Sính lễ trong hôn nhân của người Mnông Gar ở Lâm Đồng - Phạm Thanh Thôi

1 SÍNH LEÃ TRONG HOÂN NHAÂN CUÛA NGÖÔØI MNOÂNG GAR ÔÛ LAÂM ÑOÀNG Phaïm Thanh Thoâi  Khi tieán haønh nhieàu ñôït ñieàn daõ daân toäc hoïc taïi ñòa baøn caùc toäc ngöôøi baûn ñòa ôû tænh Laâm Ñoàng, chuùng toâi ñaëc bieät quan taâm nghieân cöùu nhöõng chuyeån ñoåi trong caáu truùc xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Cil 1 . Nhöng cuoái naêm 2005, toâi cuøng nhaø nghieân cöùu Honda Mamôru (Tröôøng Ñaïi hoïc ToYo, Nhaät Baûn) coù dòp nghieân cöùu tham döï nhöõng nghi leã hoân nhaân taïi moät coäng ñoàng ngöôøi ñang soáng gaàn keà vôùi coäng ñoàng ngöôøi Cil vaø coù toäc danh töï nhaän laø Mnoâng Gar ôû xaõ Ñaï Mroâng, huyeän Ñam Roâng, tænh Laâm Ñoàng. Qua nghieân cöùu tham döï nhöõng nghi leã hoân nhaân vaø heä thoáng thaân toäc ôû coäng ñoàng toäc ngöôøi naøy, chuùng toâi ñaõ ghi nhaän ñöôïc nhieàu tö lieäu daân toäc hoïc thuù vò. Trong baøi vieát naøy, chuùng toâi coá gaéng giôùi haïn ñeå trình baøy ñaëc ñieåm sính leã trong hoân nhaân cuûa ngöôøi Mnoâng Gar hieän nay. Caùc khía caïnh veà noäi dung, chöùc naêng vaø caùc yù nghóa cuûa sính leã trong hoân nhaân cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar seõ ñöôïc xem xeùt trong boái caûnh kinh teá, vaên hoaù, xaõ hoäi ñöông ñaïi taïi ñòa phöông. 1. Ñaëc ñieåm kinh teá -xaõ hoäi vaø hoân nhaân cuûa ngöôøi Mnoâng Gar ôû Laâm Ñoàng ÔÛ Laâm Ñoàng, coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar cö truù chuû yeáu taïi huyeän Ñam Roâng 2 vaø ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu ñoàng thuaän ñaây laø nhoùm ñòa phöông cuûa toäc ngöôøi Mnoâng, thuoäc nhoùm ngoân ngöõ Moân-Khôme. Huyeän Ñam Roâng ñeán nay coù cô sôû haï taàng kinh teá yeáu keùm, ñöôïc Chính phuû ñaàu tö voán phaùt trieån theo Chöông trình 135/CP trong gaàn 10 naêm qua, taïi caùc xaõ cuûa huyeän. Nhöõng coäng ñoàng ngöôøi coù soá löôïng daân cö ñoâng vaø ñònh cö laâu ñôøi nhaát taïi ñòa baøn 8 xaõ cuûa huyeän Ñam Roâng xöa nay laø ngöôøi Cil, Ma,ï K’ho vaø M’noâng. Rieâng taïi xaõ Ñaï Mroâng, ñaàu naêm 2006 coù 99% daân cö laø ñoàng baøo daân toäc ít ngöôøi, vôùi toång soá hoä laø 603hoä, coù 3459 nhaân khaåu. Caùc toäc danh coù soá löôïng daân cö ñoâng ñöôïc chính quyeàn xaõ ghi nhaän laø M’noâng vaø Cil. Rieâng ngöôøi Mnoâng noùi chung3 ñoâng nhaát, naêm 2006 coù 475 hoä vaø 2679 khaåu; ñònh cö taïi 5/6 thoân cuûa xaõ goàm Lieâng Kraêc I, Lieâng Kraêc II, Tu La, Ña Xeá, vaø Ñaï La. Coäng ñoàng ngöôøi Cil, coù 120 hoä vôùi  ThS, NCS chuyên ngành Nhân học 1 Cil laø chöõ ghi theo Chöùng Minh Thö vaø cuõng laø chöõ ghi cuûa ngöôøi daân taïi ñòa phöông. Theo Toång Cuïc Thoáng keâ Vieät Nam (1979), coäng ñoàng ngöôøi naøy ñöôïc ghi laø Côho-Chil vaø coi ñaây laø nhoùm ñòa phöông cuûa toäc ngöôøi Côho. 2 Huyeän Ñam Roâng ñöôïc thaønh laäp thaùng 12 naêm 2003, bao goàm dieän tích cuûa 3 xaõ vuøng saâu cuûa huyeän Laïc Döông vaø 5 xaõ vuøng saâu cuûa huyeän Laâm Haø. Theo thoáâng keâ naêm 2006 cuûa huyeän Ñam Roâng, coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng (noùi chung) coù khoaûng 1.250 hoä, vôùi hôn 7.600 nhaân khaåu, ñònh cö chuû yeáu taïi 4 xaõ Ñaï Mroâng, Ñaï Toâng, Ñaï Sal vaø Roâmen. ÔÛ phaïm vi tænh Laâm Ñoàng, soá lieäu thoáng keâ vaøo naêm 1997 coù 15.531 ngöôøi coù toäc danh Mnoâng. 3 Khi nghieân cöùu veà heä thoáng thaân toäc ôû töøng doøng hoï, coù nhieàu hoä gia ñình ñaõ töï nhaän toäc danh cuûa mình laø Mnoâng Cil (xin löu yù: söï khaùc nhau nhö theá naøo giöõa nhoùm ngöôøi ñöôïc goïi laø Mnoâng Gar vaø Mnoâng Cil ñeán nay chöa ñöôïc nhaø nghieân cöùu naøo trình baøy cuï theå) 2 742 nhaân khaåu, taäp trung ôû thoân Ñaï Teá. Coøn ngöôøi Kinh (Vieät) taïi xaõ Ñaï Mroâng coù 8 hoä, vôùi 38 nhaân khaåu, cö truù raûi raùc taïi caùc ngaõ ba ñöôøng giöõa caùc thoân trong xaõ, laøm ngheà mua baùn haøng hoaù. Theo thoáng keâ cuûa chính quyeàn xaõ (2006), coäng ñoàng Mnoâng ôû Ñaï Mroâng chuû yeáu theo ñaïo Thieân Chuùa (gaàn 400 hoä), Tin Laønh (hôn 50 hoä). Veà kinh teá, hoaït ñoäng saên baét vaø haùi löôïm khoâng coù vai troø troïng yeáu. Phöông thöùc baãy thuù, giaêng löôùi baét caù hay haùi löôïm caùc loaïi rau, cuû, quaû treân röøng, chæ goùp phaàn laøm phong phuù theâm caùc böõa aên haøng naøy. Hieän nay hoaït ñoäng möu sinh baèng vieäc troàng troït thaâm canh (coå truyeàn laø troàng troït quaûng canh) vaø chaên nuoâi caùc loaïi gia suùc, gia caàm (laøm chuoàng vaø thaû roâng) môùi laø troïng yeáu. Coäng ñoàng Mnoâng Gar ôû Ñaï Mroâng hieän coù 4 loaïi caây troàng chuû yeáu: vôùi ñaát vöôøn xung quanh caên nhaø ôû ñöôïc troàng caây ñieàu vaø caø pheâ 1 ; ñaát ruoäng nöôùc troàng hai vuï luùa; ñaát raãy (ñoài vaø ven röøng) troàng baép, caø pheâ vaøcaùc loaïi luùa teû, neáp (coù xen canh caùc loaïi khoai, ñaäu). Vôùi