Phát triển chủ đề tích hợp trong dạy học văn học trung đại Việt Nam ở trường Trung học theo hướng tiếp cận năng lực - Nguyễn Thanh Tùng

3 HNUE JOURNAL OF SCIENCE DOI: 10.18173/2354-1067.2018-0143 Educational Sciences, 2018, Volume 63, Issue 8, pp. 3-12 This paper is available online at PHÁT TRIỂN CHỦ ĐỀ TÍCH HỢP TRONG DẠY HỌC VĂN HỌC TRUNG ĐẠI VIỆT NAM Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC THEO HƯỚNG TIẾP CẬN NĂNG LỰC Nguyễn Thanh Tùng Khoa Ngữ văn, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội Tóm tắt. Xuất phát từ thực tiễn vận dụng phương pháp dạy học tích hợp (trong đó có việc xây dựng chủ đề tích hợp) tác phẩm văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học hiện nay, bài báo xác định những phương hướng cần thiết để phát triển chủ đề tích hợp để góp phần nâng cao hiệu quả việc dạy học đó theo đúng định hướng tiếp cận năng lực. Trên cơ sở các định hướng đó, bài báo đề xuất hệ thống các chủ đề tích hợp (có minh hoạ bằng việc triển khai một chủ đề cụ thể) để dạy học theo chủ đề theo hướng phát triển năng lực cốt lõi cho học sinh trung học. Tác giả bài viết hi vọng những đề xuất đó sẽ có ý nghĩa tham khảo nhất định cho những người xây dựng chương trình, viết sách giáo khoa và giáo viên Ngữ văn trung học hiện nay. Từ khóa: Chủ đề tích hợp, tiếp cận năng lực, văn học trung đại Việt Nam, ngữ văn trung học, dạy học theo chủ đề. 1. Mở đầu Văn học trung đại Việt Nam là di sản văn học, văn hoá quý giá của cha ông ta. Những kiến thức hàm chứa trong văn học trung đại Việt Nam chính là nền tảng để có tri thức liên ngành về khoa học xã hội và nhân văn, một thành tố không thể thiếu trong việc hình thành nhân cách toàn diện, có bản sắc của một công dân Việt Nam cho học sinh trung học (cơ sở và phổ thông). Tuy nhiên, văn học trung đại Việt Nam được sản sinh trong một thời kì văn hoá đã cách xa, có nhiều khác biệt với thời hiện đại nên việc tiếp cận, dạy học gặp không ít khó khăn và nhiều khi gây mất phương hướng, hứng thú của cả giáo viên lẫn học sinh. Làm thế nào vượt qua được trở ngại, bế tắc đó, đồng thời, khai thác được giá trị quý báu của chúng trong công cuộc đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục và đào tạo hiện nay? Dạy học theo chủ đề tích hợp chính là một trong những chiếc chìa khoá để giải quyết vấn đề. Dạy học theo chủ đề tích hợp “cho phép học sinh khám phá, thu thập, vận hành, cải tiến và đưa ra những thông tin về các chủ đề mà họ muốn khảo sát mà không bị kìm nén bởi những rào cản áp đặt về môn học truyền thống” và “tập hợp tất cả những hoạt động chứa đựng các cơ hội để người học có thể học được nhiều nội dung” [9; tr.18]. Dạy học theo hướng này sẽ tận dụng được và cũng rất thích hợp với đặc thù “văn sử triết bất phân” của văn học trung đại Việt Nam [12]. Việc dạy học này có khả năng cung cấp cho học sinh những tri thức phương pháp luận và những tri thức mang tính định hướng, chỉ đạo hành động và tư duy, mặt khác có khả năng giải phóng sức sáng tạo của cá nhân học sinh, phát huy tính chủ động, tích cực, hình thành các năng lực cốt lõi cho họ. Nhận thức được lợi ích, giá trị của dạy học theo chủ đề tích hợp, nhiều cá nhân, đơn vị đã triển khai hướng đi này trong nhà trường trung học. Tuy nhiên, theo dõi thực tế triển khai, chúng tôi nhận thấy, việc vận dụng này dường như còn nhiều hạn chế và chưa thực sự thành công. Vì thế Ngày nhận bài: 19/5/2018. Ngày sửa bài: 1/8/2018. Ngày nhận đăng: 10/8/2018. Tác giả liên hệ: Nguyễn Thanh Tùng. Địa chỉ e-mail: nguyentunghnue@gmail.com Nguyễn Thanh Tùng 4 trong bài viết này, căn cứ vào đặc điểm nội dung cơ bản của một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam cũng như nội dung và mục tiêu dạy học ở trường trung học (cơ sở và phổ thông), chúng tôi sẽ thử đề xuất và trình bày ý tưởng về một số chủ đề mà chúng tôi cho là phù hợp và hữu ích. 2. Nội dung nghiên cứu 2.1. Vài nét về dạy học theo chủ đề tích hợp và việc phát triển chủ đề tích hợp theo hướng tiếp cận năng lực 2.1.1. Dạy học theo chủ đề tích hợp Theo nhận thức phổ biến hiện nay, dạy học theo chủ đề tích hợp là sự tìm kiếm các khái niệm, quan niệm, nội dung tri thức, đề tài, có sự gặp gỡ, tương đồng về mặt lí thuyết và thực tiễn trong các môn học (liên môn) hoặc trong các bộ phận của một môn học (nội môn) để “tích hợp”, tạo thành một nội dung học có chủ đề thống nhất có ý nghĩa hơn, có giá trị thực tiễn cao hơn, từ đó, người học có thể tự làm việc nhiều hơn để thu nhận được tri thức và vận dụng nó vào thực tiễn. Dạy học theo chủ đề tích hợp được xem là một mô hình mới cho hoạt động của lớp học thay thế