Sử dụng phần mềm Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí lớp 11 Trung học Phổ thông theo định hướng phát triển năng lực người học - Đỗ Vũ Sơn

VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 227-233 227 SỬ DỤNG PHẦN MỀM MICROSOFT ENCARTA TRONG DẠY HỌC ĐỊA LÍ LỚP 11 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THEO ĐỊNH HƯỚNG PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC NGƯỜI HỌC Đỗ Vũ Sơn - Trường Đại học Sư phạm, Đại học Thái Nguyên Hoàng Minh Chấn - Học viên cao học khóa 26, Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên Ngày nhận bài: 09/03/2019; ngày sửa chữa: 09/04/2019; ngày duyệt đăng: 16/04/2019. Abstract: In the process of teaching Geography, helping students work with maps, images, data,... play a particularly important role to enable learners actively exploit and absorb comprehensive, practical and more effective knowledge. Microsoft Encarta software is a very effective tool in teaching and learning Geography. In the article, we analyze and study the exploitation and use of Microsoft Encarta software in teaching Geography in the direction of developing learners’ competency to promote the activeness, initiative and creativity of learners, contributing to improving efficiency of teaching and studying Geography. Keywords: Microsoft Encarta software, Geography in grade 11, competency-oriented teaching. 1. Mở đầu Dạy học Địa lí luôn gắn liền với việc sử dụng tranh ảnh, bản đồ, mô hình,... về các đối tượng địa lí cùng với các đặc tính của nó giúp cho người học chủ động tiếp thu, khai thác kiến thức một cách đầy đủ và toàn diện nhất. Khai thác phần mềm Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí có ý nghĩa rất thiết thực trong việc đổi mới phương pháp dạy học, ứng dụng khoa học, công nghệ vào trong giảng dạy và học tập nhằm phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo, hình thành năng lực của người học; góp phần đổi mới, nâng cao chất lượng dạy học Địa lí ở trường phổ thông. Bài viết phân tích, nghiên cứu việc khai thác, sử dụng phần mềm Microsoft Encarta trong dạy và học Địa lí lớp 11 theo hướng phát triển năng lực người học. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Dạy học theo định hướng phát triển năng lực người học Năng lực là khả năng vận dụng những kiến thức, kinh nghiệm, kĩ năng, thái độ và hứng thú để hành động một cách phù hợp và có hiệu quả trong các tình huống đa dạng của cuộc sống [1; tr 15]. Một số đặc điểm của năng lực: - Có sự tác động của một cá nhân cụ thể tới một đối tượng cụ thể (kiến thức, quan hệ xã hội,...) để có một sản phẩm nhất định; do đó có thể phân biệt người này với người khác. - Năng lực là một yếu tố cấu thành trong một hoạt động cụ thể. Năng lực chỉ tồn tại trong quá trình vận động, phát triển của một hoạt động cụ thể. Vì vậy, năng lực vừa là mục tiêu, vừa là kết quả hoạt động. - Đề cập tới xu thế đạt được một kết quả nào đó của một công việc cụ thể, do một con người cụ thể thực hiện (năng lực học tập, năng lực tư duy, năng lực tự quản lí bản thân,...), vì vậy không tồn tại năng lực chung chung. Có thể phân loại năng lực thành năng lực chung và năng lực đặc thù. - Năng lực chung: là những năng lực cơ bản, thiết yếu hoặc cốt lõi... làm nền tảng cho mọi hoạt động của con người trong cuộc sống và lao động nghề nghiệp. Một số năng lực cốt lõi của học sinh (HS) trung học phổ thông như: năng lực tự chủ và tự học, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo, năng lực giao tiếp và hợp tác. - Năng lực đặc thù: Là những năng lực được hình thành và phát triển trên cơ sở các năng lực chung theo định hướng chuyên sâu, riêng biệt trong các loại hình hoạt động, công việc hoặc tình huống, môi trường đặc thù, cần thiết cho những hoạt động chuyên