Quá trình bổ sung nhận thức về công bằng xã hội và thực hiện công bằng xã hội ở nước ta hiện nay

Xã hội học, số 4 – 2008 Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 3 qu¸ tr×nh bæ sung nhËn thøc vÒ C«ng b»ng x· héi vµ thùc hiÖn c«ng b»ng x· héi ë n­íc ta hiÖn nay TrÞnh Duy Lu©n C«ng b»ng x· héi lµ mét trong nh÷ng môc tiªu chiÕn l­îc quan träng cña §¶ng vµ Nh©n d©n ta nh»m x©y dùng mét n­íc ViÖt Nam “D©n giµu n­íc m¹nh, x· héi C«ng b»ng, D©n chñ, V¨n minh”. CBXH còng ®· ®­îc ghi trong C­¬ng lÜnh 1991 cña §¶ng: "Ph­¬ng h­íng lín cña chÝnh s¸ch x· héi lµ: ph¸t huy nh©n tè con ng­êi trªn c¬ së b¶o ®¶m c«ng b»ng, b×nh ®¼ng vÒ quyÒn lîi vµ nghÜa vô c«ng d©n...". V¨n kiÖn §¹i héi §¶ng tõ §¹i héi VI ®Õn §¹i héi X ®Òu ®É ®Ò cËp, ph¸t triÓn kh¸i niÖm c«ng b»ng x· héi (CBXH) vµ c¸c nguyªn t¾c thùc hiÖn CBXH ë n­íc ta trong h¬n 20 n¨m qua. ë ViÖt Nam, nh÷ng thµnh tùu ph¸t triÓn kinh tÕ Ên t­îng cña thêi kú §æi míi còng ®ang ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò x· héi bøc xóc nh­ lµ vÊn ®Ò CBXH cho mäi ng­êi d©n, lµm cho CBXH ngµy cµng hiÖn thùc trong ®êi sèng x· héi. V× vËy, viÖc luËn gi¶i lý luËn vµ tæng kÕt thùc tiÔn vÒ CBXH trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam hiÖn nay sÏ gãp phÇn lµm râ h¬n kh¸i niÖm nµy, còng nh­ viÖc thùc hiÖn CBXH trong thùc tÕ, hç trî cho c¸c qu¸ tr×nh chØ ®¹o thùc tiÔn trong lÜnh vùc ph¸t triÓn x· héi cña ®Êt n­íc. Bµi viÕt nµy ®Ò cËp ®Õn kh¸i niÖm CBXH trong mèi quan hÖ víi t¨ng tr­ëng kinh tÕ, trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö cô thÓ cña ViÖt Nam trong 2 thËp niªn §æi míi võa qua vµ thËp niªn 2010-2020 s¾p tíi. Kh¸i niÖm CBXH ®­îc xem xÐt tõ c¸c gãc ®é kh¸c nhau: triÕt häc, chÝnh trÞ kinh tÕ häc, t­ duy ph¸t triÓn hiÖn ®¹i vµ x· héi häc vµ ®­a ra mét sè khuyÕn nghÞ vÒ bæ sung nhËn thøc vÒ CBXH vµ kÕt hîp TTKT víi thùc hiÖn CBXH trong C­¬ng lÜnh 1991 c¸c vµ v¨n kiÖn chÝnh trÞ cña §¶ng vµ Nhµ n­íc ta. 1. Quan niÖm cña chñ nghÜa M¸c vÒ c«ng b»ng x· héi trong lÞch sö vµ trong chñ nghÜa x· héi. Tõ tiÕp cËn triÕt häc M¸c-xÝt, CBXH lµ mét kh¸i niÖm mang tÝnh lÞch sö cô thÓ, ®­îc xem xÐt th«ng qua néi dung cña c¸c nguyªn t¾c ph©n phèi chñ ®¹o vµ c¸c quan hÖ trao ®æi trong mçi h×nh th¸i KT-XH kÕ tiÕp nhau trong lÞch sö, trong ®ã cã nh÷ng ®Æc tr­ng cña CBXH trong CNXH. Trong CNTB, khi nÒn s¶n xuÊt hµng hãa xuÊt hiÖn th× kh¸i niÖm CBXH ®­îc x¸c ®Þnh th«ng qua quan hÖ trao ®æi theo nguyªn t¾c ngang gi¸. Tuy nhiªn, trªn thùc Qu¸ tr×nh bæ sung nhËn thøc vÒ c«ng b»ng x· héi... Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 4 tÕ, trong sù trao ®æi ngang gi¸ nµy, ng­êi c«ng nh©n thùc ra chØ nhËn ®­îc “tiÒn c«ng cña lao ®éng”, cßn phÇn gi¸ trÞ gia t¨ng do søc lao ®éng t¹o ra kh«ng ®­îc tr¶ c«ng mµ chuyÓn thµnh lîi nhuËn cña nhµ t­ b¶n. §iÒu nµy ®· lµm cho quan hÖ trao ®æi ngang gi¸ ®ã kh«ng thÓ ®­îc coi lµ c«ng b»ng. §ã chÝnh lµ b¶n chÊt bÊt c«ng cña chÕ ®é ph©n phèi t­ b¶n chñ nghÜa. Trong CNXH, ®Ó ®¶m b¶o CBXH, theo M¸c, cÇn ¸p dông nguyªn t¾c ph©n phèi theo lao ®éng. MÆt kh¸c, M¸c còng chØ râ r»ng trong ®iÒu kiÖn cña chñ nghÜa x· héi, sù ph©n phèi c«ng b»ng ®ã ch¼ng nh÷ng ch­a lo¹i trõ ®­îc, mµ vÉn cßn hµm chøa trong nã sù chÊp nhËn mét t×nh tr¹ng bÊt b×nh ®¼ng nhÊt ®Þnh gi÷a c¸c thµnh viªn cña x· héi. §ã võa lµ ­u viÖt, võa lµ thiÕu sãt cña nguyªn t¾c ph©n phèi theo lao ®éng - mét thiÕu sãt kh«ng thÓ tr¸nh khái trong giai ®o¹n ®Çu cña x· héi céng s¶n chñ nghÜa. 2. Thùc hiÖn C«ng b»ng x· héi trong 3 m« h×nh kinh tÕ NhiÒu h×nh thøc CBXH ®· ®­îc thùc hiÖn trong lÞch sö hiÖn ®¹i, mµ tiªu biÓu lµ 3 h×nh thøc g¾n víi 3 m« h×nh ph¸t triÓn kinh tÕ. Thø nhÊt, CBXH trong m« h×nh kinh tÕ thÞ tr­êng x· héi VÝ dô ®iÓn h×nh cña h×nh thøc nµy lµ m« h×nh Nhµ n­íc phóc lîi Thôy §iÓn do §¶ng X· héi - D©n chñ cÇm quyÒn thùc hiÖn trong nhiÒu thËp kû. VÒ c¬ b¶n, Nhµ n­íc nµy ®· thi hµnh chÝnh s¸ch ®iÒu tiÕt thu nhËp cña c¸c tÇng líp d©n c­ th«ng qua viÖc ®¸nh thuÕ lòy tiÕn ®Ó cã nguån chi ë møc cao nhÊt cho ph¸t triÓn gi¸o dôc, y tÕ, thùc hiÖn c¸c chÕ ®é trî cÊp cho bµ mÑ, trÎ em, ng­êi giµ, ng­êi tµn tËt, ng­êi thÊt nghiÖp Tuy nhiªn, trong bèi c¶nh toµn cÇu hãa vµ c¹nh tranh kinh tÕ ngµy cµng gay g¾t, c¸c chÝnh s¸ch phóc lîi x· héi réng r·i nµy ®· khiÕn kinh tÕ Thôy §iÓn dÇn dÇn r¬i vµo tr× trÖ vµo ®Çu nh÷ng n¨m 1980 khiÕn §¶ng cÇm quyÒn ph¶i cã nh÷ng ®iÒu chØnh b»ng c¸ch c¾t gi¶m møc chi cho trî cÊp thÊt nghiÖp, trî cÊp cho trÎ em, trî cÊp cho ng­êi tµn tËt vµ mét sè kho¶n phóc lîi x· héi kh¸c. Thø hai, CBXH trong m« h×nh kinh tÕ thÞ tr­êng tù do §ã lµ m« h×nh do c¸c nhµ kinh tÕ häc theo chñ nghÜa tù do míi (neoliberalism) t¹o ra víi ph­¬ng ch©m: “thÞ tr­êng nhiÒu h¬n, nhµ n­íc Ýt h¬n”. Nã cè g¾ng thu hÑp khu vùc së h÷u nhµ n­íc, ®Èy m¹nh t­ nh©n hãa, tr¸nh sù can thiÖp cña nhµ n­íc vµo kinh doanh, gi¶m chi tõ ng©n s¸ch cho c¸c quü phóc lîi x· héi, gi¶m thuÕ ®èi víi nh÷ng ng­êi cã thu nhËp cao còng nh­ c¸c c«ng ty t­ b¶n, vµ xoa dÞu quÇn chóng lao ®éng r»ng, t¨ng tr­ëng kinh tÕ ph¶i ®i tr­íc, c«ng b»ng x· héi sÏ theo sau. Trịnh Duy Luân 5 Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn Thø ba, CBXH trong m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung §©y lµ h×nh thøc CBXH ®· ®­îc thùc hiÖn trong m« h×nh kinh tÕ kÕ ho¹ch hãa tËp trung ë Liªn X« cò vµ c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa tr­íc ®©y, bao gåm c¶ ViÖt Nam. Thùc tÕ tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû tr­íc ®· cho thÊy m« h×nh nµy mang nhiÒu khuyÕt tËt cña chñ nghÜa b×nh qu©n, dÉn ®Õn k×m h·m, thËm chÝ triÖt tiªu ®éng lùc cña sù ph¸t triÓn. §iÒu nµy ®· khiÕn cho Liªn X« vµ c¸c n­íc x· héi chñ nghÜa kh¸c trë nªn l¹c hËu vÒ kinh tÕ vµ ®i ®Õn thÊt b¹i, sôp ®æ. Tõ thùc tÕ thùc hiÖn CBXH cña ba lo¹i m« h×nh kinh tÕ nªu trªn, nh÷ng n¨m gÇn ®©y, nhiÒu nhµ khoa häc vµ chÝnh trÞ gia ®· cho r»ng: cÇn ph¶i ®iÒu chØnh, thËm chÝ x©y dùng l¹i c¸c lý thuyÕt vµ m« h×nh ph¸t triÓn cña c¸c quèc gia sao cho t¨ng tr­ëng kinh tÕ kh«ng m©u thuÉn mµ cã thÓ kÕt hîp víi c«ng b»ng x· héi. VÊn ®Ò cña nhËn thøc lý luËn ë ®©y lµ cÇn hiÓu ®óng: CBXH ®­îc thùc hiÖn ë tr×nh ®é, møc ®é nµo, trong ®iÒu kiÖn cô thÓ nµo ? 