Quản lý di sản “Thực hành tín ngưỡng thờ mẫu Tam Phủ” trên địa bàn Hà Nội hiện nay

Quản lý di sản “Thực hành tín ngưỡng 67 QUẢN LÝ DI SẢN “THỰC HÀNH TÍN NGƯỠNG THỜ MẪU TAM PHỦ” TRÊN ĐỊA BÀN HÀ NỘI HIỆN NAY Từ Thị Loan* Tóm tắt: Tuy không phải là nơi phát tích của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, nhưng Hà Nội những năm gần đây đã trở thành một trong các trung tâm sinh hoạt của tín ngưỡng này. Số lượng các cơ sở thờ tự, nhất là điện tư gia gia tăng, đội ngũ các đồng thầy và bản hội ngày càng mở rộng, hoạt động thực hành nghi lễ diễn ra sôi động. Điều đó đặt ra yêu cầu cấp thiết cần nghiên cứu, tổng kết, đánh giá kịp thời thực trạng thực hành di sản, chỉ ra những mặt được và chưa được, những tác động đa chiều của nó đến đời sống xã hội để từ đó có những giải pháp quản lý phù hợp và hiệu quả. Từ khóa: Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, Hà Nội, quản lý, bảo vệ và phát huy, di sản văn hóa. Lời mở* Bước sang thời kỳ Đổi mới, nhất là sau khi được UNESCO ghi danh là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt được hồi sinh mạnh mẽ. Các tín đồ đạo Mẫu được tự do thể hiện niềm tin tín ngưỡng của mình không chỉ ở cấp độ cá nhân, bản hội hay đền phủ đơn lẻ, mà còn kết nối thành những liên kết vùng, liên kết quốc gia, thậm chí xuyên quốc gia. Nhận thức và sự quan tâm của các cấp chính quyền, của người dân được nâng lên rõ rệt, lòng tự hào và ý thức trách nhiệm đối với di sản trong cộng đồng tín ngưỡng được đề cao. Tuy không phải là nơi phát tích của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, nhưng Hà Nội những năm gần đây đã trở thành một trong các trung tâm sinh hoạt của tín ngưỡng này. Số lượng các đồng thầy, thanh đồng tăng nhanh, nhiều điện thờ tư gia xuất hiện, hoạt động hầu đồng diễn ra sôi động, thành phần các tín đồ cũng ngày càng mở rộng. Tuy nhiên đi kèm với điều đó cũng xuất hiện không ít những biểu hiện tiêu cực như việc biến tướng, làm sai lệch giá trị của di sản, * PGS.TS. Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam. xu hướng “hoành tráng hóa”, trần tục hóa, thương mại hóa di sản Điều đó đặt ra yêu cầu cấp thiết phải nhìn nhận, tổng kết, đánh giá kịp thời thực trạng thực hành di sản, chỉ ra những mặt được và chưa được, những tác động đa chiều của nó đến đời sống xã hội để từ đó có những giải pháp quản lý phù hợp và hiệu quả. 1. Chủ trương của Nhà nước Việt Nam trong việc quản lý di sản “Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” Trên phương diện quốc gia, cũng như đối với tất cả các di sản khác, Nhà nước Việt Nam luôn chủ trương bảo tồn và phát huy những giá trị tốt đẹp của di sản phục vụ đời sống nhân dân, đồng thời giữ gìn và phát triển văn hóa dân tộc. Tuy nhiên, tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ không phải là một di sản văn hóa phi vật thể thông thường, nó còn gắn với tín ngưỡng, tâm linh, với những yếu tố nghi lễ nhạy cảm mà dư luận thường cho là “mê tín dị đoan” như lên đồng, nhập hồn, phán truyền, đốt vàng mã... Trong mọi trường hợp, đối với những vấn đề thuộc về văn hóa tâm linh, Nhà nước Việt Nam luôn chủ trương tôn trọng tự do tôn giáo, tín ngưỡng của nhân dân, tạo mọi điều kiện cho các tín đồ, đạo hữu thực hành 3 (43) - 2019: DI SẢN, DU LỊCH VÀ PHÁT TRIỂN 68 các nghi lễ, đức tin, miễn là không vi phạm hay đi ngược lại những quy định của Hiến pháp và pháp luật. Trên phương diện quốc tế, sau khi được UNESCO ghi danh, chúng ta sẽ phải bảo vệ di sản theo các Công ước quốc tế, cụ thể là “Công ước về bảo vệ và phát huy di sản văn hóa phi vật thể” năm 2003 của UNESCO. Bên cạnh đó, chúng ta cũng phải thực hiện các điều khoản mà Chính phủ Việt Nam đã cam kết với UNESCO khi đệ trình Hồ sơ. Mục đích của UNESCO khi vinh danh các di sản là nhằm đảm bảo sức sống