Thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà

THÁI ĐỘ CỦA NGƯỜI CHĂM SÓC ĐỐI VỚI BỆNH NHÂN TÂM THẦN PHÂN LIỆT ĐANG ĐIỀU TRỊ TẠI NHÀ TÓM TẮT Mục tiêu: Nghiên cứu nhằm tìm hiểu thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà và những yếu tố tác động đến thái độ của họ. Phương pháp: Nghiên cứu được thực hiện trên 100 người đang chăm sóc cho bệnh nhân tâm thần phân liệt tại nhà. Phương pháp bảng hỏi được sử dụng để thu thập dữ liệu định lượng và dữ liệu định tính được thu thập bằng phỏng vấn sâu và quan sát.Thông tin thu thập được xử lý bằng phần mềm thống kê. Kết quả: Qua nghiên cứu cho thấy thái độ của người chăm sóc đa phần ở mức độ trung lập, trong đó 14% người chăm sóc có thái độ tiêu cực đối với bệnh nhân TTPL, 17% có thái độ tích cực và 69% người chăm sóc có thái độ trung lập. Có một số yếu tố tác động đến thái độ trên như: Học vấn; nơi sống; hình thức chăm sóc; trải nghiệm chăm sóc; số năm chăm sóc và nhu cầu thỏa mãn các chức năng của người chăm sóc. Kết luận: Người chăm sóc đa phần có thái độ trung lập đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt, qua đó cho thấy người chăm sóc đã có cái nhìn “thoáng” hơn đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt khi chăm sóc tại nhà. Từ khóa: Thái độ, người chăm sóc, bệnh nhân, tâm thần phân liệt. ABSTRACT Attitudes of caregivers on home care of patient with schizophrenia Objective: This study aimed to investigate the attitudes of caregivers of patient with schizophrenia in home setting and the related factors which affect to their attitudes. Methods: The study was carried out on 100 the caregivers on home care of patient with schizophrenia. Questionnaire method was used to collect quantitative and qualita- tive data by depth-interview and observation method. The collected data were analyzed by software SPSS Statistical Software. Results: The results showed that most of caregivers had neutral attitudes, in that 14% of primary caregivers has negative attitudes to the schizophrenic patient, 17% had posi- tive attitudes and 69% had neutral attitudes. There are a number of factors impact on attitudes: Education level; habitat; forms of care; experience in care; number of year care and satisfy the demand of caregiver. Conclusions: Most of caregivers had neutral attitudes indicated that they had a “open” view to the patient with schizophrenia in home care setting. Keywords: attitude, caregiver, patient, schizophrenia, home care setting. Lê Hoàng Nhân* * Bệnh viện tâm thần Đồng Tháp 1. Đặt vấn đề Tâm thần phân liệt (TTPL) là bệnh loạn thần nặng chưa rõ nguyên nhân, có khuynh hướng tiến triển mãn tính, dần dần gây sa sút các mặt hoạt động tâm thần làm cho người bệnh không thể hoà nhập với cuộc sống gia đình cũng như xã hội. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), bệnh TTPL chiếm tỷ lệ 0,7-1% dân số và ước tính toàn cầu có ít nhất 26 triệu người đang sống chung với TTPL năm 2014 [23, tr.4]. Đảng và nhà nước ta cũng đã có nhiều chính sách liên quan đến vấn đề chăm sóc cho người bệnh tâm thần như: Nghị định số 136/2013/NĐ-CP của Chính phủ, Thông tư 115/2012/TTLT-BTC-BLDTBXH, trong đó Quyết định số 1215/QĐ-TTG năm 2011 của Thủ tướng Chính phủ đã nhấn mạnh tầm quan trọng của gia đình trong vấn đề chăm sóc và phục hồi chức năng cho người bệnh tâm thần. Chủ đề của ngày Sức khỏe Tâm thần thế giới năm nay (10/10/2014) được Liên đoàn Sức khỏe Tâm thần NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 77SỐ 09 - THÁNG 11/2015 Thế giới chọn là “Sống chung với tâm thần phân liệt” [24], trong đó nhấn mạnh đến vai trò của việc chăm sóc bệnh nhân TTPL tại nhà. Nhưng trên thực tế người nhà thường đưa bệnh nhân đi “thầy cúng” để trị trước khi đưa đến bệnh viện, hoặc sợ ảnh hưởng đến danh tiếng của gia đình nên che giấu, nhốt người bệnh lại. Bên cạnh đó là thái độ chán nản, bỏ mặc, hắt hủi, những điều đó đã làm cản trở quá trình chăm sóc và điều trị cho người bệnh, vì thế để việc