Sự lựa chọn duy lý trong đời sống gia đình (Trường hợp lựa chọn cách đặt tên họ cho con trong đời sống hôn nhân ngoại tộc của phụ nữ Êđê ở tỉnh Đăk Lăk) - Phạm Thị Tuyết Nhung

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦47 Lyá thuyïët vïì sûå lûåa choån duy lyá laâ möåt trong nhûäng lyá thuyïët àûúåc caác nhaâ Kinh tïë hoåc sûã duång khaá phöí biïën àïí giaãi thñch cho caác hiïån tûúång kinh tïë diïîn ra trong cuöåc söëng thûúâng ngaây. Nöåi dung quan troång nhêët cuãa lyá thuyïët naây nhùçm cho biïët con ngûúâi lûåa choån haânh àöång cuãa mònh dûåa trïn nhûäng tñnh toaán húåp lyá vïì lúåi ñch, xaác suêët thaânh cöng cao vaâ tyã lïå ruãi ro thêëp. Àêy laâ lyá thuyïët tûúãng chûâng nhû chó phuâ húåp cho nghiïn cûáu nhûäng vêën àïì vïì kinh tïë vöën àêìy caånh tranh vaâ mang tñnh tû lúåi. Trong khi àoá, àúâi söëng hön nhên vaâ gia àònh laâ nhûäng möëi quan hïå trûåc diïån vúái nhau vïì mùåt tònh caãm, vò vêåy viïåc aáp duång sûå lûåa choån duy lyá vaâo tòm hiïíu àúâi söëng hön nhên gia àònh coá veã khöng thñch húåp. Búãi vò noá quaá àïì cao tñnh kinh tïë, sûå toan tñnh thiïåt hún maâ khöng phaãi luác naâo con ngûúâi cuäng haânh àöång duy lyá. Thïë nhûng, trong thúâi àaåi ngaây nay, coá rêët nhiïìu vêën àïì phûác taåp diïîn ra khi con ngûúâi quaá xem troång tñnh vaån nùng cuãa àöìng tiïìn thò lyá thuyïët naây dïî daâng àûúåc chêëp nhêån khi tham gia vaâo lyá giaãi caác SÛÅ LÛÅA CHOÅN DUY LYÁ TRONG ÀÚÂI SÖËNG GIA ÀÒNH (Trûúâng húåp lûåa choån caách àùåt tïn hoå cho con trong àúâi söëng hön nhên ngoaåi töåc cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï úã tónh Àùk Lùk). Phaåm Thõ Tuyïët Nhung* TOÁM TÙÆT Sûå lûåa choån duy lyá laâ möåt trong nhûäng lyá thuyïët àûúåc vêån duång khaá phöí biïën trong nghiïn cûáu vïì kinh tïë hoåc. Tuy nhiïn, trong cuöåc söëng hiïån nay khi con ngûúâi quaá àïì cao giaá trõ cuãa àöìng tiïìn thò lyá thuyïët naây dïî daâng àûúåc chêëp nhêån khi tham gia vaâo lyá giaãi caác hiïån tûúång xaä höåi trong àoá coá gia àònh. Hön nhên ngoaåi töåc laâ möåt hiïån tûúång xaä höåi àang diïîn ra ngaây caâng nhiïìu trong àúâi söëng cuãa cöång àöìng ngûúâi Ïàï úã tónh Àùk Lùk vaâ noá àaä laâm phaát sinh nhiïìu vêën àïì phûác taåp, trong àoá coá viïåc lûåa choån àùåt tïn hoå cho nhûäng àûáa treã trong nhûäng gia àònh naây. Nïëu khöng coá nhûäng ûáng xûã húåp lyá seä gêy ra nhûäng mêu thuêîn, thêåm chñ xung àöåt töåc ngûúâi laâm mêët öín àõnh xaä höåi. Baâi viïët naây vêån duång phûúng phaáp nghiïn cûáu àõnh tñnh vúái kyä thuêåt phoãng vêën sêu, kïët húåp phûúng phaáp sûu têìm tû liïåu vaâ phûúng phaáp so saánh nhùçm taác àöång àïën sûå cên nhùæc thiïåt hún trong vêën àïì àùåt tïn hoå cho nhûäng àûáa con lai trong gia àònh ngoaåi töåc. Tûâ àoá goáp thïm möåt goác nhòn vïì viïåc lyá giaãi caách suy nghô, choån lûåa tïn hoå cho con trong nhûäng gia àònh höîn húåp vöën coá nhiïìu khaác biïåt vïì vùn hoáa töåc ngûúâi. * HVCH., Khoa Nhên hoåc, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG TP.HCM. 48♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N hiïån tûúång xaä höåi trong àoá coá gia àònh. Hön nhên ngoaåi töåc laâ möåt hiïån tûúång xaä höåi