cho lớp học truyền thống [9; tr.54]. Sự khác biệt cơ bản (cũng là ưu thế và là đặc trưng) của mô hình lớp học mới so với mô hình truyền thống là: thay vì giáo viên đóng vai trò là trung tâm truyền thụ những bài học ngắn, cô lập, ở mô hình mới học sinh đóng vai trò trung tâm (chủ động, tích cực hơn) là tìm kiếm và vận dụng tri thức thông qua làm việc với những nội dung học tập có tính tổng quát, tích hợp, có liên hệ mạng lưới, liên quan đến nhiều lĩnh vực và gắn chặt với thực tiễn. Dạy học theo chủ đề tích hợp có trọng tâm vẫn là nội dung dạy học (tích hợp, khái quát, gắn với thực tiễn, giàu tính ứng dụng) nhưng tất yếu cũng sẽ có tác động đến việc đổi mới phương pháp dạy học (dạy học kiến tạo, dạy học tương tác, dạy học trải nghiệm, dạy học phân hoá,v.v). Một điểm cần nhấn mạnh là, trong việc dạy học theo chủ đề tích hợp, cần tổ chức lại một số bài học thành một chủ đề được cho là sự tích hợp tốt hơn, có ý nghĩa thực tiễn hơn cách trình bày của sách giáo khoa mà chúng ta đang có. Vì những ưu thế nêu trên, dạy học theo chủ đề tích hợp đã đang là một xu hướng được quan tâm và áp dụng rộng rãi trên thế giới bởi nó đáp ứng được một số yêu cầu bức thiết của nền giáo dục hiện đại như: phát huy tính tích cực, chủ động của học sinh; thích ứng được với quá trình bùng nổ thông tin, tri thức và nhu cầu cập nhật kiến thức của người học; tăng cường tính thực tiễn, tính ứng dụng của nội dung học; tăng cường rèn luyện các kĩ năng sống phong phú, thiết thực cho người học; phát triển năng lực vận dụng kiến thức tổng hợp hoặc liên quan đến nhiều môn học để giải quyết các vấn đề trong thực tiễn [8; tr.253-254]. Ở nước ta, dạy học theo chủ đề tích hợp cũng đã từng bước được cho là “chìa khoá” trong công cuộc đổi mới căn bản và toàn diện nền giáo dục ở nước ta hiện nay mà trọng tâm là định hướng phát triển năng lực người học [1-2, 13]. Vì vậy, hướng dạy học này đã được chú ý nghiên cứu, vận dụng trong những năm trở lại đây ở các cấp học và các môn học. Tuy nhiên, hiệu quả của việc áp dụng cụ thể ở các địa phương, các cấp học, các môn học khác nhau vẫn còn nhiều điều cần trao đổi, rút kinh nghiệm và cải thiện [4]. 2.1.2. Phát triển chủ đề tích hợp theo hướng tiếp cận năng lực Trong khi dạy học theo chủ đề tích hợp, có những yêu cầu rất quan trọng mà chủ đề tích hợp cần phải có như: học sinh đóng vai trò trung tâm, tìm kiếm tri và vận dụng tri thức thông qua làm việc với những nội dung học tập có tính tổng quát, tích hợp, có liên hệ mạng lưới, liên quan đến nhiều lĩnh vực và gắn chặt với thực tiễn, hướng đến nhu cầu của người học, (chú trọng tính thực tiễn, tính ứng dụng). Những yêu cầu như vậy thực chất là xuất phát từ hướng tiếp cận năng lực trong giáo dục hiện đại. Nói khác đi, việc phát triển chủ đề tích hợp phải hướng đến phát triển năng lực của người học. Về cơ bản, việc phát triển chủ đề tích hợp phải xác định được hệ thống năng lực cần hình thành cho học sinh. Theo Chương trình Giáo dục phổ thông tổng thể vừa được ban hành tháng 7 năm 2017, có 10 “năng lực cốt lõi” cần hình thành cho học sinh, trong đó chia làm hai nhóm: một Phát triển chủ đề tích hợp trong dạy học Văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học theo hướng tiếp cận 5 là, nhóm năng lực chung được tất cả các môn góp phần hình thành (năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo); hai là, nhóm năng lực chuyên môn được hình thành, phát triển từ những môn học nhất định (năng lực ngôn ngữ, năng lực tính toán, năng lực tìm hiểu tự nhiên và xã hội, năng lực công nghệ, năng lực tin học, năng lực thẩm mỹ, năng lực thể chất) [1; tr.6-7]. Hay mục tiêu của dự thảo Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn mới là: “Góp phần giúp học sinh phát triển các năng lực chung như năng lực tự chủ và tự học, năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề và sáng tạo. Đặc biệt, chương trình môn Ngữ văn giúp học sinh phát triển năng lực ngôn ngữ và năng lực thẩm mĩ thông qua các hoạt động đọc, viết, nói và nghe; cung cấp hệ thống kiến thức phổ thông nền tảng về văn học và tiếng Việt, để góp phần phát triển vốn học vấn căn bản của một người có văn hoá; hình thành và phát triển con người nhân văn, biết tiếp nhận, cảm thụ, thưởng thức, đánh giá các sản phẩm ngôn từ và các giá trị cao đẹp trong cuộc sống” [2; tr.6]. Từ các định hướng xác định năng lực nêu trên, có thể căn cứ, vận dụng vào việc xác định năng lực đầu ra cho các chủ đề tích hợp cụ thể ở các môn học cụ thể. Cụ thể hơn, căn cứ vào gợi ý của các chuyên gia giáo dục học về việc xây dựng chương trình dạy học theo hướng tiếp cận năng lực [8; tr.252-253] [14; tr.11-12] chúng tôi cho rằng việc phát triển chủ đề tích hợp theo hướng tiếp cận năng lực cũng cần phải đáp ứng được một số yêu cầu cơ bản sau đây: 1 - Mục tiêu dạy học chủ đề tích hợp phải tường minh kết quả học tập của học sinh (các năng lực: kĩ năng, kiến thức, thái độ,) được trông đợi. 2 - Các kết quả học tập (năng lực) của học sinh phải có tính xác định, có thể định lượng, định tính, đánh giá được. 3 - Các năng lực của học sinh phải hướng đến những năng lực bậc cao (giải quyết vấn đề, tư duy phản biện, năng lực đánh giá, năng lực sáng tạo,). 