chăm sóc tại nhà đạt hiệu quả tốt thì thái độ là một trong những yếu tố quan trọng cần được quan tâm. Trong những năm gần đây, thái độ được nhiều nhà nghiên cứu trong và ngoài nước quan tâm trên các chuyên ngành và đối tượng khác nhau như: tâm lý học, y tế công cộng, xã hội học, giáo dục học, tuy nhiên tại Việt Nam hiện nay chúng tôi vẫn chưa tìm thấy có một nghiên cứu nào về thái độ của người chăm sóc đối với người bệnh TTPL đang điều trị tại nhà dưới góc độ tâm lý học. Từ những lý do trên, trước những đòi hỏi của thực tiễn, chúng tôi nghiên cứu đề tài Thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà là rất cần thiết. Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà và những yếu tố tác động đến thái độ của họ. Trên cơ sở đó, đề xuất một số biện pháp nhằm giảm thiểu một số biểu hiện thái độ tiêu cực của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà. 2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu: Mức độ và các mặt biểu hiện thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà. 2.2. Khách thể nghiên cứu: Khách thể nghiên cứu chính: 100 người chăm sóc cho người bệnh tâm thần phân liệt tại nhà 2.3. Phương pháp nghiên cứu 2.3.1. Phương pháp nghiên cứu lý luận: Tổng quan những nghiên cứu của các tác giả trong và ngoài nước về vấn đề liên quan đến thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL. Hệ thống hóa một số vấn đề lý luận cơ bản. Xác định biểu hiện, mức độ, tiêu chí đo và yếu tố tác động đến thái độ được nghiên cứu. 2.3.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn Thiết kế nghiên cứu: Xây dựng công cụ nghiên cứu: thiết kế bảng hỏi, bảng câu hỏi phỏng vấn sâu, bảng định hướng dành cho quan sát; Điều tra thử và phân tích độ tin cậy của thang đo; Điều tra chính thức thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà, các yếu tố ảnh hưởng đến thái độ; Sử dụng phần mềm Excel 2007 và SPSS 20.0 để phân tích và xử lý số liệu để kiểm nghiệm các giả thuyết. Tiêu chí đánh giá: Thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL được đánh giá theo mức độ biểu hiện của các mặt nhận thức, xúc cảm và hành vi bằng cách tính điểm trung bình của các mặt biểu hiện thái độ ± một độ lệch chuẩn (ĐTB ± 1 Std deviation). Từ đó chúng tôi chia mức độ của thái độ như sau: Có thái độ tiêu cực: nằm trong khoảng < ĐTB – 1 ĐLC; Có thái độ trung lập: trong khoảng ĐTB ± 1 ĐLC; Có thái độ tích cực: nằm trong khoảng > ĐTB +1 ĐLC. 3. Kết quả nghiên cứu 3.1. Thực trạng thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà STT Các mặt ĐTB ĐLC Tiêu cực (<ĐTB-ĐLC) Trung lập (<ĐTB±ĐLC) Tích cực (>ĐTB+ĐLC) 1 2 3 Nhận thức Xúc cảm Hành vi Chung 2,02 2,71 2,27 2,33 0,36 0,18 0,10 0,15 16 20 22 14 65 69 68 69 19 11 10 17 Bảng 3.1. Thái độ chung của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL đang điều trị tại nhà (tính theo %) NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 78 SỐ 09 - THÁNG 11/2015 Kết quả thu được ở bảng 3.1 cho thấy điểm trung bình thái độ của người chăm sóc là 2,33 xếp ở mức trung lập; những người chăm sóc có thái độ tiêu cực đối với bệnh nhân TTPL chiếm 14% ; 17% có thái độ tích cực và 69% người chăm sóc có thái độ trung lập với bệnh nhân, mặc dầu tỷ lệ thái độ tiêu cực của công trình chúng tôi (14%) chênh lệnh khá nhiều so với những nghiên cứu khác, đơn cử như nghiên cứu của Economou M có tỷ lệ thái độ tiêu cực đến 60,5% [35]. Tuy nhiên, chúng tôi cho rằng kết quả trên là phù hợp với thực tế ở địa phương, lý giải vì sao đa số người chăm sóc có thái độ trung lập chúng tôi thấy trong nghiên cứu này đa số là cha mẹ, anh chị em ruột và không có ai là người được thuê mướn về chăm sóc, vì thế giữa khách thể nghiên cứu và bệnh nhân TTPL có mối quan hệ đặc biệt hơn so với những nghiên cứu khác và đồng thời 82% khách thể sống ở vùng nông thôn miền Tây Nam Bộ, vì thế sự kết hợp giữa văn hóa truyền thống gia đình người Việt và những đặc điểm tâm lí đáng quý của người miền Tây chất phác, hào sảng, trọng tình