Nhân vật tự thức tỉnh trong truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 59 - Thaùng 7/2018 73 Nhân vật tự thức tỉnh trong truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh The Character of Self-Consciousness in Nguyen Nhat Anh’s Stories for Children TS. Hà Thị Thanh Nga, Trường Đại học Đồng Tháp Ha Thi Thanh Nga, Ph.D., Dong Thap University ThS. Lê Thị Thanh Hồng, Trường Đại học Đồng Tháp Le Thi Thanh Hong, M.A., Dong Thap University Tóm tắt Là nhà văn chuyên viết cho thiếu nhi, Nguyễn Nhật Ánh luôn tin vào tâm hồn trong sáng, thánh thiện, tốt đẹp của họ. Bằng những tình huống bất ngờ nhưng hết sức tự nhiên, ông để thiếu nhi tự nhận ra điều hay, lẽ phải nhằm hoàn thiện nhân cách. Nhờ đó, những triết lí, chiêm nghiệm, bài học giáo dục luôn nhẹ nhàng, sâu sắc, thấm thía. Hơn nữa, Nguyễn Nhật Ánh cũng muốn cùng thiếu nhi gửi đến người lớn những lời nhắn nhủ về sự chia sẻ, thấu hiểu, đồng hành. Từ khóa: trẻ em, nhân vật, truyện thiếu nhi, tuổi thơ, Nguyễn Nhật Ánh. Abstract As a writer for children, Nguyen Nhat Anh always believes in bright and beautiful souls of the children. In unexpected but very natural ways, he lets the children realize the good things to improve their personality. Thanks to that, the philosophical and ethical lessons are always deep and penetrating. Moreover, Nguyen Nhat Anh also wants to send the message about sharing, understanding, and companion to the adults. Keywords: children, character, stories for children, childhood, Nguyen Nhat Anh. 1. Mở đầu Trong bối cảnh các hoạt động sáng tác văn học cho trẻ em không quá sôi động, lực lượng sáng tác, khối lượng tác phẩm cũng như sức tác động đến trẻ em không còn được như trước, Nguyễn Nhật Ánh trở thành một “hiện tượng”. Nhà văn vẫn miệt mài sáng tác cho cả trẻ em và những ai “đã từng là trẻ em” và được độc giả đón nhận một cách nhiệt liệt. Từ trang văn Nguyễn Nhật Ánh, các thế hệ trẻ em tìm thấy hình ảnh của chính mình, tìm thấy thế giới tuổi thơ với những kỉ niệm quý giá. Đọc truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh, độc giả ban đầu bị hấp dẫn bởi những câu chuyện vui vẻ, nhẹ nhàng được viết bằng ngòi bút hồn hậu, dí dỏm. Tuy nhiên, chứa đựng bên trong đó là dụng ý giáo dục trẻ em vô cùng sâu sắc. Dành tình yêu cho trẻ em, Nguyễn Nhật Ánh quan tâm đến quá trình phát triển, hoàn thiện nhân cách của họ. Bởi thế, ông đã xây dựng được thế giới nhân vật trẻ em rất phong phú, đa dạng. Đó có thể là những “con ngoan trò giỏi”, những cô bé, cậu bé có tâm hồn mơ mộng, nhạy cảm NHÂN VẬT TỰ THỨC TỈNH TRONG TRUYỆN THIẾU NHI NGUYỄN NHẬT ÁNH 74 như là hình bóng của chính tác giả thời thơ ấu; những anh trai, em gái, những người bạn học Và tất nhiên, nhân vật của ông có khi là những đứa trẻ nghịch ngợm “nhất quỷ nhì ma” với đủ trò náo loạn. Không chủ trương tạo nên những mẫu hình trẻ em lí tưởng, truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh cũng gần như không có kiểu nhân vật phản diện. Nhưng như thế không có nghĩa là các nhân vật trẻ em của ông không có những việc làm sai, những vấp váp, những