àang diïîn ra ngaây caâng nhiïìu trong àúâi söëng cuãa cöång àöìng ngûúâi Ïàï úã tónh Àùk Lùk. Sûå trao àöíi hön nhên giûäa ngûúâi phuå nûä Ïàï vúái nhûäng ngûúâi àaân öng khaác töåc (àùåc biïåt laâ ngûúâi Viïåt) àaä phaá vúä tñnh doâng hoå theo phña nûä vaâ naãy sinh nhiïìu vêën àïì múái àaáng quan têm. Vêån duång lyá thuyïët sûå lûåa choån duy lyá vaâo nghiïn cûáu hiïån tûúång hön nhên naây nhùçm lyá giaãi nhûäng suy nghô, haânh vi vaâ quaá trònh lûåa choån caách àùåt tïn hoå cho nhûäng àûáa con lai trong gia àònh ngoaåi töåc vöën coá nhiïìu khaác biïåt vïì vùn hoáa cuãa cha vaâ meå. 1. Hön nhên ngoaåi töåc cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï úã tónh Àùk Lùk Hön nhên laâ möåt trong nhûäng hiïån tûúång vùn hoáa, xaä höåi coá yá nghôa rêët quan troång trong cuöåc àúâi cuãa möîi con ngûúâi. Noá goáp phêìn vaâo viïåc duy trò vaâ baão töìn baãn sùæc vùn hoáa cuãa möîi töåc ngûúâi. Vò vêåy khöng coá dên töåc naâo laåi khöng xem troång vêën àïì hön nhên vaâ gia àònh, ngûúâi Ïàï úã tónh Àùk Lùk cuäng khöng phaãi laâ trûúâng húåp ngoaåi lïå. Ïàï laâ cû dên baãn àõa sinh söëng lêu àúâi úã tónh Àùk Lùk cuâng vúái thiïët chïë xaä höåi mêîu hïå àiïín hònh. Trong xaä höåi àoá, quan hïå huyïët thöëng vaâ doâng töåc àûúåc tñnh theo doâng nûä; ngûúâi phuå nûä coá quyïìn chuã àöång trong viïåc ài hoãi chöìng vaâ chõu traách nhiïåm quaãn lyá moåi viïåc trong gia àònh; con caái sinh ra mang hoå meå vaâ quyïìn thûâa kïë taâi saãn thuöåc vïì doâng nûä. Àêy laâ nhûäng yïëu töë àùåc trûng àïí laâm nïn baãn sùæc vùn hoáa mêîu hïå cuãa ngûúâi Ïàï. Tuy nhiïn, sau quaá trònh di dên coá kïë hoaåch cuãa Nhaâ nûúác cuâng vúái naån di dên tûå do öì aåt nhûäng nùm sau àoá àaä àûa möåt söë lûúång ngûúâi khaá lúán thuöåc nhiïìu thaânh phêìn dên töåc khaác nhau àïën sinh söëng taåi tónh Àùk Lùk. Àiïìu naây àaä laâm thay àöíi cuöåc söëng cuãa caác cû dên baãn àõa noái chung vaâ ngûúâi Ïàï noái riïng. Sûå giao lûu, tiïëp xuác, söëng cêån cû, xen keä giûäa caác töåc ngûúâi àaä hònh thaânh nïn nhiïìu möëi quan hïå hön nhên ngoaåi töåc (HNNT), àùåc biïåt laâ hön nhên giûäa ngûúâi phuå nûä Ïàï vúái ngûúâi àaân öng Viïåt (Kinh). Mùåc duâ hiïån nay chûa tòm thêëy àûúåc möåt cöng trònh nghiïn cûáu naâo hoaân chónh vaâ riïng biïåt vïì hiïån tûúång HNNT cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï vúái ngûúâi àaân öng khaác töåc úã tónh Àùk Lùk, nhûng hiïån tûúång naây vêîn ñt nhiïìu àûúåc möåt söë taác giaã nghiïn cûáu vïì cöång àöìng ngûúâi Ïàï nhùæc àïën trong taác phêím cuãa mònh. Taác giaã Nguyïîn Thõ Hoâa coá viïët: “Sûå giao thoa vïì nhiïìu mùåt vúái caác dên töåc laáng giïìng, sûå bõ xêm lûúåc búãi thûåc dên àïë quöëc, khiïën cho xaä höåi vaâ con ngûúâi Ïàï luön àûúåc giao tiïëp vúái bïn ngoaâi. Möëi quan hïå giao tiïëp sêu sùæc naây laâm biïën àöíi cuöåc söëng vaâ suy nghô cuãa nhûäng con ngûúâi Ïàï. Chùèng haån khi söëng cêån cû vúái ngûúâi Viïåt hoùåc ngûúâi Rag lai, thõ töåc mêîu hïå ngûúâi Ïàï khöng thïí ngùn caãn thaânh viïn cuãa hoå coá quan hïå hön nhên vúái caác dên töåc laáng giïìng vaâ ngûúåc laåi.”1 Taác giaã Thu Nhung Mlö Duön Du thò àûa ra nhêån xeát: “Möåt hiïån tûúång tuy