mạnh mẽ hơn cho di sản, nâng cao ý thức về tầm quan trọng của chúng, khuyến khích sự đa dạng văn hóa của nhân loại, tránh nguy cơ biến dạng, bóp méo, thương mại hóa di sản trong quá trình hiện đại hóa và toàn cầu hóa. Quán triệt những chủ trương trên, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã công bố Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể “Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” giai đoạn 2017-2022 với 5 nội dung như sau (1): 1. Tiếp tục nhận diện giá trị, nghiên cứu, kiểm kê, tư liệu hóa di sản văn hóa phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt và các tập quán, nghi lễ, lễ hội truyền thống tốt đẹp gắn với di sản; đẩy mạnh các hoạt động tuyên truyền, giáo dục nhằm nâng cao nhận thức của toàn xã hội, đặc biệt là thế hệ trẻ đối với việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt nhằm giáo dục truyền thống yêu nước, uống nước nhớ nguồn, tinh thần hòa hợp dân tộc và trân trọng vai trò của người phụ nữ trong cộng đồng. 2. Tạo điều kiện cho việc thực hành, sáng tạo và truyền dạy di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trong cộng đồng; khuyến khích những nghệ nhân hát văn cao tuổi truyền dạy những bài bản cổ cho thế hệ trẻ; tăng cường các hình thức giáo dục phù hợp trong và ngoài trường học. 3. Tôn vinh các cá nhân, cộng đồng có nhiều đóng góp trong việc gìn giữ, thực hành, truyền dạy, bảo vệ và phát huy giá trị di sản; có chính sách, khen thưởng và phong tặng danh hiệu vinh dự nhà nước cho các nghệ nhân có nhiều đóng góp trong hoạt động bảo vệ, trao truyền những giá trị văn hóa của di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt. 4. Thực hiện các biện pháp quản lý nhà nước nhằm gìn giữ, bảo vệ và phát huy những giá trị tốt đẹp của di sản, đồng thời ngăn ngừa, loại bỏ các hủ tục và xử lý nghiêm các hành vi lợi dụng di sản để trục lợi, làm sai lệch di sản và có tác động tiêu cực tới đời sống cộng đồng, xã hội. 5. Phối hợp với các cơ quan truyền thông, các hội nghề nghiệp tổ chức các chương trình giới thiệu, quảng bá về giá trị di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt dưới nhiều hình thức tới công chúng trong và ngoài nước, gắn bảo tồn di sản văn hóa với phát triển du lịch bền vững. Có thể nói, đây là những quan điểm, chủ trương, căn cứ pháp lý cao nhất để ngành văn hóa, chính quyền các cấp và cộng đồng triển khai công tác quản lý và tổ chức các hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản. 2. Xu hướng phát triển của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ trên địa bàn thành phố Hà Nội hiện nay Trong bối cảnh kinh tế thị trường, hiện đại hóa và đô thị hóa, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ đã tìm thấy môi trường lý tưởng để hồi sinh và phát triển, đồng thời có những vận động và biến đổi thể hiện trên các phương diện sau: - Về không gian thực hành tín ngưỡng Nếu như trước đây, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ chủ yếu phát triển ở khu vực nông Quản lý di sản “Thực hành tín ngưỡng 69 thôn, trong xã hội nông nghiệp ở các làng quê, thì nay tín ngưỡng này ngày càng phát triển ở các đô thị, đặc biệt là tại Hà Nội. Theo ý kiến của một số nhà nghiên cứu, “Hà Nội vốn không phải là nơi phát xuất đầu tiên của đạo Mẫu, nhưng nay đang dần trở thành nơi tụ điểm của tín ngưỡng này và đang diễn ra quá trình Hà Nội hoá nghi lễ lên đồng đối với vùng núi và nông thôn phụ cận, kể cả với vùng vốn xưa là nơi phát xuất nghi lễ này, như Phủ Dầy Nam Định” (2), hay “Ngoài Nam Định thì Hà Nội có lẽ là nơi thứ hai loại hình tín ngưỡng này được phổ biến một cách rộng rãi và nổi bật nhất” (3). Hàng năm, nhất là dịp “xuân thu nhị kỳ” có hàng trăm thanh đồng và hàng nghìn con nhang đệ tử hành hương từ Hà Nội đến các đền phủ xa xôi ở các tỉnh