chaên nuoâi naêm 2006: toaøn xaõ coù 7 con traâu, 637 con boø, hôn 700 con heo vaø hôn 2400 con gia caàm (gaø, vòt). Xaõ Ñaï Mroâng ñeán nay ñaõ coù traïm y teá, tröôøng maàm non vaø tieåu hoïc, coù ñieän vaø ñieän thoaïi, ñaëc bieät laø ñöôøng giao thoâng traûi nhöïa chaïy ñeán trung taâm huyeän vaø thoâng vôùi tuyeán quoác loä 27 ñi saân bay Lieân Khöông, Tp. Ñaø Laït hay Tp. Buoân Ma Thuoät (Ñaéc Laéc).v.v Veà toå chöùc xaõ hoäi, maëc duø döôùi cô quan haønh chính caáp xaõ laø coù caáp thoân 2 quaûn lyù, nhöng trong coäng ñoàng Mnoâng Gar cuõng luoân ghi nhaän söï toàn taïi cuûa caùc bon vaø vai troø xaõ hoäi cuûa caùc giaø laøng (kwang bon) taïi khu vöïc ñònh cö cuûa mình. Moät soá teân bon vôùi caùc “ranh giôùi” cuï theå ñang ñöôïc löu truyeàn maø coäng ñoàng Mnoâng Gar ôû thoân Ñaï La, xaõ Ñaï Mroâng ghi nhaän nhö Dar hoá, Trang Yuk (Krang Yu), Lieâng Dang (Rô Yong Döng).v.v Vôùi doøng hoï (mpol), duø ñaõ khaûo saùt treân dieän roäng, nhöng ñeå khaúng ñònh ñöôïc teân doøng hoï naøo chæ coù rieâng cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar maø khoâng coù ôû coäng ñoàng ngöôøi “Cô ho-Laïch”, “Cô ho- Chil” hay “Mnoâng- Cil” laø raát khoù khaên. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ ghi nhaän moät soá doøng hoï maø baûn thaân nhöõng ngöôøi Mnoâng Gar töï nhaän ñoù laø nhöõng doøng hoï (mpoâl) coù trong coäng ñoàng cö daân mình. Cuï theå coù caùc doøng hoï (mpol) nhö: Kon Yông, Kraê Jaên, Ñaï Chaét, N’Toâl, N’Tôr, Dông Jri, N’Ôm, Rô OÂng, N’Du, Pang Ting, Sroá, Tría, Boâng Nhieâng, Rô Jeâ, Rô Lieâng, .v.v Veà ñaëc ñieåm hoân nhaân, ngöôøi Mnoâng Gar hieän vaãn coøn baûo löu vaø thöïc haønh nhieàu ñaëc tính vaên hoùa truyeàn thoáng töø cheá ñoä thò toäc maãu heä. Hoân nhaân theo nguyeân taéc ngoaïi hoân doøng meï. Hoân nhaân con (trai) coâ vaø con (gaùi) caäu theo truyeàn thoáng ñeán nay vaãn öa thích. Sau hoân nhaân, theo mong ñôïi (cuõng coù ngoaïi leä) thì ngöôøi con trai (choàng) phaûi veà cö truù beân nhaø vôï. Trong coäng ñoàng Mnoâng Gar caám kî tuyeät ñoái 1 Theo UÛy ban nhaân daân xaõ Ñaï Mroâng 2006, toång dieän tích ñaát troàng ñieàu vaø caø pheâ toaøn xaõ tính ñeán thôøi ñieåm 2006 laø 208ha; toång dieän tích röøng giao khoaùn cho 182 hoä cuûa xaõ (coù caû hoä ngöôøi Cil) tham gia quaûn lyù laø 3710 ha. 2 Veà toå chöùc haønh chính thoân goàm coù: tröôûng vaø phoù thoân, maët traän thoân, tröôûng vaø phoù coâng an thoân, tröôûng vaø phoù phuï nöõ thoân, tröôûng vaø phoù Bí thö chi boä thoân,.v.v. 3 vieäc keát hoân giöõa 2 ngöôøi nam nöõ coù cuøng hoï trong cuøng bon 1 hay nhöõng hoï khaùc nhau nhöng tröôùc xöa ñaõ töøng aên traâu (sa rpu) keát nghóa 2 . Khoâng phaûi nam nöõ khaùc doøng hoï naøo cuõng ñöôïc laáy nhau, maø töø xöa trong coäng ñoàng ñaõ löu truyeàn vieäc caám kî moät soá ngöôøi thuoäc doøng hoï naøy seõ khoâng ñöôïc laáy ngöôøi mang hoï kia. Thöïc teá ôû Ñaï Mroâng, ngöôøi mang hoï Kon Yông khoâng ñöôïc laáy ngöôøi mang hoï N’Du hay Dông Jri; ngöôøi coù hoï Ntôr khoâng laáy ñöôïc ngöôøi coù hoï Rô OÂng;.v.v Coù nhieàu caùch giaûi thích veà nguyeân taéc caám kî naøy, coù yù kieán cho raèng nhöõng ngöôøi mang hoï ñoù coù cuøng nguoàn goác, hoaëc hoï naøy ñaõ töøng keát hoân vôùi doøng hoï kia nhöng trong quaù trình keát hoân vaø sau ñoù aên ôû khoâng coù tình coù nghóa vôùi nhau neân oâng baø xöa ñaõ caám hoaëc coù nhöõng doøng hoï xöa kia ñaõ laøm leã keát nghóa, neáu laáy nhau seõ bò seùt ñaùnh hay laøm aên khoâng ñöôïc, gaây baát oån cho coäng ñoàng.v.v Hieän nay, vieäc keát hoân cuûa caùc nam nöõ töï tìm hieåu vôùi nhau tröôùc ñaõ nhieàu, nhöng caùc nghi leã hoân nhaân vaãn phaûi qua ngöôøi mai moái vaø vai troø cuûa caùc oâng caäu (anh hoaëc em ruoät cuûa meï) vaãn raát quan troïng. Coù theå noùi, nam nöõ thanh nieân ôû coäng ñoàng Mnoâng Gar hieän coù phaïm vi (doøng hoï vaø ñòa phöông) löïa choïn ñoái töôïng keát hoân roäng raõi hôn nhieàu. Nhieàu hoä trong coäng ñoàng Mnoâng Gar (laãn Mnoâng Cil) ôû ñaây ñaõ coù quan heä sui gia vôùi caùc gia ñình vaø doøng hoï taïi caùc huyeän khaùc nhö Laâm Haø, Laïc Döông hay taïi huyeän Laék (Ñaéc Laéc).v.v. Veà nghi leã hoân nhaân, so vôùi nhöõng tö lieäu hoài coá veà caùc nghi leã hoân nhaân xöa, thì hieän nay caùc nghi leã hoân nhaân ôû ngöôøi Mnoâng Gar ñaõ coù nhöõng thay ñoåi ñaùng keå, deã nhaän thaáy nhaát laø veà caùc böôùc vaø hình thöùc toå chöùc. Moät soá nghi leã ñaõ ñöôïc löôïc boû vaø cuõng coù nhöõng nghi leã ñöôïc bieán ñoåi caû veà hình thöùc laãn noäi dung, leã cöôùi taïi nhaø gaùi thöôøng theo nghi thöùc toân giaùo (ñaïoThieân chuùa hoaëc Tin Laønh). ÔÛ ñaây, chuùng toâi khoâng trình baøy ñaày ñuû caùc nghi leã maø taäp trung vaøo noäi dung chính laø ñaëc ñieåm sính leã. Baøi vieát chæ neâu leân ñöôïc moät soá nghi leã hoân nhaân “khoâng theå