Nông nghiệp - Chương 3: Sinh vật hại nông sản trong quá trình bảo quản

Ch−¬ng 3 sinh vËt h¹i n«ng s¶n trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n 3.1. Vi sinh vËt .....................................................................................................................54 3.1.1. C¸c lo¹i h×nh vi sinh vËt ........................................................................................54 3.1.2. Sù tÝch tô vμ x©m nhËp cña vi sinh vËt...................................................................55 3.1.3. §iÒu kiÖn ph¸t triÓn vμ t¸c h¹i cña vi sinh vËt.......................................................56 3.2. C«n trïng h¹i n«ng s¶n .................................................................................................59 3.2.1. Thμnh phÇn s©u mät chÝnh h¹i n«ng s¶n trong kho...............................................59 3.2.2. §Æc ®iÓm h×nh th¸i vμ ®êi sèng mét sè s©u mät chÝnh..........................................60 3.2.3. Nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña c«n trïng .....................................62 3.2.4. Tæn thÊt do c«n trïng g©y ra vμ biÖn ph¸p phßng trõ............................................65 3.3. Chuét h¹i n«ng s¶n trong kho .......................................................................................70 3.3.1. TËp tÝnh sinh ho¹t cña mét sè lo¹i chuét th−êng gÆp trong kho............................70 3.3.2. BiÖn ph¸p phßng trõ ..............................................................................................71 53 3.1. Vi sinh vËt 3.1.1. C¸c lo¹i h×nh vi sinh vËt N«ng s¶n phÈm nÕu ®uîc b¶o qu¶n trong ®iÒu kiÖn kh«ng tèt sÏ xuÊt hiÖn hÖ vi sinh vËt cã ®ñ mμu s¾c, xanh, x¸m, ®á, tr¾ng, vμng,...vμ cã mïi mèc, thèi r÷a. ChÝnh nh÷ng lo¹i vi sinh vËt nμy ®· lμm h− háng, biÕn chÊt n«ng s¶n. Trªn mçi lo¹i n«ng s¶n kh¸c nhau th−êng xuÊt hiÖn c¸c nhãm vi sinh vËt kh¸c nhau, mçi nhãm cã kh¶ n¨ng thÝch øng víi ®iÒu kiÖn sèng nhÊt ®Þnh. VÝ dô: trªn h¹t th−êng thÊy c¸c lo¹i nÊm mèc, trªn rau th× th−êng cã nhiÒu lo¹i vi khuÈn, nÊm men, nÊm mèc. Cã nhiÒu lo¹i vi sinh vËt kh¸c nhau h¹i n«ng s¶n vμ ng−êi ta ®· dùa vμo ph−¬ng thøc sinh sèng cña chóng, chia ra lμm 3 nhãm chÝnh sau: a) Vi sinh vËt phô sinh Lo¹i nμy tån t¹i trªn h¹t tíi 90% lμ do vËn chuyÓn tõ rÔ, th©n c©y lªn h¹t, nhÊt lμ ®èi víi nh÷ng lo¹i h¹t míi thu ho¹ch vÒ. Nh÷ng vi sinh vËt nμy tån t¹i víi mét l−îng kh¸ lín ë rÔ c©y, nã thμnh phÇn chñ yÕu cña khu hÖ vi sinh vËt rÔ cñ. §iÓn h×nh lμ loμi Pseudomonas herbicola vμ Pseudomonas fluorescens. Ph−¬ng thøc dinh d−ìng cña vi sinh vËt phô sinh: - Trùc tiÕp ph¸ ho¹i trªn tÕ bμo chñ - Hót nh÷ng vËt chÊt sèng trong tÕ bμo ký chñ. Do ®ã, chóng cã mèi quan hÖ t−¬ng quan mËt thiÕt víi c−êng ®é trao ®æi chÊt vμ søc sèng cña c©y. §iÒu nμy cã nghÜa lμ trªn nh÷ng c©y, h¹t khoÎ m¹nh th× vi sinh vËt ph¸t triÓn m¹nh, cßn ng−îc l¹i th× rÊt Ýt hoÆc bÞ tiªu diÖt . Vi sinh vËt phô sinh nh− Pseudomonas herbicola ë trªn h¹t cã t¸c dông øc chÕ mét sè nÊm vμ vi khuÈn kh¸c, chóng th−êng tån t¹i ®éc lËp víi nhau. Qua nhiÒu nghiªn cøu ng−êi ta ®· chøng minh ®−îc r»ng víi mét l−îng Pseudomonas herbicola nhÊt ®Þnh, cã thÓ ph¸n ®o¸n tÝnh æn ®Þnh cña viÖc b¶o qu¶n vμ tr¹ng th¸i cña h¹t. Loμi vi sinh vËt tån t¹i trªn h¹t víi sè l−îng lín th−êng chØ ra r»ng h¹t Êy lμ h¹t tèt vμ an toμn. §èi víi rau qu¶ vμ n«ng s¶n phÈm kh¸c th× lo¹i vi sinh vËt phô sinh th−êng kh«ng cã hoÆc rÊt Ýt. b) Vi sinh vËt ho¹i sinh Vi sinh vËt cã thÓ ph©n bè tËp trung trªn bÒ mÆt n«ng s¶n hoÆc bªn trong n«ng s¶n phÈm nh−ng th−êng ë trªn bÒ mÆt nhiÒu h¬n. Lo¹i vi sinh vËt nμy th−êng cã nhiÒu trong kh«ng khÝ vμ c¸c lo¹i h¹t bôi, do ®ã chóng cã thÓ b¸m vμo bÊt cø vÞ trÝ nμo trªn n«ng s¶n phÈm. Vi sinh vËt ho¹i sinh chñ yÕu lμ nh÷ng lo¹i nÊm ph¸t sinh ph¸t triÓn rÊt m¹nh trªn c¸c ®èi t−îng h¹t, rau qu¶ vμ mét sè n«ng s¶n phÈm kh¸c. Mét sè lo¹i ®iÓn h×nh th−êng gÆp Aspergillus penicillium, Micrococcus collectotricum, Helmintho sporium. Sè l−îng nÊm mèc trªn h¹t rÊt lín Morgeuthaler ®· ®Õm ®−îc 416,000,00 ®¸m nÊm trªn 1 gam h¹t bÞ mèc. ë rau qu¶ trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n th−êng m¾c bÖnh nÊm sîi, kh«ng khÝ Èm cña kho b¶o qu¶n lμ ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho lo¹i nμy ph¸t triÓn. Lo¹i nÊm mèc Penicillium glaucum th−êng xuÊt hiÖn ë lo¹i rau t−¬i vμ c¸c s¶n phÈm ®· ®uîc chÕ biÕn nh− møt qu¶ kh«. Trong nhãm vi sinh vËt ho¹i sinh, ngoμi c¸c lo¹i nÊm mèc ra ta cßn gÆp nhiÒu lo¹i vi khuÈn vμ x¹ khuÈn kh¸c nhau, chóng bao gåm c¶ loμi t¹o thμnh bμo tö. Cã loμi trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn s¶n sinh ra axit lactic, cã loμi l¹i s¶n sinh ra giÊm, axit bÐo. ChÝnh nh÷ng s¶n phÈm nμy ®· lμm ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng n«ng s¶n phÈm b¶o qu¶n. Trªn c¸c lo¹i h¹t trong kho ng−êi ta ®· ph¸t hiÖn ®−îc gÇn 100 loμi vi khuÈn kh¸c nhau, nh−ng th−êng gÆp h¬n c¶ lμ Bactericum herbicola, Bact. putidum, Bact. colli, Bact. progidious,... 54 ë rau qu¶ chñ yÕu lμ lo¹i vi khuÈn Bacillus subtilus, Bact. mesentercus, Bact. vullgaris ph©n huû protit, pectin,... vμ lo¹i Bact. celluloza ph©n huû celluloza. §èi víi x¹ khuÈn, ng−êi ta th−êng thÊy trªn c¸c lo¹i h¹t ngò cèc mμ Ýt thÊy nã xuÊt hiÖn trªn rau qu¶, chñ yÕu thuéc nhãm Steptpmyces. §Æc ®iÓm sinh sèng cña vi sinh vËt ho¹i sinh lμ tõ nh÷ng chÊt h÷u c¬ ®· bÞ ph¸ huû, chóng lÊy thøc ¨n ®ång thêi ph¸ huû nh÷ng c¬ thÓ sèng cã søc sèng thÊp vμ tÝnh chèng yÕu. VÝ dô loμi Aspergillus vμ Penicillium kh«ng nh÷ng cã lo¹i men cã n¨ng lùc ph©n gi¶i rÊt lín mμ cßn cã kh¶ n¨ng tiÕt ra nh÷ng chÊt ®éc ®èi víi n«ng s¶n phÈm mμ ng−êi ta th−êng gäi lμ Aflatoxin. VÒ nguåin gèc ph¸t sinh lo¹i vi sinh vËt ho¹i sinh, ng−êi ta c¨n cø vμo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña nhiÒu n−íc ®· kÕt luËn lμ lo¹i nμy Ýt tån t¹i trªn ®ång ruéng mμ chØ khi thu ho¹ch vÒ ®Ó nh÷ng n¬i Èm −ít th× thÊy xuÊt hiÖn mét l−îng lín Aspergillus vμ Penicillium. c) Vi sinh vËt ký sinh, b¸n ký sinh vμ céng sinh Ký sinh theo nghÜa réng lμ sù kÕt hîp gi÷a ký chñ vμ vËt chñ. VËt ký sinh cã quan hÖ víi vËt chñ ë chæ - LÊy chÊt sinh tr−ëng cña ký chñ (toμn bé hay tõng bé phËn) ë mét t×nh tr¹ng nhÊt ®Þnh, do sù kÕt hîp ®ã mμ ký chñ bÞ h¹i. - HoÆc ký sinh g©y h¹i cho ký chñ kh«ng lín vμ còng cã thÓ ë t×nh tr¹ng sù kÕt hîp ®ã vÒ mét ý nghÜa cã thÓ tho¶ m·n yªu cÇu cña 2 bªn (2 bªn ®Òu cã lîi), tr−êng hîp nμy gäi lμ céng sinh. NÊm ký sinh trªn h¹t chñ yÕu lμ ký sinh, b¸n ký sinh vμ céng sinh, nh÷ng lo¹i vi sinh vËt nμy ®¹i bé phËn tõ ®ång ruéng chuyÓn tíi. Mét sè nÊm th−êng gÆp Alternaria Cladosporium Helminthosporium Curvularia Nigospora Pellicularia Cephalosporium Gibberella zeae Dipladia zeae Ustilago tritici Ustilagomuda Mét sè vi khuÈn thuéc nhãm