biệt, đáp ứng yêu cầu hạn hẹp hơn của một hoạt động như toán học, thể thao, địa lí,... Một số năng lực đặc thù môn Địa lí như năng lực nhận thức khoa học Địa lí (nhận thức thế giới theo quan điểm không gian; giải thích các hiện tượng và quá trình địa lí); năng lực tìm hiểu địa lí (sử dụng các công cụ địa lí học; tổ chức học tập ở thực địa; khai thác Internet phục vụ môn học); năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học (cập nhật thông tin và liên hệ thực tế; thực hiện chủ đề học tập khám phá từ thực tiễn; vận dụng tri thức địa lí giải quyết một số vấn đề thực tiễn). Dạy học phát triển năng lực người học là dạy học hướng người học phát huy các năng lực của bản thân như sáng tạo, trừu tượng, tư duy, phân tích,... Nhằm góp phần cho việc hình thành và phát triển nhân cách cho người học [1; tr 16]. VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 227-233 228 2.2. Khai thác phần mềm Microsoft Encarta sử dụng trong dạy học Địa lí 11 theo định hướng phát triển năng lực người học 2.2.1. Giới thiệu về Microsoft Encarta Microsoft Encarta là bộ bách khoa toàn thư số hóa đa phương tiện của hãng phần mềm lớn nhất thế giới - Microsoft. Encarta được cập nhật và phát hành đều đặn hàng năm, được viết bởi nhiều chuyên gia nổi tiếng về chuyên ngành của họ, do vậy các bài viết trong Encarta rất có chất lượng. Microsoft Encarta cung cấp nguồn thông tin khổng lồ: Hơn 66.000 bài viết; hơn 26.000 hình ảnh và minh họa có giá trị cao; hơn 3.000 âm thanh và đoạn nhạc; hơn 29.000 liên kết trang web được biên tập kĩ lưỡng; hơn 200 bài tập tương tác trong Encarta Kids; 300 đoạn phim và mô tả minh họa,... Một số tính năng của Microsoft Encarta có thể khai thác được trong dạy học Địa lí: - Khai thác thông tin bản đồ: Khai thác được hệ thống bản đồ trong Microsoft Encarta: + Read Article: bài viết về các quốc gia trên thế giới. + Map Leged: xem bản chú giải của từng bản đồ. + Cartographer: thể hiện nội dung của bản đồ chuyên đề (ẩn, hiện tên địa danh, đường ranh giới của các quốc gia). Từ các dữ liệu này, có thể sao chép một bản đồ làm tư liệu hỗ trợ dạy học hoặc dùng để thiết kế giáo án trên PowerPoint. - Khai thác tư liệu hình ảnh: Trong Microsoft Encarta có rất nhiều hình ảnh quý về tất cả các quốc gia trên thế giới, đây có thể coi là kho tư liệu khổng lồ để giáo viên Địa lí có thể khai thác phục vụ giảng dạy và nghiên cứu. Để khai thác được các hình ảnh trong bộ đĩa có rất nhiều cách khác nhau, có thể tìm kiếm theo từ khoá (bằng tiếng Anh) của hình ảnh đã biết hoặc tìm kiếm theo tên quốc gia, cả hai hình thức này giáo viên đều tìm cho mình được những hình ảnh hữu ích. Tìm kiếm hình ảnh, thực hiện theo các bước sau: Tại cửa sổ chính của chương trình, nhập từ khoá vào hộp Search (ví dụ muốn tìm các hình ảnh về núi, nhập vào hộp Search từ khoá: Mountain) sau đó kích chuột vào biểu tượng Search (hoặc nhấn phím Enter trên bàn phím) kết quả chương trình sẽ liệt kê toàn bộ các tư liệu về núi trên thế giới. Có thể sao chép hình ảnh làm tư liệu cho bài giảng. - Khai thác thông tin dạng văn bản (Text): Để tìm kiếm được các thông tin cần thiết về đối tượng muốn nghiên cứu (dạng văn bản), người sử dụng có thể chuyển thành các file định dạng Word và lưu trữ lại, sau đó biên tập để tạo các bản báo cáo (lưu ý các văn bản này đều được định dạng dùng tiếng Anh, người sử dụng cần nghiên cứu dịch chính xác về nội dung). - Khai thác Video clip trong Microsoft Encarta Encyclopedia: Trong Microsoft Encarta chứa nhiều videos clip, những đoạn videos này có thể sử dụng trực tiếp hoặc copy và sử dụng các phần mềm khác để biên tập, chỉnh sửa, lồng tiếng thành những đoạn videos clip có nội dung phù hợp với bài giảng của giáo viên, có thể chèn (Insert) vào bài giảng PowerPoint để trình chiếu. - Khai