3. Quan niÖm cña Hå ChÝ Minh vÒ c«ng b»ng x· héi. TiÕp thu nh÷ng t­ t­ëng cña chñ nghÜa M¸c, Hå ChÝ Minh ®· coi CBXH lµ mét trong nh÷ng ®Æc tr­ng b¶n chÊt cña chÕ ®é XHCN. "Chñ nghÜa x· héi lµ c«ng b»ng hîp lý: lµm nhiÒu h­ëng nhiÒu, lµm Ýt h­ëng Ýt, kh«ng lµm th× kh«ng ®­îc h­ëng. Nh÷ng ng­êi giµ yÕu hay tµn tËt sÏ ®­îc Nhµ n­íc gióp ®ì ch¨m nom"P0F1P. CBXH ®­îc Ng­êi hiÓu ®ã lµ võa “cã nghÜa vô” ®ãng gãp x©y dùng ®Êt n­íc, võa ®­îc h­ëng “quyÒn lîi” (lîi Ých) phï hîp víi sù ®ãng gãp cña mçi ng­êi. Ng­êi còng chØ râ, mÆc dï XHCN lµ ­u viÖt nhÊt cho thùc hiÖn CBXH, nh­ng kh«ng ph¶i ®îi ®Õn cã CNXH míi thùc hiÖn c«ng b»ng, mµ ngay tõ b©y giê - khi ®Êt n­íc cßn v« vµn khã kh¨n, thiÕu thèn l¹i cµng cÇn ph¶i thùc hiÖn CBXH . Trong quan niÖm CBXH, Hå ChÝ Minh ®Æc biÖt quan t©m ®Õn vÊn ®Ò con ng­êi: Nhµ n­íc ph¶i ch¨m lo tháa m·n c¸c nhu cÇu cña con ng­êi, nhÊt lµ nh÷ng nhu cÇu thiÕt yÕu: ¨n, mÆc, ë, c«ng ¨n viÖc lµm, ch¨m lo viÖc ®µo t¹o vµ båi d­ìng con ng­êi, ®Æc biÖt lµ thÕ hÖ trÎ; môc tiªu cña chÕ ®é x· héi míi lµ kh«ng ngõng n©ng cao ®êi sèng cña nh©n d©n, phÊn ®Êu "lµm cho ng­êi nghÌo th× ®ñ ¨n, ng­êi ®ñ ¨n th× kh¸ giµu, ng­êi kh¸ giµu th× giµu thªm". 4. C«ng b»ng x· héi vµ thùc hiÖn CBXH trong nhËn thøc lý luËn cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam HÖ quan ®iÓm cña §¶ng ta vÒ CBXH ®· cã nh÷ng b­íc tiÕn lín trong nhËn thøc 1 Hå ChÝ Minh, toµn tËp, t.9, NXB ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2000, tr.175. Qu¸ tr×nh bæ sung nhËn thøc vÒ c«ng b»ng x· héi... Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 6 vµ chØ ®¹o thùc tiÔn trong 2 thËp nhiªn §æi míi võa qua. Quan ®iÓm nµy lu«n ®­îc §¶ng ta bæ sung trong c¸c v¨n kiÖn tõ §¹i héi VI ®Õn §¹i héi X. §¹i héi VI ®· kh¼ng ®Þnh ®Ó ®¶m b¶o CBXH, ph¶i thùc hiÖn ®óng nguyªn t¾c ph©n phèi theo lao ®éng: "B¶o ®¶m cho ng­êi lao ®éng cã thu nhËp tháa ®¸ng phô thuéc trùc tiÕp vµo kÕt qu¶ lao ®éng, cã t¸c dông khuyÕn khÝch nhiÖt t×nh lao ®éng"P1F2P, "¸p dông h×nh thøc tr¶ l­¬ng g¾n chÆt víi kÕt qu¶ lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ"P2F3P. §¹i héi VII ®· më réng nguyªn t¾c nµy: "Thùc hiÖn nhiÒu h×nh thøc ph©n phèi, lÊy ph©n phèi theo kÕt qu¶ lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ lµ chñ yÕu"P3F4P, "LÊy ph©n phèi theo lao ®éng lµm h×nh thøc chÝnh, khuyÕn khÝch lµm giµu ®i ®«i víi gi¶m sè nghÌo, n©ng cao phóc lîi x· héi phï hîp víi tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ"P4F5P, "Cã chÝnh s¸ch b¶o trî vµ ®iÒu tiÕt thu nhËp gi÷a c¸c bé phËn d©n c­, c¸c ngµnh vµ c¸c vïng"P5F6P. §¹i héi VIII tiÕp tôc ph¸t triÓn: "thùc hiÖn nhiÒu h×nh thøc ph©n phèi, lÊy ph©n phèi theo kÕt