hành động đáng phê phán hoặc nhiều khi đơn giản là những lúc các em hiểu chưa đúng. Điều đáng nói là, nhà văn luôn để cho nhân vật của mình tự thức tỉnh, tự nhìn nhận ra sai lầm của mình và sửa chữa nó. Điều này đã được Lê Huy Bắc chỉ rõ: “Những ai đánh mất tuổi thơ thì không thể tìm thấy được hạnh phúc ở thực tại và tội ác thường có nguồn gốc từ những sai lạc từ tuổi thơ mà không kịp thời điều chỉnh” (9, tr.48). Triết lí giáo dục, định hướng trẻ em từ hành vi thực ra không phải đến Nguyễn Nhật Ánh mới đặt ra. Yếu tố khiến độc giả chú ý là ông đặt ra và giải quyết những sai lầm, sai lạc của trẻ hết sức nhẹ nhàng, tự nhiên, không giáo điều, giáo huấn, không lên giọng dạy dỗ. Tuy là thức tỉnh đấy, nhưng lại khiến các em nhận thức bằng tất cả tình cảm mến mộ, yêu thương. 2. Về kiểu nhân vật thức tỉnh trong văn học Nhân vật tự thức tỉnh là một kiểu nhân vật khá nổi bật trong văn học Việt Nam hiện đại. Độc giả có thể tìm thấy kiểu nhân vật này trong sáng tác của Nam Cao, Thạch Lam, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Nguyễn Minh Châu Đây là sự thể hiện chiều sâu của đời sống xã hội trong văn học, là cách nhà văn nói lên quan niệm của mình về con người. Khi trở thành một đặc tính của con người, làm cho con người tách mình ra khỏi thế giới loài vật, ý thức đã điều khiển hành động của họ. Con người có ý thức không chỉ theo bản năng mà có thể hành động theo lí trí, sau khi đã có sự soi xét, đánh giá từ nhiều mặt. Ý thức giúp con người biết học hỏi, biết đúng sai, biết lựa chọn, phân biệt và đặc biệt là biết sửa chữa sai lầm để hướng thiện. Nếu như ý thức là để nhận biết thì “tự ý thức là giai đoạn cao của ý thức, là tự đào sâu, mổ xẻ bản thân nội tâm để tự cải tạo và hoàn thiện” [7, tr.152]. Tự ý thức là yếu tố quan trọng để con người tự thức tỉnh sau những mê muội, lầm lạc, để thấy rằng trong mỗi người luôn có bản tính lương thiện, tốt đẹp. Trong văn học Việt Nam, đã có nhiều nhà văn khắc họa thành công kiểu nhân vật này. Nam Cao là nhà văn luôn đặt nhân vật trí thức tiểu tư sản của mình trong những cuộc đấu tranh nội tâm với tinh thần tự thức tỉnh cao độ. Hộ (Đời thừa) luôn trăn trở về việc phải trở thành một nhà văn chân chính và một con người chân chính “nâng đỡ người khác trên đôi vai của mình”. Bi kịch của Hộ bộc lộ ra, khi Hộ nhận thấy mình đã hành động trái ngược lương tâm, lẽ sống tốt đẹp ấy. Điền (Trăng sáng) chua chát nhận ra rằng điều tốt đẹp trong con người thường bị “cái nghèo khổ làm mất đi một phần lớn”. Nguyên Hồng lại thường cố gắng tạo ra một sự việc hay một thay đổi để đặt nhân vật trong sự so sánh mà tự thức tỉnh. Dù bằng cách nào, các nhà văn này cũng luôn yêu cầu khắt khe buộc nhân vật phải đau đớn, vật vã cùng quá trình thức tỉnh. Nhân vật tự thức tỉnh là kiểu nhân vật của văn học hiện đại. Trong văn học dân gian, nhân vật hành động theo chức năng định sẵn nhằm minh họa cho một triết lí nào đó của dân gian. Nhân vật chính diện, lí tưởng dù đau khổ, bất hạnh đến thế nào HÀ THỊ THANH NGA - LÊ THỊ THANH HỒNG 75 cũng không được tác giả dân gian miêu tả cụ thể về những nỗi