thieáu” cuûa ngöôøi Mnoâng Gar hieän nay. Ñoù laø caùc nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi vaø cöôùi taïi nhaø trai. Caùc nghi leã naøy laø “dòp” ñeå sính leã (vaø quaø taëng) cuûa hai gia ñình vaø hoï haøng ñöôïc hieän dieän vaø chuyeån trao. 2. Sính leã trong hoân nhaân cuûa ngöôøi Mnoâng Gar ôû Laâm Ñoàng Tröôùc heát, vieäc thoáng nhaát moät soá khía caïnh veà noäi haøm cuûa ngoân töø sính leã laø caàn thieát. Sính leã, neáu ñöôïc hieåu laø caùc leã vaät cuûa nhaø trai ñem ñeán nhaø gaùi trong nghi leã keát hoân (cöôùi) thì chöa ñöôïc thoûa ñaùng trong tröôøng hôïp nghieân cöùu naøy. ÔÛ ñaây, sính leã ñöôïc coi laø nhöõng hieän vaät coù giaù trò kinh teá laãn phi kinh teá, ñöôïc duøng ñeå trao ñoåi, bieáu taëng hay traû nôï dieãn ra trong suoát quaù trình toå chöùc caùc nghi leã hoân nhaân 1 Moät giaø laøng thoân Ñaï La noùi raèng, neáu cuøng hoï nhöõng ôû bon khaùc, nôi khaùc maø nhöõng ngöôøi trong doøng hoï khoâng nhaän ra nhau thì cuõng coù theå keát hoân ñöôïc, nhöng thöïc teá coù raát ít tröôøng hôïp keát hoân cuøng hoï nhö vaäy. 2 Theo giaø laøng ôû xaõ Ñaï Mroâng: ngöôøi coù hoï (mpol) Ntoâl khoâng laáy ñöôïc ngöôøi coù hoï Tría, do ñöôïc löu truyeàn raèng tröôùc ñaây toå tieân cuûa hai doøng hoï naøy ñaõ laøm leã keát nghóa anh em vaø nguyeàn seõ khoâng bao giôø cheâ bai, ñaùnh nhau hay cuõng khoâng ñöôïc cöôùi nhau maø xem nhau nhö hoï haøng ruoät thòt (leã keát nghóa xöa luoân coù ñaâm traâu, uoáng röôïu caàn, ñaùnh ñoân la,thoåi kheøn (loaïi 6 oáng) môøi caùc giaø laøng ñaïi dieän caùc bon vaø doøng hoï khaùc ñeán aên uoáng vaø laøm chöùng. 4 cho ñoâi nam nöõ cuûa/giöõa hai gia ñình vaø laãn nhöõng ngöôøi thaân thuoäc trong doøng hoï. Sính leã coøn ñöôïc xem xeùt ôû nhieàu khía caïnh vaø giaû ñònh raèng: söï hieän dieän, chuyeån trao cuûa caùc sính leã trong hoân nhaân luoân phaûn aùnh ñaäm neùt caùc ñaëc tính vaên hoùa, kinh teá, xaõ hoäi coå truyeàn laãn ñöông ñaïi cuûa coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar ôû Laâm Ñoàng. Cho ñeán nay, nhöõng tö lieäu daân toäc hoïc lieân quan ñeán hoân nhaân vaø gia ñình cuûa coäng ñoàng toäc ngöôøi Mnoâng taïi tænh Laâm Ñoàng (vaø Ñaêk Noâng, Ñaék Laék) laø khoâng ít. Töø ñaàu theá kyû XX ñeán nhöõng naêm 1980, caùc nghieân cöùu quan saùt tham döï hoaëc “phoûng vaán tö lieäu hoài coá” ñaõ ghi nhaän raát cô baûn vaø chung nhaát nhöõng “leã vaät ñöôïc trao ñoåi” trong hoân nhaân cuûa ngöôøi Kôho vaø Mnoâng1. Caùc hieän vaät chuyeån trao ñöôïc ghi nhaän coù trong caùc nghi leã hoân nhaân xöa, nhö: rpu-traâu, ndro-boø, cing-ñoøn la, yang tô nôm-cheù röôïu caàn, sur- heo, ier-gaø, Joâluï- toâ, ui sraên-vaûi thoå caåm, peh- dao, wir-xaøgaït, waên-cuoác, nhong-sôïi haït cöôøm, koâng-voøng ñeo tay. Tuy vaäy, caâu hoûi ñaët ra raèng, sau 20 naêm ñoåi môùi, nhöõng hieän vaät keå treân hieän coù vaø coøn trong sính leã hoân nhaân cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar nöõa khoâng? Noäi dung vaø caùch thöùc trao ñoåi sính leã ôû coäng ñoàng naøy nhö theá naøo? Coù quy taéc xaõ hoäi naøo trong vieäc trao, chuyeån sính leã giöõa hai gia ñình vaø nhöõng ngöôøi thaân trong doøng hoï khoâng? Nhöõng chuyeån ñoåi trong ñôøi soáng kinh teá, vaên hoùa, xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar ñeán nay ñaõ taùc ñoäng theá naøo ñeán yù nghóa vaø chöùc naêng cuûa sính leã trong hoân nhaân? Hay, vai troø cuûa moãi thaønh vieân-laø ngöôøi thaân thích toäc cuûa coâ daâu/chuù reã-seõ chuaån bò quaø taëng goùp laøm neân sính leã ra sao?v.v Noäi dung ñöôïc trình baøy döôùi ñaây seõ goùp phaàn ñeå traû lôøi moät soá caâu hoûi khaù nghieân cöùu thuù vò naøy. 1. Sính leã cuûa nhaø trai trong nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi Ñeå tieán haønh nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi, hai beân gia ñình ñoâi nam nöõ ñaõ phaûi traûi qua nghi leã hoûi xin 2 vaø nghi leã aên hoûi. Nghi leã hoûi xin, neáu tröôøng hôïp keát hoân giöõa con trai coâ vaø con gaùi nhaø caäu, thöôøng ñaõ ñöôïc cha meï tieán haønh khi ñoâi nam nöõ coøn raát ít tuoåi. Ñeán nghi leã aên hoûi, ñoâi nam nöõ ñaõ böôùc vaøo tuoåi tröôûng thaønh, ñoä 15 ñeán 20 tuoåi, gia ñình nhaø gaùi vaø nhaø trai tieán haønh toå chöùc leã aên hoûi (ñeo voøng = do kong kup te). Töø leã hoûi xin ñeán leã aên hoûi vaø leã cöôùi, vai troø cuûa ngöôøi ñaïi dieän gia ñình vaø doøng hoï, thöôøng chính laø oâng caäu cuûa ñoâi nam laãn nöõ, seõ ñöa ra ñieàu kieän, yeâu caàu vaø chòu traùch nhieäm veà taát caû“lôøi höùa heïn”lieân quan ñeán sính leã. Hôn theá, ngöôøi ñaïi dieän cuûa hai gia ñình cuøng vôùi ngöôøi mai moái (neáu coù) phaûi luoân höôùng daãn vaø ñaûm baûo cho hai nhaø thöïc hieän ñuùng, ñaëc bieät hai doøng hoï sau khi keát hoân seõ khoâng ñöôïc cheâ bai, noùi xaáu.v.v qua laïi vôùi nhau. Sính leã khi aên hoûi, quan troïng nhaát vaø coù yù nghóa cam keát maø hai beân gia ñình phaûi chuyeån trao ñoù laø con gaùi phaûi ñeo koâng (voøng ñeo coå tay-baèng ñoàng hoaëc baïc) cho con trai, ngöôïc laïi con trai phaûi ñeo nhoâng (voøng haït 1 Xem theâm coâng trình vaø baøi vieát cuûa caùc taùc giaû G. Condominas, Honda Mamoru, Maïc Ñöôøng, Buøi Minh Ñaïo, Phan Ngoïc Chieán, Tröông Bi, Ngoïc Lyù Hieån,.v.v. 2 Leã hoûi xin (coù theå coù ngöôøi mai moái hoaëc khoâng) thöôøng cha meï coâ gaùi cuøng oâng caäu phaûi ñeán nhaø trai hoûi xin töø 3-5 laàn môùi ñöôïc chaáp nhaän. 