Những yếu tố cơ bản tạo nên sự sống động của phố đi bộ ở trung tâm đô thị

126T„P CHŠ KHOA H“C KI¦N TR”C - XŸY D¼NG KHOA H“C & C«NG NGHª Những yếu tố cơ bản tạo nên sự sống động của phố đi bộ ở trung tâm đô thị Creating the Exciting Pedestrian Street in Urban Center - The Main Issues Vũ An Khánh Tóm tắt Phát triển phố đi bộ ở khu vực trung tâm đô thị là giải pháp hiệu quả nhiều mặt như hạn chế giao thông cơ giới, giảm ô nhiễm không khí, khôi phục không khí đô thị truyền thống, tăng cường giao tiếp xã hội, tạo điều kiện cho người dân hưởng thụ văn hóa và vui chơi, giải trí, thể thao ngoài trời. Giải pháp cũng góp phần bảo tồn những giá trị quy hoạch kiến trúc của đô thị và thúc đẩy thương mại, du lịch. Bài viết trình bày những yếu tố cơ bản tạo nên tính sống động cho phố đi bộ trên cơ sở lý thuyết và thực tiễn, từ đó nhận xét về phố đi bộ thí điểm khu vực hồ Hoàn Kiếm và đề xuất một số hướng giải pháp. Từ khóa: Phố đi bộ, sự sống động, trung tâm đô thị, Hà Nội Abstract Pedestrial street in urban centers is a multi-faceted solution, such as restricting motorized traffic, reducing air pollution, restoring traditional urban air, and enhancing social interaction. conditions for people to enjoy culture and entertainment, entertainment, outdoor sports. The solution also contributes to preserving the architectural planning values of the city and promoting trade and tourism. The paper presents the main issues that make the pedestrial street more lively, based on theory and practice, from which to comment on the pedestrial streets of the Hoan Kiem Lake area and propose some solutions. Keywords: Pedestrian street, exciting, urban center, Hanoi TS. Vũ An Khánh Khoa Kiến trúc, Phòng KHCN, Trường Đại học Kiến trúc Hà Nội ĐT: 0913.316.455 Email: vuankhanh2010@gmail.com 1. Đặt vấn đề Chất lượng môi trường ở các khu vực đô thị có tầm quan trọng đặc biệt. Đó là một trong những yếu tố chính xác định một đô thị có phải là nơi lành mạnh để sinh sống và nuôi dạy con cái hay không. Một trong những vấn đề chính ảnh hưởng đến chất lượng môi trường và cuộc sống ở các đô thị là giao thông đường bộ. Giao thông cơ giới quá tải làm cho chất lượng không khí suy giảm, gây ra tiếng ồn ở mức độ không thể chấp nhận và làm suy giảm ý thức cộng đồng địa phương. Giao thông cơ giới quá tải cũng gây thiệt hại cho nền kinh tế do làm tăng thời gian lưu thông và làm chậm trễ mọi công việc do tắc nghẽn. Theo thống kê, hàng năm số lượng xe ô tô tại Châu Âu gia tăng ba triệu chiếc và tổng lưu lượng giao thông đường bộ trong khu vực đô thị sẽ tăng 40% trong khoảng thời gian từ năm 1995 tới năm 2030. Do vậy, chính quyền các đô thị và người dân cần phải xác định cách thức ứng phó với những áp lực này và quyết định các đô thị của họ sẽ như thế nào trong tương lai. Một trong những lựa chọn là cố gắng loại trừ ách tắc giao thông bằng cách xây dựng thêm nhiều con đường nhưng cái giá phải trả về tài chính, xã hội và môi trường có thể rất cao và chỉ có tác dụng trong một khoảng thời gian ngắn. Ngày càng có nhiều chính quyền đô thị lựa chọn một cách tiếp cận khác qua việc cùng bàn thảo với người