4 - Chủ đề tích hợp phải tạo điều kiện, thậm chí thúc đẩy sự tương tác (thảo luận, trao đổi, tranh luận, phản biện, hợp tác,) giữa giáo viên với học sinh, giữa học sinh với nhau, góp phần tạo hứng thú cho chủ đề, tạo môi trường học tập thân thiện, tích cực cũng như phát triển sự tự tin, chủ động của học sinh. 5 - Chú trọng, thiết kế các hoạt động tìm hiểu, khám phá, trải nghiệm, vận dụng kiến thức để giải quyết các vấn đề, tình huống gắn với thực tế đời sống. 6 - Chủ đề tích hợp phải vừa tính đến kiến thức, kinh nghiệm có sẵn của học sinh vừa đòi hỏi học sinh phải có sự chủ động, tự giác, để tìm kiếm, khai thác, xử lí thông tin. Giáo viên không làm thay những việc đó. 7 - Vai trò của giáo viên là hướng dẫn, đồng hành, giúp đỡ học sinh thông qua việc học chủ đề tích hợp thay đổi chính họ, ý thức về sự thay đổi của họ và biết điều chỉnh sự thay đổi đó một cách tích cực, hữu ích nhất. 2.2. Tổng quan về thực trạng dạy học văn học trung đại Việt Nam theo chủ đề tích hợp ở trường trung học hiện nay Như đã nói trên, việc dạy học văn học trung đại Việt Nam theo chủ đề tích hợp ở trường trung học đã được triển khai nhưng chưa thực sự tạo được sự đột phá so với các phương thức truyền thống và đạt được hiệu quả phát triển năng lực người học như yêu cầu mới đặt ra. Cụ thể, như sau: Ở loại chủ đề tích hợp đơn môn, các chủ đề được tiến hành dạy học mới dừng lại ở các mối liên hệ thuần tuý kiến thức văn học (văn học sử) như: tác giả (tập trung ở các tác giả lớn, có nhiều tác phẩm được dạy học trong chương trình như: Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Nguyễn Đình Chiểu,) [5-6]; tác phẩm (tập trung ở tác phẩm lớn được dạy học nhiều nhất là Truyện Kiều) [3, 5]; thể loại (văn nghị luận trung đại, truyện thơ Nôm, thơ Nôm Đường luật,) [5, 13]; hình tượng nhân vật (như: “hình tượng người phụ nữ trong văn học trung đại Việt Nam”) [5-6]; khuynh hướng cảm Nguyễn Thanh Tùng 6 hứng (như “khuynh hướng yêu nước trong văn học trung đại Việt Nam”, “khuynh hướng nhân đạo trong văn học trung đại Việt Nam”) [5-6]; ngôn ngữ nghệ thuật (như “ngôn ngữ nghệ thuật của Nguyễn Du trong Truyện Kiều” – một chuyên đề dự kiến ở lớp 11 trong chương trình Ngữ văn Trung học phổ thông mới) [2], bút pháp (như: “bút pháp ước lệ tượng trưng trong thơ trung đại Việt Nam” một chuyên đề dự kiến ở lớp 12 trong chương trình Ngữ văn Trung học phổ thông mới) [2],v.v Đây là các chủ đề có “hình bóng” từ các chuyên đề trong chương trình văn học trung đại ở trường đại học, nặng về kiến thức văn học sử và lí luận văn học [10-11]. Các chuyên đề như vậy tuy bám sát chương trình và có hàm lượng kiến thức cao, có giá trị khoa học và sư phạm nhưng chưa thực sự tạo ra bước đột phá, đặc biệt là tạo ra hứng thú cho học sinh và bám sát hơn nữa thực tiễn đời sống và góp phần phát triển năng lực của họ. Nói một cách cụ thể và thẳng thắn hơn, các chủ đề tích hợp được đưa ra dường như chưa hoàn toàn đáp ứng được yêu cầu: “gắn với thực tiễn cuộc sống, gần gũi và hấp dẫn với người học; người học cần phải giải thích, phân tích, lập luận hoặc tiến hành các thí nghiệm, xây dựng các mô hình để giải quyết vấn đề. Chính qua đó, tạo điều kiện phát triển các phương pháp và kĩ năng cơ bản của người học như: lập kế hoạch, phân tích, tổng hợp thông tin, đề xuất các giải pháp một cách sáng tạo,; tạo cơ hội kích thích động cơ, lợi ích và sự tham gia vào các hoạt động học, thậm chí với các các HS trung bình và yếu về năng lực học” [14; tr.14]. Ở loại chủ đề tích hợp liên môn, chúng tôi hầu như chưa thấy có những chủ đề tích hợp liên môn thực sự dành cho các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam. Các chủ đề dạy học vẫn chủ yếu là chủ đề của các bài học cụ thể, sẵn có trong chương trình được tích hợp thêm một số thành tố kiến thức liên môn, liên ngành. Ở đây, có hai thiên hướng tích hợp có liên quan đến tác phẩm văn học trung đại Việt Nam. Thứ nhất, nếu lấy tác phẩm văn học trung đại Việt Nam làm “bản vị”, thì việc tích hợp liên môn sẽ dừng lại ở mức độ lồng ghép/liên