xӭ cӫa các khái niӋm vӅ chӭc năng xã hӝi cѫ bҧn cӫa thông tin thѭ mөc. Ch˱˯ng 5: Cҩu trúc, ÿӏnh tính, ÿӏnh nghƭa thông tin thѭ mөc, vӟi các nӝi dung: cҩu trúc thông tin thѭ mөc căn cӭ vào bҧn chҩt và chӭc năng, ÿӏnh tính thông tin thѭ mөc; khái niӋm khoa hӑc vӅ thông tin thѭ mөc. Phҫn II: Ho̩t ÿ͡ng th˱ mͭc là ph̩m trù trung tâm cͯa lý lu̵n th˱ mͭc h͕c Ch˱˯ng 6: Quan niӋm chung vӅ thѭ mөc nhѭ mӝt lƭnh vӵc hoҥt ÿӝng, vӟi các nӝi dung sau: sӵ xuҩt hiӋn và phát triӇn cӫa thѭ mөc nhѭ mӝt lƭnh vӵc hoҥt ÿӝng cӫa con ngѭӡi, ÿӏnh nghƭa. Nguyên nhân lӏch sӱ cө thӇ cӫa thѭ mөc nhѭ mӝt hiӋn tѭӧng xã hӝi; nhӳng nguyên tҳc cӫa hoҥt ÿӝng thѭ mөc. Ch˱˯ng 7: Nhӳng thành tӕ cѫ bҧn cӫa hoҥt ÿӝng thѭ mөc vӟi các nӝi dung: thѭ mөc là ÿӕi tѭӧng cӫa sӵ phân tách (chia theo bӝ phұn hay theo loҥi hình); chӫ thӇ và mөc ÿích cӫa hoҥt ÿӝng thѭ mөc; khách thӇ cӫa hoҥt ÿӝng thѭ mөc; các quy trình hoҥt ÿӝng thѭ mөc; các phѭѫng tiӋn hoҥt ÿӝng thѭ mөc (phѭѫng pháp hoҥt ÿӝng thѭ mөc, phѭѫng pháp biên soҥn thѭ mөc; phѭѫng pháp phөc vө thѭ mөc); cҩu trúc chung cӫa quá trình biên soҥn thѭ mөc, các kênh tҥo ra và ÿѭa thông tin thѭ mөc ÿӃn ngѭӡi sӱ dөng, các phѭѫng tiӋn kӻ thuұt); các kӃt quҧ hoҥt ÿӝng thѭ mөc. Ch˱˯ng 8: Phân loҥi hình thѭ mөc nhѭ mӝt lƭnh vӵc hoҥt ÿӝng, vӟi các nӝi dung: phân loҥi hình thѭ mөc nhѭ mӝt vҩn ÿӅ khoa hӑc; phân loҥi hình thѭ mөc theo cách tә chӭc và trình bày; phân loҥi hình thѭ mөc theo chӭc năng xã hӝi; phân loҥi hình thѭ mөc theo các dҩu hiӋu khác. Phҫn III: Th˱ mͭc h͕c là khoa h͕c v͉ th˱ mͭc Ch˱˯ng 9: Cҩu trúc và nӝi dung thѭ mөc hӑc, vӟi các vҩn ÿӅ: phân loҥi hình thѭ mөc nhѭ mӝt vҩn ÿӅ khoa hӑc; cҩu trúc thѭ mөc hӑc; nӝi dung và nhiӋm vө cӫa thѭ mөc hӑc. Ch˱˯ng 10: Thѭ mөc hӑc trong hӋ thӕng các lƭnh vӵc tri thӭc liên quan và nhӳng ÿӕi tѭӧng cӫa giҧng dҥy, vӟi các vҩn ÿӅ: hoҥt ÿӝng thѭ mөc và sӵ nghiӋp thѭ viӋn; thѭ mөc và hoҥt ÿӝng khoa hӑc; thѭ mөc và sӵ nghiӋp sách, thѭ mөc hӑc và thѭ tӏch hӑc (Khoa hӑc vӅ sách). Nӝi dung cӫa Giáo trình này cho thҩy: L͓ch s͵ phát triӇn cӫa thѭ mөc ÿѭӧc ÿӅ cұp sѫ lѭӧc trong mөc 2 (Bҧn chҩt cӫa thѭ mөc) thuӝc Chѭѫng 1, còn Ph˱˯ng pháp lu̵n thѭ mөc ÿѭӧc lý giҧi và trình bày ӣ cuӕi chѭѫng 7 (Phҫn II) dѭӟi tên gӑi chung là: Các phѭѫng tiӋn hoҥt ÿӝng thѭ mөc. Phѭѫng pháp biên soҥn thѭ mөc bao gӗm phѭѫng pháp phân tích và tәng hӧp. Phѭѫng pháp phân tích có liên quan ÿӃn: 1) Phân tích tài liӋu nói chung, nghƭa là làm rõ ÿӅ tài chính, nhӳng ÿһc ÿiӇm vӅ nӝi dung và hình thӭc, nhӳng ѭu nhѭӧc ÿiӇm, mөc ÿích và ÿӕi tѭӧng sӱ dөng cӫa tài liӋu; 2) Mô tҧ tài liӋu 3) Làm dүn giҧi (chú giҧi) hoһc tóm tҳt; 4) Ĉӏnh chӍ mөc và ÿӏnh chӫ ÿӅ tài liӋu, nghƭa là thӇ hiӋn nӝi dung chӫ ÿӅ cӫa tài liӋu bҵng các tӯ khóa, tӯ chuҭn (descriptor) hoһc tiêu ÿӅ chӫ ÿӅ (subject heading) hay các ký hiӋu cӫa mӝt khung phân loҥi nào ÿó. KӃt quҧ cӫa ba thao tác sau (2-4) ÿѭӧc ÿѭa vào biӇu ghi thѭ mөc. Nghiïn cûáu - Trao àöíi 16 THÖNG TIN vaâ TÛ LIÏÅU - 2/2014 Phѭѫng pháp tәng hӧp có liên quan ÿӃn: 1) Phát hiӋn các tài liӋu là ÿӕi tѭӧng biên soҥn thѭ mөc ÿӇ sau ÿó tiӃn hành xӱ lý thѭ mөc (t͝ng hͫp b˱ͣc ÿ̯u, thӵc tӃ là ÿi trѭӟc cҧ giai ÿoҥn phân tích thѭ mөc) 2) Lӵa chӑn tài liӋu theo các tiêu chí ÿӅ ra; tәng hӧp các biӇu ghi thѭ mөc vào tài liӋu thѭ mөc (t͝ng hͫp hoàn ch͑nh). Tác giҧ nhҩn mҥnh: triӇn vӑng giҧi quyӃt thành công nhӳng vҩn ÿӅ phѭѫng pháp luұn cӫa thѭ mөc hӑc liên quan ÿӃn tiӃn bӝ khoa hӑc kӻ thuұt trong lƭnh vӵc hoҥt ÿӝng thông tin, ÿӃn quá trình tin hӑc hóa thѭ viӋn, ÿӃn viӋc nҳm vӳng và áp dөng nhӳng hình thӭc và phѭѫng pháp làm viӋc tiên tiӃn. ĈiӅu này ÿòi hӓi phҧi tăng cѭӡng tiӃp xúc vӟi các khoa hӑc (bao hàm cҧ khoa hӑc xã hӝi, nói riêng là sѭ phҥm hӑc và tâm lý hӑc thӵc nghiӋm; thѭ viӋn hӑc; và thông tin hӑc) và công nghӋ, cNJng nhѭ chӫ ÿӝng nҳm bҳt nhӳng thành tӵu và kinh nghiӋm cӫa các khoa hӑc này, mһc dҫu tác giҧ vүn lý giҧi thѭ mөc hӑc bҧn chҩt vүn là mӝt khoa hӑc xã hӝi, thông tin thѭ mөc là mӝt hiӋn tѭӧng xã hӝi, trong hoҥt ÿӝng thѭ mөc (nhҩt là hoҥt ÿӝng tra cӭu - hѭӟng dүn, trҧ lӡi thѭ mөc bҥn ÿӑc trong thѭ viӋn) phҧi vұn dөng các phѭѫng pháp công tác bҥn ÿӑc, phөc vө ngѭӡi dùng tin, theo quan ÿiӇm tiӃp cұn cá biӋt. Trên thӃ giӟi cNJng nhѭ ӣ nѭӟc ta, nhu cҫu vӅ thông tin thѭ mөc (dù là dѭӟi hình thӭc truyӅn thӕng trên tӡ phiӃu mөc lөc, trong thông báo sách mӟi, hay dѭӟi dҥng biӇu ghi trong cѫ sӣ dӳ liӋu) vүn là mӝt nhu