chûa phaãi laâ phöí biïën, nhûng àaä xaãy ra úã nhiïìu buön, àoá laâ hön nhên giûäa ngûúâi Ïàï vúái caác dên töåc khaác []. Àùåc biïåt hön nhên vúái ngûúâi Kinh thûúâng diïîn ra úã möåt söë vuâng coá söë lûúång ngûúâi Kinh àïën lêåp nghiïåp khaá àöng nhû Buön Ma Thuöåt.”2 Hay trong cöng trònh nghiïn cûáu cuãa PGS.TS. Nguyïîn Vùn Tiïåp cuâng hai taác giaã Buâi Minh Àaåo vaâ Nguyïîn Thõ Thanh Vên cuäng coá àïì cêåp: “Hön nhên caác nam nûä hiïån nay àûúåc tûå do tòm hiïíu, tûå nguyïån, ngoaâi ra, vúái cû truá xen keä àaä taåo nïn nhiïìu cuöåc hön nhên ngoaåi töåc, giûäa ngûúâi Ïàï vaâ ngûúâi Kinh, caác dên töåc khaác”3. Riïng baãn thên taác giaã trong Khoáa luêån töët nghiïåp nùm 2008 cuäng coá viïët: “Möåt àiïím nûäa nhêån thêëy trong hön nhên cuãa ngûúâi Ïàï trong buön hiïån nay laâ cho pheáp lêëy ngûúâi ngoaåi töåc (phêìn lúán laâ ngûúâi Viïåt), con caái sinh ra mang hoå tuây theo thoãa thuêån giûäa hai vúå chöìng.”4... 1. Nguyïîn Thõ Hoâa (1996), Nhaâ úã vaâ sinh hoaåt trong nhaâ cuãa ngûúâi Ïàï úã Viïåt Nam, Luêån aán Phoá tiïën sô khoa hoåc Lõch sûã, tr. 117. 2. Thu Nhung Mlö Duön Du (2001), Ngûúâi phuå nûä Ïàï trong àúâi söëng xaä höåi töåc ngûúâi, Luêån aán tiïën sô Lõch sûã, Haâ Nöåi, tr. 135-136. 3. Nguyïîn Vùn Tiïåp, Buâi Minh Àaåo, Nguyïîn Thõ Thanh Vên (2011), Möåt söë vêën àïì vïì kinh tïë - xaä höåi vaâ quan hïå dên töåc úã tónh Àùæc Lùæc, Nxb. Àaåi hoåc Quöëc gia TP.HCM, tr. 193. 4. Phaåm Thõ Tuyïët Nhung (2008), Luêåt tuåc trong àúâi söëng hön nhên gia àònh cuãa ngûúâi Ïàï hiïån nay (Nghiïn cûáu trûúâng húåp buön Erang, phûúâng Khaánh Xuên, TP BMT, tónh Àùk Lùk), Khoáa luêån töët nghiïåp, tr. 155. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦49 Hêìu hïët caác taác giaã kïí trïn chó múái nïu ra hiïån tûúång vaâ chó ra nguyïn nhên laâm phaát sinh hiïån tûúång HNNT giûäa ngûúâi phuå nûä Ïàï vúái ngûúâi àaân öng khaác töåc maâ chûa àûa ra àûúåc söë liïåu thöëng kï cuå thïí vïì hiïån tûúång naây úã tónh Àùk Lùk. Tuy nhiïn, chuáng ta coá thïí nhêån thêëy HNNT laâ möåt hiïån tûúång xaä höåi têët yïëu vaâ coá phêìn phöí biïën trong thúâi àaåi hiïån nay, khi maâ quaá trònh giao lûu tiïëp xuác vùn hoáa giûäa caác töåc ngûúâi àang diïîn ra möåt caách maånh meä. Trong quaá trònh thûåc hiïån khaão saát hiïån tûúång HNNT cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï vúái ngûúâi àaân öng khaác töåc úã 8 xaä coá buön ngûúâi Ïàï sinh söëng taåi huyïån Kröng Böng, tónh Àùk Lùk, taác giaã nhêån thêëy hiïån tûúång naây hêìu nhû coá mùåt úã khùæp caác buön. (xem Baãng 1). Toám laåi, HNNT cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï úã tónh Àùk Lùk laâ möåt hiïån tûúång àang diïîn ra coá xu hûúáng phöí biïën hiïån nay. Noá múã ra nhiïìu vêën àïì àaáng quan têm xoay quanh möëi quan hïå giûäa ngûúâi phuå nûä Ïàï vúái ngûúâi àaân öng khaác töåc (àùåc biïåt laâ ngûúâi Viïåt) cuâng nhûäng àûáa con mang hai doâng maáu thuöåc hai thiïët chïë xaä höåi khaác nhau. 2. Caách àùåt tïn hoå cho nhûäng àûáa con trong gia àònh ngoaåi töåc cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï úã tónh Àùk Lùk Ngûúâi Ïàï vöën theo chïë àöå mêîu hïå cho nïn quan hïå huyïët thöëng