nμy chñ yÕu sèng ho¹i sinh theo nÊm vμ b¸n ký sinh. Ngoμi ra cã mét sè nguån nÊm bÖnh co tÝnh chuyªn tÝnh cao, lo¹i nμy trong ®iÒu kiÖn b¶o qu¶n b×nh th−êng kh«ng ph¸t triÓn, nh−ng nÕu t×nh tr¹ng hμm l−îng n−íc cña n«ng s¶n kh¸ cao, nhiÖt ®é trong khèi n«ng s¶n thÝch nghi cho chóng th× nh÷ng vi sinh vËt nμy míi ph¸t triÓn. Tãm l¹i trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n vi sinh vËt ho¹i sinh cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®Õn chÊt l−îng h¹t vμ n«ng s¶n. 3.1.2. Sù tÝch tô vμ x©m nhËp cña vi sinh vËt Vi sinh vËt trong khèi n«ng s¶n phÈm gåm cã 4 nhãm vi khuÈn, nÊm men, nÊm mèc, x¹ khuÈn. Ngoμi ra cãn cã mét sè lo¹i kh¸c nh−ng kh«ng ®¸ng kÓ. Trong c¸c nhãm nμy ®èi víi h¹t khoÎ b×nh th−êng ch−a bÞ vi sinh vËt ph¸ ho¹i th× chñ yÕu lμ vi khuÈn, riªng ng« Ýt vi khuÈn mμ chñ yÕu lμ bμo tö nÊm mèc, ®èi víi c¸c lo¹i rau qu¶ th× chñ yÕu lμ c¸c lo¹i nÊm sîi, nÊm mèc vμ nÊm men. nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña hÖ vi sinh vËt trong khèi h¹t còng nh− trong rau qu¶ kÓ tõ khi ë ngoμi ®ång. Ng−êi ta thÊy r»ng, vi sinh vËt ®−îc ®−a vμo trong kho cïng víi n«ng s¶n phÈm, víi c¸c vËt lÉn t¹p nh− ®Êt, c¸t, bôi b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c nhau. 55 Khi thu ho¹ch n«ng s¶n phÈm do qu¸ tr×nh tuèt, ®Ëp, ph¬i, vËn chuyÓn lμm cho ®a sè s¶n phÈm bÞ nhiÔm vi sinh vËt vμ chÝnh nh÷ng s¶n phÈm nμy ®−îc ®−a vμo kho råi ph¸t triÓn trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n. MÆt kh¸c khi truèt h¹t, vËn chuyÓn lμm cho h¹t bÞ trãc vá hoÆc rau qu¶ bÞ dËp n¸t vμ ®«i khi do xÕp ®èng n«ng s¶n lμm cho sù h« hÊp khèi n«ng s¶n t¨ng lªn, sÏ lμm t¨ng nhiÖt ®é, h¬i n−íc trong khèi n«ng s¶n ng−ng tô t¹o ®iÒu kiÖn cho sù ph¸t triÓn cña vi sinh vËt. Vi sinh vËt kh«ng ngõng x©m nhËp vμo khèi n«ng s¶n phÈm khi thu ho¹ch mμ ngay c¶ trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n, nÕu kho tμng, dông cô kh«ng ®uîc vÖ sinh s¹ch sÏ, sÏ lμm cho vi sinh vËt tõ c¸c nguån ®ã x©m nhËp vμo khèi n«ng s¶n trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n. HoÆc do kh«ng thËn träng mμ ®æ khèi n«ng s¶n phÈm bÞ nhiÔm vi sinh vËt vμo khèi n«ng s¶n phÈm ch−a bÞ nhiÔm, còng lμm cho sè l−îng vi sinh vËt trong kho b¶o qu¶n t¨ng lªn. Ngoμi ra vi sinh vËt x©m nhiÔm vμo n«ng s¶n phÈm cã thÓ qua con ®−êng tõ c«n trïng, chuét, chim chãc,...bëi c¸c ®èi t−îng nμy cã thÓ mang theo vi sinh vËt hoÆc bμo tö trªn m×nh chóng khi x©m nhËp vμo kho b¶o qu¶n. 3.1.3. §iÒu kiÖn ph¸t triÓn vμ t¸c h¹i cña vi sinh vËt 3.1.3.1. §iÒu kiÖn ph¸t triÓn cña vi sinh vËt Trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n sù ph¸t triÓn cña vi sinh vËt chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu yÕu tè. Ta xÐt mét sè yÕu tè ¶nh h−ëng chÝnh sau ®©y: a) ¶nh h−ëng cña ®é Èm kh«ng khÝ vμ thuû phÇn n«ng s¶n §é Èm kh«ng khÝ vμ thuû phÇn n«ng s¶n lμ 2 yÕu tè quan träng nhÊt quyÕt ®Þnh kh¶ n¨ng sinh s¶n vμ ph¸ ho¹i cña vi sinh vËt. Trong thμnh phÇn tÕ bμo cña vi sinh vËt, n−íc chiÕm 70-90%, n−íc lμ chÊt cÇn thiÕt cho qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi÷a tÕ bμo víi m«i tr−êng xung quanh. Khi ®é Èm kh«ng khÝ thÊp sÏ lμm cho vi sinh vËt bÞ mÊt n−íc, lμm rèi lo¹n qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt trong cë thÓ chóng vμ nÕu l−îng n−íc bÞ mÊt nhiÒu sÏ lμm cho vi sinh vËt bÞ chÕt. Ng−îc l¹i, ®é Èm kh«ng khÝ cao t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho vi sinh vËt ho¹t ®éng, bëi v× kh«ng nh÷ng nã t¹o ra m«i tr−êng Èm −ít thÝch hîp cho vi sinh vËt ph¸t triÓn mμ ®é Èm kh«ng khÝ cßn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi thuû phÇn n«ng s¶n, do ®ã ë ®é Èm cao th× thuû phÈn n«ng s¶n còng t¨ng lªn. Cßn ®èi víi thuû phÇn n«ng s¶n, nÕu thÊp (nhá h¬n hoÆc b»ng thuû phÇn an toμn) th× c¸c chÊt dinh d−ìng kh«ng thÓ thÊm vμo tÕ bμo ®−îc, do ®ã vi sinh kh«ng thÓ lÊy thøc ¨n tõ bªn ngoμi ®−îc vμ nã sÏ lμm qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña chóng bÞ ng−ng trÖ hoÆc cã thÓ bÞ tiªu diÖt. Khi thuû phÇn n«ng s¶n cao, c¸c chÊt men trong s¶n phÈm ho¹t ®éng m¹nh, protein, tinh bét vμ c¸c chÊt kh¸c bÞ ph©n gi¶i thμnh c¸c chÊt ®¬n gi¶n, dÔ hoμ tan thÈm thÊu vμo tÕ bμo vi sinh vËt lμm cho nã ph¸t triÓn m¹nh. Thùc tÕ b¶o qu¶n thÊy r»ng nh÷ng s¶n phÈm cã hμm l−îng n−íc cao nh− rau qu¶, th× vi sinh vËt ph¸t triÓn m¹nh lμm cho s¶n phÈm chãng háng. §èi víi n«ng s¶n cã thuû phÇn thÊp mÆc dï cã thÓ cã nh÷ng vi sinh vËt tån t¹i, song ho¹t ®éng cña chóng kh«ng biÓu hiÖn râ rÖt, v× thÕ s¶n phÈm cã thÓ b¶o qu¶n ®−îc l©u mμ Ýt bÞ h− háng. Do ®ã trong c«ng t¸c b¶o qu¶n cÇn chó ý c¸c ®iÓm sau ®©y: - H¹ thÊp thuû phÇn cña n«ng s¶n phÈm xuèng thuû phÇn an toμn tr−íc khi nhËp kho. - Kh«ng ®ãng gãi nhËp kho ë nh÷ng n¬i cã ®é Èm cao, - N«ng s¶n phÈm cÇn ®−îc b¶o qu¶n trong kho kh« r¸o, c¸ch nhiÖt, c¸ch Èm tèt. - Gi÷ ®é Èm t−¬ng ®èi ë møc thÊp nhÊt cã thÓ, trong c¸c ph−¬ng tiÖn b¶o qu¶n (trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n tiÕn hμnh ®iÒu chØnh hÖ thèng th«ng giã cho thÝch hîp) b) ¶nh h−ëng cña nhiÖt ®é C¸c vi sinh vËt kh¸c nhau cÇn nhiÖt ®é sinh tr−ëng ë c¸c møc kh¸c nhau, mçi lo¹i vi sinh vËt ph¸t triÓn trong mét kho¶ng nhiÖt giíi h¹n thÝch hîp, nÕu chªnh lÖch nhiÖt ®é ®ã th× ho¹t ®éng sèng cña chóng gi¶m hoÆc chÊm døt hoμn toμn. 56 Dùa vμo giíi h¹n nhiÖt ®é mμ ng−êi ta chia vi sinh vËt ra lμm 3 nhãm: - Nhãm chÞu l¹nh cã thÓ ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é gÇn 00C, nhiÖt ®é thÝch hîp cña nhãm nμy tõ 10 ®Õn 200C. - Nhãm −a Èm, thÝch hîp ë nhiÖt ®é 20 - 400C. Trong khèi h¹t l−¬ng thùc vμ c¸c lo¹i h¹t chñ yÕu lμ nhãm vi sinh vËt −a nhiÖt ®é Èm, do ®ã ®iÒu kiÖn khÝ hËu ë n−íc ta rÊt thÝch hîp cho nhãm vi sinh vËt nμy ph¸t triÓn, ®Æc biÖt lμ nÊm mèc. - Nhãm vi sinh vËt −a nhiÖt ®é cao, phat triÓn m¹nh ë 50 - 600C vμ thËm chÝ ho¹t ®éng m¹nh ë 70 - 800C. NÕu nhiÖt ®é thÊp th× qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña vi sinh vËt gi¶m xuèng nh−ng cã thÓ ë d¹ng bμo tö. Nh×n chung ®a sè vi sinh vËt kh«ng ph¸t triÓn ®−îc ë nhiÖt ®é d−íc 00C. Lîi dông ®Æc tÝnh nμy nhiÒu n−íc ®· ¸p dông ph−¬ng ph¸p b¶o qu¶n l¹nh. Tuy nhiªn, còng cã mét sè vi sinh vËt chÞu l¹nh rÊt kh¸. VÝ dô Pseudomonas fluorescens, Bac.lactic cã thÓ ph¸t triÓn ë nhiÖt ®é -50 tíi -800C, mét vμi loμi nÊm cã thÓ ph¸t triÓn ®−îc ë nhiÖt ®é -80 ®Õn -1000C. Dùa vμo sù ¶nh h−ëng nμy, trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n chóng ta cã thÓ qu¹t kh«ng khÝ l¹nh (nh÷ng h«m ®é Èm kh«ng khÝ thÊp) vμo kho ®Ó h¹n chÕ phÇn nμo t¸c ®éng cña vi sinh vËt lªn n«ng s¶n phÈm. Khi nhiÖt ®é t¨ng v−ît qu¸ 500C, nguyªn sinh chÊt trong tÕ bμo bÞ biÕn tÝnh, men trong tÕ bμo kh«ng ho¹t ®éng lμm cho vi sinh vËt chÕt, trõ c¸c bμo tö. Møc nhiÖt ®é cña c¸c bμo tö kh¸c nhau còng kh¸c nhau. B¶ng 