5 cöôøm) cho con gaùi vaø/hoaëc sambieât (nhaãn vaøng, baïc) cho caû ñoâi nam nöõ. Sau leã aên hoûi, moät soá tröôøng hôïp, con trai seõ veà nhaø vôï cö truù ngay vaø con gaùi cuõng thöôøng xuyeân qua giuùp ñôõ coâng vieäc cho cha meï choàng (khi gia ñình coù vieäc). Khoaûng caùch giöõa leã aên hoûi ñeán leã cöôùi thöôøng trong voøng 1 naêm, ñoù laø thôøi gian ñeå cho gia ñình hai beân chuaån bò caùc ñieàu kieän vaät chaát ñeå toå chöùc tieäc aên cöôùi, ñaëc bieät laø caùc hieän trong sính leã. Duø ñaõ höùa heïn ngaøy giôø, noäi dung toå chöùc hay sính leã, nhöng tröôùc ngaøy cöôùi khoaûng 5 ngaøy, oâng caäu – ngöôøi ñaïi dieän cuøng vôùi cha meï, anh em, daâu, reã cuûa nhaøtrai (töø 6-10 ngöôøi) seõ ñeán nhaø gaùi laàn nöõa ñeå baøn laïi chuyeän toå chöùc. ÔÛ laàn gaëp naøy, nhaø gaùi nhaéc laïi vaø xin nhaø trai soá hieän vaät ñaõ höùa giuùp khi toå chöùc leã cöôùi, ngöôïc laïi nhaø trai yeâu caàu nhaø gaùi noùi veà caùc hieän vaät ñaõ höùa chuyeån trao sau leã aên cöôùi ñöôïc chuaån bò nhö theá naøo. Trong raát nhieàu tröôøng hôïp, duø cho nhaø gaùi hay nhaø trai chöa chuaån bò chöa öôïc ñaày ñuû caùc ñieàu kieän vaø sính leã, nhöng roài leã cöôùi taïi nhaø gaùi cuõng seõ dieãn ra. Phoå bieán trong nhieàu tröôøng hôïp, nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi laø dòp ñeå nhaø trai chuyeån trao quaø giuùp cuûa mình cho gia ñình nhaø gaùi. Thöïc teá, tröôùc khi leã cöôùi dieãn ra taïi nhaø gaùi, nhaø trai phaûi chuaån bò cho ngöôøi khieâng qua giuùp nhaø gaùi 2 con sur (heo) coù troïng löôïng hôn 70kg/con vaø khoaûng 10-15 con ier (gaø). Soá löôïng heo vaø gaø naøy seõ ñöôïc nhaø gaùi laøm thòt 1 ñeå laøm tieäc ñaõi hoï haøng vaø nhöõng khaùch môøi (hoï laø ñoàng nghieäp, ngöôøi ñoàng ñaïo, baïn beø, caùn boä quaûn lyù ñòa phöông) trong ngaøy cöôùi ôû nhaø gaùi. Caùc nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi cuûa ngöôøi Mnoâng Gar hieän nay ñöôïc dieãn ra theo nghi thöùc toân giaùo 2 , thöôøng baét ñaàu töø 8 ñeán 9 giôø saùng. Sau nghi leã cöôùi, ngöôøi ñaïi dieän cuûa hai gia ñình ñöùng ra chuyeån trao vaø ghi nhaän caùc hieän vaät trong sính leã cuûa hoï haøng nhaø trai chuyeån trao cho beân nhaø gaùi. Hieän vaät thöôøng coù trong sính leã cuûa nhaø trai chuyeån trao cho beân nhaø gaùi Teân hieän vaät 3 Beân hoï nhaø trai [giuùp = at] Beân hoï nhaø gaùi [nhaän=sa (aên)] - Rôpu (traâu) - ndro (boø) - Sur (heo) Chuû yeáu laø cuûa cha meï vaø chò em ruoät Cha meï coâ gaùi (coâ daâu) seõ nhaän vaø thöôøng ñeå söû duïng 1 Coù moät soá tröôøng hôïp cha meï nhaø gaùi khoâng gieát heát soá gaø nhaø trai ñöa sang, maø ñeå laïi nuoâi hoaëc laøm thòt trong caùc nghi leã khaùc sau hoân nhaân cho vôï choàng treû nhö leã chia taøi saûn, laøm nhaø, ñaët teân con 2 Coù tröôøng hôïp nhaø trai vaø nhaø gaùi coù ngöôøi keát hoân vôùi nhau nhöng khaùc toân giaùo, moät beân theo ñaïo Tin Laønh, moät beân theo ñaïo Thieân Chuùa thì leã cöôùi taïi nhaø gaùi, nhaø trai ñaõ coá yù ñeán muoän (nhöng khoâng giaûi thích), ñeå khoâng phaûi tham döï nghi leã cöôùi theo nghi thöùc toân giaùo cuûa/taïi nhaø gaùi. 3 Nhöõng ngoân töø chæ hieän vaät ñöôïc duøng ôû ñaây chuû yeáu söû duïng chöõ vieát Kôho. Nhöõng ngöôøi trong coäng ñoàng chil phaùt aâm coù khaùc gioïng nhöng nghe vaãn hieåu bieát. 6 cuûa meï con trai (chuù reå) vaøo böõa aên cöôùi, soá ít ñeå laïi laøm taøi saûn cho gia ñình 1 - Ier (gaø) - Wiaê (xaøø gaït) - Yang (cheù) Chuû yeáu laø cuûa anh (caäu), chò em cuûa meï vaø caû nhöõng ngöôøi hoï haøng xa vaø gaàn. Cha meï coâ daâu nhaän, phaàn lôùn ñeå laøm taøi saûn chung hoaëc goùp vaøo leã vaät ñöa laïi cho hoï haøng nhaø trai. Troâ peâh sônet: - Döng pa (loà oâ ñöïng maêng chua) - Waên (xaø paùch) - Sônet (Löôïc) - Peh (Dao) - Gui srang (guøi nhoû) - Chô kap (ñuõa) - Ui (meàn) - Glah (noài ñaát) - Ier (gaø) - Sung (rìu) -wiaê (xaø gaït) Ñaây chuû yeáu laø cuûa meâ maê 2 , khoâng phaûi cuoäc hoân nhaân naøo ngöôøi ñoùng vai troø meâ maê cuõng chuaån bò ñaày ñuû caùc loaïi hieän vaät naøy, coù khi cha meï vaø hoï haøng cuõng goùp theâm vaøo. Hoaëc seõ thieáu ñi moät soá loaïi. Chuû yeáu ñeå ñöa cho vôï choàng treû (ñöôïc goïi laø kon baê cuûa meâ maê. Gia ñình seõ söû