cҫu bӭc thiӃt, nӃu không nói là hàng ÿҫu, bên cҥnh thông tin tóm tҳt, thông tin tәng luұn, nhҩt là ÿӕi vӟi các nhà nghiên cӭu cҫn thông tin nhanh. Nhӳng nghiên cӭu cho thҩy: các dӳ liӋu thѭ mөc có khҧ năng phát hiӋn ra cҧ mӝt hӋ thӕng công trình sáng tҥo trí tuӋ và nghӋ thuұt, và quҧ thӵc ÿây mӟi chӍ là nhӳng biӇu hiӋn ÿҫu tiên vӅ sӭc mҥnh cӫa chúng [12]. Thông tin thѭ mөc còn trѭӡng tӗn và thѭ mөc hӑc vүn còn ÿҩt phát triӇn. Vҩn ÿӅ là ӣ chӛ: cҫn rà soát lҥi nӝi dung các giáo trình thông tin hӑc và thѭ mөc hӑc ÿӇ tránh trùng lһp trong giҧng dҥy; và tiӃp tөc cұp nhұt, hiӋn ÿҥi hoá các giáo trình này theo ÿà phát triӇn cӫa công nghӋ thông tin. Taâi liïåu tham khaão 1. Lê Ngӑc Oánh. Thѭ mөc hӑc cҫn hay không cҫn trong ÿào tҥo ngành thѭ viӋn hӑc tҥi ViӋt Nam hiӋn tҥi- 2. Trӏnh Kim Chi, Dѭѫng Bích Hӗng (1993). Thѭ mөc hӑc ÿҥi cѭѫng. Hà Nӝi: Trѭӡng Ĉҥi hӑc Văn hóa, 248 tr. 3. VNJ Văn Sѫn. ĈiӇm qua mӝt sӕ tài liӋu cӫa Liên Xô vӅ quan hӋ thông tin-thѭ viên-thѭ mөc tӯ 1962- 1969 // Công tác thѭ viӋn Khoa hӑc kӻ thuұt, 1988, Sӕ 4.- Tr. 3-15. 4. ȼɭ ȼɚɧ ɒɨɧ. Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɱɟɫɤaɹ ɞɟɹɬɟɥɶɧɨɫɬɶ ɐɟɧɬɪɚɥɶɧɨɣ ɇɚɭɱɧɨ-Ɍɟɯɧɢɱɟɫɤɨɣ Ȼɢɛɥɢɨɬɟɤɢ ɋɊȼ // Coɜɟɬɫɤɚɹ ɛɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɹ. – 1984, N.2, ɫ. 93-95. 5 Ȼɚɪɫɭɤ Ⱥ.ɂ. (1918-1984). Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɨɜɟɞɟɧɢɟ ɜ ɫɢɫɬɟɦɟ ɤɧɢɝɨɜɟɞɱɟɫɤɢɯ ɞɢɫɢɩɥɢɧ. – Ɇ., 1975. - 288ɫ. 6. Ʉɨɪɲɭɧɨɜ Ɉ.ɉ. .(1926-2013) Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɨɜɟɞɟɧɢɟ: Ɉɛɳɢɣ ɤɭɪɫ: Ɉɫɧɨɜɵ ɬɟɨɪɢɢ ɛɢɛɥɢɨɝɪɚɮɢɢ. - Ɇ.: ɆȽɍɄɂ, 2000. - 149 ɫ. 7. Ʉɨɪɲɭɧɨɜ Ɉ.ɉ. .(1926-2013). Ȼɢɛɥɢɨɝɪɚɮɨɜɟɞɟɧɢɟ Ɉɛɳɢɣ ɤɭɪɫ. – M.: ɂɡɞ-ɜɨ Kɧɢɠɧɚɹ ɩɚɥɚɬɚ, 1990. - 232ɫ. 8. ɥɟɤɰɢɢ_-_ɛɢɛɥɢɨɝɪɚɮɨɜɟɞɟɧɢɟ 9. Ɇɨɪɝɟɧɲɬɟɪɧɚ ɂ.Ƚ. Ɉɛɳɟɟ ɛɢɛɥɢɨɝɪɚɮɨɜɟɞɟɧɢɟ.– ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ : ɂɡɞ -ɜɨ «ɋɚɧɤɬ-ɉɟɬɟɪɛɭɪɝ», 2006. 10. 11. Malcles L.-N. Manuel de bibliographie . – 4e ed. rev. et augm. par Andrée l’Heritier. – Paris : Pr. Univ. de France. – 1969. - 366 p 12. bbf.enssib.fr/consulter/bbf-1956-05-0331-001 (Ngaây Toâa soaån nhêån àûúåc baâi: 10-1-2014; Ngaây phaãn biïån àaánh giaá: 14-2-2014; Ngaây chêëp nhêån àùng: 5-3-2014).