thân gia đình “một giọt máu đào hơn ao nước lã” thì dù cho con em mình (bệnh nhân TTPL) bị tâm thần đi nữa vẫn không đành lòng ghét bỏ được. Thiết nghĩ từ những lẽ đó người chăm sóc đã hình thành thái độ trung lập “bỏ thì thương, vương thì tội” đối với người bệnh. Đồng thời nghiên cứu của Maluo Magaru (2012) cũng cho thấy 52,5% người chăm sóc đã chấp nhận bệnh nhân TTPL là một phần của gia đình mình [39]. Cũng cố thêm cho điều này xin trích dẫn chia sẻ của một người chăm sóc là mẹ của bệnh nhân bà PTC, 54 tuổi nói rằng: “nó cũng đâu có muốn bị bệnh này đâu, dù sao nó cũng là con mình, thương nó còn không hết, sao bỏ nó được, với lại trời kêu ai nấy dạ chú ơi”. Khi xem xét điểm trung bình của từng mặt biểu hiện thái độ (biểu đồ 3.1) chúng tôi thấy có sự chênh lệch điểm trung bình giữa 3 mặt, khi so sánh ĐTB của từng mặt với ĐTB chung cho thấy biểu hiện của mặt xúc cảm có điểm trung bình cao nhất (ĐTB=2,71) xếp ở mức tích cực, kế đến là mặt hành vi (ĐTB=2,27) xếp ở mức trung lập và xếp ở mức tiêu cực là biểu hiện mặt nhận thức (ĐTB=2,02). Qua đó cho thấy người chăm sóc đã có xúc cảm tích cực với bệnh nhân mặc dù nhận thức còn hạn chế và hành vi còn chưa phù hợp lắm, kết quả nghiên cứu định tính cũng cho thấy người chăm sóc đã dành nhiều tình cảm cho bệnh nhân “dù sao nó cũng là con mình, thương nó còn không hết, sao bỏ nó được” và chấp nhận như là một điều không thể chối bỏ được “nó cũng đâu có muốn bị bệnh này đâu”, nhưng nhận thức vẫn còn hạn chế “khùng cũng là phần số của nó” hay “trời kêu ai nấy dạ”. Khi đến nhà trực tiếp quan sát, chúng tôi vẫn ghi nhận người chăm sóc vẫn để bệnh nhân hút thuốc lá, và chưa dọn dẹp những vật cứng, sắc nhọn như phụ tùng, vật dụng sửa xe, dao, kéo Tóm lại mặc dầu người chăm sóc đã gặp rất nhiều khó khăn trong quá trình chăm sóc, tuy nhiên họ vẫn dành khá nhiều tình cảm vì dù sao đó cũng là người thân của mình, và họ chọn giữ một thái độ trung lập để có nghị lực hơn trong cuộc đồng hành cùng với bệnh nhân TTPL chống lại căn bệnh mãn tính này. 3.2. Thực trạng thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt đang điều trị tại nhà biểu hiện qua ba mặt 3.2.1. Mặt nhận thức của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt Biểu hiện mặt nhận thức có 4 nhóm tiêu chí, nhóm nào có điểm trung bình càng thấp thì biểu hiện nhận thức càng tiêu cực (bảng 3.2), xét theo thứ bậc nhóm tiêu chí “những quyền con người của bệnh nhân TTPL” có điểm trung bình thấp nhất (ĐTB= 1,89) cho thấy người chăm sóc có nhận thức chưa đúng về quyền con người của bệnh nhân, đáng quan tâm là trong nhóm tiêu chí này có vấn đề “làm chứng minh nhân dân và thẻ bảo hiểm y tế cho người bệnh tâm thần”có điểm trung bình thấp nhất (1,76), bệnh TTPL là một bệnh mãn tính, cần điều trị lâu dài, hơn Biểu đồ 3.1. Điểm trung bình các mặt biểu hiện thái độ của người CS đối với BN TTPL NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 79SỐ 09 - THÁNG 11/2015 nữa đa số những gia đình có người bệnh đều gặp khó khăn về kinh tế, nếu có BHYT sẽ đỡ tốn kém chi phí điều trị rất nhiều, tuy nhiên khi mua bảo hiểm cho người bệnh thì phải có CMND, theo số liệu được báo Phụ nữ thống kê vào tháng 6/2014 tại Bệnh viện Tâm thần Đồng Tháp cho thấy trong 87 bệnh nhân TTPL đang điều trị đã có đến 11 người không có CMND/thẻ bảo hiểm. Theo Thông tư số 04/1999/TT-BCA ngày 19/4/1999 bệnh nhân tâm thần thuộc đối tượng tạm thời chưa được cấp chứ không phải là không được cấp, thế nhưng người chăm sóc khi đi làm một lần, hai lần không được thì bỏ luôn không làm nữa. Chính điều đó lại gây rất nhiều khó khăn về quyền lợi, chế độ, tài chính cho người bệnh và gia đình khi đi khám chữa bệnh. Cũng trong nhóm này có một nhận định cũng có điểm trung bình tương đối thấp (1,81) đó là việc “tôn trọng và đảm bảo nhân quyền cho người bệnh”, chúng tôi thấy phần người dân nói chung và người chăm sóc nói riêng thường nghĩ rằng bệnh nhân tâm thần là người mất năng lực hành vi dân sự, không biết gì, không