dân để đảm bảo họ có thế tiếp cận hàng hóa và dịch vụ cần thiết mà không phụ thuộc vào giao thông đường bộ. Có rất nhiều kỹ thuật và cách tiếp cận quản lý giao thông và mọi đô thị đều cần phát triển một gói giải pháp để quản lý giao thông hiệu quả. Một trong những giải pháp đó là phát triển phố đi bộ khu vực trung tâm. 2. Các yếu tố tạo nên sự sống động của phố đi bộ trung tâm đô thị 2.1. Kinh nghiệm tổ chức phố đi bộ với phương thức tiếp cận hiện đại Ở một số đô thị, nơi có đủ không gian để tổ chức giao thông phi cơ giới như tổ chức một số phố đi bộ hoặc phố hạn chế chỉ cho xe buýt, xe đạp và taxi hoạt động mà không ảnh hưởng đến lượng không gian dành cho ô tô cá nhân. Giải pháp này cũng có thể cân nhắc áp dụng ở những nơi tình trạng tắc nghẽn giao thông cơ giới không trầm trọng và lượng không gian mà xe tư nhân chiếm chỗ không gây ảnh hưởng nhiều tới lưu lượng thông trong giờ cao điểm. Tuy nhiên, thách thức chính đối với hầu hết các đô thị lớn là tìm giải pháp tăng công suất sử dụng đường. Người ta ngày càng nhận thấy là cần ưu tiên cho những hình thức giao thông vận tải công cộng, sử dụng xe đạp và đi bộ. Copenhagen ở Đan Mạnh là một trong những đô thị tiên phong thực thi chính sách đó trong nhiều năm và đã đạt được những thành công lớn. Thách thức lớn nhất là đối với các đô thị hoặc khu vực đô thị giao thông đã bị tắc nghẽn, nhất là trong giờ cao điểm. Trong những trường hợp này, giải pháp duy nhất để có thêm không gian cho các phương tiện giao thông bền vững hơn là lấy đi không gian của phương tiện tư nhân 24/24 giờ hoặc tạm thời trong một số giờ nhất định. Lấy đi không gian phương tiện giao thông cá nhân là một quyết định dũng cảm của mọi chính quyền đô thị. Logic cho thấy rằng nếu một mạng lưới giao thông đã bị tắc nghẽn thì việc giảm năng lực giao thông (hạn chế phương tiện giao thông cá nhân) chỉ làm trầm trọng thêm tình hình. Người ta thường dự đoán sự hỗn loạn về giao thông và những hậu quả xấu về kinh tế của giải pháp này. Khi đó, các cơ quan lập quy hoạch và chính quyền đô thị có thể do dự và từ bỏ phương án tái phân bổ không gian giao thông đường bộ. Trong hoàn cảnh đó, những ý tưởng mới, thí dụ như ý tưởng triệt tiêu giao thông cơ giới có thể tạo điều kiện cho các giải pháp quản lý giao thông sáng tạo có tính khả thi về kỹ thuật. Trước năm 1962, mọi đường phố của đô thị trung cổ này ngập tràn ô tô và tất cả các quảng trường được sử dụng làm nơi đỗ xe. Do giao thông cơ giới tăng mạnh, 127 S¬ 28 - 2017 các điều kiện cho người đi bộ bị xuống cấp nghiêm trọng. Vào ngày 17 tháng 11 năm 1962, đường phố chính Stroget của Copenhagen được quyết định dành cho người đi bộ. Thời đó người ta tranh luận rất kịch liệt về việc chuyển đổi này. Người ta cho rằng không thể vận hành phố đi bộ ở Đan Mạch. Tuy vậy, dù sự hoài nghi ở mức rất cao thì ngay từ ngày đầu tiên, cư dân địa phương đã ủng hộ một môi trường không có xe ô tô. Điều đó đánh dấu bước khởi đầu của một quá trình chuyển đổi dần dần và tiếp diễn không ngừng. Ngày nay, Copenhagen có một trung tâm đô thị sôi động thu hút khách quanh năm. Hiện tại, Copenhagen có trên 96.000m2 diện tích không có giao thông cơ giới (trong đó 33% là đường phố và 67% là quảng trường đô thị). Trong khi mức độ giao thông bộ hành hầu như không thay đổi trong vài thập kỷ thì số lượng khách tham quan dừng chân hay tạm trú đã tăng gấp bốn lần kể từ năm 1968. Trong những tháng mùa hè, nhiều phố đi bộ đạt sức chứa hết công suất với những người đến hưởng thụ các hoạt động văn hóa và xã hội ngoài trời. Trong các tháng mùa đông ở đây tổ chức các lễ hội và trượt băng ngoài trời. Các đường phố và quảng trường ở trung tâm thành phố được dành cho người đi bộ và được cải thiện, khu vực này đã trở nên hấp dẫn hơn và xe hơi cũng bị hạn chế. Chính quyền thành phố đã thông qua một chiến lược quản lý giao thông tích hợp ở khu vực trung tâm: - Hạn chế số chỗ đậu xe (tăng khá cao phí đỗ xe trên đường phố); - Giảm số làn xe trên một số tuyến đường chính vào thành phố và sử dụng không gian đó cho xe buýt và xe đạp; - Hạn chế giao thông quá cảnh; - Kết hợp phát triển mạng lưới tàu điện, xe buýt và xe đạp ngoại ô. Ở trung tâm thành phố, 80% giao thông là đi bộ và 14% bằng xe đạp. Giao thông ô tô khu vực lõi đô thị giảm xuống và không còn xảy ra tắc nghẽn. Chìa khóa thành công của sự chuyển đổi nội đô chính là phương thức chuyển biến dần dần, không đột ngột. Phương thức chuyển biến này tạo cho người dân thời gian để thích nghi với thay đổi từ việc lái và đỗ xe cá nhân tới việc đi bộ, sử dụng xe đạp hay phương tiên giao thông công cộng. Delft là một thành phố tương đối nhỏ của Hà Lan với mạng lưới đường phố không có xe hơi ở trung tâm. Delft giống như bất cứ thành phố nào khác trong những năm 70, đó là không gian công cộng ở trung tâm thành phố được dành Hình 1. Sự phát triển các phố đi bộ và quảng trường ở trung tâm Copenhagen giai đoạn 1962-1996 1962: 15.800m2 1996: 95.750m2 Hình 2. Một phần phố đi bộ Stroget ở trung tâm Copenhagen, Đan Mạch Hình 3. Phố đi bộ ở trung tâm Delft, Hà Lan 128T„P CHŠ KHOA H“C KI¦N TR”C - XŸY D¼NG KHOA H“C & C«NG NGHª làm bãi đậu xe. Ngày nay, người ta gọi trung tâm thành phố là “công viên nhân dân”. Giao thông ô tô được loại trừ tác động đáng kể đến cảm nhận về thành phố, ấn tượng nhất ở đây là sự tĩnh lặng. Delft đã có cách tiếp cận hơi khác để triệt tiêu xe hơi trong khu vực trung tâm. Thành phố đã xây dựng một loạt các công viên ở khu vực ngoại vi trung tâm. Người ta cũng đầu tư lắp đặt các bảng chỉ dẫn tìm kiếm kỹ thuật số để hướng mọi người đến bãi đỗ xe gần nhất và cũng có cả thông tin về khoảng thời gian thực tế có thể đỗ xe. Các thông tin số hóa cũng cho biết khoảng cách đi bộ từ bãi đỗ xe tới trung tâm thành phố. Có thể đỗ xe trên đường phố nhưng phí cao hơn đỗ xe trong bãi. Cuối cùng, yếu tố cốt lõi là người ta chỉ mất tối đa là 10 phút hoặc 800m đi bộ từ bến tàu điện tới phố đi bộ trung tâm. Tất cả những giải pháp này làm cho người dân tốn ít thời gian tìm chỗ đậu xe và tăng tối đa thời gian để mua sắm ở phố đi bộ trung tâm. Trong khi lái xe ở khu phố trung tâm là điều không được khuyến khích thì người ta vẫn được phép lái xe vào phố đi bộ trung tâm vào buổi tối để giao và dọn hàng với giấy phép thích hợp. Phố đi bộ trung