vaâ doâng töåc àûúåc tñnh theo doâng nûä. Nhûäng àûáa con trong gia àònh nöåi töåc mêîu hïå truyïìn thöëng (coá cha meå àïìu laâ ngûúâi Ïàï) àûúåc sinh ra bùæt buöåc phaãi mang hoå meå. Vñ duå, ngûúâi meå coá hoå laâ Niï thò nhûäng àûáa con cuäng lêëy hoå laâ Niï5. Àêy laâ möåt trong nhûäng quy àõnh àûúåc caã cöång àöìng chêëp nhêån nhùçm baão vïå baãn sùæc vùn hoáa cuãa ngûúâi Ïàï. Tuy nhiïn, trong àúâi söëng hön nhên ngoaåi töåc giûäa ngûúâi phuå nûä Ïàï vúái ngûúâi àaân öng Viïåt (Kinh) thò caách tñnh quan hïå huyïët thöëng vaâ doâng töåc cuäng ñt nhiïìu coá sûå thay àöíi. Baân vïì vêën àïì naây, Thu Nhung Mlö Duön Du coá àûa ra nhêån àõnh: “Hiïån nay, viïåc trao àöíi hön nhên STT TÏN XAÄ SL SÖË TH TP DÊN TÖÅC CUÃA CHÖÌNG GHI BUÖN HNNT CHUÁ* 01 Yang Reh 04 09 Kinh, Mnöng 02 buön 02 Ea Trul 06 26 Mnöng, Giarai, K’ho, Laâo, Kinh 04 buön 03 Hoâa Sún 01 21 Mûúâng, Mnöng, Kinh, Giarai 01 buön 04 Dang Kang 05 22 Giarai, Mnöng, Bana, Taây, Kinh, Vên Kiïìu, Xï Àùng 04 buön 05 Hoâa Phong 04 20 Kinh, Mnöng, Mûúâng, Khmer, Vên Kiïìu 04 buön 06 Cû Pui 05 25 Kinh, Mnöng, Mûúâng, Taây 02 buön 07 Cû Àrùm 05 30 Kinh, Thaái, Taây, Mûúâng, Khmer, Hrï 05 buön 08 Yang Mao 08 11 Thaái, Mûúâng, Hmöng, Mnöng 01 buön Baãng 1: Töíng húåp söë lûúång hön nhên ngoaåi töåc cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï úã huyïån Kröng Böng, tónh Àùæk Lùk thaáng 2/2012 (*) Söë lûúång buön coá trûúâng húåp hön nhên ngoaåi töåc (TH HNNT) diïîn ra 5. Theo quy àõnh cuãa ngûúâi Ïàï trong gia àònh nöåi töåc, con caái sinh ra bùæt buöåc phaãi mang hoå cuãa meå. Vñ duå: ngûúâi cha coá hoå laâ Ïban, coân hoå cuãa ngûúâi meå laâ Niï thò nhûäng àûáa con sinh ra trong gia àònh naây seä theo hoå cuãa meå. Chuáng ta dïî daâng thêëy àûúåc caách lêëy hoå meå cho con cuãa cöång àöìng ngûúâi Ïàï diïîn ra úã hêìu khùæp caác buön laâng maâ ngûúâi Ïàï sinh söëng trïn àõa baân tónh Àùk Lùk, trong àoá coá buön Erang, phûúâng Khaánh Xuên, Thaânh phöë Buön Ma Thuöåt maâ taác giaã coá dõp khaão saát vaâo nùm 2007 vaâ 2008. Chùèng haån nhû gia àònh cuãa öng Y Khña Ïban, baãn thên öng mang hoå Ïban, coân vúå cuãa öng mang hoå Niï, kïët quaã laâ nhûäng àûáa con cuãa öng phaãi mang hoå Niï cuãa meå. H'Xuyïn Niï, H'uöi Niï (tû liïåu phoãng vêën nhoám trong àïì taâi sinh viïn nghiïn cûáu khoa hoåc cêëp trûúâng vaâo nùm 2007). 50♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N giûäa ngûúâi Ïàï vaâ ngûúâi Kinh trong chûâng mûåc nhêët àõnh àaä phaá vúä quan hïå doâng hoå theo phña meå vaâ thay vaâo àoá laâ caách tñnh doâng hoå theo hai bïn nhû ngûúâi Kinh, tuy nhiïn, nhûäng àûáa con laåi mang caã hai hoå (cha vaâ meå). Hay noái caách khaác laâ yïëu töë mêîu hïå truyïìn thöëng àaä àûúåc thay thïë bùçng yïëu töë song hïå - möåt hiïån tûúång khaá múái trong xaä höåi cuãa ngûúâi Ïàï ngaây nay.”6 Vò sao laåi coá sûå thay àöíi nhû vêåy? Phaãi chùng do nhûäng khaác biïåt trong quan niïåm vïì quan hïå huyïët thöëng vaâ doâng töåc giûäa hai thiïët chïë xaä höåi khaác nhau: mêîu hïå vaâ phuå hïå àaä taåo nïn sûå thay àöíi àoá? Chuáng ta àïìu biïët rùçng xaä höåi cuãa ngûúâi Ïàï theo thiïët chïë mêîu hïå, trong àoá ngûúâi phuå nûä