3.1. Kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt cña bμo tö mét sè vi khuÈn Vi khuÈn Thêi gian lμm chÕt bμo tö khi ®un nãng 1000C Bacillus myccides Bacillus anthracis Bacillus mevatherium Subtilus Botubnus Cylindricus 3 – 10 phót 5 – 10 15 – 16 120 – 180 300 – 350 1140 – 1200 Trong ®iÒu kiÖn m«i tr−êng kh¸c nhauvÒ ®é Èm, kh¶ n¨ng chÞu nhiÖt cao cña bμo tö còng kh¸c nhau, ®é Èm cμng cao, bμo tö cña vi khuÈn cμng dÔ chÕt. Khi gÆp nhiÖt ®é cao, ë m«i tr−êng Èm −ít nh÷ng bμo tö chÞu ®ùng tèt nhÊt còng ph¶i chÕt ë 1200C (sau 20-30 phót nh−ng nÕu ë ®iÒu kiÖn kh« th× nã chØ chÕt ë 160-1700C sau 1-2 giê). Bμo tö phÇn lín nÊm mèc vμ nÊm men chÞu nhiÖt kÐm h¬n bμo tö cña vi khuÈn. Chóng chÕt rÊt nhanh ë 65-800C. Ngo¹i lÖ còng cã mét sè bμo tö cña nÊm mèc cã thÓ chÞu næi ë sù ®un nãng tíi 1000C. Trong thùc tÕ b¶o qu¶n n«ng s¶n, hÇu nh− kh«ng dïng nhiÖt ®é cao ®Ó h¹n chÕ ho¹t ®éng cña vi sinh vËt vÒ ë nhiÖt ®é nμy còng lμm cho h¹t vμ n«ng s¶n chãng háng. c) ¶nh h−ëng cña ®iÒu kiÖn kh«ng khÝ §a sè c¸c lo¹i vi sinh vËt h¹i n«ng s¶n phÈm lμ vi sinh vËt h¸o khÝ, do ®ã trong ®iÒu kiÖn kh«ng khÝ thiÕu oxy th× ho¹t ®éng cña chóng sÏ gi¶m ®i nhiÒu lÇn so víi b¶o qu¶n n«ng s¶n trong ®iÒu kiÖn tho¸ng khÝ. Nh−ng víi rau qu¶ l¹i yªu cÇu b¶o qu¶n tho¸ng khÝ vμ l¹nh. Do ¶nh h−ëng cña møc ®é th«ng khÝ tíi sù ph¸t triÓn cña vi sinh vËt nªn khi b¶o qu¶n h¹t n«ng s¶n cÇn ph¶i tiÕn hμnh gia c«ng chÊt l−îng nh− cμo, ®¶o vμ th«ng giã. Nh−ng cÇn chó ý tíi 57 nh÷ng n«ng s¶n cã ®é Èm thÊp th× h¹n chÕ qu¹t kh«ng khÝ, th«ng giã vμo khèi h¹t víi môc ®Ých ®Ó cho l−îng CO2 tÝch tô ®−îc nhiÒu sÏ h¹n chÕ ®−îc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña vi sinh vËt. HoÆc còng cã thÓ qu¹t kh«ng khÝ kh« m¸t ®Ó gi¶m Èm ®é vμ nhiÖt ®é khèi h¹t, còng h¹n chÕ ®−îc sù ho¹t ®éng cña vi sinh vËt trong khèi h¹t. d) ¶nh h−ëng cña chÊt l−îng n«ng s¶n phÈm §èi víi nh÷ng h¹t l−¬ng thùc, h¹t n«ng s¶n phÈm ®· chÝn (®¹t ®é chÝn), cã líp vá nguyªn vÑn bao bäc ch¾c, rau qu¶ cßn lμnh lÆn, kh«ng bÞ dËp n¸t th−êng cã sù chèng ®ì víi sù ph¸t triÓn cña vi sinh vËt tèt h¬n lμ c¸c h¹t xanh lÐp, h¹t trãc vá, lo¹i rau qu¶ dËp n¸t. Theo thÝ nghiÖm nghiªn cøu cña O.P.Po diepnonski thÊy l−îng vi sinh vËt trong lóa víi chÊt l−îng kh¸c nhau nh− sau: B¶ng 3.2. L−îng vi sinh vËt trong khèi lóa cã chÊt l−îng kh¸c nhau (1g lóa tÝnh theo 1000 vi sinh vËt) Tr¹ng th¸i h¹t L−îng nÊm sîi L−îng vi khuÈn L−îng Bact. herbicola H¹t tèt H¹t xanh H¹t trãc vá H¹t g·y trãc vá H¹t c©y cá d¹i 3,1 30 64 217,5 895 100 5560 860 2285 13950 55 1820 395 810 5250 Qua b¶ng sè liÖu trªn ta thÊy h¹t cã chÊt l−îng tèt còng nh− n«ng s¶n phÈm b¶o qu¶n tèt tr¸nh c¸c t¸c ®éng c¬ giíi lμm ¶nh h−ëng tíi s¶n phÈm sÏ h¹n chÕ ®−îc sù x©m nhËp vμ ph¸t triÓn vi sinh vËt. Do ®ã, khi b¶o ta tiÕn hμnh lo¹i trõ nh÷ng h¹t xÊu, chÊt l−îng kÐm, kh«ng nhËp kho nh÷ng h¹t kh«ng ®ñ tiªu chuÈn, còng nh− nh÷ng lo¹i rau qu¶ dËp n¸t thèi,... 3.1.3.3. T¸c h¹i cña vi sinh vËt ®èi víi n«ng s¶n phÈm vμ biÖn ph¸p phßng trõ Vi sinh vËt khi ®· ph¸t triÓn trong n«ng s¶n phÈm dï chØ g©y h¹i bªn ngoμi hoÆc ®· qua líp vá bªn trong còng lμm cho phÈm chÊt n«ng s¶n phÈm bÞ gi¶m phÈm chÊt, ®«i khi cã thÓ bÞ háng hoμn toμn, th«ng th−êng lóc ®Çu khã ph¸t hiÖn nh−ng vÒ sau khi vi sinh vËt ph¸t triÓn th× ho¹t ®éng h« hÊp cña chóng tiÕt ra mét l−îng nhiÖt kh¸ lín, l−îng nhiÖt nμy mét phÇn dïng cho b¶n th©n vi sinh vËt cßn ®¹i bé phËn lμ th¶i ra m«i tr−êng xung quanh lμm cho khèi n«ng s¶n phÈm bèc nãng, nÐn chÆt vμ chÊt l−îng gi¶m (mïi vÞ, mμu s¾c, gi¸ trÞ dinh d−ìng, n¨ng lùc nÈy mÇm,...). Chóng ta míi ph¸t hiÖn mét c¸ch râ rÖt, ë rau qu¶ khi ®· biÕn sang mμu sÉm hoÆc mμu sÉm ®en trªn bÒ mÆt ®· xuÊt hiÖn nh÷ng vÕt bÖnh th−êng sau ®ã dÉn ®Õn thèi r÷a vμ bÞ mèc, khi vi sinh vËt x©m nhËp vμo n«ng s¶n phÈm do ho¹t ®éng sèng cña chóng tiÕt ra c¸c ®éc tè bao gåm c¸c s¶n phÈm trung gian cña c¸c qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt nh− lμ c¸c chÊt men (enzyme), c¸c axit h÷u c¬ r−îu, andehyd, xeton, c¸c s¶n phÈm ph©n gi¶i protein,... nh÷ng chÊt nμy th−êng cã mïi khã chÞu lμm cho n«ng s¶n phÈm hÊp phô vμ mÊt mïi tù nhiªn vμ th−êng cã mïi mèc chua. Trong sè c¸c lo¹i ®éc tè mμ vi sinh vËt tiÕt ra th× ®éc tè cña nÊm mèc cã tªn lμ Aflatoxin ®ang ®−îc sù quan t©m nhiÒu cña c¸c nhμ nghiªn cøu, bëi tÝnh ®éc h¹i cña nã tíi con ng−êi vμ vËt nu«i. Qu¸ tr×nh b¶o qu¶n tèt sÏ h¹n chÕ ®uîc hiÖn t−îng nμy do sù ph¸t triÓn cña vi sinh vËt ®· g©y ¶nh h−ëng lín tíi chÊt l−îng cña n«ng s¶n phÈm, cho nªn ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ sù ph¸t triÓn cña vi sinh vËt: - SÊy kh« s¶n phÈm ®¹t thuû phÇn an toμn tr−íc khi nhËp kho H¹t cã dÇu thuû phÇn an toμn 8-9% H¹t l−¬ng thùc thuû phÇn an toμn 12-13% 58 - Gi÷ ®é Èm t−¬ng ®èi ë møc thÊp nhÊt cã thÓ trong ph−¬ng tiÖn b¶o qu¶n (tiÕn hμnh ®iÒu chØnh hÖ thèng th«ng giã) - C¸c bao b× b¶o qu¶n ®Æt trªn c¸c gi¸ ®ì, - Duy tr× kho¶ng trèng 1m quanh khèi n«ng s¶n ®Ó t¹o ®iÒu kiÖn th«ng tho¸ng cho khèi n«ng s¶n phÈm, ®ång thêi t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho qu¸ tr×nh kiÓm tra theo dâi. - Khi ph¸t hiÖn n«ng s¶n phÈm bÞ vi sinh vËt ph¸ h¹i chóng ta ph¶i cã biÖn ph¸p xö lý b»ng c¸ch ph¬i n¾ng, sÊy kh« sau ®ã ph¶i cã h−íng ®Ó tiªu thô. - T¨ng c−êng c«ng t¸c kiÓm nghiÖm tr−íc lóc b¶o qu¶n, kiÓm tra ph¸t hiÖn th−êng xuyªn trong thêi gian b¶o qu¶n ®Ó cã biÖn ph¸p xö lý kÞp thêi. - Tr¸nh nh÷ng tæn th−¬ng c¬ giíi khi thu ho¹ch vËn chuyÓn, kh«ng nhËp kho nh÷ng s¶n phÈm cã chÊt l−îng kÐm, nh− h¹t lÐp, trãc vá, h¹t cá d¹i,... - Xö lý kho, dông cô chøa ®ùng tr−íc khi b¶o qu¶n. - Kh«ng ®Ó lÉn lén l« hμng cò vμ míi, C¸c lo¹i n«ng s¶n bÞ mèc hoÆc c¸c d¹ng bét bÞ mèc cã thÓ dïng l−u huúnh x«ng khãi ®Ó diÖt nÊm mèc. L−u huúnh liÒu l−îng dïng 30-80g/m3 n«ng s¶n phÈm S + O2 ? SO2 (diÖt vi sinh vËt) Ng−êi ta trén l−u huúnh víi bét than, mïn c−a theo tû lÖ 1:1 ®Ó ®èt t¹o ra SO2 3.2. C«n trïng h¹i n«ng s¶n 3.2.1. Thμnh phÇn s©u mät chÝnh h¹i n«ng s¶n trong kho TT Tªn ViÖt Nam Tªn khoa häc 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Bé c¸nh cøng Hä vßi voi Mät g¹o Mät thãc Hä bä dÑt Mät r©u dμi Mät dÑt ®á Mät thãc dÑp Hä mät thß ®u«i Mät g¹o thß ®u«i Mät bÕp thß ®u«i Hä mät thãc Mät thãc lín Mät thãc Th¸i Lan Hä bä ¨n da S©u t¬ kÐn S©u tiªu b¶n S©u h«ng ®íi S©u ®èm r©u ®á Hä mät r©u dμi Mät to vßi Mät cμ phª Hä mät ®ôc th©n Mät thãc ®ôc th©n Mät ®ôc th©n lín Hä ch©n bß gi¶ Mät khuÈn ®en Coleopectera (Curculionidac) Sitophilus oryzae L. Sitophilus granrius L. (Cucufidae) Lacmoplloeus pusiblus Hug. Laemoplloeus turcicus Gr. Laemoplloeus minititis Oliver Nitinulidae Carprophilus dimidiatus Carprophilus obsaetus ER. Ostomidae Tenebroides mauritancicus L. Lophocateres pussiblus KL Dcsmes tidac Attagenus piceus Oliver Anthrenus verbasci L. Desmesles voraxmots Trogoderma versieolor