bênh vực nếu có ai đó xúc phạm đến bệnh nhân, hoặc đôi khi có những lời lẽ không hay đối với bệnh nhân, vì người chăm sóc không nhận thức được dù bị bệnh tâm thần nhưng họ không bị mất đi quyền con người, nhân quyền là quyền tự nhiên của con người và không bị tước bỏ bởi bất cứ ai và bất cứ chính thể nào, theo Chương II Quyền con người trong Hiến pháp của nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam năm 2013 mà cụ thể là khoản 2 Điều 16 “Không ai bị phân biệt đối xử trong đời sống chính trị, dân sự, kinh tế, văn hóa, xã hội” và điều 20 nêu rõ “Mọi người có quyền bất khả xâm phạm về thân thể, được pháp luật bảo hộ về sức khoẻ, danh dự và nhân phẩm; không bị tra tấn, bạo lực, truy bức, nhục hình hay bất kỳ hình thức đối xử nào khác xâm phạm thân thể, sức khỏe, xúc phạm danh dự, nhân phẩm”, thế cho nên dù là bệnh nhân tâm thần thì chúng ta cũng phải đảm bảo cho họ được như hiến pháp quy định, nhất là những người chăm sóc cho bệnh nhân lại càng phải nhận thức được điều này: phải đảm bảo nhân quyền cho người bệnh mà trước hết là cho người bệnh được tôn trọng, được đối xử công bằng, được chăm sóc tại nhà, được phục hồi chức năng để tái hòa nhập xã hội. Nhóm tiêu chí “những kiến thức cơ bản trong chăm sóc người bệnh TTPL” cũng có điểm trung bình khá thấp (ĐTB= 2,03) do trong nghiên cứu của chúng tôi đa số người chăm sóc có trình độ học vấn thấp (42% cấp 1, 39% cấp 2) vì thế kiến thức của người chăm sóc về bệnh TTPL chưa cao, kiến thức mà người chăm sóc có được chủ yếu dựa vào kinh nghiệm và trao đổi giữa những người nuôi bệnh với nhau cho nên họ khó phát hiện sớm được những triệu chứng tái phát bệnh,chưa biết cách ứng phó đúng khi bệnh nhân lên cơn kích động như khi bệnh nhân lên cơn thì chỉ biết trói lại và chở vào bệnh viện, một số người còn hay than vãn, tức giận, chửi mắng, la hét bệnh nhân. Điều dưỡng LTTĐ 29 tuổi cũng cho biết thêm “người nhà hiện nay phần lớn không đủ kiến thức do không có người tư vấn, hướng dẫn, tuyên truyền chưa mang lại hiệu quả, còn mang tính hình thức,thiết nghĩ cái mà người nhà cần những thông tin chuyên môn từ nhân viên y tế”, chúng tôi sẽ lưu tâm đến điều này và có một số đề xuất ở phần sau. Bên cạnh đó người chăm sóc cũng có những “quan niệm về bệnh nhân TTPL” chưa đúng (ĐTB= 2,04), một bộ phận người chăm sóc vẫn còn quan niệm bệnh tâm thần phân liệt là do một thế lực nào đó gây ra, việc đưa đi thầy cúng, thầy pháp để trị trước cũng không sao, bà STT Nhóm những vấn đề nhận thức ĐTB SD Thứ bậc 1 2 3 4 Những quan niệm của người chăm sóc về bệnh nhân TTPL Những nhận thức chưa đúng, buộc tội bệnh nhân TTPL Những quyền con người của bệnh nhân TTPL Những kiến thức cơ bản trong chăm sóc người bệnh TTPL Điểm trung bình chung mặt nhận thức 2,04 2,12 1,89 2,03 2,02 0,60 0,75 0,57 0,37 0,36 3 4 1 2 Bảng 3.2. Biểu hiện mặt nhận thức của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 80 SỐ 09 - THÁNG 11/2015 LTM 58 tuổi chia sẻ “tui chưa thấy ma quỷ bao giờ, nhưng mấy người hàng xóm nói coi chừng con tui bị vong theo (vong hồn người chết theo- NNC) nên tui đi thử, có bệnh thì vái tứ phương chứ biết sao”. Có điểm trung bình cao nhất trong mặt nhận thức là nhóm tiêu chí “nhận thức chưa đúng, buộc tội bệnh nhân TTPL” (ĐTB= 2,12) cho thấy người chăm sóc đã có nhận thức tương đối đúng, và phần nào không còn buộc tội bệnh nhân là vô dụng, là đồ bỏ đi như xưa, điều này thể hiện qua nhận định khá tích cực (ĐTB= 2.23) là người bệnh vẫn còn hữu ích cho gia đình và xã hội, hiện nay nếu người bệnh đã ổn định cũng có thể tham gia lao động, làm các việc trong nhà chứ không còn thu rút, thụ động như ngày trước, một số bệnh nhân còn phụ vợ chở rau bán, phụ bán như trường hợp em của chị PXD 40 tuổi, chị nói:“nuôi nó còn có lợi hơn thằng con tui nữa, sáng nó phụ tui bưng hủ tiếu, rửa chén phà phà (rửa chén nhanh nhẹn như người bình thường - NNC) còn thằng con làm biếng nhớt thây” [phụ lục phỏng vấn]. Tóm lại người chăm sóc có biểu hiện mặt