àoáng vai troâ quan troång trong viïåc quaãn lyá gia àònh; quyïìn quyïët àõnh vaâ thûâa kïë taâi saãn thuöåc vïì doâng nûä; hïå thöëng thên töåc bïn phña ngûúâi phuå nûä àûúåc goåi laâ bïn nöåi vaâ ngûúåc laåi bïn phña ngûúâi chöìng laâ bïn ngoaåi; con caái sinh ra mang hoå meå; “Theo quan niïåm truyïìn thöëng cuãa ngûúâi Ïàï, con gaái àûúåc ûa thñch hún con trai vò con gaái laâ ngûúâi duy trò noâi giöëng, doâng hoå, laâ ngûúâi nùæm giûä taâi saãn trong gia àònh.”7 Trong khi àoá, àöëi vúái xaä höåi cuãa ngûúâi Viïåt (Kinh) theo thiïët chïë phuå hïå thò ngûúâi àaân öng àoáng vai troâ laâ truå cöåt cuãa gia àònh; têët caã moåi vêën àïì àïìu lêëy ngûúâi àaân öng laâm trung têm coá phêìn ngûúåc laåi so vúái xaä höåi mêîu hïå cuãa ngûúâi Ïàï vûâa kïí trïn. Do àoá, khi möëi quan hïå hön nhên giûäa ngûúâi phuå nûä Ïàï vaâ ngûúâi àaân öng Viïåt àûúåc xaác lêåp thò bùæt àêìu naãy sinh nhiïìu hiïån tûúång xaä höåi phûác taåp xoay quanh möëi quan hïå hön nhên naây. Sûå xuêët hiïån cuãa nhûäng àûáa con lai mang hai doâng maáu Viïåt – Ïàï khöng chó buöåc cha meå chuáng maâ caã hïå thöëng thên töåc hai bïn phaãi cên nhùæc lûåa choån nhiïìu vêën àïì nhaåy caãm mang tñnh vùn hoáa töåc ngûúâi trong àoá coá viïåc xaác àõnh tïn goåi cho nhûäng àûáa treã naây. Búãi vò àöëi vúái xaä höåi mêîu hïå cuãa ngûúâi Ïàï nhûäng àûáa treã sinh ra bùæt buöåc phaãi mang hoå meå, trong khi àoá úã xaä höåi ngûúâi Viïåt thò hoå cuãa nhûäng àûáa con àïìu mang hoå cuãa ngûúâi cha. Laâm thïë naâo àïí giaãi quyïët vêën àïì naây maâ khöng gêy ra sûå mêu thuêîn hay xung àöåt giûäa hai bïn töåc ngûúâi? ÚÃ àêy vêën àïì khöng phaãi chó laâ caách àùåt tïn hoå cho nhûäng àûáa con lai maâ noá coân laâ baãn sùæc vùn hoáa giûäa hai töåc ngûúâi thuöåc hai thiïët chïë xaä höåi coá nhiïìu khaác biïåt. Vò vêåy, cêìn phaãi coá möåt sûå cên nhùæc lûåa choån möåt caách húåp lyá àïí giaãi quyïët vêën àïì naây. Trong quaá trònh tham khaão cöng trònh nghiïn cûáu cuãa Thu Nhung Mlö Duön Du vïì “ngûúâi phuå nûä Ïàï trong àúâi söëng xaä höåi töåc ngûúâi” cuâng nhûäng tû liïåu khaão saát thûåc àõa cuãa baãn thên taác giaã vïì hiïån tûúång hön nhên naây àaä ruát ra möåt söë kïët luêån khaá thuá võ. Theo Thu Nhung Mlö Duön Du thò trong nhûäng gia àònh coá vúå laâ ngûúâi Ïàï vaâ chöìng laâ ngûúâi Kinh thò “con caái sinh ra lêëy hoå cuãa caã meå vaâ cha laâ khaá phöí biïën.” Tuy nhiïn, Thu Nhung Mlö Duön Du chûa giaãi thñch vò sao laåi coá sûå lûåa choån caách lêëy caã hai hoå nhû thïë. Mùåc duâ vêåy, thöng qua nhêån àõnh cuãa Thu Nhung cuäng àaä phêìn naâo chó ra cho chuáng ta thêëy àûúåc caách àùåt tïn hoå cuãa nhûäng àûáa treã sinh ra trong gia àònh vöën coá nhiïìu khaác biïåt vùn hoáa nhû gia àònh cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï vúái ngûúâi chöìng Viïåt. Trong khoáa luêån töët nghiïåp nùm 2008, khi tòm hiïíu vïì luêåt tuåc cuãa ngûúâi Ïàï trong àúâi söëng hön nhên gia àònh taåi buön Erang, taác giaã cuäng nhêån thêëy àöëi vúái trûúâng húåp ngûúâi phuå nûä Ïàï lêëy chöìng khaác töåc (chuã yïëu laâ ngûúâi Viïåt) thò coá sûå linh hoaåt trong caách àùåt tïn hoå cho con. Àiïìu naây tuây thuöåc vaâo sûå thoãa thuêån giûäa hai