Cr. Anthiribidae Caulophilus latinasus S. Araccerus faseiculatus D. Bostrichidae Rhizopertha dominica F. Prostepharus trunzutus Hiroi Tenebrionidae Alphitobius picens Oliver 59 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 Mät ®Çu ®á Mät thãc ®á Mät thãc t¹p Mät cμng Mät vμng lín Mät ®en lín Mät m¾t ®á Mät dÊu ®Çu Mät s«ng ®íi Hä mät tiªu b¶n Mät tiªu b¶n m¹ch Mät tiªu b¶n n©u Mät ®èm tr¾ng Hä mät r¨ng c−a Mät g¹o dÑt Hä mät thuèc Mät thuèc l¸ S©u b¸nh m× Hä mät ®Ëu Mät ®Ëu xanh Mät ®Ëu Hμ Lan Mät ®Ëu tÇm Mät ®Ëu ®á Mät ®Ëu t−¬ng Mät l¹c nh©n Bé c¸nh vÈy Hä ngμi s¸ng Ngμi thãc Ên §é Ngμi thãc 1 ®èm Ngμi bét ®Þa trung h¶i Ngμi bét ®èm Ngμi bét lín Ngμi thuèc l¸ Ngμi g¹o ®en Ngμi g¹o Hä ngμi m¹ch Ngμi lóa m¹ch Hä Ngμi ¸o Ngμi thãc ... Alphitobius diaperius F. Tribolium ferrugeninm F. Tribolium confusum D. Ngathocerus cornustus F. Tenebrio molitor L. Tenebrioobscurus F. Palonus razeburgi W. Latheticucs oryzae W. Alphitophagu vifasciatus S. Pinidac Gibbaum psylloides Cs. Niptus hilleri Ptimus japonicus R. Oryzaephilus surinamensis L. Carthatus advena W. Aoblidac Lasiodesma sericoricoru F. Stegibium poniceum L. Bruchidac Bruchus chinesis L. Bruchus pisorum L. Bruchus rufimanus Boh. Bruchus squa®rimaculatus F. Acanthose lidesobtestus L. Pachymerus ptudus Oliv. Lepdop era Pyralidae Plodia interpnuctella H. Aphonia gulario L. Ephestia kiichwiella L. Ephestia cautelea W. Pyralis farinalis L. Ephestia elutella H. Aglossa dinidirta H. Corcyra cephalonica St. Gelechidac Sitotroga cereallella Ol. Tineidac Tinea gralle L. ... 3.2.2. §Æc ®iÓm h×nh th¸i vμ ®êi sèng mét sè s©u mät chÝnh a) Mät g¹o (Sitophilus oryzae) VÒ ®êi sèng: Trong ngμnh l−¬ng thùc mät g¹o lμ loμi ph¸ ho¹i sè 1. Nã ph¸ ho¹i c¸c lo¹i ngò cèc h¹t gièng, c¸c s¶n phÈm chÕ biÕn tõ g¹o, bét m×, c¸c lo¹i ®Ëu ®ç, qu¶ kh«, thuèc b¾c, cã thÓ nãi hÇu nh− kh«ng cã mét lo¹i thùc phÈm, thùc vËt nμo mμ nã kh«ng ph¸ ho¹i. ë CHLB §øc cã tíi 55% tr−êng hîp bÞ h¹i lμ do mät g¹o; ë Thæ NhÜ Kú 2/3 sè tr−êng hîp bÞ thiÖt h¹i lμ do mät g¹o. ë Mü riªng n¨m 1951 −íc tÝnh thiÖt h¹i do mät g¹o g©y ra kho¶ng 120 triÖu ®« la. 60 Trong lÞch sö ng−êi ta còng ®a ghi nhËn ë mét chiÕc tμu chë 145 tÊn ng« vμo n¨m 1948, khi nhËp bÕn ®· sμng ra ®−îc 3 tÊn mät g¹o. Mät g¹o ph©n bè kh¾p mäi n¬i g©y t¸c h¹i lín nhÊt ë trong kho, ngoμi ®ång. Mçi n¨m ®Î 3-4 løa, mét ®êi ®Î tõ 154- 576 trøng, nhiÖt ®é thÝch hîp 24-30oC, ®é Èm kh«ng khÝ thÝch hîp 90-100%, thuû phÇn n«ng s¶n thÝch hîp 15-20%. §Æc ®iÓm h×nh th¸i: Th©n dμi 3-4 mm, réng 0,8-1mm toμn th©n mμu n©u x¸m ®en, trªn ®Çu cã vßi dμi nh« ra, s©u cã 8 ®èt. Trªn c¸nh cøng cã 4 vßng h¬i trßn mμu vμng n©u. TËp tÝnh bay khoÎ cã tÝnh gi¶ chÕt. Trøng dμi 0,45 - 0,75 mm, h×nh bÇu dôc, míi ®Î cã mμu tr¾ng s÷a, sau cã mïa vμng ®ôc, s©u non ®Çy tuæi dμi 2,5 - 3 mm, ®Çu nhá, mμu n©u nh¹t ngùc vμ bông cã mμu tr¾ng s÷a, nhéng dμi 3- 4 mm h×nh bÇu dôc, mμu tr¾ng s÷a. b) Mät thãc §èi t−îng ph¸ ho¹i rÊt gièng mät g¹o nh−ng sè l−îng Ýt h¬n, ph¸ ho¹i nhÑ h¬n, ph©n bè hÑp h¬n. H×nh th¸i nh×n chung gièng mät g¹o nh−ng trªn c¸nh kh«ng cã 4 vßng trßn, kh«ng cã c¸nh mμng, kh«ng bay ®−îc, vßi cong h¬n mät g¹o. Mçi n¨m trung b×nh ®Î 2 løa, sèng 4-15 th¸ng mçi ®êi ®Î 250 trøng mät thãc cã tÝnh gi¶ chÕt sî ¸nh s¸ng. c) Mät g¹o thß ®u«i (Caprophilus dimidiatus F.) §èi t−îng ¨n h¹i lμ c¸c lo¹i g¹o, bét kª, l¹c, võng, ®Ëu b«ng, chÊt dÇu, thuèc b¾c,.. ë miÒn b¾c n−íc ta nã ph¸ ho¹i kh¾p n¬i. D¹ng tr−ëng thμnh dμi 2-3,5 mm mμu n©u ®Ëm r©u h×nh chïi 11 ®èt. Lóc ®øng kh«ng bay cã 2 ®èt bông thß ra. Mçi n¨m ®Î 5-6 løa, mät c¸i soãng kho¶ng h¬n 200 ngμy (mïa ®«ng) vμ h¬n 60 ngμy (mïa hÌ). Trøng dμi 0,8mm réng 0,25 mm h×nh bÇu dôc dμi mμu tr¾ng s÷a. S©u non khi lín dμi 5-6 mm, ®Çu mμu n©u nh¹t, h×nh trßn dÑp, r©u cã 4 ®èt ng¾n. Ngùc vμ bông cã 12 ®èt mμu tr¾ng s÷a cã ¸nh. Nhéng dμi 3mm, réng 1,2-1,3 mm. Lo¹i mät nμy thÝch ¸nh s¸ng, thÝch bay bæng, sèng tËp trung vμ cã tÝnh gi¶ chÕt. d) Mät thãc ®á (Tribolium ferrugineum F. tribolium Castaneum) Mät thãc ®á cã mÆt kh¾p miÒn b¾c, ph¸ ho¹i h¬n 100 lo¹i n«ng s¶n phÈm kh¸c nhau nh− thãc, g¹o, bét m×, tÊm c¸m, khoai, s¾n, thuèc b¾c,.. nh−ng nhiÒu nhÊt vÉn lμ ë c¸c kho bét mú. Khi ho¹t ®éng ph¸ ho¹i chóng th−êng tiÕt ra dÞch thèi lμm cho s¶n phÈm cã mïi, lμm ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng n«ng s¶n. Mät tr−ëng thμnh dμi 3-4mm, réng 1,3-1,5mm mμu n©u, r©u 11 ®èt h×nh chïi 3 ®èt ®Çu ph×nh to. Mçi n¨m mät c¸i ®Î 4-5 løa, mçi ®êi cã thÓ ®Î 500-1000 trøng. Trøng dμi 0,6 réng 0,4mm h×nh bÇu dôc mμu tr¾ng s÷a. S©u non sau khi ®· lín dμi 6-7mm h×nh èng nhá vμ dμi toμn th©n cã 12 ®èt. §èt bông cuèi cïng cã 2 gai låi mμu n©u ®en. Nhéng dμi 4mm, réng 1,3mm mμu vμng tr¾ng nhît lo¹i mät nμy leo bß nhanh, cã tÝnh gi¶ chÕt, thÝch ho¹t ®éng ë 28-300C. e) Mät ®Ëu xanh (Bruchus chinemsis L.) 61 HÇu hÕt c¸c lo¹i ®Ëu ®Òu bÞ ph¸ ho¹i nh−ng ®Ëu xanh vÉn lμ ®èi t−îng thÝch hîp nhÊt cho chóng ph¸ ho¹i, do ®ã khi sèng ë ®Ëu xanh lo¹i mät nμy ph¸t triÓn víi tèc ®é rÊt nhanh. D¹ng tr−ëng thμnh con ®ùc dμi 2,5 mm, con c¸i dμi 3mm h×nh bÇu dôc mμu n©u ®á hay ®ôc th©n cã l«ng. R©u 11 ®èt, r©u mät ®ùc h×nh r¨ng l−îc, mät c¸i h×nh r¨ng c−a, gi÷a c¸c c¸nh cøng cã 1 ®−êng v©n ch¹y th¼ng. Mçi n¨m ®Î 4-10 løa, mét ®êi ®Î 70-80 trøng, cã ®Æc tÝnh thÝch bay. Trøng dμi 0,4 - 0,6 mm h×nh bÇu dôc mät ®Çu to mμu vμng nh¹t. S©u non khi ®· lín dμi 3,5mm mμu tr¾ng s÷a h×nh cong nh− c¸nh cung. Nhéng dμi 3,5mm h×nh bÇu dôc, mËt, cã nhiÒu l«ng nhá mμu nh¹t, ®Çu cong xuèng, cã vÕt c¸nh vμ ch©n rÊt râ. 3.2.3. Nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn sù ph¸t triÓn cña c«n trïng Qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c«n trïng trong kho phô thuéc vμo nhiÒu yÕu tè cña m«i tr−êng xung quanh nh− thøc ¨n, ®é Èm s¶n phÈm, yÕu tè kh«ng khÝ m«i tr−êng xung quanh, nh÷ng yÕu tè nμy ®«i khi cã t¸c dông quyÕt ®Þnh ®Õn sù tån t¹i vμ ph¸t triÓn cña c«n trïng. Ngoμi ra trong tr¹ng th¸i bÒ mÆt s¶n phÈm, ¸nh s¸ng mÆt trêi còng cã ¶nh h−ëng tíi ho¹t ®éng sèng cña c«n trïng. a) Thøc ¨n 62 Thøc ¨n lμ mét yÕu tè cña m«i tr−êng ®−îc coi lμ yÕu tè sinh th¸i quan träng nhÊt, thøc ¨n cÇn thiÕt cho c«n trïng ®Ó t¨ng kÝch th−íc c¬ thÓ, ®Ó ph¸t triÓn c¸c s¶n phÈm sinh dôc vμ bï l¹i n¨ng l−îng mÊt m¸t trong ho¹t ®éng sèng cña chóng. Thøc ¨n cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh ®Õn qu¸ tr×nh sèng vμ ph¸t triÓn cña c«n trïng v× chóng kh«ng dïng chÊt v« c¬ ®Ó nu«i b¶n th©n ®−îc mμ ph¶i dïng c¸c chÊt h÷u c¬ cña m«i tr−êng ®Ó lμm thøc ¨n. Mçi lo¹i c«n trïng −a chuéng mét lo¹i thøc ¨n nhÊt ®Þnh, cã lo¹i ¨n ®−îc nhiÒu s¶n phÈm, nh−ng còng cã lo¹i chØ thÝch hîp víi mét lo¹i thøc ¨n. VÝ dô nh− mät ®Ëu xanh (Bruchus chinnensis L.) ph¸ ho¹i h¹t ®Ëu xanh tíi 100% nh−ng víi ®Ëu ®en chØ ph¸ ho¹i 30%. C¸c lo¹i c«n trïng kh¸c