hệ các kiến thức bên ngoài vào để lí giải tác phẩm hoặc liên hệ thực tiễn. Cụ thể là, khi học các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam, các giáo viên và học sinh sẽ lồng ghép vào đó các tri thức về lịch sử, địa lí, triết học, giáo dục công dân có liên quan (nhiều nhất là lồng ghép tri thức lịch sử) [6-7]. Chẳng hạn, dạy Thiên đô chiếu của Lý Thái Tổ, giáo viên và học sinh lồng ghép tri thức địa lí về Thăng Long – Hà Nội; dạy bài Nhàn của Nguyễn Bỉnh Khiêm, giáo viên và học sinh liên hệ với lí tưởng sống của thanh thiếu niên ngày nay, v.v Thứ hai, nếu lấy các tri thức thuộc các môn học, chuyên ngành khác làm “bản vị” thì tác phẩm văn học trung đại Việt Nam được lấy làm ví dụ, dẫn chứng minh hoạ. Chẳng hạn, dạy học về lịch sử Việt Nam thế kỉ XV, Bình Ngô đại cáo, đoạn trích Hiền tài là nguyên khí quốc gia sẽ được lấy làm dẫn chứng [7]; hoặc dạy về “văn hoá Việt Nam từ thế kỉ X đến giữa thế kỉ XIX” (một chủ đề tích hợp liên môn đích thực hiếm hoi), các tác phẩm văn học trung đại cũng được huy động làm minh chứng, minh trưng cho những thành tựu văn hoá [14]. Có thể thấy, ở cả hai phương diện này, việc tích hợp mới chỉ dừng lại ở mức độ lồng ghép liên hệ; các mức độ cao hơn (“vận dụng kiến thức liên môn”, “hoà trộn” trong các chủ đề “hội tụ”) vẫn chưa thực sự diễn ra. Tóm lại, có thể thấy, nếu nhìn một cách chặt chẽ, loại chủ đề tích hợp liên môn dành cho các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam thực sự chưa được phát triển và đưa vào áp dụng. 2.3. Đề xuất xây dựng một số chủ đề tích hợp trong dạy học các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam theo hướng tiếp cận năng lực 2.3.1. Định hướng xây dựng chủ đề tích hợp theo hướng tiếp cận năng lực Tác phẩm văn học trung đại Việt Nam có nội dung đa dạng, phong phú, có tính thực tiễn, gắn với đời sống rất cao. Điều này xuất phát từ đặc trưng của văn học trung đại: quan niệm về “văn học” của người trung đại rất rộng dẫn đến hiện tượng “văn sử triết bất phân” và sự tồn tại đồng thời hai bộ phận văn học (văn học chức năng và văn học nghệ thuật, trong đó văn học chức năng chiếm ưu thế) [10; tr.8-9]; tác phẩm văn học trung đại chính là kho tàng kinh nghiệm sống, ứng xử của người xưa với tự nhiên, xã hội và với chính bản thân (vì vậy có ý nghĩa giáo dục rất lớn) Phát triển chủ đề tích hợp trong dạy học Văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học theo hướng tiếp cận 7 [12;tr.7-8]. Đây chính là thuận lợi để xây dựng các chủ đề tích hợp hấp dẫn, thiết thực trong việc dạy học các tác phẩm này. Với mục tiêu nhằm phát triển năng lực toàn diện, thiết thực của học sinh, tạo ra hứng thú cho các em, đồng thời cung cấp cho các em các tri thức khái quát, tổng hợp, mang tính công cụ để có thể chiếm lĩnh được kho tàng văn học trung đại Việt Nam, rút kinh nghiệm từ việc xây dựng các chủ đề tích hợp đã có, trên cơ sở nghiên cứu dự thảo chương trình ngữ văn mới, chúng tôi đề xuất một số định hướng xây dựng chủ đề tích hợp như sau: Trước hết, ngoài các chủ đề đã được đề xuất nêu trên (chủ yếu là chủ đề nội môn, thiên về văn học sử), cần chú trọng phát triển các chủ đề có tính khái quát, liên môn, liên ngành (lịch sử, địa lí, luân lí học, văn hóa, giáo dục, pháp luật, địa phương học,). Trong đó, chúng tôi chú trọng đến các “chủ đề văn hoá” (đặc biệt là các ứng xử văn hoá đặt trên các trục quan hệ trong đó người học là trung tâm, là xuất phát điểm, cụ thể: ứng xử với bản thân, ứng xử với tự nhiên, ứng xử với xã hội, ứng xử với văn hoá nhân loại). Một sự mở rộng như vậy sẽ làm mới nội dung dạy học các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam, đồng thời đưa các nội dung dạy học chúng đến gần với các vấn đề thực tế mà học sinh có thể có hứng thú, quan tâm và và ít nhiều đều có các kinh nghiệm, liên hệ thực tế. Nhờ đó, các chủ đề dạy học sẽ có những nội dung mới mẻ, hấp dẫn cũng như có tính chất tổng hợp, khái quát và tính ứng dụng cao hơn. Thứ hai, các chủ đề được xây dựng dựa trên xương sống là nội dung căn bản của các tác phẩm văn học trung đại đã, đang và sẽ có thể được dạy học trong nhà trường các cấp. Chúng tôi vẫn chủ trương dạy học các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam một cách độc lập, không phá vỡ hoàn toàn ngành học, môn học (như ở mức độ “hoà trộn”, “xuyên môn”). Nhưng các tác phẩm văn học trung đại ở đây sẽ không được dạy học một cách đơn lẻ, độc lập như trước mà sẽ được “xâu chuỗi” lại với nhau thành các cụm, các nhóm tác phẩm có chung một chủ đề nhất định và các chủ đề này hướng đến có tính liên môn, liên ngành. Nhờ đó, sẽ không còn tình trạng