thác các bảng số liệu thống kê: Trong chương trình có rất nhiều bảng số liệu thống kê theo như các chủ đề: Nông nghiệp, thông tin liên lạc, kinh tế, giáo dục, năng lượng và khoáng sản, môi trường, địa lí, y tế, dân cư, thương mại, giao thông vận tải. Từ những bảng thống kê này có thể chuyển dữ liệu sang phần mềm Excel để xây dựng các biểu đồ, xử lí để liên kết sang Mapinfo xây dựng các bản đồ chuyên đề theo các mục đích khác nhau. 2.2.2. Khái quát chương trình Địa lí lớp 11 * Cấu trúc chương trình sách giáo khoa Địa lí 11 hiện hành (xem hình 1 trang bên) * Mục tiêu của chương trình Địa lí 11: - Về kiến thức: Hiểu, trình bày và giải thích được: + Một số đặc điểm của nền kinh tế thế giới đương đại và một số vấn đề đang được nhân loại quan tâm. + Đặc điểm tự nhiên, dân cư, KT-XH của một số khu vực, quốc gia trên thế giới. - Về kĩ năng: Củng cố và phát triển các kĩ năng: + Nhận xét, phân tích, tổng hợp, so sánh các sự vật, hiện tượng địa lí, xây dựng biểu đồ, sử dụng và khai thác bản đồ, số liệu thống kê liên quan đến địa lí KT-XH thế giới, khu vực và một số quốc gia tiêu biểu. + Thu thập, trình bày các thông tin địa lí về một số khu vực hay quốc gia tiêu biểu trên thế giới. + Vận dụng kiến thức ở mức độ nhất định để giải thích các sự vật, hiện tượng địa lí đang diễn ra trên thế giới. - Về thái độ, hành vi: + Có ý chí vươn lên để đóng góp vào sự phát triển KT-XH của đất nước. + Có thái độ đúng đắn trước hiện tượng KT-XH của một số quốc gia, khu vực. + Quan tâm đến những vấn đề liên quan đến Địa lí như dân số, môi trường [4]. 2.2.3. Ví dụ về việc sử dụng Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí lớp 11 Địa lí lớp 11 có nội dung về địa lí thế giới. Sử dụng Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí 11 nhằm phát triển các năng lực của HS rất thuận lợi bởi các tính năng đã phân tích ở trên. Encarta tạo điều kiện cho giáo viên và HS được tham quan, tìm hiểu mọi khu vực của Trái Đất ở các tỉ lệ, góc nhìn khác nhau, tìm hiểu khối lượng VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 227-233 229 tri thức khổng lồ trên rất nhiều lĩnh vực chỉ bằng những thao tác đơn giản trên máy tính. Microsoft Encarta có thể sử dụng để dạy học trong toàn bộ chương trình địa lí lớp 11 (được thể hiện trong bảng 1). Bảng 1. Sử dụng Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí 11 theo định hướng phát triển năng lực STT Nhóm bài Sử dụng Encarta Năng lực được hình thành Năng lực chung Năng lực đặc thù 1 Sự tương phản về trình độ phát triển KT-XH của các nhóm nước; Cuộc cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại - Sử dụng Encarta để xác định vị trí tên một số nước thuộc nhóm nước phát triển và đang phát triển. - Hướng dẫn HS tìm vị trí của các nước: Hoa Kì, Anh, Ấn Độ, Ê- ti-ô-pi-a,... (Chỉ được vị trí của các nước này trên bản đồ): Home /Explorer Encarta by Subject Geography/ World Atlas. - Kết quả: Vị trí của Hoa Kì trên bản đồ (các quốc gia khác thực hiện tương tự). - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực làm việc cá nhân. - Năng lực quan sát, đọc và sử dụng bản đồ. - Năng lực phân tích và tổng hợp thông tin. Hình 1. Sơ đồ chương trình sách giáo khoa Địa lí lớp 11 hiện hành VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 227-233 230 2 Xu hướng toàn cầu hóa, khu vực hóa kinh tế - Bài tập: Sử dụng Encarta để xác định vị trí các nước thuộc các tổ chức liên kết kinh tế và khu vực. - Hướng dẫn HS tìm vị trí của các nước thuộc Thị trường chung Nam Mĩ (MERCOSUR): Home/Continents and Regions/South America. - Kết quả: - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực làm việc cá nhân. - Năng lực quan sát, đọc và sử dụng bản đồ. - Năng lực phân tích và tổng hợp thông tin. 3 Một số vấn đề của châu lục và khu vực - Sử