phía Bắc như Lạng Sơn, Yên Bái, Lào Cai, Quảng Ninh hay thậm chí vào cả miền Trung, miền Nam để thực hành các nghi lễ hầu Thánh. Theo GS.TS. Ngô Đức Thịnh, hầu đồng truyền thống đã định hình 3 phong cách: phong cách Hà Nội tiêu biểu cho miền Bắc, phong cách Huế đại diện cho miền Trung và phong cách Sài Gòn đại diện cho miền Nam. Ba phong cách này, một mặt vẫn giữ được những nét độc đáo vùng miền, mặt khác đã bị tác động mạnh bởi quá trình hiện đại hoá, nhất là ở miền Bắc (4). Khi lấy 3 đô thị lớn làm đại diện cho 3 phong cách nêu trên, ông muốn làm nổi rõ xu hướng dịch chuyển của các trung tâm thờ Mẫu từ nông thôn về khu vực đô thị dưới tác động của quá trình hiện đại hoá và đô thị hoá. - Về cơ sở thờ tự Nếu cách đây khoảng mươi năm, khi Hà Nội chưa được mở rộng bao gồm cả Hà Tây cũ, theo số liệu thống kê của Viện Nghiên cứu Tôn giáo mới có 83 ngôi đền, phủ có sinh hoạt thờ Mẫu Tam phủ, đồng thời theo khảo sát của một luận án tiến sỹ bảo vệ năm 2010, Hà Nội mới có hơn 100 điện tư gia (5). Đến nay, năm 2019, con số các cơ sở thờ tự có sinh hoạt thờ Mẫu Tam phủ đã tăng vọt. Theo số liệu thống kê mới nhất của một đề tài khoa học do TS. Lưu Minh Trị làm chủ nhiệm, sinh hoạt tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ hiện diễn ra ở hầu khắp các quận/huyện, xã/phường trên địa bàn Hà Nội tại 580 đền, 5 phủ, 1.230 điện tư gia, 1640 chùa có điện thờ Mẫu (6). Các buổi lễ hầu đồng trong năm được tổ chức thường xuyên hơn, quy mô lớn hơn và thu hút số người tham dự đông đảo. Các cơ sở thờ tự ngày càng được tôn tạo khang trang hơn, trang trí nội ngoại thất đẹp mắt, ban thờ bày biện cầu kỳ, trang trọng. Tuy nhiên, đi kèm với đó là xu hướng ngày càng tùy tiện hơn trong việc bài trí đền, điện, ban thờ. Ở một số đền, phủ do người dân công đức một cách thoải mái, dẫn đến hiện tượng đồ cung tiến rất đa dạng, lộn xộn, thiếu chọn lọc, việc bài trí vì thế mà bị ảnh hưởng. - Về chủ thể thực hành tín ngưỡng Chủ thể thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ gồm có các thanh đồng, đồng thầy, thủ nhang, đồng đền/đồng điện, cung văn và con nhang đệ tử. Nếu như trước đây những người tin theo tín ngưỡng này đa phần xuất thân từ nông dân, người buôn bán nhỏ, thợ thủ công, thì hiện nay thành phần tín đồ đã mở rộng sang cả công nhân, doanh nhân, trí thức, văn nghệ sỹ, cán bộ nhà nước Đội ngũ các ông/bà đồng, cô/cậu đồng, cung văn cũng không ngừng mở rộng, thu hút cả những người trẻ tuổi, thậm chí là học sinh, sinh viên đại học. Trong đợt Liên hoan diễn xướng chầu văn lần thứ 2 tại Gia Lâm, Hà Nội, có tới 150 thanh đồng đăng ký tham gia (7). Nếu trước đây chỉ những người có “căn số” mới trình đồng mở phủ, thì ngày nay đã xuất hiện ngày càng nhiều những người không có căn số vẫn trình đồng, đó là loại mà dân gian thường gọi là “đồng đua”, “đồng đú” - lấy việc lên đồng làm phương cách giải toả những dồn nén, ẩn ức trong đời sống đô thị hiện đại. Cũng theo số liệu từ đề tài khoa học của TS. Lưu Minh Trị, hiện trên địa bàn Hà Nội có 570 đồng thầy, 2.050 thanh đồng, 810 đồng 3 (43) - 2019: DI SẢN, DU LỊCH VÀ PHÁT TRIỂN 70 đền, đồng điện, 776 thủ nhang (8). Trong sự phát triển bùng phát như vậy, những yêu cầu về phẩm chất, năng lực của đội ngũ đồng thầy, thanh đồng chắc chắn không được khắt khe, chặt chẽ như trước nữa. Trước đây thông thường các thanh đồng phải tuân thủ quy ước tu dưỡng 12 năm khó nhọc để “thử đồng” trước khi làm đồng thầy. Hiện nay, nhiều người chỉ sau 3 năm, thậm chí mới ra đồng một năm đã “đẻ đồng”, tự phong cho mình là đồng thầy, hoặc chi tiền thuê pháp sư viết bừa lên sắc phong cho mình là đồng thầy. Trong đội ngũ các đồng thầy, thanh đồng cũng có những người lợi dụng lòng tin của tín chủ để trục lợi, hăm dọa, phán bừa. Một số con nhang đệ tử, “đồng đua”, “đồng đú” hao tiền tốn của, gia đình lục đục vì chạy theo trào lưu trình đồng mở phủ. Bên cạnh đó còn có hiện tượng các đồng thầy vì háo danh, muốn phô trương thanh thế, nên bị các tổ chức, cá nhân lợi dụng, bỏ tiền ra mua những danh hiệu phù phiếm,... - Về tính chuẩn mực trong sinh hoạt thờ Mẫu Nhìn chung, các hoạt động thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Hà Nội hiện nay vẫn kế thừa các lễ nghi, quy tắc, lớp lang, yêu cầu cơ bản của truyền thống. Hà Nội là địa phương đầu tiên tổ chức được các Liên hoan tín ngưỡng thờ Mẫu có quy mô rộng. Sau mỗi buổi Liên hoan, Ban tổ chức thường cùng các thanh đồng, đạo quan ngồi lại trao đổi, góp ý về thực hành nghi lễ, cả những vấn đề cụ thể như trang phục, mũ áo, đạo cụ, âm nhạc, hát văn nhằm giữ gìn những nét đẹp của nghi lễ cổ truyền, đồng thời chấn chỉnh những đổi mới cho phù hợp. Tuy nhiên, trong bối cảnh xã hội đương đại, các nghi lễ, sinh hoạt thờ Mẫu không tránh khỏi có những cải biến, làm mới, cách tân. Những người thực hành nghi lễ hầu đồng hiện nay cũng đưa ra nhiều “sáng tạo” trong quá trình hầu, nhất là về trang phục, động tác múa, đạo cụ Xuất hiện một số giá hầu mới, các vị Thánh mới như giá Hùng Vương, giá Sơn Tinh, giá Ngọc Hoàng hay giá Nam Tào Bắc Đẩu (9). Trang phục của các ông/bà đồng ngày càng lộng lẫy, sang trọng, “bắt mắt” hơn. Âm nhạc phục vụ hát chầu văn tốt hơn, nhạc cụ đa dạng hơn. Các lễ vật ngày càng “hiện đại” với rượu Tây, thuốc lá ngoại, bánh kẹo nhập khẩu, các đồ lễ giá trị. Đã xuất hiện những phong bao tiền “lịch sự” để chứa những tờ tiền mệnh giá lớn, giảm bớt việc vãi tiền mệnh giá nhỏ để mang một sắc thái “văn minh” hơn. So với các quy định nghiêm ngặt về nghi thức, nghi lễ của các tôn giáo khác, với tư cách một tín ngưỡng dân gian, các quy định về chuẩn mực thực hành nghi lễ trong tín ngưỡng thờ Mẫu còn khá là thoải mái. Bên cạnh đó, do trải qua một thời gian dài gián đoạn, nhiều nghi lễ của tín ngưỡng thờ Mẫu và nhất là hầu đồng phần nào bị biến dạng, thất truyền, dẫn tới những nhận thức không đầy đủ trong giới thanh đồng và con nhang đệ tử. Nhiều người chỉ hiểu một cách đơn giản “tu” là "hầu đồng" càng nhiều càng tốt; hoặc nhận thức một cách phiến diện về việc đạo Mẫu là tôn giáo duy nhất không bàn đến cuộc sống sau cái chết, không quan tâm đến kiếp trước hay kiếp sau mà chú trọng đến cuộc sống hiện sinh Từ đó dẫn đến sự xô bồ, quá coi trọng vật chất mà làm mất đi sự tinh tế trong các nghi lễ hầu thánh. Còn nói về trang phục thì gần đây trên thị trường may mặc ở Hà Nội đã xuất hiện một dòng gọi là “thời trang lễ phục lên đồng”. Trong nghi lễ hầu đồng trang phục đóng vai trò quan trọng, bởi nó là dấu hiệu căn bản để phân biệt sự hiện diện của các vị Thánh với những dấu hiệu nhận biết qua màu sắc, kiểu dáng, khăn, mũ, áo, thắt lưng, phụ trang Hiện nay, một phần là để phục vụ nhu cầu của khách hàng, một phần xuất phát từ sự “sáng tạo” thiếu hiểu biết của các nhà “tạo mẫu” đã xuất hiện những bộ lễ phục hầu đồng được cải tiến về kiểu dáng, hình thêu, hoa văn trang trí, nhiều khi là sự quá đà so với truyền thống, làm ảnh hưởng đến việc nhận diện các vị Thánh. Từ đó lại dẫn đến việc các thanh đồng Quản lý di sản “Thực hành tín ngưỡng 71 thi nhau đặt những trang phục cầu kỳ, đắt tiền hơn, không theo một chuẩn mực nào. Về âm nhạc và lời hát văn, đây cũng là một yếu tố quan trọng trong buổi hầu đồng, góp phần tạo nên trạng thái thăng hoa để người lên đồng đạt tới sự thông linh. Lới hát văn khắc họa nhân cách, lai lịch của các vị Thánh, nên phải đẹp đẽ, trang trọng, tao nhã. Tuy nhiên hiện nay, cùng với sự bùng nổ của sinh hoạt hầu đồng thì lực lượng cung văn cũng có những biến động phức tạp. Bên cạnh những nghệ nhân dân gian truyền thống hiện nay có nhiều nghệ sỹ chèo, cải lương chuyên