dạy các tác phẩm một cách rời rạc, cô lập và có nhiều nội dung bị trùng lặp ở nhiều bài học, lớp học hoặc cấp học. Thứ ba, các chủ đề này được sử dụng một cách linh hoạt, không quá gò bó cả về cấu trúc, thành phần lẫn thời gian và đối tượng dạy học. Giáo viên và học sinh có thể lựa chọn cho mình những nội dung nhất định, tác phẩm nhất định (thậm chí có thể kết hợp cả với các tác phẩm văn học Việt Nam hoặc nước ngoài; tác phẩm văn học hiện đại) với mức độ kiến thức nhất định phù hợp trong chủ đề để tiến hành dạy học chứ không phải nhất thiết phải rập khuôn cứng nhắc, miễn cưỡng. Nói khác đi, đối với mỗi lớp học, cấp học, thì mục tiêu, yêu cầu, nội dung và phương thức hoạt động cần được thiết kế cụ thể ở các trình độ, mức độ khác nhau. Điều này cũng phù hợp với chương trình Ngữ văn mới sắp được triển khai trong thực tế (cho phép giáo viên và học sinh linh hoạt trong việc lựa chọn ngữ liệu dạy học, phương pháp triển khai dạy học, phương pháp kiểm tra đánh giá,v.v) [15]. Thứ tư, chủ đề tích hợp này sẽ được dùng để tổ chức các hoạt động đa dạng của học sinh trong đó tích hợp các khâu: đọc hiểu văn bản (theo thể loại văn học trung đại); phát triển kiến thức ngôn ngữ, giao tiếp (Tiếng Việt), xây dựng văn bản (tập làm văn) và trình bày văn bản. Qua đó, chủ đề giúp phát triển cả 4 kĩ năng của học sinh là nghe, nói, đọc, viết để phát triển các năng lực chung và năng lực đặc thù của môn ngữ văn theo định hướng của chương trình tổng thể [1] và chương trình môn ngữ văn mới [2]. Theo các định hướng trên, chúng tôi dự kiến đưa ra 10 chủ đề tích hợp để dạy học các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam. Đại thể như sau: Tt Tên chủ đề Nội dung cơ bản của chủ đề Ngữ liệu (tác phẩm/ đoạn trích) Năng lực cần đạt (khái quát) 1 Con người với thiên nhiên - Hoàn cảnh và thái độ, phương thức ứng xử của người trung đại đối với Thiên Trường vãn vọng, Côn Sơn ca, Cảnh ngày hè, Tùng Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp Nguyễn Thanh Tùng 8 trong văn học trung đại Việt Nam; thiên nhiên. - Biểu hiện của thiên nhiên trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam (bài 1), Qua đèo Ngang, Chị em Thuý Kiều, tác; Cảm thụ thơ trung đại; tạo lập văn bản nghị luận (văn học, xã hội). 2 Quan niệm về “thân thể” trong văn học trung đại Việt Nam - Quan niệm cơ bản về thân thể của người trung đại. - Biểu hiện của vấn đề thân thể trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam Thị đệ tử, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, Bánh trôi nước, Truyện Kiều, Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; Cảm thụ thơ, truyện thơ, văn tế trung đại; tạo lập văn bản nghị luận (văn học, xã hội) 3 Lí tưởng sống của con người trong văn học trung đại Việt Nam - Những lí tưởng sống cơ bản của người trung đại - Biểu hiện của lí tưởng sống trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam Thuật hoài, Chí nam nhi, Xuất dương lưu biệt, Nhàn, Cáo tật thị chúng, Bài ca ngất ngưởng Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; Cảm thụ thơ ca trung đại; tạo lập văn bản thuyết minh, nghị luận văn học. 4 Chủ quyền lãnh thổ quốc gia trong văn học trung đại Việt Nam - Quan niệm về chủ quyền lãnh thổ quốc gia của người trung đại. - Ý thức bảo vệ chủ quyền lãnh thổ quốc gia trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam Nam quốc sơn hà, Dụ chư tì tướng hịch văn, Bình Ngô đại cáo, Hoàng Lê nhất thống chí, Văn tế nghĩa sĩ Cần Giuộc, Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; phân tích văn nghị luận trung đại; tạo lập văn bản thuyết minh, nghị luận xã hội. 5 Văn hoá “đức trị” trong văn học trung đại Việt Nam - Văn hoá “đức trị” thời cổ trung đại phương Đông. - Biểu hiện của văn hoá “đức trị” trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam Quốc tộ, Thiên đô chiếu, Bạch Đằng giang phú, Bình Ngô đại cáo, Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; phân tích văn nghị luận trung đại; tạo lập văn bản nghị luận xã hội. 6 Văn hoá “pháp trị” trong văn học trung đại Việt Nam - Pháp luật thời trung đại ở Việt Nam. - Biểu hiện của văn hoá “pháp trị” trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam Thái sư Trần Thủ Độ, Chức phán sự đền Tản Viên, Chuyện cũ trong phủ chúa Trịnh, Xin lập khoa luật, Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; phân tích truyện trung đại; tạo lập, trình bày văn bản thuyết minh, nghị luận xã hội. 7 Quan niệm về hiền tài và việc sử dụng hiền tài trong - Quan niệm về hiền tài và phương thức tuyển dụng nhân tài thời trung đại. - Biểu hiện của sự trọng Hiền tài là nguyên khí của