dụng Encarta đề xác định vị trí của các khu vực: Châu Phi, Mĩ Latinh, Tây Nam Á , Trung Á, Đông Nam Á trên bản đồ thế giới; Tra cứu thông tin về các quốc gia,... - Ví dụ: Tra cứu thông tin nước Cộng hòa Iraq: bản đồ, cờ, bài hát quốc ca,... Home/Countries/ kích vào Iraq - xem bản đồ/ Read Article để đọc các thông tin khác về Iraq. - Kết quả: - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực làm việc cá nhân. - Năng lực quan sát, đọc và sử dụng bản đồ. - Năng lực phân tích và tổng hợp thông tin. 4 Địa lí các khu vực và quốc gia - Sử dụng Encarta để xác định vị trí trên bản đồ thế giới, tra cứu thông tin về các quốc gia: Hoa Kì, Liên bang Nga, Trung Quốc, Nhật Bản, Ôxtrâylia. Ví dụ: Tìm hiểu điều kiện tự nhiên của Nhật Bản: Homework Tools > Geography Tools > World Atlas, gõ “Japan” trên khung “Search” ở góc trên bên phải, chọn bản đồ tự nhiên (Physical Features), có thể zoom lớn bản đồ để tiện quan sát, đọc kí hiệu bản đồ trong mục “Map Legend”, đọc tất cả thông tin về Nhật Bản trong “Read Article”,... - Kết quả: - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực làm việc cá nhân. - Năng lực quan sát, đọc và sử dụng bản đồ. - Năng lực phân tích và tổng hợp thông tin. VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 227-233 231 5 Các Tổ chức kinh tế: Liên minh châu Âu và Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) - Sử dụng Encarta để xác định vị trí trên bản đồ thế giới, tra cứu thông tin thuộc 2 tổ chức kinh tế lớn là Liên minh châu Âu (EU) và Hiệp Hội các nước Đông Nam Á (ASEAN). - Ví dụ: Xác định vị trí các quốc gia thuộc ASEAN Homework Tools > Geography Tools > World Atlas, gõ “Asia” trên khung “Search” ở góc trên bên phải, chọn bản đồ vùng chính trị (Politican), có thể zoom lớn bản đồ để tiện quan sát, đọc kí hiệu bản đồ trong mục “Map Legend”,... - Kết quả: - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực làm việc cá nhân. - Năng lực quan sát, đọc và sử dụng bản đồ. - Năng lực phân tích và tổng hợp thông tin. Ví dụ: Bài 9 - Nhật Bản (bảng 2): Bảng 2. Gợi ý sử dụng Microsoft Encarta trong dạy học Địa lí bài Nhật Bản STT Nội dung Sử dụng Encarta Năng lực được hình thành Năng lực chung Năng lực đặc thù 1 Vị trí địa lí - Hướng dẫn HS sử dụng chức năng tìm kiếm vị trí của Nhật Bản trên bản đồ châu Á, xác định được vị trí địa lí, hình dạng lãnh thổ, 4 đảo lớn của Nhật Bản. - Kết quả: + Vị trí của Nhật Bản trên bản đồ châu Á. + Nằm ở Đông Á, là quốc đảo hình vòng cung; Gồm 4 đảo lớn và hàng nghìn đảo nhỏ. - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực làm việc cá nhân. - Năng lực quan sát, đọc và sử dụng bản đồ. - Năng lực phân tích và tổng hợp thông tin. VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 227-233 232 (Chọn Read Article để tìm hiểu các thông tin khác về Nhật Bản như: cờ, quốc ca,...). 2 Điều kiện tự nhiên - Hướng dẫn sử dụng Encarta để tìm hiểu đặc điểm tự nhiên của Nhật Bản. - Kết quả: Bản đồ tự nhiên của Nhật Bản (Zoom lên để quan sát tốt hơn, đọc bảng chú giải trong mục “Map Legend”. + Địa hình chủ yếu là núi trung bình và núi thấp, ít đồng bằng,... - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực làm việc cá nhân. - Năng lực quan sát, đọc và sử dụng bản đồ. - Năng lực phân tích và tổng hợp thông tin. 3 Dân cư và xã hội - Hướng dẫn sử dụng Encarta để tìm hiểu đặc điểm Dân cư của Nhật Bản. - Kết quả: Bản đồ Phân bố dân cư Nhật Bản (Zoom lên để quan sát tốt hơn, đọc bảng chú giải trong mục “Map Legend”. + Dân số đông, cơ cấu dân số già, tốc độ gia tăng tự nhiên thấp, phân bố không đều,... - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực làm việc cá nhân. - Năng lực quan sát, đọc và sử dụng bản đồ. - Năng lực phân tích và tổng hợp thông tin. 4 Bài tập: Tìm hiểu một số hình ảnh đặc