qu¶ lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ lµ chñ yÕu, ®ång thêi ph©n phèi dùa trªn møc ®ãng gãp c¸c nguån lùc kh¸c vµo kÕt qu¶ s¶n xuÊt kinh doanh vµ ph©n phèi th«ng qua phóc lîi x· héi, ®i ®«i víi chÝnh s¸ch ®iÒu tiÕt hîp lý, b¶o hé quyÒn lîi cña ng­êi lao ®éng"P6F7P. T¹i §¹i héi IX, §¶ng ta x¸c ®Þnh mét trong nh÷ng nhiÖm vô quan träng ®­îc nªu râ trong ®­êng lèi vµ chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt n­íc lµ thùc hiÖn tiÕn bé vµ CBXH. “T¨ng tr­ëng kinh tÕ g¾n liÒn víi b¶o ®¶m tiÕn bé vµ CBXH ngay trong tõng b­íc ph¸t triÓn"P7F8P. Quan ®iÓm cña §¶ng t¹i §¹i héi IX vÒ c¸c h×nh thøc ph©n phèi mét lÇn n÷a ®­îc x¸c ®Þnh râ h¬n, cô thÓ lµ kh¼ng ®Þnh thùc hiÖn ph©n phèi theo møc ®é ®ãng gãp vèn, bªn c¹nh viÖc ph©n phèi theo kÕt qu¶ lao ®éng vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ cïng víi ph©n phèi theo møc ®ãng gãp c¸c nguån lùc kh¸c hoÆc ph©n phèi th«ng qua phóc lîi x· héi. Quan ®iÓm ®ã tiÕp tôc ®­îc §¹i héi X kh¼ng ®Þnh: "Thùc hiÖn tiÕn bé vµ CBXH ngay trong tõng b­íc vµ tõng chÝnh s¸ch ph¸t triÓn; t¨ng tr­ëng kinh tÕ ®i ®«i víi ph¸t triÓn v¨n ho¸, y tÕ, gi¸o dôc..., gi¶i quyÕt tèt c¸c vÊn ®Ò x· héi v× môc tiªu ph¸t triÓn con ng­êi. Thùc hiÖn chÕ ®é ph©n phèi chñ yÕu theo kÕt qu¶ lao ®éng, hiÖu qu¶ kinh tÕ, ®ång thêi theo møc ®ãng gãp vèn cïng c¸c nguån lùc kh¸c vµ th«ng qua phóc 2 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI. Nxb Sù thËt. Hµ Néi-1987. Tr. 88. 3 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI. Nxb Sù thËt. Hµ Néi-1987. Tr.72. 4 "C­¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n­íc trong thêi kú qu ¸®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi". Nxb Sù thËt. Hµ Néi-1991. Tr. 10&14. 5 "ChiÕn l­îc æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Õn n¨m 2000". Nxb Sù thËt. Hµ Néi-1991. Tr. 9. 6 "C­¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n­íc trong thêi kú qu ¸®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi". Nxb Sù thËt. Hµ Néi-1991.Tr.10&14. 7 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn ®¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi-1996. Tr. 113-114. 8 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001, tr.88. Trịnh Duy Luân 7 Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn lîi x· héi"P8F9P. ViÖc kh¼ng ®Þnh cÇn ¸p dông nhiÒu h×nh thøc ph©n phèi kh¸c bªn c¹nh h×nh thøc ph©n phèi theo lao ®éng trong thêi kú qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi ph¶n ¸nh nh÷ng nhËn thøc míi cña §¶ng ta trong viÖc xö lý c¸c quan hÖ ph©n phèi vµ thùc hiÖn CBXH trong thêi kú nµy. Tuy nhiªn cÇn thÊy r»ng, quan niÖm vÒ CBXH trong c¨c v¨n kiÖn nãi trªn míi chØ ®Ò cËp ®Õn c«ng b»ng trong lÜnh vùc kinh tÕ, cô thÓ lµ trong c¸c quan hÖ ph©n phèi. MÆt kh¸c, chóng ta ®ang x©y dùng thÓ chÕ kinh tÕ thÞ tr­êng ®Þnh h­íng XHCN, viÖc thùc hiÖn nguyªn t¾c ph©n phèi chñ ®¹o cña CNXH, cho dï cã kÕt hîp víi c¸c nguyªn