duïng chung, nhöng neáu taùch ra laøm ôû khu vöïc rieâng, nhöõng thöù hieän vaät gia duïng naøy thöôøng seõ laø taøi saûn cuûa vôï choàng treû. Qua nghieân cöùu tham döï ôû moät tröôøng hôïp keát hoân cuï theå, nhöõng hình aûnh döôùi ñaây laø taát caû nhöõng hieän vaät chuû yeáu coù trong sính leã cuûa hoï haøng nhaø trai chuyeån trao ñeán nhaø gaùi trong ngaøy toå chöùc nghi leã cöôùi taïi nhaø gaùi. Teân hieän vaät 3 Hình aûnh veà Sinh leã cuûa nhaø trai ñem sang nhaø gaùi Giaûi thích 1 Theo mong ñôïi cuûa nhaø trai, nhöõng coøn vaät naøy ñeå giuùp cho nhaø gaùi moät phaàn ñeå lo böõa aên trong ngaøy cöôùi, nhöng nhaø gaùi cuõng phaûi ñeå laïi cho con caùi sau naøy. Neáu nhaø trai bieát nhaø gaùi söû duïng heát khoâng ñeå laïi cho vôï choàng treû thì hoï khoâng vui. 2 Meâ maê baét buoäc phaûi laø ngöôøi phuï nöõ mang doøng hoï cuûa cha, neáu ngöôøi cha coù 3 chò em gaùi, thì öu tieân ngöôøi lôùn tuoåi vaø ngöôøi chöa ñöôïc höôûng. Neáu khoâng coù chò em ruoät cuûa cha, thì cöû ngöôøi trong hoï haøng hoaëc con gaùi cuûa chò em (neáu chò hoaëc em ñaõ cheát). Caùc chò vaø em gaùi ruoät cuûa cha thöôøng thay phieân nhau laøm vai troø meâ maê cho chaùu trai (con trai cuûa anh em trai) khi ñi keát hoân. Meâ maê goïi ngöôøi chaùu ñi keát hoân nay naøy laø kon baê. 3 Nhöõng töø chæ hieän vaät ñöôïc duøng ôû ñaây laø tieáng Kô ho, nhöng nhöõng ngöôøi trong coäng ñoàng Mnoâng Gar cuõng bieát vaø hieåu. 7 Sur (heo) - Nhaø trai chuyeån trao nhaø gaùi tröôùc nghi leã cöôùi 3 con heo coù troïng löôïng 60-70kg/con. Heo naøy do cha meï vaø chò em gaùi cuûa ngöôøi con trai (chuù reã) chuaån bò. Ier (gaø) - Gaø töø 11 ñeán 15 con; - Xaø gaït töø 5-8 caùi; - Gaïo 1,5-3kg (nhöng tuøy tröôøng hôïp). Nhöõng hieän vaät naøy khoâng rieâng cha meï hoaëc anh chò em coù gia ñình rieâng cuûa chuù reå chuaån bò giuùp, maø caû roäng hôn laø nhöõng ngöôøi trong hoï haøng thaân thuoäc giuùp. Khi ngöôøi mang ñeán giuùp seõ ñöôïc caû 2 beân nhaø trai vaø nhaø gaùi ghi nhaän cuï theå. Wir (xaø gaït) Ui ao (quaàn aùo) Koi mir (gaïo teû) - Döng pa (loà oâ ñöïng maêng chua) - Waên (xaø paùch) - Sôneât (Löôïc) - Peh (Dao) Gui srang (guøi nhoû) - Taát caû nhöõng hieän vaät naøy laø cuûa meâ maê. Maêng chua chuaån bò töø 8-10 oáng, 1 caùi löôïc, 1 -2 con dao nhoû, 1-2 guøi nhoû ñöïng hieän vaät. -Yang (cheù röôïu caàn) - Yang-cheù röôïu cuõng laø hieän vaät ñöôïc beân nhaø trai chuyeån trao cho nhaø gaùi, nhöng khoâng nhieàu. Neáu nhaø trai ñöa yang thì nhaø gaùi baét buoäc phaûi traû laïi sur (heo) hay moät soá ier, wir (gaø, xaø gaït) coù giaù trò lôùn hôn. 8 Jieân (tieàn) - Vôùi hieän vaät laø tieàn, hieän nay beân coâ, dì, chuù, baùc, anh em cuõng coù theå ñi cöôùi baèng tieàn cho nhaø gaùi. Naêm 2005, soá tieàn maø moät ngöôøi beân nhaø trai ñi cho nhaø gaùi töø 5.000 ñeán 50.000 ñoàng, nhöng chuû yeáu laø 20.000 ñoàng 1 . Danh saùch toång hôïp sinh leã cuûa nhöõng gia ñình trong doøng hoï nhaø trai chuyeån trao cho nhaø gaùi, ñöôïc ngöôøi ñaïi dieän ghi nhaän, vôùi soá löôïng cuï theå (ier-gaø, wir- xôø gaït, ao- aùo, jieân- tieàn). Nguoàn: Tö lieäu nghieân cöùu ñieàn daõ, Phaïm Thanh Thoâi, thaùng 12.2006 Ñeán nay, khi leã cöôùi dieãn ra taïi nhaø gaùi, nhöõng ngöôøi thaân thuoäc beân doøng hoï nhaø trai phaûi chuaån bò caùc hieän vaät nhö heo, xaø gaït, gaø, gaïo hay tieàn 2 ñeå ñöa sang goùp giuùp. Trong nhieàu tröôøng hôïp, caùc hieän vaät coù trong sinh leã cuûa nhaø trai, khoâng phaûi chæ coù cha meï vaø anh em ruoät chuaån bò, maø ñoù coøn laø traùch nhieäm cuûa caùc anh, chò, em, caäu, chuù, baùc, dì, oâng, baø, trong hoï ñeán goùp giuùp. Soá löôïng vaø loaïi hieän vaät ñöôïc giuùp tuøy vaøo ñieàu kieän kinh teá vaø moái quan heä beân doøng meï, vôùi con trai ñi laáy vôï. Khi nhöõng hieän vaät ñöôïc nhöõng gia ñình trong doøng hoï nhaø trai mang ñeán, ngöôøi ñaïi dieän (thöôøng caäu hay cha, hoaëc anh ruoät) cuûa chuù reå seõ taäp trung goâm vaøo 4-5 guøi, thaønh boä sính leã ñeå ñöa sang nhaø gaùi. Ñaùng chuù yù, nhöõng hieän vaät ñöôïc goïi laø giuùp aáy, ngöôøi beân doøng hoï nhaø trai ñaõ ñeå laïi baèng chöùng veà moái quan heä doøng toäc vaø sui gia vôùi hoï haøng nhaø gaùi. Qua caùc hieän vaät naøy, nhaø gaùi môùi xaùc ñònh giaù trò vaø moái quan heä hoï haøng ñeå töø ñoù ngöôøi ñaïi dieän nhaø gaùi seõ chuyeån trao laïi caùc hieän vaät khaùc coù giaù trò lôùn hôn taïi leã cöôùi ôû nhaø trai. Khi con trai ñi cöôùi vaø veà soáng beân vôï, hoï haøng nhaø trai thöôøng suy nghó raèng, töø nay gia ñình ñaõ “maát” moät ngöôøi lao ñoäng ñeå chaêm lo gia ñình, nuoâi döôõng cha meï. Vì vaäy, khi cöôùi, nhaø gaùi caàn coù traùch nhieäm chuyeån trao laïi caùc hieän vaät coù giaù trò lôùn hôn môùi hôïp tình hôïp lyù. Nhöõng hieän vaät trong sính leã ñöôïc cha meï vaø hoï haøng coâ daâu 1 Theo ghi nhaän ôû moät tröôøng hôïp keát hoân cuï theå (naêm 2005), soá tieàn (jieân) toång coäng maø nhöõng ngöôøi thaân thích beân doøng hoï nhaø trai ñaõ ñöa sang nhaø gaùi laø 150.000ñoàng. 