quốc gia, Chiếu cầu hiền, Luận học pháp, xin lập khoa luật, Vịnh Tiến Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; phân tích, cảm thụ thơ trung đại, văn nghị Phát triển chủ đề tích hợp trong dạy học Văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học theo hướng tiếp cận 9 văn học trung đại Việt Nam dụng nhân tài và các phương thức tuyển dụng, đào tạo nhân tài trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam sĩ giấy, Vịnh khoa thi Hương, luận trung đại; tạo lập, trình bày văn bản thuyết minh, nghị luận xã hội. 8 Thân phận người phụ nữ trong văn học trung đại Việt Nam - Địa vị người phụ nữ thời cổ - trung đại. - Đời sống, vẻ đẹp và khát vọng của người phụ nữ trong trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam Người con gái Nam Xương, Lấy chồng chung và “hiện tượng thơ Nôm” Hồ Xuân Hương, Truyện Kiều, Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; phân tích tác phẩm tự sự trung đại (truyện văn xuôi, truyện thơ); tạo lập, trình bày văn bản nghị luận văn học. 9 Giao thông, liên lạc trong văn học trung đại Việt Nam - Tình hình giao thông, liên lạc thời trung đại và những hệ quả. - Dấu ấn của tình hình giao thông liên lạc trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam Quy hứng, Thượng kinh kí sự, Kiều ở lầu Ngưng Bích, Qua đèo Ngang, Sau phút chia li, Thuý Sinh từ biệt Thuý Kiều, Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; cảm thụ tác phẩm trữ tình trung đại (thơ, kí); tạo lập, trình bày văn bản nghị luận văn học. 10 Thăng Long – Hà Nội trong văn học trung đại Việt Nam - Khái quát về đặc điểm địa lí và lịch sử phát triển của Thăng Long – Hà Nội thời trung đại. - Dấu ấn Thăng Long – Hà Nội trong một số tác phẩm văn học trung đại Việt Nam Thiên đô chiếu, Tụng giá hoàn kinh sư, Quang Trung đại phá quân Thanh, Thượng kinh kí sự, Thăng Long thành hoài cổ, Thăng Long (bài 1) , Tự học, tự nghiên cứu; Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; phân tích, cảm thụ tác phẩm tự sự và trữ tình trung đại; tạo lập, trình bày văn bản thuyết minh, nghị luận. Vì dung lượng có hạn của một bài báo, ở đây, chúng tôi chỉ xin trình bày chi tiết một chủ đề để minh hoạ cho ý tưởng và dự kiến triển khai của mình. 2.3.2. Xây dựng một chủ đề minh hoạ a. Tên chủ đề: “Quan niệm về hiền tài và việc sử dụng hiền tài trong văn học trung đại Việt Nam”. b. Lí do chọn chủ đề: Vấn đề “nhân lực” cho xã hội thời nào cũng quan trọng. Sử dụng được nhân lực tốt khiến xã hội phồn vinh, đất nước phát triển. Ngược lại, đất nước lụn bại nếu như nhân lực, nhân tài không được trọng dụng, phát huy. “Hiền tài” là hạt nhân của “nhân lực”, nói khác đi là một loại “nhân lực” chất lượng cao mà xã hội thời nào cũng phải quan tâm sử dụng nếu muốn “khai thác”, phát huy giá trị của nhân tố này. “Hiền tài” cũng gắn chặt với vấn đề phát triển con người, đặc biệt là con người cá thể, vấn đề an sinh xã hội, phát triển đất nước, Vì vậy, việc tìm hiểu chủ đề này cũng rất cần thiết đối với học sinh, nhất là học trung trung học phổ thông. Qua chủ đề này, học sinh nắm được một số quan niệm về “hiền tài” trong quá khứ; hiểu được, và từ đó tự phát hiện được, biểu hiện của chúng trong một số tác phẩm/đoạn trích văn học trung đại Việt Nam (và cũng có thể rộng hơn thế) như: Hiền tài là nguyên khí của quốc gia (Thân Nhân Trung), Chiếu cầu hiền (Ngô Thì Nhậm), Luận học pháp (Nguyễn Thiếp), Xin lập khoa luật (Nguyễn Trường Tộ) Vịnh Tiến sĩ giấy (Nguyễn Khuyến), Vịnh khoa thi Hương (Trần Tế Xương),. Quan trọng hơn, học sinh sẽ có rút ra những bài học, kinh nghiệm và quan điểm sống tích cực liên quan đến “hiền tài”, những vấn đề có thể liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp tới bản thân họ, những Nguyễn Thanh Tùng 10 người xung quanh họ và lớn hơn là với xã hội, đất nước trong hiện tại và tương lai mà cốt lõi nhất là sự ứng xử đúng đắn, nhân văn đối với “hiền tài”. Chủ đề này có thể được giảng dạy ở lớp 10 và lớp 11 trong chương trình Ngữ văn trung học phổ thông với thời lượng khoảng 12 tiết trên lớp và thời gian tự học của học sinh tại nhà. c. Mục tiêu của chủ đề: - Về kiến thức + HS nắm được một số quan điểm, chính sách, cách thức sử dụng của người xưa đối với “hiền tài”; hiểu được những ưu, nhược điểm của chúng. + HS nắm được biểu hiện của những quan điểm, chính sách, cách thức trên trong một số tác phẩm văn học trung đại được học trong nhà trường. - Về kĩ năng + HS có kĩ năng tìm kiếm, tra cứu, tổng hợp thông tin; biết dùng các tri thức văn hóa, lịch sử, cụ thể để minh chứng cho các thông tin khái quát. + HS vận dụng các tri thức của chủ đề để tìm hiểu, lí giải các tác phẩm có hàm chứa chủ đề, vấn đề này theo hướng tiếp cận văn hoá. Cũng có thể vận dụng tri thức của chủ đề này để lí giải, tiếp cận các tác phẩm của chủ đề khác. + HS có kĩ năng đọc hiểu các văn bản thuộc các thể loại trung đại như thơ Đường luật, văn nghị luận trung đại. + HS có kĩ năng viết, trình bày các loại văn thuyết minh, nghị luận xã hội, trong đó biết thể hiện năng lực bình luận, đánh giá, phản biện, bảo vệ ý kiến cá nhân. - Về thái độ + HS biết tiếp thu chân thành và có phê phán quan điểm, nhận thức và ứng xử của người xưa đối với nhân tài. + HS có cái nhìn và ứng xử đúng đắn với “tài năng”, “nhân tài” trong thực tế đời sống hiện đại.  