vúå chöìng8. Coá nhûäng gia àònh lêëy hoå cha nhûng cuäng coá gia àònh lêëy hoå cuãa meå hoùåc lêëy caã hai hoå. Trûúâng húåp lêëy hoå cuãa cha trong nhûäng gia àònh ngoaåi töåc naây rêët hiïëm, chuã yïëu laâ lêëy theo hoå meå (hoå cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï) hoùåc lêëy caã hoå cha lêîn hoå meå9. Àïën àêy, chuáng ta àùåt ra cêu hoãi: Vò sao ngûúâi àaân öng Viïåt laåi chêëp nhêån cho con mang hoå cuãa vúå maâ khöng 6. Thu Nhung Mlö Duön Du, Sàd, tr. 136. 7. Phaåm Troång Lûúång (2007), Gia àònh cuãa ngûúâi Ïàï úã huyïån Cû M'gar tónh Àùk Lùk, Luêån vùn Thaåc sô, tr. 49. 8. Phaåm Thõ Tuyïët Nhung, Sàd, tr. 155. 9. Trong gia àònh hön nhên ngoaåi töåc cuãa ngûúâi Ïàï thò viïåc àùåt tïn hoå cho con coá sûå linh hoaåt hún. Trong quaá trònh àiïìn daä taåi buön Erang nhêån thêëy àöëi vúái trûúâng húåp ngûúâi phuå nûä Ïàï lêëy chöìng ngûúâi Viïåt thò con caái coá thïí theo hoå cha, hoùåc theo hoå meå maâ cuäng coá khi lêëy caã hai hoå àan xen nhû Phan Thõ Ngoåc Niï (Phoãng vêën Yx1 Ïban nùm 2008). Phêìn lúán trong nhûäng gia àònh chöìng Viïåt, vúå Ïàï, ngûúâi àaân öng Viïåt chêëp nhêån cho con caái mang hoå K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦51 phaãi laâ hoå cuãa mònh trong khi ngûúâi Ïàï laåi xem ngûúâi Viïåt coá nhiïìu ûu àiïím vûúåt tröåi hún? Giaãi thñch cho vêën àïì naây, khöng chó ngûúâi Ïàï maâ caã baãn thên ngûúâi àaân öng Viïåt (ngûúâi chöìng trong gia àònh ngoaåi töåc vúái ngûúâi phuå nûä Ïàï) àïìu cho taác giaã möåt cêu traã lúâi giöëng nhau. Àoá laâ lêëy hoå cuãa ngûúâi àöìng baâo cho con, búãi vò nhû thïë seä àûúåc hûúãng moåi chïë àöå ûu àaäi cuãa Nhaâ nûúác daânh cho con em ngûúâi dên töåc thiïíu söë: miïîn giaãm hoåc phñ, chïë àöå hoåc böíng, phaát cêëp giaáo trònh saách giaáo khoa miïîn phñ... “Xaä höåi bêy giúâ mang hoå meå àïí hûúãng ûu tiïn, ngûúâi Kinh bêy giúâ hiïíu biïët seä lêëy hoå meå cho con nïëu lêëy vúå laâ ngûúâi àöìng baâo. Lêëy hai hoå cuäng àûúåc, khöng coá gò mêu thuêîn. Àa söë ngûúâi Kinh hoå hiïíu biïët nhiïìu, lêëy hoå meå taåi vò con cuäng vêîn laâ con cuãa mònh. Ngûúâi àaân öng khöng quan troång, lêëy hoå meå múái nhêån àûúåc trúå cêëp tûâ nhaâ nûúác.”10 Trûúâng húåp mang hoå cuãa caã cha vaâ meå cuäng àûúåc chêëp nhêån, vñ duå nhû Nguyïîn H’Loan Niï. Noá khöng aãnh hûúãng gò àïën phong tuåc cuãa ngûúâi Ïàï cuäng nhû viïåc hûúãng chñnh saách. Búãi vò phong tuåc cuãa ngûúâi Viïåt laâ hoå trûúác tïn sau, trong khi àoá phong tuåc cuãa ngûúâi Ïàï laâ tïn trûúác, hoå sau. Qua àoá chuáng ta thêëy àaä coá sûå tñnh toaán cên nhùæc trong viïåc lûåa choån caách àùåt tïn hoå cho con trong nhûäng gia àònh ngoaåi töåc cuãa ngûúâi phuå nûä Ïàï vaâ ngûúâi àaân öng Viïåt. Roä raâng yïëu töë lúåi ñch àûúåc, mêët àaä àûúåc hoå àùåt lïn baân cên àïí xem xeát vaâ ài àïën quyïët àõnh lûåa choån nhû vêåy. Hoå chêëp nhêån boã qua nhûäng quan niïåm riïng vïì huyïët thöëng vaâ thên töåc cuãa nhau àïí cuâng choån lúåi ñch chung cho con laâ hûúãng chñnh saách ûu tiïn cuãa Nhaâ nûúác. Möåt lêìn nûäa, chuáng ta thêëy àaä coá sûå choån lûåa duy lyá trong vêën àïì naây. Nïëu giaã sûã khöng coá nhûäng chñnh saách ûu àaäi cuãa Nhaâ nûúác