nghiệp vì sinh kế cũng chuyển sang hát chầu văn; một số người mới học nghề chưa nắm rõ lời hát, vần điệu cũng gia nhập các ban cung văn. Âm nhạc chầu nhiều khi được hòa âm phối khí theo lối mới, đưa thêm các bài hát hiện đại vào làm ảnh hưởng đến chất thiêng, làm sai lệch các lễ thức của tín ngưỡng. Việc ban phát lộc còn nặng về vật chất, có sự phân biệt về quan hệ, vị thế - “thần linh” cũng nhìn mặt mà phát lộc, vì vậy làm mất đi tính chất vô tư của văn hóa thờ Mẫu. Hiện tượng đốt vàng mã quá nhiều cũng gây lãng phí và ô nhiễm môi trường sinh thái - Về quan hệ ứng xử trong bản hội và giữa các đồng thầy Hiện nay sinh hoạt của các đồng thầy và con nhang đệ tử ở Hà Nội thường là theo nhóm riêng lẻ, chưa có sự liên kết chặt chẽ trong cộng đồng tín ngưỡng, dẫn đến sự thiếu đoàn kết gắn bó giữa các bản đền, bản hội và giữa các đồng thầy. Tính chất cạnh tranh cả về quyền lực, quyền lợi và uy tín trong cơ chế thị trường càng khiến cho sự mất đoàn kết có xu hướng gia tăng. Hiện tượng bằng mặt không bằng lòng, gièm pha, nói xấu lẫn nhau ngày càng phổ biến, thậm chí đưa lên cả các trang mạng xã hội để kê kích nhau. Điều đó khiến cho môi trường tâm linh và những giá trị nhân văn của tín ngưỡng thờ Mẫu bị ảnh hưởng nghiêm trọng, dẫn đến làm lỏng lẻo tính cố kết cộng đồng, gây nên sự mất thiện cảm ở người ngoài cuộc. 3. Công tác quản lý nhà nước đối với di sản “Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” ở Hà Nội Theo điều 54, chương 5, mục 1, Luật Di sản văn hóa, nội dung của quản lý nhà nước về di sản văn hóa gồm 8 điểm như sau: 1) Xây dựng và chỉ đạo thực hiện chiến lược, quy hoạch, kế hoạch, chính sách phát triển sự nghiệp bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; 2) Ban hành và tổ chức thực hiện các văn bản quy phạm pháp luật về di sản văn hóa; 3) Tổ chức, chỉ đạo các hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật về di sản văn hóa; 4) Tổ chức, quản lý hoạt động nghiên cứu khoa học, đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ chuyên môn về di sản văn hóa; 5) Huy động, quản lý, sử dụng các nguồn lực để bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; 6) Tổ chức, chỉ đạo khen thưởng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; 7) Tổ chức và quản lý hợp tác quốc tế về bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; 8) Thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật, giải quyết khiếu nại, tố cáo và xử lý vi phạm pháp luật về di sản văn hóa (10). Như vậy, nội dung của quản lý nhà nước đối với di sản “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” sẽ phải bám sát vào các nội dung nêu trên và vận dụng vào tình hình cụ thể của di sản này. Trên địa bàn thành phố Hà Nội, UBND thành phố sẽ chịu trách nhiệm chính đối với việc quản lý di sản. Về công tác chuyên môn, Sở Văn hóa và Thể thao thành phố sẽ là đơn vị thực hiện công tác quản lý nhà nước đối với di sản cùng với các ban, ngành, cơ quan phối hợp. Trong thời gian vừa qua, các cơ quan quản lý trên địa bàn Hà Nội đã tiến hành nhiều hoạt động quản lý di sản bám sát các nội dung quản lý. Trên cơ sở các văn bản quy phạm pháp luật về di sản văn hóa như Luật Di sản văn hóa; Nghị định số 98/2010/NĐ-CP ngày 21-9-2010 của Chính phủ quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật Di sản văn hóa và 3 (43) - 2019: DI SẢN, DU LỊCH VÀ PHÁT TRIỂN 72 Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Di sản văn hóa; Luật Tín ngưỡng, Tôn giáo; các Nghị định của Chính phủ, các Quyết định, Thông tư của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Hà Nội đã xây dựng và triển khai thực hiện các kế hoạch, chính sách bảo vệ và phát huy di sản “Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ” trên địa bàn Hà Nội. Nhằm tôn vinh các nghệ nhân