Hướng tới hình thành và phát triển các năng lực: Tự học, tự nghiên cứu (tìm kiếm tài liệu, thông tin,); Giải quyết vấn đề và sáng tạo; Giao tiếp, hợp tác; Năng lực tự đánh giá, phản biện; Sử dụng ngôn ngữ; Phân tích – tổng hợp thông tin; Năng lực đọc hiểu văn bản (nghị luận và thơ); Năng lực tạo lập văn bản (nghị luận, thuyết minh), d. Cấu trúc nội dung của chủ đề Nội dung chính của chủ đề bao gồm các vấn đề sau: ND1 ND2 ND3 ND4 ND5 Quan niệm của người xưa về nhân tài Các phương thức tuyển chọn, thu hút nhân tài chủ yếu của người xưa (thi cử, tự tiến cử, bảo cử, đề cử,) Hiền tài và vận mệnh quốc gia: - Hiền tài là nguyên khí của quốc gia (Thân Nhân Trung) - Chiếu cầu hiền (Ngô Thì Nhậm) Phương pháp học và thi thời xưa: - Luận học pháp (Nguyễn Thiếp) - Xin lập khoa luật (Nguyễn Trường Tộ) Mặt trái của khoa cử thời xưa: - Vịnh Tiến sĩ giấy (Nguyễn Khuyến) - Vịnh khoa thi hương (Trần Tế Xương) e. Tiến trình dạy học chủ đề (sơ lược) Hoạt động 1: HS tìm kiếm tài liệu, nghiên cứu (GV có chỉ dẫn) và thảo luận về quan niệm của người xưa về nhân tài (GV có thể tổng kết). Hoạt động 2: HS tìm kiếm tài liệu, nghiên cứu (GV có chỉ dẫn) và thảo luận về các phương thức tuyển chọn, thu hút nhân tài chủ yếu của người xưa (GV có thể tổng kết). Hoạt động 3: Đọc hiểu văn bản Hiền tài là nguyên khí của quốc gia (tiến hành như hoạt động đọc hiểu hiện nay, nhưng giáo viên chỉ đóng vai trò hướng dẫn đọc hiểu, tăng cường sự trao đổi, thảo luận bằng hệ thống các câu hỏi, gợi ý, gợi dẫn hoặc tăng cường sự nhập vai, trải nghiệm, Phát triển chủ đề tích hợp trong dạy học Văn học trung đại Việt Nam ở trường trung học theo hướng tiếp cận 11 theo các phương pháp dạy học tích cực, hướng đến phát triển năng lực đọc hiểu, phân tích văn bản văn chương cho người học – viết tắt: ĐHHN). Hoạt động 4: Đọc hiểu văn bản Chiếu cầu hiền (ĐHHN). Hoạt động 5: Thảo luận, viết bài thuyết minh về chính sách trọng dụng nhân tài của triều Lê sơ và triều Tây Sơn (có thể kết hợp với viết ở nhà). Hoạt động 6: Đọc hiểu văn bản Luận học pháp (ĐHHN). Hoạt động 7: Đọc hiểu văn bản Xin lập khoa luật (ĐHHN). Hoạt động 8: Thảo luận, xây dựng đề cương và viết bài nghị luận về nội dung học, cách học thời xưa, liên hệ với nội dung học, cách học ngày nay (có thể viết và hoàn thiện bài viết ở nhà sau đó với tư cách bài tập về nhà) Hoạt động 9: Đọc hiểu văn bản Vịnh Tiến sĩ giấy (ĐHHN). Hoạt động 10: Đọc hiểu văn bản Vịnh khoa thi hương (ĐHHN). Hoạt động 11: Thảo luận, viết bài nghị luận về mặt trái của khoa cử truyền thống, liên hệ với thực tế thi cử ngày nay (hoặc về vấn đề: hiện tượng sùng bái bằng cấp, học vị, danh vị của người xưa, liên hệ thực tế ngày nay) (1 tiết) (có thể kết hợp với việc chuẩn bị hoặc viết nháp ở nhà từ trước hoặc hoàn thiện bài viết ở nhà sau đó). Hoạt động 12: Tìm hiểu/mở rộng về từ Hán Việt trong các văn bản đã học (chú trọng việc học sinh tự tra cứu, tìm hiểu, sử dụng). Hoạt động 13: Trình bày các bài viết tại lớp (có thể cho trình bày theo nhóm để tiết kiệm thời gian – các nhóm tự chọn ra bài viết tiêu biểu để trình bày). Hoạt động 14: Tham quan dã ngoại hoặc xem tranh ảnh, băng hình (video clip) tư liệu (về Văn Miếu, văn chỉ, gắn với trường học xưa); viết thu hoạch hoặc thảo luận về kết quả tham quan dã ngoại (vào thời điểm thích hợp). g. Kiểm tra đánh giá Đánh giá học sinh theo thang bậc (sẽ được thiết kế chi tiết cho bài căn cứ vào đối tượng học sinh, mục tiêu, chuẩn đầu ra được xác định theo tổng thể chuẩn đầu ra của chương trình môn học): nhận biết, thông hiểu, vận dụng (thấp, cao), phân tích, tổng hợp, đánh giá) các vấn đề liên quan đến chủ đề. Đánh giá học sinh cũng cần lưu ý đến lứa tuổi, trình độ, cấp học, lớp học. Việc đánh giá này được thực hiện thông qua chính quá trình tham gia của học sinh vào các hoạt động đã nêu hoặc việc hoàn thành các bài tập được tiến hành trong hoặc sau quá trình dạy học chủ đề. 3. Kết luận Xây dựng chủ đề tích