niềm, tâm trạng. Nhân vật phản diện luôn độc ác, gian xảo, tham lam và không bao giờ suy nghĩ về những điều xấu xa đó của mình. Những lời răn dạy, giáo huấn trong văn học hiện đại cũng được chuyển tải thông qua hình tượng nhân vật chứ không phát biểu trực tiếp. Nhân vật vì thế mà đời hơn, người hơn, mang chiều sâu nội tâm và tính khái quát xã hội cao hơn. Viết về kiểu nhân vật tự thức tỉnh, các nhà văn luôn đặt niềm tin ở con người, dù con người có bị tha hoá, bị cám dỗ hay sai lầm thì bên trong họ vẫn luôn tồn tại phần bản tính lương thiện, tốt đẹp mà tự thức tỉnh chính là quá trình khám phá ra nó. 3. Các kiểu nhân vật tự thức tỉnh trong truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh Với các tác phẩm văn học dành cho người lớn, nhân vật tự thức tỉnh là những người đã trưởng thành, có đủ vốn sống, kinh nghiệm để có thể tự phán xét, đấu tranh với chính mình. Nhân vật trong truyện thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh là trẻ em, đang bỡ ngỡ bước vào cuộc sống, nhận thức xã hội và nhận thức về chính mình. Đây chính là đối tượng của các hoạt động giáo dục từ gia đình, nhà trường, xã hội. Với nhân vật trẻ em, Nguyễn Nhật Ánh đã không biến họ thành những “cụ non” để đặt vào những cuộc đấu tranh nội tâm, những xung đột dữ dội giữa các mặt đối lập trong cùng một cá thể. Ông luôn nhẹ nhàng đối với trẻ em, để họ sống trong thế giới tuổi thơ tươi trẻ, hồn nhiên vui tươi của mình, nhưng vẫn có thể giúp họ thức tỉnh chính mình, nhận ra hành động sai lầm, suy nghĩ chưa đúng để có sự lựa chọn hợp lí, hợp tình trong từng hoàn cảnh cụ thể. Đây chính là điểm khiến cho văn chương Nguyễn Nhật Ánh được trẻ em đón nhận nhiệt liệt. Ông thấu hiểu tâm lí lứa tuổi của trẻ, nắm bắt mọi biểu hiện dù là nhỏ nhất trong quá trình phát triển nhân cách trẻ em. Nhân vật thức tỉnh trong truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh không phải là một kiểu dạng nhân vật đặc biệt hay dị biệt mà có thể là bất kì ai. Đó là những nhân vật có tính cách rất đỗi quen thuộc, dù là người lớn hay trẻ em như cu Mùi trong Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ, chú chó Bê tô trong Tôi là Bê tô, Thiều trong Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh hay những người lớn trong Chúc một ngày tốt lành, Ngồi khóc trên cây Đặc biệt, nhân vật tự thức tỉnh xuất hiện trong cả 12 truyện của tập truyện Út Quyên và tôi với các kiểu nhân vật như người anh trai xưng “tôi” (truyện Em gái, Mẹ đừng sợ, Út Quyên và tôi), người bạn xưng “tôi” (truyện Bướm vàng bướm đỏ, Ông tôi, Những trò chơi khác nhau, Điều không tính trước, Những đứa trẻ cùng lớp), Tuấn (truyện Buổi sáng), Thời (truyện Người anh), Nghi (truyện Trứng chim sẻ), Hoa, Tân, Đạt, Thịnh (truyện Học trò). Nhân vật thức tỉnh trong tập Út Quyên và tôi đều là các nhân vật chính, nhưng ở những tác phẩm khác, nhất là các truyện dài, không phải lúc nào cũng là nhân vật chính và cũng là trẻ em như mẹ và chị hai cu Tin (Đảo mộng mơ), cu Mùi người lớn (Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ)... Với Nguyễn Nhật Ánh, ông còn viết cho “những ai từng là trẻ em”, ông cũng như trẻ em còn mong muốn tác động đến người lớn. Rõ ràng, sự tự ý thức, tự nhận thức, tự thức tỉnh không chỉ cần (và chỉ nên) diễn ra ở trẻ em. Những vấn đề thức tỉnh mà Nguyễn Nhật Ánh đặt ra trong truyện thiếu nhi không phải là những điều quá lớn lao như như sự sống, cái chết, hạnh phúc, nhân phẩm, sự tha hoá.., vốn thường thấy trong NHÂN VẬT TỰ THỨC TỈNH TRONG TRUYỆN THIẾU NHI NGUYỄN NHẬT ÁNH 76 những tác phẩm văn học dành cho người lớn. Nguyễn Nhật Ánh viết những câu chuyện hết sức đời thường, giản dị. Thời (Người anh) mặc cảm về một ông anh chẳng có gì “hách xì xằng”, “số dách” như người anh “kĩ sư hãng Xi-trô-en”, “cầu thủ hạng A1 toàn quốc”, “bộ đội có súng bắn đạn thật” [2, tr.7]. Vì thế, Thời lựa chọn một người anh tưởng tượng thay vì ông anh trai thật “đi thanh niên xung phong, quanh năm cuốc đất đào kênh ở những vùng đất xa xôi hẻo lánh”. Còn những anh trai xưng “tôi” lại luôn cảm thấy không ưa những cô em gái: “tôi” chê bai Mai Pha mít ướt dễ khóc nhè (Em gái); “tôi” khó chịu vì Út Quyên giành mất vị trí út trong nhà (Út Quyên và tôi); “tôi” lại thường bày trò lấy đồ chơi của em (Mẹ đừng sợ). Thiều đã đánh em trai nặng đến mức nằm liệt giường vì hiểu nhầm em ăn vụng thịt gà trong lúc mình đi vắng (Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh). Dì Sáu nghĩ rằng, thằng Tin cùng đám bạn trên Đảo mộng mơ đã đánh cắp những đồ vật giá trị trong nhà dì Tuy nhiên, đằng sau những câu chuyện giản dị là những vấn đề quan trọng đối với thế hệ trẻ như vai trò, giá trị con người, tình yêu gia đình, tình anh em, tình bạn, ước mơ, khát vọng. Có một nhân vật xưng “tôi” rất đặc biệt của Nguyễn Nhật Ánh. Đó là chú chó Bê-tô (Tôi là bê-tô). Bằng cách sử dụng đại từ nhân xưng ngôi thứ nhất, Nguyễn Nhật Ánh làm cho độc giả tin rằng có thể đọc được ngôn ngữ của loài vật. Dưới cái nhìn cuộc sống thông qua chú cún Bê-tô, những triết lí về cách sống, tình yêu thương gia đình, bạn bè, và cả những kẻ sống như không sống lần lượt đặt ra. Chị Ni, bà chị Ni là những người bạn, người chủ tốt bụng của Bê-tô, Bi-nô. Lão Hiếng thì khác, lão là kẻ mà Bê-tô, Bi-nô và tất cả loài cún cho rằng là kẻ sống như đã chết. Lão còn chẳng có một cái tên đúng nghĩa. Lão Hiếng đại diện cho một bộ phận không nhỏ con người ngày nay “Không phải những gì thuộc về loài người đều tốt. Lão Hiếng thuộc về loài người. Nhưng lão không tốt” [2, tr.142]. Lão Hiếng coi cú đá chân vào bụng những con cún là một trò chơi. Lão gây ra những tổn thương về thể chất và tinh thần, tình cảm cho những chú cún đáng thương. Bài học sau những cú đá đau đớn của Lão Hiếng độc ác được coi là trả giá cho sự tin cậy. Khi bạn quá tin cậy và sùng bái một ai đó, bạn sẽ không đề phòng và nghi ngờ. Và đôi khi, bạn sẽ chết vì niềm tin ngây thơ của mình. Lão Hiếng thật ra vẫn sống, nhưng đó chỉ là sống bằng cái xác, còn tâm hồn đã chết từ lâu mà đến cả những chú cún cũng phải tránh lão như một cây nấm độc bốc mùi ác. Tuy nhiên, đến cuối cùng, Nguyễn Nhật Ánh vẫn đề cao tính nhân văn. Nhân cách con người đôi khi là sự tha thứ cho những tâm hồn sai lệch: “Tôi không thấy có lý do gì để nghĩ đến lão dù là nghĩ đến để căm giận hay ghét bỏ” [2, tr.168]. Quan tâm đến quá trình hình thành và phát triển nhân cách trẻ em, Nguyễn Nhật Ánh để ý đến mọi thứ liên quan, từ những điều giản dị, đời thường đến những vấn đề trọng đại. Đối với người lớn, nó có thể bình thường nhưng với trẻ em, nó lại quan trọng. Mỗi câu chuyện với trẻ em có thể là lần đầu tiên được chứng kiến, được trải qua. Nếu trẻ em không được quan tâm, định hướng thì rất có thể họ sẽ hiểu nhầm dẫn đến hành động sai trái. Bởi vậy, bằng văn chương, Nguyễn Nhật Ánh hướng trẻ em đến những giá trị tốt đẹp. Hơn hết, các nhân vật của ông, dù sau các sai lầm, vấp váp vẫn luôn hồn nhiên, trong sáng, đáng yêu. Điều này thể hiện niềm tin, là tình yêu HÀ THỊ THANH NGA - LÊ THỊ THANH HỒNG 77 thương mà nhà văn dành cho trẻ em. 4. Tình huống tự thức tỉnh trong truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh Để nhân vật trẻ em của mình biết thức tỉnh, Nguyễn Nhật Ánh không cần đến những câu chuyện quá dài, với sự phân tích tâm lí căng thẳng. Ông thường đặt nhân vật vào những tình huống nhận thức, tình huống thức tỉnh hết sức tự nhiên nhưng cũng không ít bất ngờ. Các nhân vật của Nguyễn Nhật Ánh dù sai trái đến đâu vẫn luôn tự nhận ra sai lầm và sửa chữa nó. Nhìn em đau đớn, Thiều ân hận “nỗi ân hận lúc này đã rất giống chiếc cọc nhọn xuyên từ đỉnh đầu xuống gót chân tôi, đóng chặt tôi vào sự hoang mang, đẫn đờ” [1, tr.257]. Cảm xúc của Thiều khi thấy Tường bảo vệ anh trai trước ba mẹ đã động vào tâm thức của mỗi người đọc về lòng vị tha, tình yêu thương: “Cái cách mà Tường bảo vệ tôi ngay cả lúc nó là nạn nhân xấu số của tôi khiến tôi xấu hổ và cảm thấy day dứt ghê gớm. Tình yêu của em dành cho tôi thật mênh mông trong khi tôi hết lần này đến lần khác đối xử với nó chẳng ra gì” [1, tr.258]. Tường không những không trách anh trai đã vô cớ đánh mình, mà còn bảo vệ Thiều trước ba mẹ. Nguyễn Nhật Ánh lấy tình yêu thương để thức tỉnh con người. Chính tình yêu của em trai dành cho người anh đã khiến Thiều thức tỉnh. Sự thức tỉnh của các nhân vật trẻ em gần như diễn ra một cách tức thời hoặc ngay sau đó mà không cần đến quá trình đấu tranh nội tâm lâu dài, giằng xé như đối với người lớn. Trẻ em hồn nhiên, không phức tạp như người lớn thường tính toán thiệt hơn. Trong Người anh, khi nghe cô giáo khen Quân, Thời vừa tiếc vừa bực vì nghĩ “chính thằng Quân là đứa cướp đoạt phần vinh quang đáng ra phải thuộc về nó” [2, tr.13]. Nhưng rồi, Thời nhanh chóng thức tỉnh khi nghe bài văn của Quân “như một dòng suối êm mát, xoa dịu mọi tình cảm nhỏ nhen và gợi lên một niềm xúc động lạ lùng”. Nó cảm nhận được hình ảnh đẹp đẽ, cao cả của người anh trai mà trước đây nó có phần coi thường. Giọt nước mắt của Thời rơi xuống chứa tất cả sự ăn năn, hối hận và sự xúc động. Thậm chí, Thời cảm thấy biết ơn Quân vì bài văn của Quân giúp nó nhận ra người anh trai của mình tuyệt vời, đáng kính trọng. Ở nhiều truyện, Nguyễn Nhật Ánh không quá chú trọng miêu tả ngoại hình hay nội tâm nhân vật. Quá trình tự