thực hành di sản, thực hiện Nghị định số 62/2014/NĐ-CP của Chính phủ quy định về xét tặng danh hiệu "Nghệ nhân nhân dân", "Nghệ nhân ưu tú" trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể, năm 2019 tại địa bàn thành phố đã có 10 nghệ nhân được công nhận là nghệ nhân ưu tú. Thành phố có chính sách khuyến khích các hội, cơ quan, tổ chức tiến hành các hoạt động sưu tầm, nghiên cứu, điều tra, khảo sát về di sản; tổ chức các hội thảo, tọa đàm, buổi nói chuyện về giá trị của tín ngưỡng thờ Mẫu; khuyến khích các hoạt động giới thiệu, quảng bá di sản; đặt hàng các đề tài nghiên cứu khoa học để đánh giá thực trạng bảo tồn và phát huy di sản. Công tác thanh tra, kiểm tra được chú trọng để kịp thời điều chỉnh các thực hành tín ngưỡng. Bên cạnh đó, các cơ quan báo chí, truyền thông cũng có vai trò tích cực tôn vinh di sản, quảng bá những phương diện tích cực của di sản, đồng thời kịp thời đưa tin, bài phê phán những biểu hiện tiêu cực, trục lợi, thương mại hóa di sản, vi phạm các thuần phong, mỹ tục Bên cạnh những kết quả đã đạt được, hoạt động quản lý di sản không tránh khỏi có những yếu kém, hạn chế như: Chưa kiểm soát tốt tình trạng bùng phát nghi lễ hầu đồng, đốt vàng mã, sinh hoạt của các bản hội; đội ngũ cán bộ làm công tác quản lý còn thiếu và yếu, chưa được trang bị đầy đủ kiến thức về quản lý di sản, tín ngưỡng trong tình hình mới; sự phối hợp giữa các bộ, ngành liên quan chưa đồng bộ; hệ thống văn bản pháp quy chưa theo kịp tình hình thực tiễn; nhiều quy định còn cứng nhắc, chủ quan. Về phân cấp, phân quyền trong quản lý, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch chỉ quản lý nhà nước về lễ hội, trong đó có một số nghi lễ, hoạt động tín ngưỡng liên quan tại các cơ sở thờ tự được công nhận là di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh quốc gia. Còn quản lý các hoạt động tín ngưỡng như là những thực hành của cá nhân, của các dân tộc, tại các cơ sở thờ tự như điện thờ tư gia, am thờ thì chưa được pháp luật quy định rõ ràng. Do vậy, việc quản lý gặp nhiều khó khăn, không nhất quán, có nhiều kẽ hở, nhất là tại các địa bàn cơ sở. 4. Giải pháp quản lý nhà nước nhằm bảo tồn và phát huy giá trị di sản “Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” trên địa bàn Hà Nội a. Hoàn thiện hệ thống văn bản quản lý và các chính sách liên quan - Tiếp tục hoàn thiện hệ thống văn bản quy phạm pháp luật; có các biện pháp chế tài đủ mạnh để các cơ quan nhà nước có thẩm quyền áp dụng khi có vi phạm pháp luật. - Bổ sung những quy định cụ thể về quản lý hoạt động tín ngưỡng tại các điện thờ tư gia. - Có chính sách phù hợp để khuyến khích, tạo điều kiện cho cộng đồng tín ngưỡng bảo tồn, giữ gìn các không gian thờ tự và thực hành nghi lễ. - Tiếp tục thực hiện chính sách đối với các nghệ nhân; thẩm định, giới thiệu các thanh đồng, thủ nhang có tâm, có đức, có uy tín đối với cộng đồng để công nhận là nghệ nhân ưu tú, nghệ nhân nhân dân, đồng thời cần chú ý đến vai trò của các cung văn. b. Nâng cao hiệu quả hoạt động quản lý di sản - Những người làm công tác quản lý cần có hiểu biết đúng đắn về giá trị, vai trò của tín ngưỡng thờ Mẫu trong đời sống tâm linh của người dân; am hiểu sâu sắc về bản chất, đặc điểm của tín ngưỡng để có các ứng xử phù hợp, tránh rơi vào các thái cực, chuyển từ cấm đoán, hạn chế quá mức sang nới lỏng, khuyến khích không giới hạn. Quản lý di sản “Thực hành tín ngưỡng 73 - Thực hiện tổng kiểm kê khoa học các địa điểm thờ tự liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu trên địa bàn thành phố Hà Nội, nắm được đầy đủ quy mô, đặc điểm của các cơ sở thờ tự, lịch tổ chức các vấn đồng trong năm; lên danh sách các thủ nhang, đồng thầy, thanh đồng, cung văn, phân loại những người chuyên nghiệp, bán chuyên nghiệp để có những ứng