daânh cho con em ngûúâi dên töåc thiïíu söë thò liïåu ngûúâi chöìng Viïåt coá chêëp nhêån cho con mònh mang hoå cuãa meå khöng? Àiïìu meå hoùåc lêëy caã hai hoå cho con àïí àûúåc hûúãng ûu àaäi cuãa nhaâ nûúác daânh cho con em ngûúâi dên töåc thiïíu söë. Vñ duå nhû ngûúâi cha mang hoå Àoaân (Àoaân Vùn Tónh), vúå laâ hoå Niï (Àoaân H'uöi Niï), caác con cuãa hoå mang caã hai hoå cuãa cha vaâ meå nhû Àoaân H'Trinh Niï vaâ Àoaân H' Hûúâng Niï (Phoãng vêën nhoám Yx5, X6, Hx8). Àöëi vúái trûúâng húåp gia àònh chöìng ngûúâi Ïàï vúå ngûúâi Viïåt thò con caái sinh ra mang hoå cha. Vñ duå nhû trûúâng húåp gia àònh Y Sinh, öng mang hoå Mlö, vúå öng laâ ngûúâi Viïåt quï úã Thaái Bònh. Caác con cuãa öng àïìu mang hoå Mlö chûá khöng theo hoå meå (tòm hiïíu trong quaá trònh àiïìn daä nùm 2007). 10. Phaåm Thõ Tuyïët Nhung, Sàd, tr. 160. naây rêët khoá àoaán khi maâ xaä höåi phuå hïå quaá àïì cao vai troâ cuãa ngûúâi àaân öng. Nhû vêåy, vêën àïì lúåi ñch luön àûúåc con ngûúâi cên nhùæc lûåa choån àïí ài àïën quyïët àõnh haânh àöång, trûúâng húåp lûåa choån caách àùåt tïn hoå cho nhûäng àûáa con trong gia àònh Viïåt - Ïàï laâ möåt trong nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy. ÚÃ àêy, sûå lûåa choån duy lyá àaä goáp phêìn vaâo viïåc giaãi quyïët vêën àïì nan giaãi trong caách lûåa choån àùåt tïn cho nhûäng àûáa treã mang hai doâng maáu Viïåt - Ïàï möåt caách öín thoãa maâ khöng coá bêët kyâ möåt mêu thuêîn naâo vïì vùn hoáa giûäa hai töåc ngûúâi. Sûå lûåa choån caách lêëy caã hoå meå lêîn hoå cha àïí àùåt cho con xem ra laâ möåt giaãi phaáp húåp lyá àûúåc chêëp nhêån phöí biïën trong caác gia àònh HNNT hiïån nay. Toám laåi, lyá thuyïët sûå lûåa choån duy lyá àaä goáp phêìn soi saáng, giaãi thñch àûúåc vêën àïì xaác àõnh caách àùåt tïn hoå cho nhûäng àûáa con lai trong gia àònh ngoaåi töåc. Kïët luêån Lyá thuyïët vïì sûå choån lûåa duy lyá nhòn qua tûúãng chûâng nhû chó phuâ húåp vúái viïåc nghiïn cûáu caác hiïån tûúång kinh tïë àêìy caånh tranh khöëc liïåt.Thïë nhûng qua baâi viïët naây, chuáng ta thêëy sûå lûåa choån duy lyá khöng chó coá mùåt úã nhûäng vêën àïì xaä höåi bònh thûúâng maâ coân tham gia vaâo viïåc lyá giaãi caác khña caånh trong lônh vûåc hön nhên vaâ gia àònh vöën nhiïìu nhaåy caãm. Sûå cên nhùæc trong caách lûåa choån àùåt tïn hoå cho nhûäng àûáa con trong gia àònh HNNT giûäa ngûúâi phuå nûä Ïàï vaâ ngûúâi àaân öng Viïåt laâ möåt minh chûáng cho àiïìu àoá. Baãn thên ngûúâi chöìng Viïåt vaâ ngûúâi vúå Ïàï trong loaåi hònh gia àònh naây àïìu chêëp nhêån gaåt boã nhûäng mêu thuêîn vïì sûå khaác biïåt vùn hoáa töåc ngûúâi vò lúåi ñch cuãa con treã. Nhûäng chñnh saách ûu àaäi cuãa Nhaâ nûúác daânh cho con em ngûúâi dên töåc thiïíu söë àaä buöåc ngûúâi àaân öng Viïåt theo thiïët chïë phuå hïå chêëp nhêån cho con mònh mang hoå meå àïí àûúåc hûúãng chïë àöå ûu tiïn. Àêy laâ möåt sûå cên nhùæc lûåa choån vö cuâng khoá khùn 52♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N àöëi vúái nhûäng ngûúâi àaân öng naây vaâ hïå thöëng thên töåc cuãa hoå hay coân goåi laâ “bïn nöåi cuãa àûáa treã”. Búãi vò, chuáng ta biïët rùçng ngûúâi àaân öng Viïåt sinh ra trong xaä höåi