nhận thức vẫn còn ở mức thấp như nhận thức chưa đầy đủ về những quyền con người của người bệnh, vẫn còn những quan niệm tâm linh trong chăm sóc, kiến thức về chăm sóc cho bệnh TTPL còn hạn chế do trình độ học vấn chưa cao, bên cạnh đó vẫn còn những nhận thức tương đối tích cực về sự hữu ích của người bệnh. 3.2.2. Mặt xúc cảm của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt Trong ba mặt biểu hiện của thái độ chúng tôi thấy điểm trung bình của mặt xúc cảm cao nhất (ĐTB= 2,71) ở mức tích cực so với điểm trung bình chung của thái độ, điều này cũng được chúng tôi tạm lý giải ở phần thái độ chung, tuy nhiên để hiểu rõ hơn nữa về biểu hiện của mặt này chúng tôi tiến hành đi vào từng nhóm biểu hiện của xúc cảm và nhận thấy nhóm những trạng thái cảm xúc khi chăm sóc cho người bệnh có điểm trung bình cao nhất (ĐTB= 2,83) những xúc cảm lo lắng xếp thứ 2 (ĐTB= 2,73) và có điểm trung bình thấp nhất là những biểu hiện xúc cảm trong quá trình chăm sóc (ĐTB= 2,56). STT Nhóm những biểu hiện mặt xúc cảm ĐTB SD Thứ bậc 1 2 3 4 Xúc cảm lo lắng trong quá trình chăm sóc bệnh nhân TTPL Trạng thái cảm xúc của người chăm sóc khi CS cho bệnh nhân TTPL Biểu hiện xúc cảm đối với chăm sóc bệnh nhân TTPL Điểm trung bình chung mặt xúc cảm 2,73 2,83 2,56 2,27 0,45 0,48 0,72 0,10 2 3 1 Bảng 3.3. Biểu hiện mặt xúc cảm của người chăm sóc đối với bệnh nhân TTPL Qua bảng 3.3 cho thấy nhóm tiêu chí biểu hiện xúc cảm của người chăm sóc có điểm trung bình thấp nhất (ĐTB= 2,56). Trong nhóm tiêu chí này ĐTB của nhận định “cảm thấy mệt mỏi khi phải chăm sóc cho người bệnh tâm thần phân liệt” (ĐTB= 2,24) là thấp nhất, trên thực tế điều này hoàn toàn có thể hiểu được vì khi chăm sóc cho những người mắc các bệnh nội khoa bình thường đã cảm thấy rất mệt mỏi, đằng này phải chăm sóc cho người bệnh tâm thần, khả năng nhận thức và hành vi đều hạn chế và đôi khi không kiểm soát được thì sự mệt mỏi đó còn hơn gấp nhiều lần cả về thể chất lẫn tinh thần, theo báo cáo của tổ chức tâm thần thế giới “những người chăm sóc thường xuyên cảm thấy nặng nề, căng thẳng, mệt mỏi, một số trường hợp còn xuất hiện các triệu chứng lo âu, trầm cảm” [24]. Chính vì thế đôi khi trong quá trình chăm sóc họ thường hay “cáu gắt với bệnh nhân” (ĐTB= 2,38), “cảm thấy bực bội và không muốn nghe bệnh nhân TTPL nói chuyện” (ĐTB= 2,42),điều này cũng có thể hiểu được vì thực tế khi chăm sóc người bệnh tại nhà người chăm sóc đã rất vất vả trong việc hướng dẩn chỉ bảo bệnh nhân làm việc nhẹ trong nhà, nếu người bệnh cứ theo nói liên tục những điều rất vô lý hoặc những điều không liên quan thì người chăm sóc làm sao không cáu, sao muốn nghe,tuy nhiên đây vẫn là biểu hiện chưa tích cực của người chăm sóc. Nhóm xúc cảm lo lắng có điểm trung bình (ĐTB= 2,73) thấp thứ 2 trong 3 nhóm biểu hiện mặt xúc cảm.Trong nhóm này điều mà người NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 81SỐ 09 - THÁNG 11/2015 chăm sóc lo lắng nhất là “bị người bệnh tấn công và gây nguy hiểm đến tính mạng bất cứ lúc nào” (ĐTB= 2,40) do bệnh nhân lên cơn bất ngờ, nhưng điều này cũng có thể hạn chế được nếu người chăm sóc cho bệnh nhân uống thuốc đều đặn đúng giờ và đừng cho bệnh nhân tự uống vì bệnh nhân sẽ giấu thuốc. Điều thứ hai mà họ vẫn canh cánh trong lòng không yên khi phải chăm sóc suốt đời cho bệnh nhân. Mẹ bệnh nhân cô TTMT 60 tuổi chia sẻ: “tui có sống đời để lo cho nó được đâu, lỡ mai mãn phần ai lo cho nó”, một số người chăm sóc khác thì không biết bệnh của con, của chồng mình có hết không, uống thuốc hoài tiền đâu mà lo (2,62), tuy nhiên người chăm sóc đã không lo khi chăm sóc lâu ngày sẽ bị bệnh tâm thần, vì họ biết bệnh này không lây. Nhìn chung người chăm sóc có trạng thái cảm xúc khá tích cực trong quá trình chăm sóc (ĐTB= 2,83), sở dĩ người chăm sóc có trạng thái cảm xúc tích cực như thế là vì đối với những người chăm sóc trong nghiên cứu này dù người thân của họ có bệnh tâm thần thì vẫn “thương nó còn không hết, sao bỏ nó được”. Bên cạnh