t¾c kh¸c, vÉn lµ mét th¸ch thøc rÊt lín ®èi víi vai trß cña nhµ n­íc cïng c¸c c«ng cô vµ tiÒm lùc mµ nhµ n­íc cã thÓ sö dông ®Ó ®¹t ®­îc môc ®Ých nµy. ViÖc chuyÓn nh÷ng néi dung lý luËn nµy thµnh c¸c biÖn ph¸p thùc hiÖn cô thÓ hay viÖc gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ c¸c kÕt qu¶ ®¹t ®­îc ®Òu gÆp nhiÒu khã kh¨n, mµ lý do chÝnh lµ tÝnh ch­a x¸c ®Þnh cña c¸c kh¸i niÖm nh­ CBXH, ph©n phèi theo lao ®éng, theo kÕt qu¶ vµ hiÖu qu¶ kinh tÕ,... Bëi vËy, mét nhiÖm vô tiÕp theo trong viÖc söa ®æi C­¬ng lÜnh vµ c¸c v¨n kiÖn kh¸c lµ ph¶i lµm râ h¬n, cô thÓ h¬n, vµ cã thÓ ph¶i “thao t¸c ho¸” c¸c kh¸i niÖm nµy ®Ó ®¶m b¶o tÝnh liªn th«ng cña nã vµ cña c¸c quan ®iÓm chØ ®¹o trong hÖ thèng c¸c v¨n kiÖn vµ v¨n b¶n l·nh ®¹o, chØ ®¹o vµ qu¶n lý ë cÊp quèc gia. 5. VÊn ®Ò c«ng b»ng x· héi trong t­ duy ph¸t triÓn hiÖn ®¹i Cho ®Õn gÇn ®©y, c«ng b»ng vÒ kinh tÕ, ®Æc biÖt trong c¸c quan hÖ ph©n phèi vÉn ®­îc xem lµ cèt lâi cña CBXH. Ngµy nay, trong t­ duy ph¸t triÓn hiÖn ®¹i, néi hµm cña CBXH ®­îc bæ sung vµ më réng ®¸ng kÓ. CBXH kh«ng chØ bã hÑp trong c«ng b»ng vÒ kinh tÕ - mÆc dï ®©y vÉn lµ yÕu tè nÒn t¶ng - mµ cßn lµ c«ng b»ng trong viÖc tham gia vµ thô h­ëng kÕt qu¶ ho¹t ®éng trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc kinh tÕ, chÝnh trÞ, ph¸p lý, v¨n hãa, x· héi. Ch­¬ng tr×nh ph¸t triÓn Liªn Hîp quèc (UNDP) còng cho r»ng néi dung bao trïm cña CBXH lµ c«ng b»ng vÒ c¬ héi ph¸t triÓn, thÓ hiÖn ë sù c«ng b»ng vÒ c¬ héi tiÕp cËn c¸c nguån lùc ph¸t triÓn ®èi víi mçi c¸ nh©n hay mçi chñ thÓ, bao hµm c¶ sù c«ng b»ng trong ph©n phèi c¸c ®iÒu kiÖn s¶n xuÊt vµ c«ng b»ng trong ph©n phèi t­ liÖu tiªu dïng. Nh­ ®· biÕt, §¶ng ta ®· chñ tr­¬ng: "T¨ng tr­ëng kinh tÕ ph¶i g¾n liÒn víi tiÕn 9 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006, tr. 77 - 78. Qu¸ tr×nh bæ sung nhËn thøc vÒ c«ng b»ng x· héi... Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 8 bé vµ CBXH ngay trong nh÷ng b­íc vµ trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. CBXH ph¶i thÓ hiÖn ë c¶ kh©u ph©n phèi t­ liÖu s¶n xuÊt lÉn ë kh©u ph©n phèi kÕt qu¶ s¶n xuÊt, ë viÖc t¹o ®iÒu kiÖn cho mäi ng­êi ®Òu cã c¬ héi ph¸t triÓn vµ sö dông tèt n¨ng lùc cña m×nh"P9F10 Nh­ vËy, c¸c quan ®iÓm ®æi míi cña §¶ng ta võa kÕ thõa vµ ph¸t triÓn nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c võa cã nhiÒu ®iÓm gÇn víi t­ duy hiÖn ®¹i vÒ CBXH trong ph¸t triÓn cña thÕ giíi ngµy nay. 6. C«ng bằng x· héi vµ thùc hiÖn CBXH từ c¸ch tiÕp cËn x· hội học. Nh÷ng c¸ch hiÓu vµ triÓn khai kh¸i niÖm vµ quan ®iÓm nµy trong c¸c nghÞ quyÕt cña §¶ng, trong c¸c chiÕn l­îc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, trong c¸c kÕ ho¹ch, chÝnh s¸ch ®· thùc sù nhÊt qu¸n ch­a? Cã "liªn th«ng" vµ t¹o kh¶ n¨ng gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc hiÖn trªn thùc tÕ kh«ng? §ã lµ mét vÊn ®Ò thùc tiÔn, phÇn nµo mang tÝnh kü trÞ h¬n lµ tÝnh lý luËn, vµ v× thÕ cÇn ®­îc triÓn khai