tâm rất thuận tiện cho người đi bộ và đi xe đạp, tuy vậy, người ta vẫn duy trì lối ô tô cho những người cần đi xe. Phố đi bộ trung tâm cũng được tổ chức ở nhiều thành phố khác ở Châu Âu như Barcelona, Phần Lan, Anh và Châu Mỹ như Hoa Kỳ, Canada và cho nhiều kinh nghiệm thành công cũng như những bài học thất bại trong triển khai. 2.2. Các yếu tố tạo nên sự sống động của phố đi bộ Kinh nghiệm triển khai phố đi bộ trung tâm đô thị cho thấy không phải chỉ có một phương thức duy nhất để tạo ra một con phố cho người đi bộ, tuy nhiên có những yếu tố rất căn bản cần quan tâm. Điều quan trọng là duy trì được một tốc độ di chuyển tiện nghi phù hợp với con người và môi trường có tầm cỡ không gian thích hợp với con người cho mọi phương thức tiếp cận. Có thể cho phép tiếp cận xe ô tô ngoài giờ phục vụ hoặc vào ban đêm hoặc bằng các loại xe nhỏ di chuyển với tốc độ người đi bộ, với cách thức thiết kế đô thị, biển báo buộc người lái xe phải di chuyển với tốc độ an toàn. Cấu kiện lát mặt đường phải có cấu trúc bề mặt mịn, êm; các nhà mặt phố với mặt đứng nhiều cửa hàng bán lẻ phong phú, náo nhiệt và chi tiết trang trí hấp dẫn. Việc bố trí các cửa hiệu với hàng hóa tinh xảo là rất quan trọng để tạo sự lôi cuốn cho khách tham quan. Về phương thức triển khai phố đi bộ, cần phải áp dụng giải pháp mở rộng dần dần, bắt đầu từ quy mô nhỏ, chỉ phục vụ người đi bộ và đi xe đạp vào ban ngày hoặc chỉ tạo ra một đoạn đường ngắn dành cho người đi bộ. Một phố đi bộ nhỏ nhưng có chất lượng cao còn hiệu quả hơn nhiều là triển khai cả một khu phố đi bộ rộng lớn mà kém sống động. Khu phố đi bộ càng lớn thì càng phát sinh nhiều vấn đề phải giải quyết, chẳng hạn như tổ chức chỗ đậu xe ô tô và phân phối vận chuyển, cung cấp hàng hóa cho các cửa hiệu. Quy mô ban đầu của phố đi bộ nhỏ hơn sẽ giảm bớt sự phức tạp trong quản lý và chi phí tài chính. Ảnh hưởng tới giao thông đô thị nói chung cũng ít hơn vì có nhiều tuyến đường thay thế. Phố đi bộ nhỏ dường như cũng quyến rũ hơn là khu phố đi bộ khổng lồ. Các phố đi bộ cũng có thể triển khai với chi phí thấp như một dự án thí điểm không cần đầu tư nhiều mà chỉ sử dụng các rào chắn tạm thời để ngăn hoặc làm chậm tốc độ xe cộ và tạo ra không gian hấp dẫn và tiện nghi. Sau khi thành công, dự án có thể được mở rộng như tăng số giờ và tăng số tuyến phố dành cho người đi bộ. Nghiên cứu tổng kết cho thấy để tạo nên sự sống động, lôi cuốn người dân tiếp cận phố đi bộ và tham gia vào các hoạt động tại đó, những vấn đề sau là yếu tố quyết định: - Vị trí, tiếp cận giao thông thuận tiện: Vị trí trung tâm, có kết nối với các không gian chức năng đô thị quan trọng khác, có tiếp cận giao thông thuận tiện - Chức năng phong phú: Các chức năng của phố đi bộ bao gồm: 1/ Chức năng thư giãn; 2/ Chức năng thương mại; 3/ Chức năng văn hóa; 4/ Chức năng bảo tồn - Có giá trị lịch sử, nghệ thuật kiến trúc: Là địa danh lịch sử nơi diễn ra các sự kiện gây dấu ấn của đô thị trong quá khứ, có các không gian, công trình kiến trúc đặc trưng, có giá trị về lịch sử, nghệ thuật kiến trúc với một số lượng đủ để cảm nhận được đặc trưng cho tuyến phố - Có thiết kế đô thị