2 Ghi nhaän qua moät tröôøng hôïp keát hoân taïi thoân Ñaï La vaøo thaùng 12 naêm 2005, toång soá tieàn (jieân) maø nhöõng ngöôøi thaân thích beân doøng hoï nhaø trai ñaõ chuaån bò ñeå ñöa trao cho nhaø gaùi laø 150.000ñoàng. 9 chuaån bò trao laïi cho cha meï vaø vôùi töøng ngöôøi, töøng gia ñình rieâng leû beân hoï haøng chuù reå, theo mong ñôïi phaûi luoân coù giaù trò gaáp röôõi hay gaáp ñoâi (giaù trò hieän vaät maø moãi ngöôøi beân hoï haøng chuù reå ñaõ giuùp ñöa sang). 2. Sính leã cuûa nhaø gaùi trong nghi leã cöôùi ôû nhaø trai Theo quan nieäm cuûa nhieàu ngöôøi Mnoâng Gar taïi Ñaï Mroâng, caùc hieän vaät coù trong sính leã hoân nhaân giöõa nhaø trai vaø nhaø gaùi khoâng naëng neà vaø khaéc khe nhö moät soá coäng ñoàng toäc ngöôøi khaùc, moät giaø laøng ôû thoân Ñaï La ñaõ noùi nhö vaäy khi so saùnh vôùi coäng ñoàng ngöôøi Cil. Nhöng phaûi thöøa nhaän, vieäc chuyeån trao sính leã giöõa hai beân hoï haøng chuù reå vaø coâ daâu, luoân laø noäi dung ñöôïc “baøn luaän” vaø phöùc taïp nhaát trong moïi cuoäc hoân nhaân cuûa ngöôøi Moâng Gar ôû Laâm Ñoàng hieän nay. Thoâng thöôøng, sau leã aên hoûi ñeán ngaøy toå chöùc nghi leã cöôùi, sính leã laø hieän vaät coù giaù trò kinh teá lôùn (trong coäng ñoàng) maø cha meï coâ daâu thöôøng phaûi chuaån bò ñeå chuyeån trao cho cha meï con trai phaûi töø 2 ñeán 3 con boø. Gia ñình naøo ngheøo khoù quaù, chí ít cuõng phaûi chuaån bò ñöôïc 1 con boø ñeå ñöa cho cha meï chuù reå. Vieäc nhaø gaùi chuaån vaø chuyeån trao cho cha meï hoaëc chò em gaùi (ngöôøi coù coâng nuoâi döôõng chuù reå) soá boø hoaëc traâu coù theå tröôùc hoaëc sau leã cöôùi. Vieäc chuaån bò sính leã cuûa nhaø gaùi, trong ngaøy dieãn ra leã cöôùi, nhöõng ngöôøi thaân thuoäc cuûa gia ñình coâ daâu vaø trong coäng ñoàng ñöôïc môøi ñeán döï thöôøng ñem caùc hieän vaät ñeán giuùp. Hieän vaät giuùp nhaø gaùi chuû yeáu nhö nhong, joâluï, bieâng ngaâu, ui sraên (coù chuù thích ôû ñoaïn döôùi). Nhöõng hieän vaät töø caùc gia ñình trong doøng hoï vaø coäng ñoàng ñeán giuùp 1 seõ ñöôïc cha meï, anh chò em vaø ngöôøi ñaïi dieän (thöôøng laø oâng caäu) ñöùng ra ghi nhaän, taäp hôïp. Cuøng vôùi nhöõng hieän vaät cuûa gia ñình ñaõ chuaån bò töø nhieàu naêm tröôùc, ngöôøi ñaïi dieän seõ xem danh saùch nhöõng ngöôøi (gia ñình) thaân thuoäc vaø coù goùp giuùp cuûa nhaø trai ñöa sang, ñeå töø ñoù phaân loaïi vaø hình thaønh neân boä sính leã ñeå chuaån bò chuyeån trao cho töøng ngöôøi beân hoï haøng nhaø con reå. Soá löôïng vaø giaù trò cuûa sính leã ñöôïc chuyeån trao cho beân nhaø trai tuøy thuoäc vaøo soá löôïng ngöôøi coù moái quan heä thaân thuoäc vaø giaù trò hieän vaät maø nhöõng ngöôøi ñaõ giuùp. Cuõng qua nghieân cöùu tham döï veà tröôøng hôïp cuï theå nhö treân, sính leã cuûa nhaø gaùi chuyeån trao ñeán hoï haøng nhaø trai, ngoaøi vieäc cha meï coâ daâu cho daãn hai con boø (ndro) trò giaù töø 7-10 trieäu VND/1 con ñi tröôùc, caùc hieän vaät coù trong sính leã maø nhaø gaùi chuyeån trao tröïc tieáp cho nhöõng ngöôøi beân hoï nhaø trai ñöôïc ghi nhaän cuï theå nhö sau: Hieän vaät chuû yeáu coù trong sính leã cuûa nhaø gaùi chuyeån trao cho nhaø trai Teân hieän vaät 2 Hình aûnh sính leã cuûa nhaø gaùi Chuù thích 1 Giuùp (drom) cuûa nhöõng ngöôøi trong doøng hoï nhaø gaùi coù noäi haøm khaùc, mang hieän vaät ñeán giuùp moät laø ñeå möøng cho coâ gaùi ñaõ cöôùi choàng, nhöng quan troïng nhaát, laø ñeå giuùp gia ñình coâ gaùi laø ngöôøi thaân thuoäc cuûa mình coù theâm hieän vaät (sính leã) chuyeån trao laïi cho beân nhaø trai khi leã cöôùi taïi nhaø trai dieãn ra ôû ngaøy hoâm sau. 2 Nhöõng töø chæ hieän vaät ñöôïc duøng ôû ñaây laø tieáng Kôho, nhöng trong coäng ñoàng Mnoâng Gar ngöôøi daân ñeàu bieát vaø hieåu. 10 - Joâluï (toâ, baùt) - Thöôøng thì trong moät ñaùm cöôùi, nhaø gaùi phaûi chuaån bò ít nhaát töø 100 -200 caùi toâ caùc kieåu ñeå chuyeån trao cho nhöõng ngöôøi beân hoï nhaø trai (tuøy moái quan heä maø nhieàu hay ít). - Nhong (sôïi daây haït cöôøm caùc loaïi) - Sôïi haït cöôøm (nhong) hieän coù trong taát caû caùc gia ñình Mnoâng Gar ôû Ñaï Mroâng. Noù luoân coù trong sính leã cuûa nhaø gaùi chuyeån trao cho hoï haøng nhaø trai, cuõng gioáng nhö Joâluï (toâ), nhaø gaùi phaûi chuaån bò töø 150-200 sôïi caùc loaïi coù giaù trò khaùc nhau. Bieâng ngaâu (côm neáp) - Vôùi côm neáp, tuøy soá löôïng ngöôøi beân hoï nhaø trai, maø nhaø gaùi phaûi chuaån bò bao nhieàu guøi. Coâ daâu seõ trao tröïc tieáp cho moãi ngöôøi thaân thuoäc beân hoï nhaø trai moät naém côm neáp vaø vôùi moät sôïi nhong coù giaù trò khaùc nhau (tuøy theo moái quan heä huyeát thoáng) 11 -Ui Sraên (vaûi thoå