d­íi gãc nh×n x· héi häc. CBXH lµ mét kh¸i niÖm lý thuyÕt h¬n lµ mét kh¸i niÖm c«ng cô CBXH, tõ c¸ch tiÕp cËn Triết học hay ChÝnh trị kinh tÕ học cã thÓ xem lµ ë cÊp ®é lý thuyÕt, nh­ mét môc tiªu lý t­ëng, hay lµ mét “Ch©n lý tuyÖt ®èi”, trong t­¬ng quan víi nh÷ng “Ch©n lý t­¬ng ®èi” - c¸c møc ®é kh¸c nhau cña CBXH (t­¬ng ®èi) mµ chóng ta cã thÓ ®¹t ®­îc trong tõng giai ®o¹n ph¸t triÓn. Qu¸ tr×nh ®ã cã thÓ xem nh­ lµ qu¸ tr×nh “tiÖm cËn tíi ch©n lý tuyÖt ®èi”. Song nếu sử dụng kh¸i niệm CBXH lý thuyÕt nh­ trªn ®Ó ¸p dông vµo ®iÒu kiÖn thùc tÕ hiÖn nay của nước ta th× ch¨c ch¾n sẽ gÆp nhiÒu th¸ch thøc vµ bÊt cËp. Trong giai ®o¹n qu¸ ®é ë n­íc ta hiÖn nay, kh«ng thÓ thùc hiÖn mét sù CBXH tuyÖt ®èi, kh«ng thÓ ngay lËp tøc xo¸ bá ngay mäi sù bÊt c«ng ®ang tån t¹i trong x· héi. §©y lµ mét nhËn ®Þnh rÊt triÕt häc vµ cÇn ®­îc nhÊn m¹nh trong nhËn thøc vµ triÓn khai ho¹t ®éng thùc tiÔn, tr¸nh nh÷ng ngé nhËn hay ¶o t­ëng vÒ thùc hiÖn CBXH. Tøc lµ cÇn tr¸nh nhÇm lÉn gi÷a CBXH lý t­ëng, tuyÖt ®èi (kh¸i niÖm triÕt häc/ chÝnh trÞ kinh tÕ häc) víi viÖc ®¹t tíi c¸c nÊc thang, c¸c møc ®é kh¸c nhau trªn con ®­êng dÉn tíi CBXH. Do yªu cÇu vÒ tÝnh x¸c ®Þnh cña kh¸i niÖm, tÝnh thao t¸c hãa ®­îc vÒ mÆt x· héi häc trong tr­êng hîp nµy, kh¸i niÖm CBXH cÇn ®­îc chuyÓn thµnh c¸c kh¸i niÖm cña x· héi häc, hay cña lÜnh vùc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi ®Ó dÔ ®i vµo cuéc sèng h¬n. 10 §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam: V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia. Hµ Néi - 1996. Tr. 113. Trịnh Duy Luân 9 Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn CÇn cô thÓ ho¸ kh¸i niÖm CBXH trong c¸c ChiÕn l­îc, chÝnh s¸ch ph¸t triÓn hiÖn nay, tøc lµ sÏ ph¶i “thao t¸c ho¸” kh¸i niÖm nµy thµnh c¸c kh¸i niÖm c«ng cô, cã thÓ ®o l­êng, vµ dïng nã ®Ó kiÓm tra, gi¸m s¸t vµ ®¸nh gi¸ c¸c hµnh ®éng vµ hiÖu qu¶ thùc hiÖn CBXH trong thùc tiÔn vµ ho¹t ®éng qu¶n lý. Trong tr­êng hîp nµy, cã thÓ sö dông c¸ch mµ c¸c nhµ triÕt häc gäi lµ “®Þnh nghÜa mét kh¸i niÖm th«ng qua kh¸i niÖm (mÆt) ®èi lËp cña nã”. MÆt ®èi lËp cña kh¸i niÖm CBXH chÝnh lµ kh¸i niÖm bÊt c«ng hay bÊt b×nh ®¼ng x· héi (BB§XH) - mét kh¸i niÖm cã ý nghÜa thùc tiÔn vµ øng dông cao, cã thÓ “thao t¸c ho¸” vµ ®o l­êng ®­îc qua nhiÒu chØ b¸o vµ chØ sè. NÕu hiÓu B×nh ®¼ng lµ mèi quan hÖ ngang b»ng gi÷a ng­êi vµ ng­êi xÐt trong mét lÜnh vùc kinh tÕ - x· héi nµo ®ã, th× ë ®©y, kh¸i niÖm B§ hay BB§ lµ cô thÓ h¬n kh¸i niÖm CBXH. Kh¸i niÖm CBXH sÏ ph¶i bao hµm trong nã nh÷ng néi dung B§ /BB§ cña rÊt nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau cña ®êi sèng x· héi. Khi ®ã, trong C­¬ng lÜnh cña §¶ng, kh¸i niÖm "c«ng b»ng x· héi" sÏ ®­îc sö dông víi ý nghÜa tuyÖt ®èi, lý t­ëng hay môc tiªu chiÕn l­îc. §¹t tíi môc tiªu nµy lµ mét qu¸ tr×nh l©u dµi: ®ã lµ qu¸ tr×nh th­êng xuyªn liªn tôc kh¾c phôc, gi¶m thiÓu nh÷ng BB§XH trong nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau. Nã ®­îc thùc hiÖn th«ng qua nh÷ng nç lùc can thiÖp cña Nhµ n­íc, d­íi c¸c h×nh thøc kh¸c nhau, trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp, ®Æc biÖt th«ng qua c¸c chÝnh s¸ch ®iÒu tiÕt t¨ng tr­ëng kinh tÕ, ph©n phèi vµ c¸c chÝnh s¸ch x· héi. Nh­ thÕ, trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, nÕu chóng ta cµng gi¶m thiÓu ®­îc nhiÒu BB§ trong c¸c lÜnh vùc kh¸c nhau th× cã nghÜa lµ chóng ta ®ang tiÕn gÇn h¬n tíi CBXH. §iÒu nµy sÏ chi phèi nh÷ng luËn gi¶i vµ kiÕn nghÞ chÝnh s¸ch cho ViÖt Nam trong giai ®o¹n hiÖn nay ®èi víi chñ ®Ò CBXH, trong triÕt lý ph¸t triÓn, m« h×nh ph¸t triÓn x· héi còng nh­ c¸c chÝnh s¸ch ®iªu tiÕt vÜ m« nÒn kinh tÕ. ViÖc ®o l­êng BB§ còng dÔ dµng h¬n so víi ®o l­êng CBXH. Trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu còng nh­ c¸c b¸o c¸o ph¸t triÓn chÝnh thøc ë cÊp ®é quèc gia còng nh­ quèc tÕ, ng­êi ta th­êng sö dông mét sè c«ng cô vµ th­íc ®o chñ yÕu nh­: §­êng cong Lorenz; HÖ sè Gini; Møc ®é nghÌo khæ; Møc ®é tho¶ m·n nhu cÇu c¬ b¶n cña con ng­êi; ChØ sè ph¸t triÓn x· héi tæng hîp; ChØ sè chÊt l­îng vËt chÊt cña cuéc sèng. Thêi gian gÇn ®©y, ChØ sè ph¸t triÓn con ng­êi (HDI), còng ®­îc UNDP sö dông nhiÒu cho viÖc ®o l­êng BB§XH. Ngoµi ra, cßn cã c¸c th­íc ®o riªng trong c¸c lÜnh vùc kh¸c, nh­ BB§XH trong gi¸o dôc, y tÕ, nghÌo ®ãi, an sinh x· héi, m«i tr­êng x· héi, tiÕng nãi cña ng­êi d©n, m«i tr­êng... 7. Bæ sung nhËn thøc vÒ c«ng b»ng x· héi vµ kÕt hîp t¨ng tr­ëng kinh tÕ víi Qu¸ tr×nh bæ sung nhËn thøc vÒ c«ng b»ng x· héi... Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 10 thùc hiÖn CBXH trong c¸c v¨n kiÖn chÝnh trÞ. Trªn b×nh diÖn nh©n thøc lý luËn tÇm vÜ m«, nÕu hiÓu CBXH nh­ mét lý t­ëng, mét ch©n lý tuyÖt ®èi hay lµ mét qu¸ tr×nh tiÖm tiÕn víi nh÷ng b­íc ®i, lé tr×nh liªn tôc gi¶m thiÓu c¸c BB§XH (vïng miÒn, nhãm x· héi,) th× nh÷ng ®iÒu ghi trong C­¬ng lÜnh 1991 cÇn cã mét sè chØnh söa. Võa ®Èy m¹nh t¨ng tr­ëng kinh tÕ võa ch¨m lo gi¶m thiÓu c¸c BB§XH nµy chÝnh lµ qu¸ tr×nh thùc hiÖn CBXH. Qu¸ tr×nh nµy lµ mét lé tr×nh dµi h¹n, víi nhiÒu b­íc ®i, nhiÒu chÆng ®­êng. Trªn mçi chÆng ®­êng, b­íc ®i nh­ vËy sÏ ®¹t tíi mét møc ®é nhÊt ®Þnh viÖc gi¶m thiÓu c¸c BB§XH, còng tøc lµ ®¹t ®­îc mét møc ®é nhÊt ®Þnh cña CBXH. X· héi nµo cµng gi¶m thiÓu ®­îc nhiÒu BB§XH th× x· héi ®ã cµng c«ng b»ng h¬n. Cßn gi¶m thiÓu c¸c BB§ ®ã b»ng c¸ch nµo, víi tèc ®é ra sao, hiÖu qu¶ thÕ nµo th× cÇn cã nhiÒu nghiªn cøu, thö nghiÖm vµ ph©n tÝch thùc tiÔn. Kh¸i niÖm CBXH nÕu ®­îc xem xÐt d­íi gãc nh×n nh­ trªn, víi tÝnh x¸c ®Þnh cña nã trong C­¬ng lÜnh, sÏ lµm cho nã liªn th«ng ®­îc víi c¸c kh¸i niÖm ph¸t sinh kh¸c trong c¸c NghÞ quyÕt, ChiÕn l­îc, Ch­¬ng tr×nh, KÕ ho¹ch hµnh ®éng, sÏ ®­îc triÓn khai sau nµy. Nã còng sÏ t¹o ®iÒu kiÖn cho nh÷ng v¨n kiÖn chÝnh trÞ cao nhÊt cña §¶ng vµ Nhµ n­íc ®­îc hiÖn thùc ho¸ qua c¸c kªnh chÝnh thøc, ®Ó chØ ®¹o viÖc triÓn khai thùc hiÖn nh÷ng chÝnh s¸ch ph¸t triÓn ë bªn