theo thiïët chïë phuå hïå vúái viïåc lêëy ngûúâi àaân öng laâm trung têm cho sûå töìn taåi xaä höåi cuâng nhûäng aãnh hûúãng cuãa tû tûúãng Nho giaáo “troång nam khinh nûä” khöng dïî daâng gò khi àïí cho con, chaáu mònh laåi mang hoå meå. Vêën àïì úã àêy khöng phaãi chó nùçm úã caái hoå tïn maâ coân laâ baãn sùæc vùn hoáa riïng cuãa möîi töåc SUMMARY The Rational Choice of Family Life (A case study of the choice of names for ethnic intermarriage children of Ede woman in Dak Lak province). Pham Thi Tuyet Nhung, B.A. Rational choice theory is one of the fairly common theories to be used in economics study. However, nowadays when people too highly the value money, this theory is easily accepted to be employed in the interpretation of social phenomena, especially in family study. Ethnic intermarriage has become the widespread social phenomenon of Ede ethnic in Dak Lak province, which has given rise to many complex issues including the choice of names for children in intermarriage families. Without a suitable policy, there will be family conflicts or even ethnic ones leading to social destabilization. The study mainly focuses on qualitative research methods with in-depth interview techniques combined with methods of collecting and comparing all materials in considering the naming of children in intermarriage families. A new perspective on the explanation of the way people think and choose the names for the children in mixed families having cultural ethnic differences is suggested. TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO 1. Nguyïîn Thõ Hoâa (1996), Nhaâ úã vaâ sinh hoaåt trong nhaâ cuãa ngûúâi Ïàï úã Viïåt Nam, Luêån aán Phoá Tiïën sô khoa hoåc Lõch sûã. 2. Nguyïîn Vùn Tiïåp, Buâi Minh Àaåo, Nguyïîn Thõ Thanh Vên (2011), Möåt söë vêën àïì vïì kinh tïë - xaä höåi vaâ quan hïå dên töåc úã tónh Àùæc Lùæc, Nxb. Àaåi hoåc Quöëc gia Thaânh phöë Höì Chñ Minh. 3. Phaåm Thõ Tuyïët Nhung, Vuä Thõ Thu Hûúng (2007), Vai troâ cuãa luêåt tuåc àöëi vúái àúâi söëng cuãa ngûúâi Ïàï hiïån nay (nghiïn cûáu trûúâng húåp buön Erang, phûúâng Khaánh Xuên, Thaânh phöë Buön Ma Thuöåt, tónh Àùk Lùk), Àïì taâi Sinh viïn nghiïn cûáu khoa hoåc cêëp trûúâng nùm 2007. 4. Phaåm Thõ Tuyïët Nhung (2008), Luêåt tuåc trong àúâi söëng hön nhên gia àònh cuãa ngûúâi Ïàï hiïån nay (nghiïn cûáu trûúâng húåp buön Erang, phûúâng Khaánh Xuên, Thaânh phöë Buön Ma Thuöåt, tónh Àùk Lùk), Khoáa luêån töët nghiïåp àaåi hoåc. 5. Phaåm Troång Lûúång (2007), Gia àònh cuãa ngûúâi Ïàï úã huyïån Cû M’gar, tónh Àùk Lùk, Luêån vùn Thaåc sô. 6. Thu Nhung Mlö Duön Du (2001), Ngûúâi phuå nûä Ïàï trong àúâi söëng xaä höåi töåc ngûúâi, Luêån aán Tiïën sô Lõch sûã. ngûúâi. Roä raâng yïëu töë vïì lúåi ñch, nhûäng toan tñnh vïì vêåt chêët giûäa àûúåc vaâ mêët khi nhûäng àûáa treã mang hoå meå àaä dêîn ngûúâi àaân öng Viïåt ài àïën quyïët àõnh cho con mang hoå cuãa nhûäng ngûúâi phuå nûä Ïàï. Nhû vêåy, trong thúâi àaåi hiïån nay, khi maâ giaá trõ tiïìn baåc àûúåc con ngûúâi quaá àïì cao thò viïåc vêån duång sûå lûåa choån duy lyá vaâo giaãi thñch caác hiïån tûúång xaä höåi àûúåc xem laâ möåt giaãi phaáp húåp lyá, coá tñnh hiïåu quaã cao.