thức tỉnh của nhân vật cũng không quá phức tạp hay dằn vặt, day dứt. Nếu như Nguyễn Minh Châu chú trọng miêu tả cụ thể ngoại hình, cử chỉ, nét mặt của nhân vật người họa sĩ trong truyện Bức tranh, nhằm góp phần làm rõ cuộc đấu tranh, giằng xé dữ dội giữa các mặt đối lập, thì Nguyễn Nhật Ánh lại đưa ra những tình huống nhẹ nhàng, phù hợp với tâm lý của thiếu nhi. Ông dụng công mà như không dụng công. Từng bài học giáo dục và quá trình tự ý thức, tự thức tỉnh diễn ra theo cách bất ngờ thú vị nhất. “Tôi” (Điều không tính trước) trong lúc tức giận vì kết quả của trận bóng đá, đã quyết tâm đánh nhau với Nghi một trận để trả thù. “Tôi” tìm đủ mọi “vũ khí” để có thể hạ gục bạn, đã bàn bạc với Phú, đứa cháu năm tuổi, thậm chí rủ rê thêm bạn Phước cùng đi. Nhưng cuối cùng người bị “hạ gục” lại là “tôi”. “Tôi” bị “hạ gục” bằng “vũ khí” lợi hại nhất của Nghi – một cuốn sách và ba vé xem phim. Cách giải quyết dí dỏm đầy bất ngờ đã làm người đọc bất giác mỉm cười bởi lối viết truyện của Nguyễn Nhật Ánh. Bằng tình huống hết sức tự nhiên, ông để nhân vật tự nhận ra điều sai trái và tự thức tỉnh. Cái hay ở đây NHÂN VẬT TỰ THỨC TỈNH TRONG TRUYỆN THIẾU NHI NGUYỄN NHẬT ÁNH 78 là cách giải quyết tình huống. Thay vì một trận quyết đấu thì người đọc lại có thể mỉm cười nhìn ba cậu bạn khoác vai bá cổ nhau cùng đi xem phim. Chính nhờ tình bạn hết sức hồn nhiên, trong sáng của Nghi đã làm “tôi” tự ý thức và hiểu ra mọi chuyện. Mọi hiểu lầm, hiềm khích, bất hòa đều qua đi, còn lại là những tình bạn đẹp. Thức tỉnh trong truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh nhiều khi không chỉ là về lương tâm. Thức tỉnh có thể là sự rung động về tâm hồn, về triết lí chiêm nghiệm của cuộc sống, có cái nhìn cuộc sống theo cách tốt đẹp hơn. Nguyễn Nhật Ánh đặt nhân vật của mình vào những tình huống “có vấn đề” để nhân vật bộc lộ hết phẩm chất, ý thức cá nhân của mình. Bên cạnh tình huống trực tiếp là những tình huống gián tiếp trong nội tâm của nhân vật, thúc đẩy sự hình thành ý thức cá nhân của mỗi người. Sự thức tỉnh đưa đến những hành động tưởng như không thể. Nhân vật bé Hoa trong truyện Học trò dám đánh lại Sơn đen để bảo vệ quả cam mà mình dành tặng cô giáo bị ốm. Những lần trước, Hoa và các bạn đều bị Sơn đen bắt nạt, lấy hết mọi thứ hay ho mà chúng có. Nhưng lần này, Hoa dám vùng lên cắn Sơn đen để bảo vệ quả cam. Cả Tân, Đạt, Thịnh cũng quên hết sợ hãi cùng lao vào đánh Sơn đen bảo vệ Hoa. Sự thức tỉnh đối với họ là triết lí “đoàn kết là cội nguồn của sức mạnh và cần nhất là có một người dám xông lên trước”. Các cậu bé đã dành cho cô bạn gái bé nhỏ sự ngưỡng mộ, cảm phục. Đặt nhân vật vào những tình huống thức tỉnh, Nguyễn Nhật Ánh không cần phải đưa ra những lời giáo huấn, dạy bảo, điều mà trẻ em vốn không thích. Trước tình huống hay sự việc, mỗi trẻ em có sự lựa chọn của mình. Giữa việc đi Vũng Tàu và ở lại cùng các bạn chăm sóc cô giáo ốm, cậu bé “tôi” trong truyện Những đứa trẻ cùng lớp đã chọn hoãn chuyến đi thăm bố. Lựa chọn này được đưa ra sau khi “tôi” nhìn thấy cảnh cô giáo “nhỏ nhắn, ốm đau và đơn độc”. Ở