d­íi. Ng­îc l¹i, nÕu sö dông kh¸i niÖm CBXH chØ víi nghÜa tuyÖt ®èi nh­ trong C­¬ng lÜnh vµ trong c¸c v¨n kiÖn th× cã thÓ g©y nªn trong nh©n d©n sù ph¶n c¶m vÒ tÝnh hiÖn thùc vµ kh¶ thi cña thùc tr¹ng còng nh­ nh÷ng ®¸nh gi¸ vÒ CBXH ë n­íc ta. V× vËy, nªn ch¨ng, trong C­¬ng lÜnh chóng ta vÉn gi÷ nguyªn kh¸i niÖm ®ã, nh­ng hiÓu vµ gi¶i thÝch nã víi néi hµm réng h¬n (trong ®ã, c¸c quan hÖ kinh tÕ, quan hÖ ph©n phèi chØ lµ mét trong sè nh÷ng nguyªn t¾c cÇn ®Ó thùc hiÖn CBXH). CBXH lµ môc tiªu lý t­ëng, mét ch©n lý tuyÖt ®èi, lµ mét dßng ch÷ trªn l¸ cê cña CNXH. §ång thêi, qu¸ tr×nh tiÖm tiÕn tíi môc tiªu nµy ®­îc thùc hiÖn th«ng qua viÖc phÊn ®Êu gi¶m thiÓu tÊt c¶ c¸c BB§ ®ang tån t¹i trong nh÷ng lÜnh vùc x· héi c¬ b¶n, nh­ lµ nh÷ng kªnh t¸c ®éng quan träng cña chÝnh s¸ch x· héi. Theo c¸c kªnh ®ã Nhµ n­íc võa gi¸n tiÕp võa trùc tiÕp b»ng mäi biÖn ph¸p t¸c ®éng, ®iÒu tiÕt, ®Ó kh¾c phôc, gi¶m thiÓu c¸c bÊt b×nh ®¼ng x· héi vµ tiÕn gÇn tíi môc tiªu CBXH ®Çy ®ñ. Tµi liÖu tham kh¶o 1. "C­¬ng lÜnh x©y dùng ®Êt n­íc trong thêi kú qu¸ ®é ®i lªn chñ nghÜa x· héi". Nxb Sù thËt. Hµ Néi. 1991. 2. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VI. Nxb Sù thËt, Hµ Néi, 1987. Trịnh Duy Luân 11 Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 3. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn Héi nghÞ ®¹i biÓu toµn quèc gi÷a nhiÖm kú (kho¸ VII). Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1994. 4. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 1996. 5. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø IX. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2001. 6. §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam. V¨n kiÖn §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø X. Nxb ChÝnh trÞ Quèc gia, Hµ Néi, 2006. 7. Lê Hữu Tầng. Về nguyên tắc phân phối đảm bảo công bằng xã hội ở nước ta hiện nay. Tạp chí Xã hội học, Số 1/2001 8. Nguyễn Hữu Dũng. Cơ sở lý luận về xây dựng và thực hiện chính sách xã hội nhằm đảm bảo hài hòa quan hệ giữa công bằng xã hội và tăng trưởng kinh tế. Tạp chí Xã hội học, Số 1/2007 9. Ph¹m ThÞ Ngäc TrÇm. Nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n vÒ c«ng b»ng x· héi trong ®iÒu kiÖn cña n­íc ta hiÖn nay. B¸o c¸o tæng hîp §Ò tµi cÊp Bé, ViÖn KHXHVN. 2008. 10. Phạm Xuân Nam. Thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tạp chí Xã hội học, Số 3/2004 11. Phạm Xuân Nam. Về khái niệm "công bằng xã hội". Tạp chí Xã hội học, Số 1/2007 12. Phạm Xuân Nam. Vấn đề thực hiện công bằng xã hội. Tạp chí Xã hội học, Số 2/2007 13. ViÖn Nghiªn cøu QLKT TW. Trung t©m TTTL. Thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội trong chính sách phát triÓn. Hµ Néi. 2005. 14. ViÖn X· héi häc. Ph¸t triÓn x· héi ë ViÖt Nam: Mét tæng quan x· héi häc n¨m 2000. TrÞnh Duy Lu©n cb. Hµ Néi. KHXH. 2002. Qu¸ tr×nh bæ sung nhËn thøc vÒ c«ng b»ng x· héi... Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn 12