sự thương yêu đó người chăm sóc vẫn còn một chút buồn. Cô NTP 63 tuổi mẹ của bệnh nhân nói“ buồn chứ sao không, nhìn thấy nó tui buồn, con mình hồi nào tới giờ bình thường tự nhiên giờ nó phát lên bệnh vậy, nếu không giờ này nó có vợ con đàng hoàng hết rồi”, với lời chia sẻ này chúng tôi chợt nhận ra rằng, các trạng thái cảm xúc của người chăm sóc không chỉ do người bệnhtrực tiếp gây ra như kích động hay gây nguy hiểm mà cũng có thể làdo chính người chăm sóc đã dành quá nhiều tình cảm cho người bệnh. Khi hỏi về cảm giác căng thẳng khi chăm sóc người bệnh. Ông TVT 64 tuổi cha bệnh nhân cho biết:“có gì đâu căng thẳng, tui thấy cũng bình thường khi nó khỏe nó y như mình chỉ khi nó lên cơn mới thấy sợ”, các trạng thái cảm xúc khi chăm sóc cho người bệnh mang tính nhất thời, có thể thay đổi tùy vào nhiều tình huống khác nhau. Tóm lại mặc dù điểm trung bình mặt xúc cảm của người chăm sóc cao nhất so với hai mặt còn lại, tuy nhiên khi đi sâu phân tích chúng tôi thấy người chăm sóc vẫn có những biểu hiện xúc cảm tiêu cực như cảm thấy mệt mỏi, một số thì cáu gắt, bực bội không muốn nói chuyện với bệnh nhân, lo lắng người bệnh sẽ tái phát và tấn công bất ngờ, hay cảm thấy buồn và lo về kinh tế gia đình sẽ ngày càng khó khăn. 3.2.3. Mặt hành vi của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt STT Nhóm những vấn đề hành vi ĐTB SD Thứ bậc 1 2 3 4 Những hành vi sẵn sàng giúp bệnh nhân trong các hoạt động hàng ngày để tái hòa nhập Những hành vi ứng xử phù hợp trong quá trình chăm sóc Những hành vi ứng xử không phù hợp trong quá trình chăm sóc Điểm trung bình chung mặt hành vi 2,70 2,18 1,94 2,27 0,31 0,13 0,27 0,10 1 2 3 Bảng 3.5. Biểu hiện mặt hành vi trong quá trình chăm sóc bệnh nhân TTPL Kết quả cho thấy điểm trung bình chung biểu hiện mặt hành vi là 2,27 ở mức trung lập so với điểm trung bình chung thái độ. Chúng tôi xem xét biểu hiện mặt hành vi của thái độ trên các nhóm biểu hiện hành vi như: giúp bệnh nhân trong các hoạt động hàng ngày để tái hòa nhập xã hội, hành vi ứng xử phù hợp và hành vi ứng xử không phù hợp trong quá trình chăm sóc cho bệnh nhân tâm thần phân liệt. Trong các nhóm tiêu chí, nhóm các hành vi giúp đỡ bệnh nhân trong các hoạt động hàng ngày có điểm trung bình cao nhất 2,70 cụ thể là người chăm sóc đã biết trò chuyện với bệnh nhân hàng ngày, cho bệnh nhân xem tivi, đọc sách báo, tạo cho bệnh nhân những thói quen hàng ngày để bệnh nhân có thể tập làm theo, điều này khá quan trọng trong việc phục hồi chức năng cho người bệnh tâm thần, hơn thế nữa nhóm điểm trung bình của các hành vi ứng xử phù hợp với bệnh nhân (ĐTB= 2,18) cũng cao hơn so với những hành vi không phù hợp (ĐTB= 2,18), người chăm sóc đã giúp bệnh nhân vệ sinh hàng ngày, cho người bệnh uống thuốc đúng giờ NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 82 SỐ 09 - THÁNG 11/2015 và kiểm tra việc giấu thuốc của bệnh nhân, khi bệnh nhân tái phát đưa ngay vào bệnh viện, tạo công việc nhẹ nhàng cho bệnh nhân làm như rửa chén, quét nhà, khen ngợi bệnh nhân nếu bệnh nhân làm được những công việc đơn giản. Tuy nhiên bên cạnh đó một số người chăm sóc còn để bệnh nhân hút thuốc (ĐTB= 1,54) hay chưa dọn dẹp các vật sắc nhọn khỏi bệnh nhân (ĐTB= 1,06), để rõ hơn thực trạng vì sao người chăm sóc vẫn chưa sẵn sàng ngăn cản người bệnh hút thuốc chúng tôi sử dụng kết quả định tính để lý giải điều này. Người chăm sóc NTP, 63 tuổi cho biết: “tui biết là cho nó hút thuốc là nó lâu hết bệnh, nhưng mà không cho nó hút là nó quậy lên chịu không nổi, nên kệ”. Điều đó chúng tôi không mấy ngạc nhiên vì tại cơ quan công tác và tham quan một số bệnh viện tâm thần tỉnh bạn chúng tôi vẫn bắt gặp bệnh nhân xin tiền để lén mua thuốc lá, một số thân nhân bệnh nhân còn giấu thuốc lá đem vào mặc dầu nhân viên y tế đã nhắc nhở nhiều lần. Bên cạnh đó khi đi quan sát thực tế chúng tôi cũng thấy người chăm sóc vẫn có hành vi không phù hợp như vẫn để bệnh nhân tiếp xúc với những vật cứng, sắc nhọn như phụ tùng, vật dụng sửa xe, dao, kéo; đáng quan ngại hơn là người chăm sóc thậm chí kêu bệnh nhân lấy dùm vật dụng sửa xe khi đang bận, kêu lấy bình thủy rót châm trà, khi được hỏi thì anh ĐVL 26 tuổi người chăm sóc cho biết “trời đất không lẽ bây giờ tui sửa xe mà kêu tui giấu hết đồ nghề rồi mỗi lần sửa chạy đi kiếm sao”. Tiếp theo những hành vi không phù hợp đó chúng tôi thấy người chăm sóc còn tranh cãi với bệnh nhân (ĐTB= 1,09) hoặc la hét, than vãn, kể khổ trước mặt bệnh nhân (ĐTB= 1,37), hoặc vì làm kinh tế hay bận rộn mà bỏ mặc không quan tâm đến bệnh nhân (ĐTB= 1,52). Tóm lại người chăm sóc cũng đã có những biểu hiện mặt hành vi tương đối phù hợp khi chăm sóc tuy nhiên cũng còn 1 số trường hợp có những ứng xử chưa phù hợp do nhiều yếu tố trong đó có do tâm linh, do thực tế tình trạng của người bệnh và hoàn cảnh của từng gia đình nên họ có cách biểu hiện hành vi cũng khác nhau, nhưng xét tổng thể thì người chăm sóc đã có những biểu hiện hành vi tương đối phù hợp với người bệnh 3.2.4. Tương quan giữa các mặt biểu hiện thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt Khi xem xét hệ số tương quan giữa ba mặt biểu hiện của thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt ở bảng 3.2 chúng tôi thấy không có mối tương quan giữa mặt nhận thức và mặt hành vi. Tuy nhiên hai mặt nhân thức và mặt hành vi đều có tương quan tỷ lệ thuận có ý nghĩa thống kê với mặt xúc cảm. STT Nhóm những vấn đề hành vi Nhận thức Xúc cảm Hành vi 1 2 3 Nhận thức Xúc cảm Hành vi 1 0,260** 0,260** 1 0,228* 0,228* 1 Bảng 3.6. Tương quan giữa các mặt biểu hiện thái độ của người chăm sóc đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt Cụ thể hệ số tương quan giữa cặp biến số nhận thức và xúc cảm r=0,260** cho biết hai mặt này có sự tương quan nhưng vẫn ở mức vừa phải. Điều này có thể lý giải nếu điểm trung bình mặt nhận thức của người chăm sóc cho bệnh nhân TTPL thay đổi thì điểm trung bình mặt xúc cảm của họ cũng thay đổi tương ứng, hoặc cùng tăng hoặc cùng giảm. Tương tự như vậy hệ số tương quan giữa cặp biến số giữa mặt xúc cảm với mặt hành vi r=0,228* vẫn có sự tương quan ở mức tương đối thấp, và thấp hơn so với cặp biến số mặt nhận thức và mặt xúc cảm. Cho thấy nếu điểm trung bình mặt xúc cảm của người chăm sóc cho bệnh nhân TTPL thay đổi thì điểm trung bình mặt hành vi của họ cũng thay đổi tương ứng. Trong nghiên cứu này chúng tôi không thấy có sự tương quan giữa mặt nhận thức và mặt hành vi, giải thích điều này chúng tôi cho rằng mối quan hệ giữa các mặt biểu hiện của thái độ khá phức tạp, chịu tác động từ nhiều yếu tố. Nhận Ghi chú: Các ô trống thể hiện không có sự tương quan; * khi p<0,05; **khi p<0,01 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 83SỐ 09 - THÁNG 11/2015 thức tốt đôi khi không đồng nghĩa với việc sẽ có biểu hiện hành vi tích cực. 4. Kết luận và kiến nghị Kết luận Đa số người chăm sóc đã có cái nhìn “thoáng” hơn đối với bệnh nhân tâm thần phân liệt khi chăm sóc tại nhà cụ thể 14% người chăm sóc có thái độ tiêu cực đối với bệnh nhân TTPL, 17% có thái độ tích cực và 69% người chăm sóc có thái độ trung lập. Trong ba mặt biểu hiện đó điểm trung bình của mặt cảm xúc là cao nhất và có tương quan có ý nghĩa thống kê với hai mặt nhận thức và hành vi. Có nhiều yếu tố tác động đến thái độ của người chăm sóc như học vấn, trãi nghiệm chăm sóc, hình thức chăm sóc và nhu cầu của người chăm sóc, trong đó nhu cầu của người chăm sóc có tác động nhiều nhất. Kiến nghị Thứ nhất: đẩy mạnh công tác tryền thông để nâng cao nhận thức cho người chăm sóc về bệnh tâm thần phân liệt vì hiện nay các tuyên truyền của chúng ta chưa mang lại hiệu quả, còn mang tính hình thức. Tuyên truyền muốn thu hút và có dấu ấn sâu đậm cần phải đầu tư về nhân lực và kinh tế để có những chiến lược tiếp cận, tuyên truyền, giúp đỡ, chăm sóc sớm cho người bệnh tâm thần, nhất là những bệnh nhân mới mắc còn khả năng hồi phục cao. Thứ hai: là nhân viên y tế cần cung cấp thông tin và kiến thức