hợp trong dạy học theo hướng tiếp cận năng lực, về mặt lí thuyết, không phải là một vấn đề hoàn toàn mới. Nhưng việc triển khai, áp dụng nó trong các môn học, bài học cụ thể trong nhà trường thì luôn là vấn đề thời sự, một việc làm cần thiết và hữu ích góp phần vào sự nghiệp đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục quốc gia. Trước thực trạng còn “ngổn ngang” của việc dạy học tác phẩm văn học trung đại trong nhà trường trung học theo phương thức này, chúng tôi mạnh dạn đề xuất một số định hướng xây dựng chủ đề tích hợp liên quan đến các tác phẩm đó; dự kiến một số chủ đề cụ thể và sản phẩm minh hoạ. Chúng tôi hiểu rằng những đề xuất, dự kiến trên mới chỉ dừng ở mức độ ý tưởng, đại lược và cần tiếp tục được cụ thể hoá, hoàn thiện hoá mới mong đạt được những mục tiêu mong đợi. Những việc đó sẽ dành cho những công trình quy mô, dài hơi hơn trong tương lai. Nhưng chúng tôi cũng hi vọng rằng, những đề xuất, dự kiến ở đây sẽ có ý nghĩa tham khảo nhất định cho những người xây dựng chương trình, viết sách giáo khoa Ngữ văn trung học hay những giáo viên trực tiếp dạy học các nội dung liên quan đến các tác phẩm văn học trung đại Việt Nam hiện nay. Lời cảm ơn: Bài viết nhận được sự tài trợ từ Đề tài Khoa học công nghệ cấp Bộ, mã số B-2017- SPH-25. Nguyễn Thanh Tùng 12 TÀI LIỆU THAM KHẢO [1] Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2017. Chương trình Giáo dục phổ thông (Chương trình giáo dục tổng thể), Hà Nội. Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. [2] Bộ Giáo dục & Đào tạo, 2018. Chương trình giáo dục phổ thông môn Ngữ văn (dự thảo), Hà Nội. [3] Bộ Giáo dục và Đào tạo, 2017. Ngữ văn (6,7,8,9,10,11). Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. [4] Nguyễn Đức Can, Lê Thời Tân, 2017. Xung quanh việc tích hợp Văn – Sử trong chương trình dạy học phổ thông hiện nay. Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội (Nghiên cứu giáo dục), Tập 33, số 1 (2017), tr.58-64. [5] Trương Dĩnh, 2007. Thiết kế dạy học Ngữ văn 10 theo hướng tích hợp. Nxb Giáo dục, Hà Nội. [6] Nguyễn Thị Phú Gia, 2014. Dạy học văn học Việt Nam trung đại ở trung học cơ sở theo quan điểm tích hợp. Luận văn Thạc sĩ, Đại học Vinh. [7] Trần Thị Hoa, 2014. Tích hợp kiến thức lịch sử - văn hoá trong dạy học phần văn học trung đại (Ngữ văn 11). Tạp chí Giáo dục, số 342 (kì 2 tháng 9), tr.41- 43. [8] Marjorie Y. Lipson, Sheila W. Valencia, Karen K. Wixon and Charles W. Peters, 1993. Integration and Thematic Teaching: Integration to Improve Teaching and Learning, Language Arts, Vol. 70, No. 4 (Integrated Language Arts Instruction), pp. 252-263. [9] Pigdon, K. & Woolley, M., 1992. The Big Picture, Eleanor Curtain Publishing House, Victoria, Australia. [10] Lã Nhâm Thìn (chủ biên), 2011. Giáo trình văn học trung đại Việt Nam. Nxb Giáo dục, Hà Nội. [11] Lã Nhâm Thìn, Vũ Thanh (đồng chủ biên), 2015. Giáo trình văn học trung đại Việt Nam, tập 2. Nxb Giáo dục Việt Nam, Hà Nội. [12] Trần Nho Thìn, 2017. Phương pháp tiếp cận văn hoá trong nghiên cứu và giảng dạy văn học. Nxb Giáo dục Việt Nam, Đà Nẵng. [13] Lã Phương Thuý, 2015. Dạy học thơ Nôm Đường luật ở trung học phổ thông theo quan điểm dạy học tích hợp. Tạp chí Giáo dục (số đặc biệt), tháng 6/2015, tr.82-85. [14] Trần Thị Thanh Thuỷ (Chủ biên), 2016. Dạy học tích hợp phát triển năng lực học sinh, Quyển 2 (Khoa học xã hội). Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. [15] Nguyễn Minh Thuyết, 2016. Tích hợp trong sách giáo khoa Ngữ văn mới. Tạp chí Đại học Sài Gòn - Niên san Bình luận văn học, tr.4-13. ABSTRACT Developing integrated topics for teaching Vietnamese medieval literature in high school based on competency approach Nguyen Thanh Tung Faculty of Philology, Hanoi National University of Education From the current fact of applying integrated teaching for Vietnamese medieval literature in high schools in Vietnam (including developing integrated topics), the paper aims to define neccessary directions for developing integrated topics in order to improve educational efficiency in the teaching Vietnamese medieval literature from competency approaching perspective. In those directions, the paper puts forward a series of integrated topics (demonstrasted by a specific topic) in thematic teaching which focus on developing core competencies for high school students. We hope that those recommendations will be useful to curriculum makers, textbook composers and philology teachers of high schools. Keywords: Integrated topic, competency approach, Vietnamese medieval literature, high school philology, thematic teaching.