chất lượng cao: Tổ chức không gian tuyến phố tốt, có nhịp điệu, điểm nhấn, trục cảnh quan, phông cảnh, viễn cảnh, mặt tiền công trình hai bên phố, thiết kế mặt đường, chỗ ngồi nghỉ, quảng trường, nơi tổ chức sự kiện, chiếu sáng ban đêm, trang trí tiểu cảnh, tổ chức âm thanh, cây xanh, biển báo, biển hiệu, quảng cáo, triển lãm ngoài trời - Có hệ thống hạ tầng hoàn chỉnh, phù hợp với chức năng: Hệ thống mặt đường phù hợp, thoát nước mặt, chiếu Hình 4. Phố đi bộ quanh hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội 129 S¬ 28 - 2017 sáng công năng và chiếu sáng nghệ thuật, lối tiếp cận cho xe cấp hàng, thoát phế thải - Có hệ thống tổ chức, quản lý tốt: Tổ chức các chương trình, sự kiện, quản lý tốt chất lượng công trình, trang thiết bị, thu gom rác thải, chăm sóc cây xanh, theo dõi, giám sát, trợ giúp, cấp cứu, cứu hỏa 3. Nhận xét về phố đi bộ thí điểm của Hà Nội Phố đi bộ quanh hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội được thí điểm tổ chức từ tháng 8.2016. Đến nay, phố đi bộ Hà Nội được đánh giá là điểm đến hấp dẫn của người dân và khách du lịch. Tuy có thành công nhiều mặt nhưng những bất cập cũng không ít. Có thể đánh giá chung như sau: Về vị trí: Đây là địa điểm có nhiều ưu điểm tại trung tâm của đô thị Hà Nội, với các di tích lịch sử, công trình hành chính, văn hóa, thương mại có giá trị nghệ thuật kiến trúc, có mặt nước, cảnh quan, cây xanh... Vi trí này cũng có mối liên hệ tiếp cận giao thông thuận lợi về khoảng cách đi bộ. Tuy nhiên, tồn tại chính ở đây là quá tải, với diện tích khá hạn chế khi có một lượng khách rất lớn tới trong mọi thời điểm. Khi lượng người quá đông thì chất lượng không gian dành cho nghỉ ngơi, thư giãn, suy tư trở nên thiếu hấp dẫn. Về chức năng, tuyến phố đi bộ Hà Nội được nhiều người nhận định thiên về vui chơi giải tri, thư giãn: Sân chơi lý tưởng cho trẻ em; Không gian lãng mạn cho tuổi trẻ; Không gian vàng cho người đứng tuổi và người già; Không gian thân thiện cho toàn thể cộng đồng và du khách; Không gian đi bộ rèn luyện sức khỏe... Chức năng kinh doanh thương mại với những cửa hiệu, quán cà phê, hàng rong... đã được tổ chức nhưng còn khiêm tốn và nhiều bất cập. Về thiết kế đô thị: Thực chất đây là tuyền phố giao thông cơ giới chỉ ngăn lại cho người đi bộ vào cuối tuần, do vậy, hầu như thiết kế đô thị chưa có đầu tư nâng cấp gì đáng kể. Các không gian chức năng cũ như khu vực Tràng Tiền - Hàng Khay, khu vực trước vườn hoa Lý Thái Tổ, khu vực đền Ngọc Sơn hay quảng trường Đông Kinh Nghĩa Thục... là nơi có thể tổ chức các hoạt động văn hóa, nghệ thuật hiện vẫn là mặt đường nhựa thông thường. Trong thiết kế đô thị phố đi bộ thì yêu cầu căn bản là mặt đường phải được lát bằng vật liệu bền vững có cấu trúc trang trí, tạo được mối liên kết giữa các mặt đứng nhà hai bên đường thì hiện chưa làm được. Các trang thiết bị đô thị đã được bổ sung nhưng còn nghèo nàn. Hệ thống hạ tầng kỹ thuật chưa có nâng cấp gì nhiều. Nhược điểm cơ bản ở đây vẫn là sử dụng đường giao thông cơ giới cho người đi bộ. Yêu cầu căn bản của mặt đường phố đi bộ là không có giật cốt để đảm bảo an toàn cho người đi bộ khi đang giao tiếp, thư giãn hay ngắm cảnh... vẫn không được đảm bào. Hệ thống giao thông thiếu chức năng, thiếu đồng bộ. 4. Kết luận - Phát triển phố đi bộ ở khu vực trung tâm đô thị là giải pháp hiệu quả nhiều mặt như hạn chế giao thông cơ giới, giảm ô nhiễm không khí, khôi phục không khí đô thị truyền thống, tăng cường giao tiếp xã hội, hưởng thụ văn hóa và vui chơi, giải trí, thể thao ngoài trời. Giải pháp cũng góp phần bảo tồn những giá trị quy hoạch kiến trúc của đô thị và thúc đẩy hoạt động thương mại, du lịch... - Để tạo tính sống động cho các phố đi bộ ở trung tâm đô thị, những yêu cầu cơ bản bao gồm: 1/ Có vị trí trung tâm thích hợp, tiếp cận giao thông công cộng và giao thông cơ giới thuận tiện; 2/ Bản thân khu phố có giá trị lịch sử, quy hoạch, kiến trúc, nghệ thuật; 3/ Tổ chức công năng phong phú, đa dạng phù hợp với nhiều đối tượng, trong đó, quan trọng nhất là chức năng thương mại; 4/ Có thiết kế đô thị chất lượng cao: Tổ chức không gian tuyến phố tốt, có nhịp điệu, điểm nhấn, trục cảnh quan, phông cảnh, viễn cảnh, mặt tiền công trình hai bên phố, thiết kế mặt đường, chỗ ngồi nghỉ, quảng trường, nơi tổ chức sự kiện, chiếu sáng ban đêm, trang trí tiểu cảnh, tổ chức âm thanh, cây xanh, biển báo, biển hiệu, quảng cáo, triển lãm ngoài trời; 5/ Có hệ thống hạ tầng hoàn chỉnh; 6/ Được quản lý, duy trì, bảo dưỡng tốt. - Tổ chức phố đi bộ quanh hồ Hoàn Kiếm, Hà Nội là một thử nghiệm ban đầu, tuy đã đạt được hiệu quả nhất định, thu hút được sự quan tâm của người dân nhưng còn nhiều khiếm khuyết về quy mô không gian với lượng người tham quan, thiết kế đô thị chưa được nâng cấp phù hợp, cơ sở hạ tầng thiếu thốn, hệ thống tổ chức sự kiện thiếu hoàn chỉnh. - Vấn đề căn bản để tạo tuyến phố đi bộ sống động khu vực hồ Hoàn Kiếm là có quy hoạch chức năng và không gian cụ thể, lâu dài; nâng cấp thiết kế đô thị và hạ tầng kỹ thuật để đảm bảo thực hiện tốt chức năng tái tạo lại không khí đô thị và tạo không gian hưởng thu văn hóa, nghệ thuật và tăng cường giao tiếp xã hội, chỉnh trang kiến trúc công trình./. Tài liệu tham khảo 1. Báo Xây dựng (2016), Tuyến phố đi bộ ở Hà Nội – điều tất yếu cho chất lượng cuộc sống. https://www.tapchikientruc. com.vn /chuyen-muc/tuyen-pho-di-bo-o-ha-noi-dieu-tat-yeu- cho-chat-luong-cuoc-song.html. 2. Copenhagen Portal, The World’s longest Pedestrian Street ”Strøget”, Pedestrian.asp 3. Darren Proulx and Samuel Baron, Critical Elements to Make Pedestrian Streets Work, https://slowstreets.wordpress. com/2015/10/26/critical-elements-to-make-pedestrian-streets- work/ 4. Đặng Tuấn Trung (2016), Phố đi bộ - Không gian đô thị quý giá, https://www.tapchikientruc.com.vn/chuyen-muc/pho-di- bo-khong-gian-thi-quy-gia.html. 5. Ivan Nikiforov (1987), Planirane na Selistata, Stroizdat, Sophia. 6. Cao Anh Tuấn (2008), Tổ chức phố đi bộ tại trung tâm lịch sử đô thị Thành phố Hồ Chí Minh, /mag/ chuyenmuc/quy-hoch-o-th/326-to-chuc-pho-di-bo-tai-trung- tam-lich-su-do-thi-tphcm.html. 7. Critical Elements to Make Pedestrian Streets Work, https:// slowstreets.wordpress.com/2015/10/26/critical-elements-to- make-pedestrian-streets-work/