về bệnh cho người nhà, nâng đỡ và động viên tinh thần cho người chăm sóc để người chăm sóc xem bệnh nhân như những người bệnh khác, không khinh thường, xa lánh người bệnh. Thứ ba: các cấp chính quyền và Nhà nước cần đưa ra những chính sách, những dự án hỗ trợ giúp đỡ cho người bệnh tâm thần nhất là chính sách dành cho bệnh nhân và người chăm sóc tại nhà, các dự án hỗ trợ cho nhân viên y tế ngành tâm thần để chương trình tâm thần cộng đồng ngày càng phát triển. TÀI LIỆU THAM KHẢO Tiếng Việt [1] Lâm Xuân Điền, Lâm Hiếu Minh (2011), Sức khỏe tâm thần, Trường Đại học Văn Hiến, Tài liệu lưu hành nội bộ. [2] Vũ Dũng (2004), “Thái độ và hành vi của người dân đối với môi trường”, Tạp chí Tâm lý học, Số 2/2004, tr.12-16. [3] Phạm Minh Hạc (chủ biên, 1997), Tâm lý học, NXB Giáo dục, Hà Nội. [4] Đỗ Thị Thanh Hà (2013), Thái độ kì thị của cộng đồng dân cư đối với người nhiễm HIV/AIDS, Luận án Tiến sĩ Tâm lý học, Học viện Khoa học Xã hội Việt Nam. [5] Đinh Quốc Khánh, Trần Hữu Bình, Nguyễn Thanh Hương (2011), “Kiến thức - thái độ - thực hành của người chăm sóc chính người bệnh tâm thần phân liệt tại nhà và một số yếu tố liên quan ở huyện Bình Xuyên,Vĩnh Phúc, năm 2010”, Tạp chí Y tế Công Cộng, số 21, 10-2011. [6] Huỳnh Văn Sơn, Lê Thị Hân (chủ biên, 2013), Giáo trình Tâm lý học đại cương, NXB Đại học Sư phạm TP.HCM, TP.HCM. [7] Ngô Ngọc Tản, Nguyễn Văn Ngân, Nguyễn Sinh Phúc (2007), Tâm thần học và Tâm lý Y học, NXB Quân đội nhân dân, Hà Nội. [8] Dương Thiệu Tống (2005), Phương pháp nghiên cứu khoa học giáo dục tâm lý, NXB Khoa học Xã hội, TP.HCM. [9] Nguyễn Minh Tuấn (2004), Các rối loạn tâm thần: Chẩn đoán & điều trị, NXB Y học, Hà Nội. NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 84 SỐ 09 - THÁNG 11/2015 [10] Đào Trần Thái và cộng sự (2005), Tâm thần học, NXB Y học, TP.HCM. [11] Nguyễn Văn Thọ (2011), Giáo trình Tâm lý bệnh học, Trường Đại học Văn Hiến, Tài liệu lưu hành nội bộ. Tiếng Anh [12] Allport, G.W, Attitudes. In C.Murchison (Ed.) (1935), A Handbook of Social Psychology, Worcester, Mass.: Clark University Press. [13] Aronson, E., Willson, T.D, Akert, R.M (1999), Social Psychology, Longman. [14] Argyriou, Andreas A (2011): “Quality of Life and Emotional Burden of Primary Caregivers: A Case-control Study of Multiple Sclerosis Patients in Greece”, Quality of Life Research 20.10 p1663-1668. [15] Economou M, Richardson C, Gramandani C, Stalikas A, Stefanis C (2009), “Knowledge about schizophrenia and attitudes towards people with schizophrenia in Greece”, International Jour- nal of Social Psychiatry, 2009 Jul; 55(4): p361-71. [16] Fillmore, H. Sanford (1965), Psychology: A Scientific Study of Man, Wadsworth Publishing Company. [17] Kee-Lee Chou, Ki-Yan Mak, Po-Kin Chung, David Chan, Kimmy Ho (1996), “Attitudes To- wards Mental Patients in Hong Kong”, International Journal of Social Psychiatry 42: p213-219. [18] M Shinde, A Desai, S Pawar (2012), “Knowledge, Attitudes and Practices among Caregivers of Patients with Schizophrenia in Western Maharashtra”, International Journal of Science and Research Volume 3 Issue 5, May. [19] Magaru M. (2012), “Knowledge, Attitudes And Practices Of Caregivers of Patients With Schizophrenia In Port Moresby, Papua New Guinea”, Pacific Journal of Medical Sciences: Vol.10, No.1, June 2012. [20] Markku Ojanen (1992), “Attitudes Towards Mental Patients”, International Journal of Social Psychiatry 38: p120-130. [21] Nazan Aydin(2003), “Attitudes of Hospital Staff Toward Mentally Ill Patients in a Teaching Hospital, Turkey”, International Journal of Social Psychiatry, March 2003 49: p17-26. [22] Oskamp. S, Attitudes and Opinions, Prentice-Hall, INC. Englewood Cliffs, New Jersey 07632, 1997. [23] World Federation for Mental Health (2014), Caregiving and Mental Illness, Occoquan, VA 22125 USA. [24] World Federation for Mental Health (2014), Living with Schizophrenia, Occoquan, VA 22125 USA. NGHIÊN CỨU KHOA HỌC 85SỐ 09 - THÁNG 11/2015