xử phù hợp. - Các cơ quan quản lý (Sở Văn hóa và Thể thao thành phố Hà Nội, Ban Tôn giáo thành phố) cần chủ động định hướng, chỉ đạo, kiểm tra, giám sát sinh hoạt thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu theo đúng quy định của pháp luật, đảm bảo an ninh, trật tự, an toàn xã hội. - Tổ chức nghiên cứu sưu tầm, lưu trữ toàn bộ các bài bản âm nhạc, làn điệu, lời ca hát văn trong nghi lễ hầu đồng; tư liệu hóa trang phục, các điệu múa, các giá đồng, làm rõ tính chất của từng giá đồng làm căn cứ để bảo tồn và phát huy. Tổ chức các cuộc thi hát văn, hầu đồng nhằm tôn vinh những giá trị văn hóa của tín ngưỡng. - Tổ chức nghiên cứu khoa học, hội nghị, hội thảo về các vấn đề liên quan đến tín ngưỡng thờ Mẫu. - Chú trọng công tác đào tạo, bồi dưỡng, mở các lớp tập huấn cho cán bộ làm công tác quản lý nhà nước về di sản, tôn giáo, tín ngưỡng c. Nâng cao nhận thức của người dân về di sản và thực hành di sản - Tăng cường giáo dục, nâng cao hiểu biết về di sản, giúp người dân hiểu đúng, đầy đủ về di sản. Ở đây đóng vai trò quan trọng là các nhà khoa học và các cơ quan thông tin đại chúng. Các nhà nghiên cứu văn hóa là những người có hiểu biết chuyên môn thấu đáo, am tường về di sản, sẽ phải là người có tiếng nói tích cực giới thiệu cái hay, cái đẹp, giá trị của di sản; cách thức thực hành tín ngưỡng; định hướng người dân không bị sa đà vào mê tín dị đoan, tín tưởng mù quáng. - Đổi mới nội dung và hình thức tuyên truyền, giáo dục phù hợp với từng đối tượng (đồng thầy, thủ nhang, tín đồ, người dân) về di sản và thực thi pháp luật trong hoạt động tín ngưỡng. - Khuyến khích các hoạt động thông tin, xuất bản nhằm phổ biến kiến thức và quảng bá di sản. Tăng cường giới thiệu về di sản đúng cách ở trong nước và nước ngoài, góp phần tôn vinh di sản và quảng bá với bạn bè năm châu. d. Phát huy vai trò các chủ thể của di sản - Các thủ nhang, đồng thầy là những người đóng vai trò quyết định đối với việc định hướng văn hóa thờ Mẫu. Với vai trò là người đứng đầu bản hội cùng với quan niệm “trên kính Phật Thánh, dưới theo đồng thầy”, họ như những thủ lĩnh tinh thần có thể đào tạo, dẫn dắt con nhang đệ tử thực hiện các chuẩn mực, nề nếp của tín ngưỡng. Do vậy, rất cần phát huy vai trò của đội ngũ này trong việc trao truyền, thực hành đúng di sản, cũng như đề cao tâm, đức trong việc phụng thờ Thánh. - Khuyến khích các thủ nhang, đồng thầy biên soạn, ghi chép lại cách thức thực hành tín ngưỡng theo đúng chuẩn mực của cha ông, tạo thành các quy chuẩn về nghi lễ, trang phục, đồ lễ và nghi thức hầu đồng, hát văn để các thế hệ sau có căn cứ noi theo, từ đó bảo lưu những giá trị tốt đẹp của tín ngưỡng thờ Mẫu truyền thống. Hiện nay, các sinh hoạt, nghi lễ của tín ngưỡng thờ Mẫu chưa được tổng kết thành giáo lý, giáo luật, kinh sách chuẩn mực dẫn tới nhận thức và hành vi của giới thanh đồng, đạo quan, tín đồ còn nhiều bất cập, thiếu sự đồng thuận. Theo nghệ nhân ưu tú Lưu Ngọc Đức (11), rất cần có những quy định, phép tắc chung mang tính quy chuẩn về các bước hành lễ, các nghi thức liên quan, thậm chí cả về trang phục, lễ vật dâng cúng, đồ mã, tránh những cải biên tùy tiện, tự phát. Ngoài ra cũng cần có những quy định về đạo đức, phẩm hạnh của đồng thầy và con nhang đệ tử; quy ước về văn hóa ứng xử giữa các thành viên trong cộng đồng tín ngưỡng, v.v - Nên chăng thành lập hội, đoàn hoặc tổ chức giáo hội những người thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, tiến tới hoàn thiện cơ cấu tổ chức trong cộng đồng tín ngưỡng như đối với các tôn giáo khác, tránh tình trạng mâu thuẫn, mất đoàn kết giữa các bản đền, bản hội. 3 (43) - 2019: DI SẢN, DU LỊCH VÀ PHÁT TRIỂN 74 Tựu chung lại, đã đến lúc chúng ta cần thẳng thắn nhìn nhận và đánh giá lại những gì đang xảy ra đối với tín ngưỡng