đây, “tôi” chưa làm gì sai trái, nhưng việc cậu và các bạn vui mừng vì được nghỉ một tuần do cô giáo ốm đã trở thành một nỗi day dứt. Còn “tôi” trong Mẹ đừng sợ lại thức tỉnh sau khi nhìn thấy hành động của chị Hai và em Tin. “Tôi” muốn dùng con tắc kè cao su để dọa mọi người “chết khiếp”, nhưng chị Hai lại lo mẹ yếu tim sẽ sợ đến ngất xỉu. Nhất là thằng em Tin, nó rất tinh tế khi viết một mảnh giấy nhỏ treo trên cổ con tắc kè “Mẹ đừng sợ! Đây chỉ là con tắc kè bằng cao su thôi!” [2, tr.86]. Trong truyện này, Nguyễn Nhật Ánh không miêu tả tâm trạng, suy nghĩ của “tôi”. Nhưng thông qua cái nhìn của nhân vật, ông đã giúp không chỉ chính “tôi” mà cả độc giả cũng nhận ra sự thức tỉnh trong tâm hồn cậu. Nguyễn Nhật Ánh thường có hai cách thể hiện sự thức tỉnh của nhân vật. Một là, ông miêu tả tâm lí, tâm trạng nhân vật như đối với Thiều, Thời, hay người anh trai trong Út Quyên và tôi. Nhưng cũng có những nhân vật, ông chỉ để hành động nhân vật thể hiện sự thức tỉnh ấy như “tôi” trong Những đứa trẻ cùng lớp và “tôi” trong Điều không tính trước. Hơn nữa, Nguyễn Nhật Ánh thường để nhiều nhân vật xưng “tôi” mà không đặt tên cụ thể như những nhân vật khác trong truyện. Phải chăng, nhà văn đang muốn hướng đến không chỉ một mà nhiều thiếu nhi cùng suy ngẫm về hành động của mình để tự nhận thức, tự sửa chữa. Lựa chọn điểm nhìn từ người kể chuyện “tôi” cũng là nhân vật tự thức tỉnh sẽ mang đến cho người đọc những cảm nhận chân thật nhất về mọi diễn biến trong tâm trạng nhân vật. Đây là biệt HÀ THỊ THANH NGA - LÊ THỊ THANH HỒNG 79 tài của Nguyễn Nhật Ánh, một trong những yếu tố làm cho ông trở thành nhà văn được yêu thích nhất của thế giới tuổi thơ. Văn chương luôn hướng con người tới sự hoàn thiện nhân cách. Thông qua những hình tượng nghệ thuật sống động, văn chương có thể thanh lọc tâm hồn con người, cảm hoá con người. Văn học dành cho trẻ em càng đề cao tính giáo dục. Nhà văn Võ Quảng đã từng nói “quan điểm sư phạm và văn học viết cho thiếu nhi phải là anh em sinh đôi”. Với Nguyễn Nhật Ánh, khi viết cho thiếu nhi, định hướng giáo dục hành vi, tâm hồn, tính cách cho trẻ em luôn được đề cao. Nếu như văn học cho người lớn chú ý tới quá trình thì văn học cho thiếu nhi của Nguyễn Nhật Ánh chú trọng hành vi. Bởi vì với trẻ em, hành vi tạo nên thói quen, thói quen hình thành tính cách của trẻ. Trên con đường hình thành nhân cách của mỗi đứa trẻ, Nguyễn Nhật Ánh nhấn mạnh đó là (hành vi) yếu tố đầu tiên. Nếu như hành vi của trẻ không được định hướng ngay từ đầu thì mọi giáo huấn về sau chỉ là sách vở. 5. Kết luận Đặt ra vấn đề tự thức tỉnh trong tâm hồn trẻ thơ, Nguyễn Nhật Ánh đã thay mặt trẻ em, muốn cùng trẻ thơ nhắn gửi nhiều điều tới người lớn. Ông mong muốn người lớn thấu hiểu tâm lí trẻ, chia sẻ những vướng mắc, vấp váp trong quá trình trưởng thành của trẻ, ủng hộ ước mơ khát vọng của trẻ dù có thể viển vông, không tưởng. Và hơn hết, người lớn hãy tin vào trẻ em, tin vào bản tính nguyên thuỷ, vào thiên tính tốt đẹp trong mỗi đứa trẻ. Bởi vì, trẻ em chính là một thời đã qua của người lớn, là cuộc hành trình mà