caåm) - Ñaây laø taám vaûi thoå caåm (ui sraên) truyeàn thoáng, ñöôïc cha meï coâ gaùi chuaån bò ñeå con gaùi trao taëng cho meï choàng trong ngaøy cöôùi ôû nhaø trai. - Ñaây laø nhöõng hieän vaät coù trong sinh leã cuûa nhaø gaùi (vaø coù theâm 2 con boø). Nguoàn: Tö lieäu nghieân cöùu ñieàn daõ, Phaïm Thanh Thoâi, Ñam Roâng, 12.2005 Vôùi caùc hieän vaät trong sính leã cuûa nhaø gaùi ñöa sang nhaø trai, chæ coù nhöõng hieän vaät nhö ndro (boø), ui sraên (vaûi thoå caåm), vaø 4-5 nhong (sôïi haït cöôøm) vaø khoaûng 10 caùi Joâluï (toâ, baùt) laø ñöa tröïc tieáp laïi cho cha, meï ruoät cuûa choàng. Haøng traêm hieän vaät khaùc coøn laïi laø nhaø gaùi chuaån bò ñeå chuyeån trao laïi cho nhöõng ngöôøi khaùc laø anh, em coâ, dì, chuù, caäu, oâng, baø, meâ maê,.. cuûa chuù reå. Tuøy theo moái quan heä huyeát thoáng cha meï choàng vaø giaù trò soá hieän vaät cuûa ngöôøi ñaõ ñöa sang, ñaïi dieän nhaø gaùi seõ tính toaùn trao laïi hieän vaät coù giaù trò nhieàu hôn gaáp röôõi hoaëc gaáp ñoâi. Trong tröôøng hôïp ngöôøi beân hoï haøng nhaø trai nhaän laïi hieän vaät do nhaø gaùi ñöa coù giaù trò khoâng cao hôn hoaëc chæ ngang baèng, thì thöôøng xaûy ra nhöõng cuoäc thöông löôïng (coù khi raát gay gaét). Cuoäc thöông löôïng coù khi chæ dieãn ra tröïc tieáp ôû hai ngöôøi ñaïi dieän (töùc hai oâng caäu) vôùi nhau. Keát thuùc cuoäc thöông löôïng, thöôøng ngöôøi ñaïi dieän nhaø gaùi seõ ñöa theâm hieän vaät hoaëc seõ heïn ñöa theâm hieän vaät coù giaù trò lôùn hôn vaøo thôøi gian sau leã cöôùi. Caùc hieän vaät do nhaø gaùi thieáu vaø höùa heïn seõ ñöa boå sung sau leã cöôùi, luoân laø noäi dung ñöôïc ngöôøi ñaïi dieän vaø cha meï ghi nhôù caån thaän, cuøng vôùi söï laøm chöùng cuûa nhieàu ngöôøi thuoäc hai doøng hoï. Ñaùng chuù yù, chöa bieát quy taéc chuyeån trao sính leã trong hoân nhaân ôû coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar ñaõ hình thaønh töï bao giôø vaø vì ñaâu?. (Maø) ñeán nay, nhöõng hieän vaät coù trong sính leã cuûa nhaø gaùi chuaån bò, seõ phaûi laø nhoâng, Joâluï, ndro, bieâng ngaâu, ui sraên, koâng (voøng ñoàng/baïc ñeo coå tay), yang,.?. Traùi laïi, nhöõng hieän vaät luoân coù trong sính leã cuûa doøng hoï nhaø trai chuaån bò, laïi phaûi laø sur, ier, wiaê, waên, döng pa, peh..? Quaù trình tìm hieåu nhöõng cô sôû kinh teá vaø xaõ hoäi, cuøng vôùi caùc quy taéc keát hoân coå truyeàn (“nhaèm ñeå buoân/laøng”, “baûo veä doøng hoï”, “baûo veä taøi saûn”.v.v) cuûa coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar, ñaõ cho chuùng toâi nhieàu hieåu bieát thuù vò. Nhöng ñeå traû lôøi thoûa 12 ñaùng cho caâu hoûi vöøa ñaët ra, thì ñeán nay vaãn chöa theå trình baøy ñöôïc trong baøi vieát naøy. 3. Moät soá chöùc naêng vaø yù nghóa cuûa sính leã trong hoân nhaân Vieäc tìm hieåu giaù trò kinh teá cuûa caùc hieän vaät coù trong sính leã hoân nhaân ôû coäng ñoàng Mnoâng Gar tröôùc khi quan taâm ñeán caùc chöùc naêng vaø yù nghóa cuûa sính leã laø caàn thieát. Trong coäng ñoàng, nhöõng hieän vaät coù trong sính leã keå treân vaãn ñöôïc duøng nhö moät loaïi haøng hoùa maø ñeå sôû höõu noù, ngöôøi ta phaûi ñoåi mua baèng hieän vaät (cuøng loaïi hay khaùc tuøy theo giaù trò töøng loaïi maø trao ñoåi) hoaëc mua noù baèng tieàn (jieân). Moät caùi wiaê (xaø gaït) coù ñeå ñoåi ñöôïc 3 sôïi haït cöôøm thöôøng, moät caùi yang (cheù) coù theå ñoåi ñöôïc 3-4 con ier (gaø), hoaëc 200 ngaøn coù theå mua ñöôïc 1 taám ui sraên (vaûi thoå caåm) hay 300 ngaøn môùi mua ñöôïc 1 caùi joâluï (toâ, loaïi coå).v.v. Trong boái caûnh kinh teá cuûa ñòa phöông, ngöôøi Mnoâng Gar coù theå duøng tieàn ñeå mua moät con sur (heo), moät con ndro (boø) ñeå laøm sính leã trong cuoäc hoân nhaân cuûa con caùi mình. Ñeå deã nhaän thaáy hôn veà chöùc naêng kinh teá cuûa sính leã, chuùng toâi ñaõ ghi nhaän caùc giaù trò cuûa töøng loaïi hieän vaät ñöôïc quy ñoåi ra tieàn nhö sau: Hieän vaät Kieåu/loaïi Trò giaù (VND)/1caùi Ui sraên (thoå caåm) Khoå trung bình 250.000 Gui Nhoû, coù trang trí 40.000 Wiaê (xaø gaït) Trung bình 60.000 Waên (cuoác, xaøbaùch) Trung bình 50.000 Nhong (sôïi haït cöôøm) coù khoaûng 20 loaïi) gur mang 1.200.000 -Pop krout 400.000 -ke 200.000 -phien 140.000 -chai 70.000 -Dai hang 20.000 -Hoa binh (v.v.) 15.0000 -gru 10.000 - Tap cho lang 10.000 -rai 7.000 Joâluï (toâ, baùt) Loaïi xöa, coù hoa vaên 250.000 Bat ho 3.000 Ier (gaø) Trung bình 50.000 Sur (heo ñòa phöông) 70kg 500.000 Ndro (boø) Trung bình 7-10.000.000 Yang (cheù) Saønh xöa, coù hoa vaên 100.000-500.000 Ñaát traùng men (môùi) 20.000-100.000 (Ñam Roâng, 12. 2005) Trong coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng gar ôû Laâm Ñoàng, caùc hieän vaät keå treân luoân ñöôïc caùc hoä gia ñình coi laø taøi saûn coù giaù trò. Khi moãi gia ñình treû ñeán khi taùch hoä ôû rieâng, cha meï ngoaøi vieäc chia taøi saûn laø ruoäng ñaát, nhöõng thöù quan troïng coøn laïi cuõng chính laø caùc hieän vaät keå treân. 