thờ Mẫu để có phương hướng bảo tồn và phát huy tốt hơn giá trị của tín ngưỡng này, tránh sa vào các thái cực: hoặc cấm đoán, quản lý quá cứng nhắc như trong quá khứ, hoặc lại quá buông lỏng, để tự do phát triển, dẫn tới tình trạng trần tục hóa, thương mại hóa, bóp méo bản chất và làm tổn hại đến các giá trị tốt đẹp của di sản./. T.T.L ____________________ 1. Công văn số 3146/BVHTTDL-DSVH của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch ngày 25-7- 2017 về việc triển khai Chương trình hành động quốc gia bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt. 2. Ngô Đức Thịnh (2016), “Đạo Mẫu trước xu hướng hiện đại hóa”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế Nghiên cứu thực hành tín ngưỡng trong xã hội đương đại (trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu), Nxb. Thế giới, Hà Nội, tr. 218. 3. Lê Hồng Lý (2019), “Thực hành tín ngưỡng thờ mẫu tại các di tích Hà Nội - Một số vấn đề thực trạng và giái pháp”, Tạp chí Di sản văn hóa số 2 (67), tr. 79. 4. Ngô Đức Thịnh (2006), bđd, tr. 217. 5. Lê Thị Chiêng (2010), Tìm hiểu các điện thờ tư gia ở Hà Nội, Luận án tiến sĩ Triết học, Thư viện Quốc gia Việt Nam. 6, 8. Báo cáo tại Hội thảo Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu trên địa bàn Hà Nội - Thực trạng và những vấn đề đặt ra, Hà Nội, ngày 03-3-2019. 7. Dẫn theo Ngô Đức Thịnh (2016), bđd, tr. 217. 9. Dẫn theo Bùi Trọng Hiền (2016), “Tín ngưỡng Tứ phủ - Một góc nhìn hiện thực”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế Nghiên cứu thực hành tín ngưỡng trong xã hội đương đại (trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu), Nxb. Thế giới, Hà Nội, tr. 91. 10. Luật Di sản văn hóa, Văn bản hợp nhất số 10/VBHN-VPQH của Văn phòng Quốc hội ngày 23-7-2013. 11. Thủ nhang đền Lảnh Giang Vọng Từ, số 16 Hàng Hành, Hà Nội. Tài liệu tham khảo khác 1. Nguyễn Thị Hiền và Karen Fjelstad (2008), Lên đồng xuyên quốc gia: Những thay đổi trong thực hành nghi lễ đạo Mẫu ở California và vùng Kinh Bắc. In trong sách “Sự biến đổi của tôn giáo tín ngưỡng ở Việt Nam hiện nay”, Nxb. Thế giới, Hà Nội. 2. Lễ hội Phủ Giầy - Giá trị và phát triển văn hóa, du lịch (2004), Tài liệu Hội thảo khoa học quốc gia, Bộ Văn hóa Thông tin và UBND tỉnh Nam Định tổ chức, Nam Định ngày 17-18/4/2004. 3. Từ Thị Loan (2016), “Lên đồng và vấn đề sức sống của di sản trong xã hội đương đại”, Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế Nghiên cứu thực hành tín ngưỡng trong xã hội đương đại (trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu), Nxb. Thế giới, Hà Nội. 4. Luật Di sản văn hóa (2013), Văn bản hợp nhất số 10/VBHN-VPQH của Văn phòng Quốc hội ngày 23-7- 2013. 5. Nguyễn Ngọc Mai (2013), Nghi lễ lên đồng - lịch sử và giá trị, Nxb. Văn hóa, Hà Nội. 6. Ngô Đức Thịnh chủ biên (2007), Đạo Mẫu, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội. 7. Ngô Đức Thịnh (2014), Lên đồng - hành trình của thần linh và thân phận, Nxb. Thế giới, Hà Nội. Từ Thị Loan: Heritage management “Practicing the Mother Goddesses Worship” in Hanoi today Although Hà Nội is not the place where the belief of the Mother Goddess of Three Realm originated, the city has recently become one of the centers of this religion practice. Worshiping facilities, especially private palaces are increasing, master medium and groups are increasingly expanding, and the activities of ritual practice are booming. It is, therefore an urgent need to study, summarize, and timely evaluate the status of the heritage practice to point out the positive and negative aspects, its multidimensional impacts on social life and to work out appropriate and effective management solutions. Keywords: The Mother Goddess of Three Realms, Hanoi, management, protection and promotion, cultural heritage.