người lớn luôn khao khát tìm về. Nếu như ông nội không xuất hiện với cái thang (thay vì cái roi như thường lệ) cùng giọng nói ấm áp thì cu Nhàn sẽ có một kỉ niệm kinh khủng nhớ đời (Ông tôi). Nếu như người cha không ủng hộ giấc mơ làm Robinson của con trai thì thằng cu Tin cùng đám bạn sẽ không thể nào có được những ngày tháng ngọt ngào làm chúa đảo, chúa đảo phu nhân và phó chúa đảo trên đống cát trước sân (Đảo mộng mơ). Nếu như bà Đỏ, ông an ninh, ông thuế vụ, ông du lịch, bà kế hoạch đầu tư, bà y tế cũng nghĩ như bọn trẻ con thì với chúng, ngày nào cũng sẽ là “một ngày tốt lành” (Chúc một ngày tốt lành). Nếu như cu Mùi người lớn nghĩ về con mình như cách nghĩ của cu Mùi trẻ con thì tấm vé trở về tuổi thơ ấy sẽ là vô giá (Cho tôi xin một vé đi tuổi thơ). Nhân vật trẻ em trong truyện thiếu nhi Nguyễn Nhật Ánh có thể không phải là đối tượng để các bậc cha mẹ lấy làm gương cho con cái nhưng rất đáng yêu, đáng nhớ, luôn tạo ấn tượng đặc biệt với độc giả. Nguyễn Nhật Ánh luôn sống trong thế giới trẻ em, thấu hiểu tâm lí, tính cách, những tâm tư, nguyện vọng, ước mơ cũng như những khó khăn mà các em gặp phải. Các em hồn nhiên, chân thành và trong sáng. Ngay cả những sai lầm, vấp váp cũng rất đỗi hồn nhiên. Các em có thể ham chơi, có thể đánh nhau, có thể thích ăn mì tôm hơn ăn cơm, thậm chí có thể lập ra phiên toà xét xử ba mẹ... Nhưng những đứa trẻ ấy luôn hướng thiện, tốt đẹp. Bởi thế, dù trẻ em có nhiều hiểu lầm, sai trái, vấp váp, trẻ em vẫn luôn có thể tự thức tỉnh, đánh thức thiên tính nguyên sơ bằng chính sự tự nhận thức, tình cảm của mình. Đọc truyện Nguyễn Nhật Ánh, trẻ em tìm thấy sự thấu hiểu, chia sẻ, có khi là sự bênh vực, điều mà không phải đứa trẻ nào cũng có được trong xã hội hiện đại, vội vã ngày nay. Đó là niềm tin bền vững của Nguyễn Nhật Ánh dành cho thiếu nhi được thể hiện trọn vẹn NHÂN VẬT TỰ THỨC TỈNH TRONG TRUYỆN THIẾU NHI NGUYỄN NHẬT ÁNH 80 trong những tác phẩm của ông. * Nghiên cứu này được hỗ trợ bởi đề tài NCKH cấp cơ sở, mã số: SPD2016.01.08. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Nhật Ánh (2011), Tôi thấy hoa vàng trên cỏ xanh, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 2. Nguyễn Nhật Ánh (2011), Út Quyên và tôi, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 3. Nguyễn Nhật Ánh (2014), Chúc một ngày tốt lành, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 4. Nguyễn Nhật Ánh (2015), Tôi là Bê-tô, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 5. Nguyễn Nhật Ánh (2015), Đảo mộng mơ, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 6. Nguyễn Nhật Ánh (2015), Cho tôi một vé đi tuổi thơ, Nxb Trẻ, Tp. Hồ Chí Minh. 7. Đinh Trí Dũng (2007), “Bi kịch tự ý thức – nét độc đáo trong cảm hứng nhân đạo của Nam Cao”, Nam Cao, tác giả tác phẩm, Nxb Văn học. 8. Lã Thị Bắc Lý (2009), Văn học trẻ em, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội. 9. Nhiều tác giả (2015), Nguyễn Nhật Ánh – Hiệp sĩ của tuổi thơ, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội. Ngày nhận bài: 19/10/2017 Biên tập xong: 15/7/2018 Duyệt đăng: 20/7/2018