13 Söï thaät raèng, khi môùi quan saùt nhöõng cuoäc goùp giuùp vaø chuyeån trao nhöõng hieän vaät coù trong sính leã hoân nhaân taïi nhaø trai vaø nhaø gaùi, chuùng toâi ñaõ khoâng deã daøng trong vieäc phaân ñònh caùc chöùc naêng kinh teá vaø phi kinh teá. Tuy nhieân, khi nhìn nhaän ñôøi soáng kinh teá xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng Mnoâng Gar trong boái caûnh kinh teá thò tröôøng, vôùi caùc yeâu caàu cuûa ñôøi soáng vaên hoùa xaõ hoäi môùi, nhöõng hieän vaät coù trong sính leã hoân nhaân kia “töï noù” luoân phaûn aùnh ñöôïc khaù nhieàu khía caïnh cuûa ñôøi soáng . Nhöõng hieän vaät coù trong sính leã hoân nhaân laø taøi saûn coù giaù trò kinh teá vaø xaõ hoäi. Moãi caù nhaân, gia ñình ôû töøng doøng hoï trong coäng ñoàng phaûi lao ñoäng “tích goùp” baèng nhieàu caùch môùi coù ñöôïc. Gaàn nhö moãi gia ñình, nhaát laø khi con caùi tröôûng thaønh, hoï phaûi coá gaéng laøm dö doâi moät löôïng saûn phaåm töø neàn kinh teá troàng troït ñeå ñoåi mua vaø caát giöõ moät soá caùc hieän vaät caàn thieát ñeå khi hoï haøng hay gia ñình coù vieäc maø goùp giuùp. Ñeán nay, taïi moãi gia ñình Mnoâng Gar caùc hieän vaät naøy döôøng nhö ñang nhieàu theâm hôn trong moãi cuoäc hoân nhaân vaø rieâng trong moãi gia ñình. Caùc hieän vaät laøm neân sính leã, chính laø taøi saûn coù giaù trò kinh teá ñöôïc chuyeån trao giöõa hai gia ñình, hai doøng hoï coù ngöôøi keát hoân. Khi sính leã ñöôïc chuyeån trao giöõa hai gia ñình, hai doøng hoï, chính laø luùc con gaùi coù ñöôïc choàng vaø con trai cuõng coù ñöôïc vôï. Hôn theá, noù coøn laø baèng chöùng sinh ñoäng cuûa taát caû caùc moái quan heä môùi ñöôïc thieát laäp qua vieäc keát hoân. Söï trao giuùp caùc hieän vaät ñeå laøm neân sính leã cuûa caùc gia ñình troïng hoï haøng, cuõng chính laø quaù trình cuûng coá theâm caùc moái quan heä töông trôï giöõa nhöõng ngöôøi trong vaø giöõa hai doøng hoï. Vôùi giaù trò kinh teá cuûa caùc hieän vaät trong sính leã hoân nhaân vaø caùch thöùc chuyeån trao ôû phaïm vi doøng hoï, chöùc naêng cuûa sính leã roõ raøng ñaõ theå hieän raát nhieàu. Ngöôøi ta coù theå noùi sính leã laø ñieàu kieän ñeå hôïp thöùc hoùa hoân nhaân ôû phaïm vi gia ñình, doøng hoï vaø coäng ñoàng. Sính leã laø cô sôû ñeå lieân minh kinh teá, quan heä xaõ hoäi giöõa caùc doøng hoï. Sính leã laø ñieàu kieän ñeå bình oån caùc hoân nhaân- vì moãi caù nhaân hay gia ñình khoâng deã neáu traû laïi sính leã ñeå keát hoân vôùi moät ngöôøi khaùc nöõa.v.v. Coù theå noùi, quaù trình chuyeån trao sính leã trong hoân nhaân ôû coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar ñang phaûn aùnh saâu saéc caùc giaù trò vaên hoùa coå truyeàn laãn ñöông ñaïi. Giaù trò vaên hoùa naøy phaûi chaêng ñang coù nhieàu yù nghóa vôùi coäng ñoàng vaø söï chuyeån ñoåi cuûa noù laø moät vaán ñeà caàn quan taâm trong boái caûnh kinh teá xaõ hoäi môùi. Thöøa nhaän raèng, baøi vieát ñaõ trình baøy khaù daøi nhöng vaãn chöa chuyeån taûi ñöôïc heát nhöõng khía caïnh kinh teá, vaên hoùa vaø xaõ hoäi ñang “aån chöùa” trong sính leã hoân nhaân ôû coäng ñoàng ngöôøi Mnoâng Gar ôû Laâm Ñoàng. Nhöng phaûi chaêng, vôùi söï taùc ñoäng khoâng ngöøng cuûa nhieàu nhaân toá, neân söï chuyeån ñoåi veà noäi dung, chöùc naêng vaø caùc giaù trò cuûa sính leã trong hoân nhaân ôû nhieàu coäng ñoàng toäc ngöôøi, laïi trôû thaønh chuû ñeà ñöôïc nhieàu ngöôøi nghieân cöùu saâu hôn. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO 14 1. Ban Chaáp haønh Ñaûng boä Huyeän Laâm Haø (1998), Sô thaûo Truyeàn thoáng ñaáu tranh caùch maïng vaø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi huyeän Laâm Haø 1945-1998, Laâm Ñoàng. 2. Emily A.Chultz, Robert H. Lavenda (1995), Nhaân hoïc –moät quan ñieåm veà tình traïng nhaân sinh, ngöôøi dòch: Phan Ngoïc Chieán, Hoà Lieân Bieän; Hieäu ñính: GS Löông Vaên Hy, NXB Chính trò Quoác gia, Haø Noäi, 2001. 3. Georges Condominas, (1957), Chuùng toâi aên röøng Ñaù –Thaàn Goâo, NXB Theá Giôùi vaø Baûo taøng Daân toäc hoïc Vieät Nam (dòch vaø xuaát baûn naêm 2003). 4. Maïc Ñöôøng (chuû bieân) (1983), Vaán ñeà Daân toäc ôû Laâm Ñoàng, Sôû Vaên hoaù Thoâng tin Tænh Laâm Ñoàng. 5. Phan Ngoïc Chieán (chuû bieân), 2005, Ngöôøi Kôho ôû Laâm Ñoàng-nghieân cöùu nhaân hoïc veà daân toäc vaø vaên hoùa, NXB Treû. Tp. Hoà Chí Minh 6. Tænh Laâm Ñoàng (1983), Töø ñieån Vieät-Kôho, Sôû Vaên hoùa Thoâng tin Tænh Laâm Ñoàng. 7. Tröông Bi (chuû bieân), Nghi leã coå truyeàn cuûa ñoàng baøo Mnoâng, Sôû Vaên hoùa –Thoâng Tin Ñaéc Laéc. 8. Leâ Thò Thanh Xuaân, “Nghi leã cöôùi xin cuûa ngöôøi Mnoâng Gar ôû Boân Rchai A”, Trong saùch Nghi Leã vaø phong tuïc caùc toäc ngöôøi ôû Taây Nguyeân, Ngoâ Ñöùc Thònh (chuû bieân) Haø Noäi, 2006.