nhau cã tËp tÝnh ¨n kh¸c, cã thÓ c¨n cø vμo ®èi t−îng thøc ¨n ®Ó chia ra c¸c nhãm: C«n trïng h¹i s¬ cÊp, c«n trïng h¹i thø cÊp, c«n trïng ¨n nÊm, c«n trïng ¨n x¸c chÕt, c«n trïng ¨n thÞt, tù ¨n thÞt vμ ký sinh. Nguån thøc ¨n kh«ng ®Çy ®ñ hoÆc kh«ng thÝch hîp sÏ h¹n chÕ hoÆc tiªu diÖt sù sinh s¶n cña c«n trïng, lμm gi¶m sè l−îng trong quÇn thÓ bëi c¸c loμi ¨n thÞt vμ tù ¨n thÞt sÏ tiªu diÖt c¸c loμi kh¸c. Ng−îc l¹i thøc ¨n thÝch hîp c«n trïng sÏ ph¸t triÓn m¹nh vμ hoμn thμnh vßng ®êi ng¾n. VÝ dô ®èi víi mät thãc t¹p (Tribolium confusum) vßng ®êi cña nã khi sèng ë bét ng« lμ 24-53 ngμy, ë bét mú lμ 83-144 ngμy. C«n trïng thiÕu thøc ¨n sÏ bÞ chÕt nh−ng nã chÕt nhanh hay chËm cßn tuú thuéc vμo ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng xung quanh. NÕu c«n trïng thiÕu thøc ¨n trong ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é thÝch hîp, nh−ng ®é Èm thÊp th× c«n trïng chãng chÕt (nhiÖt ®é thÝch hîp th× qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt x¶y ra m¹nh, tiªu hao nhiÒu dinh d−ìng. Vμ ®é Èm thÊp th× sù tho¸t h¬i Èm trong c¬ thÓ c«n trïng t¨ng lªn lμm cho c«n trïng chãng chÕt). Ng−îc l¹i, víi ®iÒu kiÖn ®é Èm kh«ng khÝ cao vμ nhiÖt ®é thÊp h¬n møc thÝch hîp th× kh¶ n¨ng nhÞn ®ãi cña c«n trïng l©u h¬n. N¾m v÷ng tõng lo¹i thøc ¨n thÝch hîp cña c«n trïng víi t¸c dông chi phèi cã hiÖu qu¶ cña thøc ¨n trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n, ta cÇn chó träng nghiªn cøu c¸c lo¹i ®èi t−îng thøc ¨n thÝch hîp, ta cã thÓ xö lý kÞp thêi ®Ó ng¨n chÆn sù ph¸ ho¹i cña c«n trïng b»ng c¸ch lu«n chuyÓn hμng ho¸, n«ng s¶n phÈm chøa trong kho, vÖ sinh s¹ch sÏ kho tμng lo¹i bá triÖt ®Ó nh÷ng h¹t n«ng s¶n cßn sãt l¹i. Khi ®ã thøc ¨n kh«ng thÝch hîp hoÆc kh«ng cßn thøc ¨n c«n trïng sÏ bÞ ngõng trÖ sù ph¸t triÓn hoÆc bÞ chÕt. b) Thuû phÇn cña n«ng s¶n phÈm L−îng thøc ¨n nhiÒu vμ thÝch hîp nãi chung c«n trïng cμng cã ®iÒu kiÖn ph¸t triÓn, nh−ng cßn phô thuéc vμo thuû phÇn cña n«ng s¶n phÈm. Thuû phÇn ®−îc quan niÖm lμ hμm l−îng n−íc tù do cã trong n«ng s¶n. ë thñy phÇn thÊp hoÆc cao th× tèc ®é ph¸t triÓn cña quÇn thÓ sÏ thÊp, víi thñy phÇn thÊp, kh«ng nhÊt thiÕt giÕt chÕt c«n trïng ngay tøc kh¾c, chóng cã thÓ vÉn tån t¹i víi tèc ®é ph¸t triÓn rÊt h¹n chÕ. Thuû phÇn cao, th× h×nh thμnh viÖc c¹nh tranh víi sù t¨ng tr−ëng cña nÊm mèc vμ c¸c vi sinh vËt kh¸c lμm gi¶m kh¶ n¨ng sèng sãt cña hÇu hÕt c«n trïng h¹i kho, råi sau ®ã ®−îc thay thÕ b»ng loμi ¨n nÊm. Cßn ë thuû phÇn cùc thuËn th× tèc ®é ph¸t triÓn cña quÇn thÓ ®¹t møc cao nhÊt. Nh÷ng lo¹i c«n trïng kh¸c nhau do nhu cÇu sinh lý kh¸c nhau nªn thuû phÇn thÝch hîp còng kh¸c nhau. Mät vμ ngμi lμ 2 loμi chÞu kh« h¬n c¶, mät vßi voi (Cuculionidae) cã thÓ ph¸t triÓn trong khèi thøc ¨n cã thuû phÇn 10-12%. Theo tμi liÖu nghiªn cøu cña viÖn nghiªn cøu h¹t Liªn X« ®· nghiªn cøu sù sinh s¶n cña 20 ®«i mät g¹o Stiophilus oryzae sau 100 ngμy ë g¹o cã thuû phÇn kh¸c nhau kÕt qu¶ nh− sau: B¶ng 3.3. ¶nh h−ëng cña thñy phÇn h¹t tíi kh¶ n¨ng sinh s¶n cña mät g¹o Thuû phÇn g¹o (%) Sè con sinh s¶n (con) 63 17 15 13 1263 543 16 Trong thùc tÕ s¶n xuÊt nhiÒu lo¹i mät kh«ng thÓ sinh sèng trong h¹t ngò cèc ®· ®−îc ph¬i sÊy kü (cã thuû phÇn an toμn). V× vËy trong b¶o qu¶n h¹t hoÆc c¸c s¶n phÈm kh¸c cÇn chó ý gi÷ cho h¹t vμ c¸c s¶n phÈm ë ®é Èm an toμn ®Ó h¹n chÕ sù ph¸ ho¹i cña s©u mät. ë mét sè n−íc, ng−êi ta cßn trén c¸c chÊt hót Èm vμo nh− si licazen, MgO, CaO vμo h¹t ngò cèc. C¸c chÊt nμy cã t¸c dông hót Èm kh«ng nh÷ng trong kh«ng khÝ mμ con trong c¶ c¬ thÓ mät, lμm cho tû lÖ n−íc trong c¬ thÓ cña chóng gi¶m tõ 48% xuèng 32% khiÕn chóng ph¶i chÕt. c) §é Èm kh«ng khÝ cña m«i tr−êng §é Èm kh«ng khÝ cña m«i tr−êng còng lμ yÕu tè chi phèi kh¸ m¹nh tíi sù ph¸t triÓn cña s©u mät trong kho. §é Èm kh«ng khÝ cao hay thÊp sÏ lμm cho s©u mät bèc h¬i n−íc nhanh hay chËm. §é Èm kh«ng khÝ thÊp (25-40%), c«n trïng bèc h¬i n−íc nhanh, thóc ®Èy sù ph¸t dôc nhanh, nh−ng nÕu qu¸ thÊp (<25%) th× sÏ tr× ho·n sù ph¸t dôc cña c«n trïng, lμm c«n trïng chÕt. Cßn ®é Èm cña kh«ng khÝ cao qu¸ (80-100%) sÏ lμm c«n trïng kÐo dμi thêi gian ph¸t dôc vμ dÔ m¾c bÖnh. MÆt kh¸c ®é Èm t−¬ng ®èi cña kh«ng khÝ cã quan hÖ mËt thiÕt víi thuû phÇn thøc ¨n th«ng qua viÖc tån t¹i sù c©n b»ng gi÷a thuû phÇn vμ ®é Èm t−¬ng ®èi. Do ®ã trªn bÒ mÆt khèi n«ng s¶n ®é Èm t−¬ng ®èi cã thÓ thÊp h¬n nhiÒu so víi ë d−íi s©u khèi n«ng s¶n, lμ n¬i mμ ®é Èm bÞ ®iÒu chØnh bëi ®é Èm cña n«ng s¶n phÈm. ë trªn bÒ mÆt c«n trïng dÔ bÞ lμm kh«, nªn tr−íc giai ®o¹n tr−ëng thμnh (®Æc biÖt Êu trïng vμ nhéng) hiÕm khi b¾t gÆp trªn bÒ mÆt khèi hμng ë ®iÒu kiÖn kh« r¸o. B¶ng 3.4. C©n b»ng gi÷a ®é Èm t−¬ng ®èi cña kh«ng khÝ vμ thuû phÇn n«ng s¶n NhiÖt ®é kh«ng khÝ 20 - 300C N«ng s¶n 40% 50% 60% 70% 80% 90% Bét m× 10 11.1 12.7 14.2 16.4 20.3 G¹o 9 10.4 11.7 13.0 14.6 16.7 Lóa 9.2 10.4 11.6 13.0 14.8 17.6 L¹c 5.4 6.8 7.7 9.1 11.6 16.0 NhiÖt ®é 30 - 400C N«ng s¶n 40% 50% 60% 70% 80% 90% Bét m× 11.8 12.9 14.7 Lóa 10.1 11.4 12.6 13.5 14.9 19.1 G¹o 11.1 12.7 14.5 16.8 d) NhiÖt ®é trong kho b¶o qu¶n C«n trïng nãi chung còng nh− s©u mät trong kho nãi riªng thuéc lo¹i ®éng vËt cã th©n nhiÖt thay ®æi theo sù t¨ng gi¶m cña nhiÖt ®é bªn ngoμi. Sù thay ®æi cña nhiÖt ®é ¶nh h−ëng ®Õn ho¹t ®éng sinh th¸i cña chóng, thÓ hiÖn ë c¸c møc sau: - Tèc ®é ph¸t dôc nhanh hay chËm, quyÕt ®Þnh thêi kú ho¹t ®éng trong c¶ n¨m dμi hay ng¾n. 64 - Sè vßng ®êi ph¸t sinh trong n¨m vμ mËt ®é cña tõng lo¹i mät kh¸c nhau. - Ranh giíi ph©n bè, Qu¸ tr×nh sinh s¶n vμ møc ®é ¨n h¹i cña nã phô thuéc vμo nhiÖt ®é bªn ngoμi. ë nhiÖt ®é thÝch hîp chóng sÏ ph¸t triÓn m¹nh vμ ¨n h¹i nhiÒu, cßn ë nhiÖt ®é kh«ng thÝch hîp sÏ cã t¸c dông ng−îc trë l¹i. Trong ®iÒu kiÖn ViÖt Nam, nhiÖt ®é thÝch hîp cho c¸c lo¹i s©u mät trong c¸c kho¶ng 23- 350C. NÕu nhiÖt ®é t¨ng lªn 400C hoÆc thÊp d−íi 150C th× ho¹t ®éng sinh sèng cña nã sÏ bÞ tª liÖt, mét sè loμi t×m n¬i Èn nÊp kh«ng ¨n uèng, ngõng ph¸t dôc. NÕu nhiÖt ®é t¨ng lªn 45-480C vμ h¬n n÷a hoÆc thÊp h¬n 8-90C th× mét sè loμi bÞ tiªu diÖt. Nh×n chung viÖc kÐo dμi møc nhiÖt ®é thÊp qua c¸c thêi kú ph¸t triÓn cña c«n trïng lμ rÊt cÇn ®Ó lo¹i bá nhiÒu loμi g©y h¹i trong thêi gian b¶o qu¶n. e) C¸c yÕu tè kh¸c - Ánh sáng Ða số côn trùng hại kho có thể hoàn tất vòng đời của chúng trong kho hoàn toàn không có ánh sáng, trong những điều kiện đó côn trùng còn dựa vào các giác quan như xúc giác và khứu giác để di chuyển và tìm thức ăn. Ngài hại kho cần không gian trong kho để bay và ghép đôi hằng ngày theo cường độ ánh sáng. Những thời điểm đỉnh cao của hoạt động ở ngài xảy ra trên bề mặt khối hàng là vào lúc bình minh và chập tối, thời gian còn lại của ngài trưởng thành hầu như không hoạt động. Ða số các loài, gồm cả những loài có thể hoàn thành vòng đời trong tối hoàn toàn, cũng sẽ bị lôi cuốn đến ánh sáng đèn