trưng về tự nhiên và văn hóa của Nhật Bản Chia lớp thành 4 nhóm: Yêu cầu HS sử dụng Encarta để tìm một số hình ảnh về tự nhiên và văn hóa đặc trưng của Nhật Bản (Yêu cầu liên hệ với Việt Nam). Nhóm 1 và 2: Tìm hình ảnh về tự nhiên. Nhóm 3 và 4: Tìm hình ảnh về văn hóa - Kết quả nhóm 1: Về tự nhiên Núi Phú Sĩ Hoa Anh Đào - Kết quả nhóm 2: Về Văn hóa - Năng lực sử dụng công nghệ thông tin. - Năng lực hợp tác. - Năng lực giao tiếp. - Năng lực quan sát, sử dụng và phân tích bản đồ. - Năng lực phân tích và xử lí tài liệu. - Năng lực so sánh đánh giá. VJE Tạp chí Giáo dục, Số đặc biệt tháng 4/2019, tr 227-233 233 Trang phục Ki-mô-nô truyền thống Một trận đấu Su-mo 3. Kết luận Khai thác phần mềm Microsoft Encarta sử dụng vào dạy học Địa lí có ý nghĩa rất thiết thực trong việc đổi mới phương pháp, ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông vào trong giảng dạy và học tập của cả giáo viên và HS theo định hướng phát triển năng lực người học. Thông tin trên Encarta được cập nhật và có tính chính xác cao có vai trò quan trọng trong quá trình dạy học môn Địa lí, đặc biệt, kênh hình trong Microsoft Encarta giúp cho việc hình thành kiến thức và biểu tượng địa lí cho HS một cách sinh động, giúp phát huy tính tích cực, tự giác của người học. Microsoft Encarta giúp cho người học hình thành một số năng lực chung như: năng lực làm việc cá nhân, nhóm, năng lực tự học,... và năng lực đặc thù như phân tích biểu đồ, bảng số liệu, năng lực quan sát, sử dụng bản đồ, năng lực ứng dụng công nghệ hiện đại cho HS, từ đó góp phần phát triển năng lực người học một cách toàn diện hơn. Tài liệu tham khảo [1] Bộ GD-ĐT (2014). Tài liệu tập huấn kiểm tra, đánh giá trong quá trình dạy học theo định hướng phát triển năng lực học sinh trong nhà trường phổ thông. [2] Lê Thông (tổng chủ biên, 2016). Địa lí 11. NXB Giáo dục Việt Nam. [3] Bộ GD-ĐT (2018). Chương trình Giáo dục phổ thông - Chương trình tổng thể ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018. [4] Bộ GD-ĐT (2018). Chương trình Giáo dục phổ thông - Môn Địa lí (Ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26/12/2018). [5] Nguyễn Dược - Nguyễn Trọng Phúc (2004). Lí luận dạy học Địa lí. NXB Đại học Sư phạm. [6] Phạm Thị Sen (chủ biên) - Nguyễn Hải Châu - Nguyễn Thị Minh Phương (2009). Hướng dẫn thực hiện chuẩn kiến thức, kĩ năng Địa lí lớp 11. NXB Giáo dục Việt Nam. [7] Đỗ Vũ Sơn (2016). Giáo trình dạy học trực tuyến môn Địa lí. NXB Đại học Thái Nguyên. [8] Nguyễn Viết Thịnh (2006). Sử dụng phối hợp các phần mềm khác nhau để nâng cao hiệu quả khai thác thông tin trong Microsoft Encarta World Atlas. NXB Đại học Sư phạm. PHÁT HIỆN QUAN NIỆM SAI LỆCH... (Tiếp theo trang 209) thực hiện được dễ dàng, vẫn còn những hạn chế bởi nhiều lí do khác nhau như: tài liệu nghiên cứu, quỹ thời gian, thiết bị thực nghiệm. Tài liệu tham khảo [1] Nguyễn Đức Thâm - Nguyễn Ngọc Hưng (1999). Tổ chức hoạt động nhân thức của học sinh trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông. NXB Đại học Quốc gia Hà Nội. [2] Nguyễn Đức Thâm - Nguyễn Ngọc Hưng - Phạm Xuân Quế (2003). Phương pháp dạy học Vật lí ở trường phổ thông. NXB Đại học Sư phạm. [3] Nguyễn Văn Đồng (2010). Phương pháp giảng dạy Vật lí ở trường trung học phổ thông. NXB Giáo dục (tái bản). [4] Nguyễn Thế Khôi (2007). Vật lí 10. NXB Giáo dục. [5] Nguyễn Xuân Thành (chủ biên, 2011). Nâng cao hiệu quả sử dụng thiết bị dạy học và tài liệu bổ trợ trong phương pháp dạy học tích cực. Tài liệu tập huấn giáo viên, Dự án Giáo dục trung học cơ sở vùng khó khăn nhất, Bộ GD-ĐT. [6] Đỗ Hương Trà (2011). Các kiểu tổ chức dạy học hiện đại trong dạy học Vật lí ở trường phổ thông. NXB Đại học Sư phạm. [7] Thái Duy Tuyên (2008). Phương pháp dạy học truyền thống và đổi mới. NXB Giáo dục.