trong kho tối. Các thí nghiệm cũng cho thấy Sitophilus oryzae L., Rhyzopertha dominica Fab., Tribolium castaneum Herbst, Cryptolestes minutus Oliv. và Oryzaephilus surinamensis L. đều phản ứng dương với ánh sáng xanh lá cây và cực tím (Bùi Công Hiển, 1995). - Sự thông thoáng Ảnh hưởng của việc thông thoáng lên côn trùng hại kho, đến nay chưa được nghiên cứu đầy đủ, nhưng có điều chắc chắn mức độ ôn hoà của vận động không khí trong kho sẽ có tác động tới vi khí hậu chung quanh khối hàng hoá và việc tăng trưởng của nấm mốc qua đó bị hạn chế, và việc thay đổi vi khí hậu sẽ có tác động tới đời sống côn trùng trong kho (Bùi Công Hiển, 1995). - Ảnh hưởng của sự cạnh tranh giữa các loài Nếu nuôi riêng lẻ 2 loài mọt gạo Tribolium castaneum và Tribolium confusum ở nhiệt độ cố định 29,50C, ẩm độ khoảng 60 - 75 % và thức ăn là bột mì được thay đổi thường xuyên thì mật số của chúng sẽ phát triển bình thường (loài Tribolium confusum phát triển mạnh hơn). Khi nuôi chúng chung với nhau thì chỉ có loài Tribolium confusum còn tồn tại, mật số của Tribolium castaneum sẽ giảm nhanh vào khoảng 300 ngày (mà ngay cả khi nuôi riêng cũng có dấu hiệu như vậy) là do bị loài mạt Adelina tribolii ký sinh đồng thời bị Tribolium confusum cạnh tranh. Thí dụ này cho thấy có một yếu tố can thiệp vào sự cạnh tranh là sự ký sinh của mọt thiên địch Adelina (Nguyễn Văn Huỳnh, 2002). 3.2.4. Tæn thÊt do c«n trïng g©y ra vμ biÖn ph¸p phßng trõ 3.2.4.1. Tæn thÊt do c«n trïng g©y ra Trªn thÕ giíi, hμng n¨m tæn thÊt do c«n trïng g©y lμ rÊt lín, sù tæn thÊt do c«n trïng vμ chuét g©y ra kho¶ng 10% ë B¾c Mü vμ 30% ë ch©u Phi vμ Ch©u ¸ (hill, 1990). 65 Nh÷ng tæn h¹i do c«n trïng g©y ra trong kho ®−îc quan t©m nhiÒu nhÊt lμ nh÷ng tæn thÊt mμ chóng ®· g©y ra ®èi víi ngò cèc. C«ng bè cña FAO (Anon, 1979) chØ riªng kÕt qu¶ nghiªn cøu cña Mü vÒ mÊt m¸t ngò cèc sau thu ho¹ch vμo n¨m 1967 ë c¸c n−íc c«ng nghiÖp ph¸t triÓn ®· lªn tíi 42 triÖu tÊn, tøc b»ng 95% tæng s¶n l−îng thu ho¹ch cña Canada hay gÊp ®«i s¶n l−îng l−¬ng thùc n¨m 1992 cña ViÖt Nam. C¸c d¹ng tæn thÊt do c«n trïng g©y ra cho n«ng s¶n phÈm trong qu¸ tr×nh b¶o qu¶n: Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n ®Ó ®¸nh gi¸ tån thÊt (sù mÊt m¸t-losses) lμ viÖc ®Þnh nghÜa thuËt ng÷ “Tæn thÊt“ Cã nhiÒu t¸c gi¶ cho r»ng: tæn thÊt bao gåm nh÷ng g× mang ý nghÜa mÊt m¸t (kh«ng nguyªn vÑn nh− ban ®Çu ®em vμo b¶o qu¶n). RÊt dÔ nhÇm lÉn gi÷a hai kh¸i niÖm “Tæn thÊt“ (Loss) vμ “H− háng“ (Damage). Thùc chÊt tæn thÊt lμ cã thÓ ®o ®−îc sù gi¶m cña n«ng s¶n b¶o qu¶n vμ cã thÓ tæn thÊt vÒ sè l−îng vμ chÊt l−îng. Nh×n chung “H− háng“ lμ nãi ®Õn dÊu hiÖu bÒ ngoμi cña sù gi¶m phÈm chÊt (Detetioration), vÝ dô nh− nh÷ng h¹t g·y (mμ sau ®ã mét thêi gian míi cã thÓ dÉn ®Õn tæn thÊt). Tæn thÊt bao gåm c¶ tæn thÊt vÒ khèi l−îng vμ tæn thÊt vÒ chÊt l−îng. +) Tæn thÊt khèi l−îng: lμ sù tæn thÊt vËt lý cña c¬ chÊt ®−îc biÓu hiÖn b»ng sù gi¶m vÒ khèi l−îng hoÆc thÓ tÝch. §ã lμ mét d¹ng tæn thÊt mμ hÇu hÕt cã thÓ c©n ®o vμ ®¸nh gi¸ ®−îc. Tæn thÊt vÒ khèi l−îng th−êng phô thuéc vμo nhiÒu loμi g©y h¹i vμ tËp tÝnh ¨n cña chóng. Campell vμ Sinha (1976) ®· quan s¸t thiÖt h¹i cña lóa m× khi cho nhiÔm 3 lo¹i mät: mät r©u dμi (Cryptolestes ferrugineus Stªphns), mät ®ôc h¹t nhá (Rhyzopertha dominica F.) vμ mät thãc (Sitophilus granarius L.) ë nhiÖt ®é 300C vμ ®é Èm 70%. §¸nh gi¸ thiÖt h¹i do chóng g©y ra tõ giai ®o¹n trøng ®Õn nhéng th× mät thãc g©y ra thiÖt h¹i 60%, mät ®ôc h¹t nhá 17% vμ mät r©u dμi 4% sù mÊt m¸t khèi l−îng cña h¹t. Tuy nhiªn trong thùc tÕ, nhiÒu khi sù mÊt m¸t khèi l−îng ®−îc bï l¹i b»ng viÖc t¨ng thªm ®é Èm (hμm l−îng n−íc tù do cã trong s¶n phÈm) hoÆc bÞ trén thªm c¸c t¹p chÊt nh− bôi, r¸c, c¸t, sái,...do ®ã ®Ó t¨ng ®é chÝnh x¸c ng−êi ta kÕt hîp víi sù ®¸nh gi¸ tæn thÊt vÒ chÊt l−îng. +) Tæn thÊt vÒ chÊt l−îng: rÊt khã ®¸nh gi¸ vμ cã lÏ c¸ch x¸c ®Þnh tèt nhÊt lμ th«ng qua sù so s¸nh víi tiªu chuÈn ®· x¸c ®Þnh. Tæn thÊt vÒ dinh d−ìng vμ søc sèng cña h¹t lμ tæn thÊt vÒ chÊt l−îng. Khi nãi ®Õn vÒ chÊt l−îng cña h¹t ng−êi ta th−êng nãi ®Õn hμm l−îng chÊt kh« hay nãi c¸ch kh¸c qu¸ tr×nh h« hÊp cña h¹t. Tuy nhiªn sù h« hÊp cña c¸c lo¹i sinh vËt kh¸c nhau sèng ë trong n«ng s¶n th−êng xuyªn x¶y ra vμ ¶nh h−ëng ®Õn m«i tr−êng trong khèi n«ng s¶n. Cô thÓ lμ ¶nh h−ëng ®Õn ®é Èm t−¬ng ®èi hoÆc ®é Èm vμ nhiÖt ®é cña n«ng s¶n. Sù cã mÆt cña c¸c c«n trïng lμ nguyªn nh©n g©y nªn c¸c h− háng v× chóng cã thÓ tiÕp nhËn, mang vμ vËn chuyÓn c¸c vi sinh vËt nh− lμ vi khuÈn, nÊm mèc, mμ nh÷ng vi sinh vËt nμy cã kh¶ n¨ng sinh ra c¸c ®éc tè (Mycotoxin). NÊm mèc nhiÔm vμo n«ng s¶n phÈm ®Òu cã kh¶ n¨ng sinh ra ®éc tè nÊm nh− c¸c loμi Aspergilus, Penicilium vμ Fusarium. Theo tμi liÖu cña FAO hμng n¨m kho¶ng 25% l−¬ng thùc trªn toμn thÕ giíi bÞ nhiÔm ®éc tè nÊm. §Æc biÖt lμ Aflatoxin lμ lo¹i ®éc tè nguy hiÓm ®èi víi mét sè n−íc trªn thÕ giíi. ViÖc xuÊt hiÖn x¸c c«n trïng, l«ng chuét, c¸c bôi bÈn, c¸c chÊt bμi tiÕt cña sinh vËt thÊm vμo hμng ho¸ vμ viÖc biÕn ®æi thμnh phÇn ho¸ häc cã trong hμng ho¸ ®Òu t¹o ra viÖc mÊt phÈm chÊt s½n cã cña hμng ho¸ b¶o qu¶n, nhÊt lμ ®èi víi h¹t cã dÇu. Sù nhiÔm trïng trong h¹t l¹c cã thÓ lμm t¨ng hμm l−îng axit bÐo tù do dÉn ®Õn hiÖn t−îng «i khÐt dÇu, t−¬ng tù nh− vËy ë mÇm ph«i ng«. Tæn thÊt vÒ dinh d−ìng ë h¹t n«ng s¶n do c«n trïng g©y ra th−êng thÊy ®ã lμ sù ¨n h¹i ph«i cña h¹t lμm gi¶m ®¸ng kÓ hμm l−îng protein vμ vitamin, hoÆc ¨n néi nhò h¹t th× lμm gi¶m ®¸ng kÓ hμm l−îng glucid nh− mät g¹o, mät thãc vμ mät ®ôc h¹t nhá. 3.2.4.2. BiÖn ph¸p phßng trõ 66 a) BiÖn ph¸p phßng §Ó ®Ò phßng sù x©m nhËp, ph¸ h¹i cña c«n trïng cÇn thùc hiÖn c¸c yªu cÇu sau: - Thu ho¹ch ®óng thêi kú chÝn, tr¸nh lμm trãc g·y h¹t trong qu¸ tr×nh thu ho¹ch. - Gi÷ cho ph−¬ng tiÖn vËn chuyÓn s¹ch sÏ, - N«ng s¶n phÈm ®−îc ph¬i, sÊy ®Õn thuû phÇn an toμn, kiÓm tra vμ xö lý c«n trïng tr−íc khi nhËp kho. - TiÕn hμnh biÖn ph¸p kiÓm dÞch chÆt chÏ, nghiªm ngÆt ®Ó ®Ò phßng sù lan truyÒn tõ ®Þa ph−¬ng nμy qua ®Þa ph−¬ng kh¸c, ®©y lμ biÖn ph¸p hμng ®Çu cã t¸c dông ng¨n chÆn tèt. - TiÕn hμnh vÖ sinh kho hμng ngμy, - Gi÷ cho nhiÖt ®é, ®é Èm t−¬ng ®èi trong kho ë møc thÊp nhÊt (cã thÓ ®iÒu chØnh hÖ thèng th«ng giã) - Ng¨n ngõa sù x©m nhËp cña c«n trïng b»ng hÖ thèng l−íi chèng c«n trïng (cöa chÝnh, cöa sæ, hÖ thèng th«ng giã). - Ph¸t hiÖn vμ s÷a ch÷a ngay nh÷ng h− háng ®èi víi kho, - Thùc hiÖn c¸ch ly triÖt ®Ó gi÷a s¶n phÈm cò vμ míi, tèt vμ xÊu, gi÷a s¶n phÈm kh« vμ −ít, s¶n phÈm chøa c«n trïng vμ kh«ng chøa c«n trïng nh»m ng¨n ngõa sù l©y lan cña chóng. b) BiÖn ph¸p diÖt trõ C¨n cø vμo møc ®é ph¸ h¹i s¶n phÈm trong kho cña c«n trïng, tuú theo ®iÒu kiÖn kü thuËt vμ kinh tÕ, tuú theo c¸c lo¹i c«n trïng mμ chóng ta ¸p dông c¸c biÖn ph¸p diÖt trõ kh¸c nhau nh»m thu ®−îc hiÖu qu¶ cao nhÊt. +) BiÖn ph¸p vËt lý Lμ biÖn ph¸p ®ùoc ¸p dông kh¸ phæ biÕn. Nã lμ biÖn ph¸p ®¬n gi¶n, kh«ng yªu cÇu kü thuËt cao vμ cÇu kú, nh−ng tèn nhiÒu c«ng søc. BiÖn ph¸p nμy ®−îc chia lμm 2 lo¹i: - BiÖn ph¸p c¬ häc: Lμ biÖn ph¸p dïng sμng, s¶y, ch¶i quÐt, ph−¬ng ph¸p nay mét phÇn c«n trïng sÏ bÞ chÕt cßn mét phÇn sÏ bÞ r¬i vμo r¸c bôi t¸ch khái s¶n phÈm. Chó ý khi dïng sμng hay qu¹t còng ph¶i bè trÝ xa kho hoÆc xung quanh ph¶i cã tuyÕn phßng c«n trïng l©y lan sang kho kh¸c. T¹p chÊt bôi, r¸c ph¶i ®æ xa hoÆc ®èt. Bªn c¹nh ®ã ng−êi ta cßn dïng biÖn ph¸p ®ãng më cöa kho ®Ó diÖt mét sè c«n trïng cã ®Æc tÝnh thÝch bay bæng nh− mät ®ôc th©n, mät thãc ®á, mät g¹o thß ®u«i,.... dïng bÈy ®Ìn ®Ó diÖt nh÷ng lo¹i −a s¸ng hoÆc cã thÓ dïng c¸ch bÞt kÝn bÒ mÆt s¶n phÈm ®Ó diÖt b−ím. - BiÖn ph¸p nhiÖt häc: Nguyªn t¾c cña biÖn ph¸p nay lμ ng−êi ta cã thÓ dïng nhiÖt ®é cao hay thÊp ®Ó diÖt c«n trïng, nh−ng kh«ng lμm ¶nh h−ëng xÊu ®Õn h¹t gièng vμ h¹t n«ng s¶n trong kho. ë mét sè n−íc lín trªn thÕ giíi ng−êi ta cßn sö dông c¸c tia phãng x¹ ®Ó diÖt s©u mät. Tia phãng x¹ ®−îc sö dông theo 2 h−íng: tia x ®Ó ph¸t hiÖn s©u mät h¹i trong s¶n phÈm hoÆc ë nång ®é cao h¬n ®Ó trùc tiÕp diÖt s©u mät. Cßn tia γ ®Ó bÊt dôc ho¸ c«n trïng, ng−êi ta dung tia γ (tõ Co60) xö lý cho con ®ùc cña mét sè loμi khiÕn chóng trë thμnh bÊt dôc råi th«ng qua ho¹t ®éng giao phèi víi c¸c c¸ thÓ c¸i, c«n trïng c¸i còng bÞ bÊt dôc ho¸ vμ dÉn ®Õn tuyÖt sinh. +) BiÖn ph¸p ho¸ häc Là biện pháp quan trọng được áp dụng rộng rãi, hoá chất sử dụng diệt trừ sâu mọt được chia làm hai nhóm: nhóm chất sát trùng kho và nhóm chất xông hơi nông sản. Trong đó, nhóm sát trùng gồm các loại thuốc sử dụng phổ biến như DDVP 50EC, Dipterex 50SP, 67 Sumithion 50ND.... Nhóm chất xông hơi dùng trong khử trùng gồm: Cloropicrin, Metyl Bromide, Phosphine.... - Khử trùng xông hơi Khử trùng xông hơi (Fumigation) là biện pháp kỹ thuật sử dụng hoá chất có khả năng bốc hơi hoặc thăng hoa để diệt trừ sinh vật gây hại trong không gian kín theo yêu cầu. Ðối tượng gây hại trên thực vật và sản phẩm thực vật có thể diệt trừ bằng biện pháp khử trùng là côn trùng, chuột, tuyến trùng, rệp, nấm. Biện pháp khử trùng xông hơi trên hàng hoá, nông sản đã được ứng dụng rộng rãi trên thế giới từ trên 50 năm nay (Phạm Ðăng Chương, 2002). Hiện nay, trên thế giới có nhiều loại thuốc xông hơi được sử dụng như: Methyl Bromide, Phosphine, Hydrogen Cyanide, Carbon Dioxide, Ethylene Dibromide. Ở Việt Nam, hai loại thuốc được sử dụng rộng rãi là Phosphine và Methyl Bromide. Trong đó, Phosphine được sử dụng nhiều hơn do Methyl Bromide rất độc, hiện bị cấm sử dụng ở nhiều nước trên thế giới vì nó có tiềm năng phá huỷ tầng Ozon của khí quyển, chỉ dùng để diệt các loài côn trùng đối tượng kiểm dịch thực vật và không dùng để xử lý hạt giống và cây giống. - Ðặc điểm và tác dụng của Phosphine PH3 Ưu điểm: thuốc không làm ảnh hưởng đến hàm lượng chất béo có trong nông sản và tỷ lệ nẩy mầm của hạt. Khí phosphine (PH3) được sinh ra từ các hợp chất của phosphine kim loại (nhôm, magiê, kẽm). Phản ứng của thuốc thành phẩm với hơi nước xảy ra như sau: AlP + 3 H2O ? Al(OH)3 + PH3 Mg3P2 + 6 H2O ? 3 Mg(OH)2 + 2 PH3 PH3 có tác dụng diệt côn trùng, còn Al(OH)3 hoặc Mg(OH)2 không độc. Ðể ngừa cháy nổ người ta thêm (NH4)2CO3. (NH4)2CO3 ? 2NH3 + CO2 + H2O CO2 và H2O làm tăng khả năng hô hấp của côn trùng, làm cho khả năng nhiễm thuốc cao hơn (FAO, 1984). Khí PH3 bay ra là khí độc diệt sâu mọt bằng con đường hô hấp. PH3 rất dễ bị oxy hoá thành acid metaphosphine (HPO3) làm tăng khả năng gây độc của thuốc. Thuốc thành phẩm đóng gói ở dạng hạt, dạng bột, phổ biến nhất là dạng viên nén. Ðặc tính lý hoá: Thành phần chủ yếu là nhôm phosphua (66%), còn lại là các chất phụ da khác, thuốc dạng viên nén có màu xám tro. Công thức hoá học PH3, điểm sôi - 87,40 C, trọng lượng phân tử là 34, tỷ trọng đối với không khí là 1,2, khả năng khuếch tán cao, khí không bị hấp thụ vào hầu hết các loại hàng hoá. Tính độc: Thuốc rất độc đối với người, ở nồng độ 2,8 mg/lít không khí (2.000 ppm trong không khí) sẽ gây chết người trong thời gian ngắn. Ðối với nông sản hàng hoá Phosphine hấp thụ rất ít hoặc không hấp thụ vào hàng hoá và rất dễ dàng phóng thích ra ngoài bằng quạt gió, nên không để lại dư lượng đáng kể trên hàng hoá. Ở điều kiện bình thường phosphine không ảnh hưởng đến độ nẩy mầm của hạt giống. Phosphine có thể diệt trừ được nhiều loại sâu mọt. Liều lượng tuỳ thuộc vào loại hàng hoá, dịch hại mà có liều lượng khuyến cáo khác nhau. Ðể việc sử dụng phosphine trong khử trùng kho đạt hiệu quả cao cần phải giữ hơi độc trong thời gian dài để cho các pha chống chịu thuốc như: nhộng đủ thời gian phát triển thành sâu non hoặc trưởng thành sẽ chết vì thuốc (Trần Văn Hai, 2000; Trần Minh Tâm, 2000). Theo Lương Duy 68 Kính và ctv. (1991), Phostoxin (chất hữu hiệu chính là phosphine nhôm 50 %) là thuốc có dạng bột xám nhạt, chứa hàm lượng Phosphine khoảng 30 %. Hơi Phosphine rất độc với sâu mọt, chuột nhưng sau thời gian hiệu lực nó bị oxy hoá thành acid phosphoric ít độc với người và gia súc. Phostoxin khi gặp độ ẩm không khí hoặc độ ẩm của sản phẩm, phản ứng tạo ra khí Phosphine AlP + 3 H2O ? Al(OH)3 + PH3 2AlP + 3 H2O ? Al2O3 + 2 PH3 Ðộ phân giải của thuốc phụ thuộc vào: kho hàng không kín liều lượng thuốc cao hơn. Ðối với hàng hoá 12 - 20g phostoxin/1m3, thời gian bịt kín ít nhất 72 giờ. Sau khi xử lý 9 ngày dư lượng PH3 được ghi nhận bằng không. Hoạt chất nhôm phosphua (phosphine) được dùng để khử trùng cho sâu mọt, chuột...cho lúa mì, thóc gạo, cà phê, các loại hạt giống và dược liệu... nhưng không được dùng khử trùng cho rau, quả tươi và các loại hàng hoá có thuỷ phần trên 18%. Lượng dùng 1,5 - 2g PH3/m3 hàng hoá, hay 0,1 - 0,15 g PH3/m3 kho không chứa hàng. Thời gian khử trùng kéo dài 7 ngày ở nhiệt độ 12 - 170 C, 5 ngày ở nhiệt 21 - 25 0 C và 4 ngày ở nhiệt độ 260 C. Nếu sử dụng liều lượng 4 viên/tấn hàng (3g/viên) thời gian tái sinh của sâu hại nhanh, do không diệt trùng triệt để. Thuốc sử dụng đơn giản, an toàn với môi trường xung quanh. Lương thực nông sản xử lý bằng nhôm phosphua không bị thay đổi màu sắc, mùi vị và chất lượng dinh dưỡng. Khả năng thẩm thấu, khuếch tán thuốc tốt, nên có thể diệt được sâu hại ở mọi vị trí trong khối hàng. Thuốc có thể diệt được 100% sâu hại cách vị trí đặt thuốc 2,5m (Trần Quang Hùng, 1995; Vũ Quốc Trung, 1981). Theo kết quả điều tra việc khử trùng bằng thuốc Phosphine ở các kho miền Nam Việt Nam của Chi Cục Kiểm Dịch Thực Vật Vùng II (1998), sử dụng phosphine ở liều lượng 3g a.i./m3 trong 3 ngày không diệt được pha trứng của các loại côn trùng, vì thời gian pha trứng của phần lớn các loại côn trùng là 4-5 ngày do đó còn sót lại một lượng trứng rất lớn không bị chết. Theo Nguyễn Thị Chắt (2000), thì sử dụng Phosphine đối với mọt thóc đỏ trên gạo ở nồng độ 2g a.i./m3 phủ bạt 5 ngày là đạt hiệu quả cao (100%) và kéo dài. Trong điều kiện tự nhiên của kho chứa nông sản (T=32,5oC, H=63,5%) tại Công ty lương thực Cần Thơ, kết quả khảo sát độ hữu hiệu của thuốc phosphine đối với thành trùng và ấu trùng mọt thóc đỏ theo nồng độ và thời gian phủ bạt cho thấy, nồng độ xử lý đạt hiệu quả kinh tế cao nhất đối với ấu trùng lẫn thành trùng là 2 g ai./m3 hàng, với thời gian phủ bạt là 7 ngày +) BiÖn ph¸p sinh häc Lμ viÖc gi¶m c¸c quÇn thÓ c«n trïng g©y h¹i b»ng viÖc sö dông c¸c sinh vËt sèng do con ng−êi khuyÕn khÝch. B»ng c¸ch sö dông c¸c sinh vËt ký sinh, ¨n thÞt, g©y bÖnh ®èi víi mät h¹i kho. - Ký sinh ¨n thÞt: Sinh vËt ký sinh ®−îc chia lμm 2 nhãm: Ký sinh hoμn toμn (parasite) vμ ký sinh kh«ng hoμn toμn (parasitiod). Ký sinh hoμn toμn lμ mét sinh vËt t×m thÊy lîi Ých qua viÖc ¨n hay tró ngô an toμn ë mét c¬ thÓ c«n trïng kh¸c ®−îc goi lμ vËt chñ cña nã vμ kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i giÕt chÕt vËt chñ. Tr¸i l¹i ký sinh kh«ng hoμn toμn l¹i ph¶i giÕt chÕt vËt chñ vμ chØ cÇn vËt chñ cho mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nã, vÝ dô nh− ong m¾t ®á (Trichgr©mm ssp.) ký sinh ë trøng ngμi g¹o (Corcyra cephalonica). 69 VËt ¨n thÞt lμ mét sinh vËt mμ chóng ¨n mét con måi, nh−ng hiÕm khi sö dông con måi lμm n¬i tró ngô hay ®Ó di chuyÓn, do ®ã nã lu«n ph¶i giÕt chÕt con måi. Nakakita vμ céng sù (1991) ®· t×m thÊy 3 loμi ký sinh lμ Chaetopila elegans, proconura sp. Bracon hebetor vμ bèn loμi ¨n thÞt gåm kiÕn, Xylocoris flavipes, Scenopinus fenestralis vμ bä c¹p gi¶ Chelifer sp. cïng sinh tån víi c¸c c«n trïng h¹i kho ë Th¸i Lan. Ngoμi ra, t¸c gi¶ còng l−u ý loμi th¹ch sïng lu«n cã mÆt trong kho vμ chóng Ýnh sèng b»ng viÖc s¨n b¾t c¸c c«n trïng bß ®Ëu trªn t−êng kho, trÇn kho. - Ký sinh g©y bÖnh: Ph−¬ng ph¸p g©y bÖnh lμ t¹o ra xung quanh m«i tr−êng sèng cña c«n trïng g©y h¹i nh÷ng ®èi t−îng sinh vËt dÔ dμng x©m nhËp vμo c¬ thÓ cña chóng, råi tõ nh÷ng c«n trïng mang bÖnh ®· chÕt l¹i truyÒn cho nh÷ng c«n trïng khoÎ m¹nh, t¹o ra dÞch bÖnh chÕt hμng lo¹t. Cho ®Õn nay ng−êi ta ®−îc biÕt cã mét sè vi khuÈn, nÊm vμ nguyªn sinh ®éng vËt ®· ®−îc sö dông cho biÖn ph¸p nμy. Mc Gaughey (1980) ®· th«ng b¸o viÖc xö lý trªn bÒ mÆt h¹t, kho¶ng 10cm víi mét l−îng nhá chÕ phÈm Bacilus thuringiensis, ®· h¹n chÕ kho¶ng 81% quÇn thÓ ngμi thãc Ên §é (Plodia interpunctella) vμ ngμi bét ®iÓm (Ephestia cautella), kÕt qu¶ h¹n chÕ viÖc ¨n h¹i tíi 92%. Subramanyan vμ Cutkomp (1985) ®· c«ng bè tæng quan vÒ vai trß cña Bacillus thuringiensis, ®èi víi viÖc phßng trõ c¸c lo¹i ngμi (Lepidoptera) g©y h¹i trong kho. HÇu hÕt c¸c nghiªn cøu ®−îc tiÕn hμnh ë Mü víi c¸c loμi P. interpunctella, Ephestia cautella; E. kuehniells vμ Sitotrga cerealella. kÕt qu¶ chØ cÇn sö dông víi liÒu l−îng thÊp 10mg/kg h¹t ®· chèng l¹i ®−îc viÖc g©y h¹i cña chóng trong ngò cèc. Sukprakarn (1990) cã th«ng b¸o sö dông Bacillus thuringiensis, ®Ó phßng trõ ngμi g¹o (Corcyra cephalonica) trong b¶o qu¶n g¹o ë Th¸i Lan. §Ó phßng trõ c«n trïng h¹i kho cã hiÖu qu¶ hiÖn nay c¸c nhμ khoa häc ®ang khuyÕn khÝch sö dông ph−¬ng ph¸p phßng trõ tæng hîp, ®−îc viÕt t¾t lμ IPM (Integrated Pest Managerment) vμ ta cã thÓ sö dông m« sau ®Ó minh ho¹ cho ph−¬ng ph¸p: 3.3. Chuét h¹i n«ng s¶n trong kho 3.3.1. TËp tÝnh sinh ho¹t cña mét sè lo¹i chuét th−êng gÆp trong kho Chuét lμ ®éng vËt thuéc bé gÆm nhÊm (Redentia). Nã lμ ®éng vËt phμm ¨n, ¨n t¹p, m¾n ®Î, ph¸t triÓn nhanh, ph¸ h¹i l−¬ng thùc, thùc phÈm vμ c¸c s¶n phÈm kh¸c rÊt nghiªm träng. Theo tÝnh to¸n vμ thèng kª cña c¸c nhμ khoa häc, th× hiÖn nay trªn qu¶ ®Êt chóng ta cã kho¶ng 4250 triÖu con chuét vμ trong mét n¨m loμi chuét ¨n h¹i kho¶ng 42,5 triÖu tÊn l−¬ng thùc. ë Ên §é n¨m 1975 do b¶o qu¶n kÐm, ®Ó chuét ¨n mÊt 10% s¶n l−îng ngò cèc. Chuéc kh«ng nh÷ng ¨n h¹i mμ cßn lμm ¶nh h−ëng ®Õn phÈm chÊt s¶n phÈm nh− c¸c chÊt th¶i, l«ng chuét,.. vμ ngoμi ra nã cßn g©y mét sè bÖnh truyÒn nhiÔm cho ng−êi. Cã rÊt nhiÒu gièng chuét kh¸c nhau, ë miÒn B¾c cã kho¶ng 26 loμi kh¸c nhau, nh−ng ë trong kho th−êng xuÊt hiÖn 3 loμi chÝnh sau: a) Chuét ®μn (Rattus flanvipertus) Ngμy nay lo¹i chuét ®μn nμy cã mÆt kh¾p n¬i trªn thÕ giíi, chuét ®μn thÝch sèng n¬i cao r¸o, s¹ch sÏ nh− trÇn nhμ, m¸i tranh, Ýt tiÕp xóc víi ®Êt, kh«ng ë hang, th−êng lμm tæ ë kÏ t−êng, trÇn nhμ,... Nã ho¹t ®éng chñ yÕu vÒ ban ®ªm, ph¸ h¹i thãc g¹o, ng« vμ mét sè thùc phÈm kh¸c. Mét n¨m chuét ®μn ®Î tõ 3-5 løa, mçi løa tõ 4-12 con, chuét con sau 3 th¸ng cã kh¶ n¨ng sinh s¶n ®−îc. Chuét ®μn leo trÌo rÊt giái. b) Chuét cèng (Rattus norvegicos) 70 Chuét cèng cã nguån gèc ë ch©u ¸ vμ hiÖn nay cã kh¾p n¬i trªn thÕ giíi. Chuét cèng lín h¬n chuét ®μn, th−êng sèng ë n¬i Èm thÊp, thiÕu kh«ng khÝ, trong cèng r·nh, hÇm hè, ®μo hang d−íi nÒn kho, nÒn nhμ, nã ho¹t ®éng chñ yÕu vÒ ban ®ªm, cã thÓ b¬i ®−îc nh−ng kh¶ n¨ng leo trÌo kÐm h¬n chuét ®μn. Chuét cèng lμ loμi ¨n t¹p, ph¸ ho¹i kho thuèc, ng«, g¹o, khoai, l¹c, ®Ëu,... Mçi n¨m chuét cèng ®Î 2-7 løa, mçi løa 5-12 con. c) Chuét nh¾t (Mus musculus urbanus) Nguån gèc ë ch©u ¸, Ýt h¬n so víi 2 lo¹i chuét trªn, th©n h×nh cña chuét nh¾t nhá, l«ng mμu ®en, chæ ë cña chóng th−êng lμ kho t−êng, v¸ch kho, m¸i nhμ. Nã rÊt nhanh nhÑn leo trÌo giái. 3.3.2. BiÖn ph¸p phßng trõ Chuét lμ lo¹i ®éng vËt sinh ®Î rÊt nhanh, nÕu trong ®iÒu kiÖn thÝch hîp chóng cã thÓ sinh ®Î quanh n¨m nh−ng m¹nh nhÊt lμ mïa xu©n. Chuét rÊt kh«n ngoan, nhanh nhÑn nªn viÖc ®Ò phßng diÖt chuét ph¶i cã kÕ ho¹ch vμ lμm th−êng xuyªn. Phßng trõ chuét cã nhiÒu biÖn ph¸p kh¸c nhau. §Ó h¹n chÕ tèc ®é sinh s¶n cña chuét vμ t¸c h¹i cña nã g©y ra cÇn cã nh÷ng biÖn ph¸p sau: - Th−êng xuyªn vÖ sinh s¹ch sÏ xung quanh kho tμng, cèng r·nh, ®¶m b¶o xung quanh kho kh«ng cã c¸c lïm c©y, bôi cá c¸ch kho Ýt nhÊt 5 m, ®Ó h¹n chÕ nguån thøc ¨n vμ n¬i c− tró cña chóng. - Khi thiÕt kÕ kho tμng ph¶i chó ý tíi c«ng t¸c phßng trÞ ngay tõ ®Çu nh− c¸c cña sæ, lç th«ng h¬i, èng m¸ng ph¶i cã c¸c l−íi ch¾n ®Ó ng¨n chÆn sù x©m nhËp cña chuét vμo kho. Ph¶i tÝch cùc t×m ph¸ hang æ, ®Ó h¹n chÕ sù sinh s¶n cña chóng. - Th−êng xuyªn kiÓm tra kho tμng, ph¸t hiÖn kÞp thêi nh÷ng h− háng cña kho nh− t−êng bÞ r¹n nøt, dét m¸i kho. Nh÷ng h− háng nμy cÇn s÷a ch÷a ngay ®Ó ng¨n chÆn sù x©m nhËp vμ tró Èm nh− chuét nh¾t, chuét ®μn. Song song víi nh÷ng biÖn ph¸p trªn, chóng ta cßn ph¶i tiÕn hμnh nh÷ng biÖn ph¸p diÖt chuét b»ng c¹m bÉy, ho¸ chÊt vμ b»ng biÖn ph¸p sinh häc. §ã lμ, sö dông c¸c thiªn ®Þch cã lîi ®Ó tiªu diÖt chuét nh− r¾n, mÌo, chã. Tuy nhiªn ®èi víi kho tμng thi ta chØ cã thÓ sö dông mÌo vμ chã ®Ó tiªu diÖt chuét, hai ®èi t−îng nμy cã t¸c dông rÊt lín trong hé gia ®×nh. Mét sè ho¸ chÊt ®−îc sö dông trong diÖt chuét gåm: HCN, CH3Br, CCl3NO2 hoÆc dïng thuèc trén víi måi ®Ó lμm b· diÖt chuét. 71