Nguyên nhân hình thành cảng thị Bombay (Mumbai) ở Ấn Độ

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦253 1. Múã àêìu Nhûäng nghiïn cûáu vïì àö thõ hoáa úã ÊËn Àöå àaä xuêët hiïån tûâ rêët súám vaâ tiïëp tuåc phaát triïín àïën ngaây nay vúái nhiïìu cöng trònh nghiïn cûáu nöíi tiïëng cuãa caác taác giaã: K.N.Chaudhuri, Om Prakash, Ashin Das Gupta, M.N.Pearson, Sanjay Subramanyam, Li Tana, Mohammad Habib, K.M.Ashraf, Moreland, Irfan Habib, Satish Chandra, Indu Banga, H.K.Naqvi, Gavin Hambly and Shreen Moosvi, K.N.Chaudhuri, J.S.Grewal, v.v... Caãng thõ Bombay (Mumbai) vúái chûác nùng laâ trung têm thûúng maåi thõnh vûúång thay thïë vai troâ cuãa caãng thõ Surat giai àoaån trung cêån àaåi, coá vai troâ quan troång trong NGUYÏN NHÊN HÒNH THAÂNH CAÃNG THÕ BOMBAY (MUMBAI) ÚÃ ÊËN ÀÖÅ. Phan Nûä Quyânh Thi* - Trêìn Thõ Cêím Tuá** TOÁM TÙÆT Goáp phêìn tòm hiïíu sûå nöíi lïn vïì phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay (Mumbai) trong thïë kyã XVII - XVIII, baâi viïët hûúáng àïën viïåc laâm saáng toã nhûäng nhên töë quan troång àûa àïën sûå phaát triïín cuãa Bombay trong giai àoaån naây nhùçm giuáp ngûúâi àoåc hiïíu hún vïì lõch sûã phaát triïín cuãa Bombay trong giai àoaån trung cêån àaåi vaâ Mumbai trong giai àoaån hiïån nay. Bïn caånh àoá, baâi viïët nïu bêåt àûúåc vai troâ cuãa caãng thõ Bombay àöëi vúái caác hoaåt àöång kinh tïë, giao thûúng trïn biïín cuãa ÊËn Àöå, àùåc biïåt trong mö hònh tam giaác kinh tïë chiïën lûúåc cuãa thûåc dên Anh: Anh - ÊËn Àöå - Trung Quöëc. Àöìng thúâi, baâi viïët cuäng hûúáng àïën muåc tiïu cung cêëp möåt phêìn tû liïåu, thöng tin cêìn thiïët, goáp phêìn tùng cûúâng hiïíu biïët vaâ möëi quan hïå húåp taác giûäa Viïåt Nam-ÊËn Àöå. Cuöëi cuâng, baâi viïët nhùçm mang laåi caái nhòn töíng quan vaâ sêu sùæc hún vïì quaá trònh phaát triïín caác àö thõ caãng sêìm uêët cuãa ÊËn Àöå àïí qua àoá, Viïåt Nam vaâ ÊËn Àöå coá thïí hoåc têåp kinh nghiïåm cuãa nhau trong viïåc khai thaác taâi nguyïn biïín. lõch sûã phaát triïín kinh tïë vaâ àö thõ hoáa ÊËn Àöå. Vò vêåy, cêìn thiïët phaãi tòm hiïíu nhûäng nguyïn nhên hònh thaânh caãng thõ Bombay tûâ thïë kyã XVII àïën thïë kyã XVIII nhùçm lyá giaãi thïm vai troâ, chûác nùng vaâ têìm quan troång cuãa Bombay (Mumbai) trong quaá trònh phaát triïín kinh tïë - xaä höåi ÊËn Àöå. Lõch sûã chñnh trõ luön coá möëi quan hïå biïån chûáng vúái lõch sûã kinh tïë [17, 13]. Noái caách khaác, quaá trònh phaát triïín thûúng maåi coá möëi liïn hïå mêåt thiïët vúái yïëu töë chñnh trõ vaâ kinh tïë. Trong giai àoaån trung cêån àaåi, àùåc biïåt vaâo thïë kyã XVII - XVIII, nhûäng biïën àöång chñnh trõ cuâng vúái nhûäng thay àöíi cuãa nïìn kinh tïë ÊËn Àöå vaâ khu * ThS., Khoa Àöng Phûúng hoåc, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG TP. HCM ** ThS., Khoa Àõa lyá, Trûúâng Àaåi hoåc Sû phaåm- Àaåi hoåc Huïë 254♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N vûåc àaä àoáng vai troâ quan troång trong viïåc hònh thaânh vaâ phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay1. Àïí tòm hiïíu vïì lõch sûã - kinh tïë ÊËn Àöå giai àoaån trung cêån àaåi, hêìu hïët nhûäng nguöìn tû liïåu maâ caác sûã gia, nhaâ nghiïn cûáu sûã duång laâ caác vùn baãn, taâi liïåu liïn quan coá nguöìn göëc tûâ hoaåt àöång cuãa caác cöng ty Àöng ÊËn úã caác caãng thõ traãi daâi trïn khùæp ÊËn Àöå, nhû yá kiïën cuãa nhaâ sûã hoåc Ruby Malony: “Caãng thõ chñnh laâ cûãa ngoä vaâ laâ caác àiïím mêëu chöët, vöën taåo nïn neát àùåc trûng cho giao thûúng àûúâng biïín vaâ vùn hoáa truyïìn thöëng. Caãng thõ khöng chó bao göìm vai troâ chûác nùng caãng, caác hoaåt àöång haâng haãi, maâ coân coá vai troâ àõnh hònh vaâ thay àöíi cêëu truác xaä höåi, töí chûác vaâ chñnh trõ. Giai àoaån lõch sûã tiïìn hiïån àaåi cuãa ÊËn Àöå Dûúng luön àûúåc xem xeát trong böëi caãnh cuãa möåt maång lûúái trao àöíi.” [16, 61]. Tuy nhiïn, khi baân àïën vai troâ cuãa möåt caãng thõ, chuáng ta cêìn lûu yá àïën àùåc tñnh phi bêët biïën cuãa chuáng, búãi sûå hònh thaânh, phaát triïín hay suy taân cuãa möåt caãng thõ thûúâng gùæn liïìn vúái nhiïìu yïëu töë, bao göìm caã yïëu töë ngoaåi sinh lêîn nöåi sinh, caác nguyïn nhên chuã quan vaâ khaách quan. 2. Lõch sûã nghiïn cûáu vêën àïì Nguöìn tû liïåu vïì giao thûúng haâng haãi úã ÊËn Àöå vaâ ÊËn Àöå Dûúng rêët àa daång vaâ phong phuá. Sûã gia Ashin Das Gupta laâ möåt trong nhûäng nhaâ tiïn phong trong viïåc thaânh lêåp lônh vûåc nghiïn cûáu lõch sûã haâng haãi úã ÊËn Àöå (nùm 1960) vaâ kïí tûâ àoá, caác hoaåt àöång haãi thûúng têåp trung nghiïn cûáu cho giai àoaån ÊËn Àöå trûúác khi bõ àö höå vaâ trúã thaânh thuöåc àõa cuãa Anh. Khöng ñt caác cöng trònh nghiïn cûáu cuãa caác nhaâ sûã hoåc nhû K.N. Chaudhuri, Om Prakash, Ashin Das Gupta, M. N. Pearson, Sanjay Subramanyam, Li Tana, Mohammad Habib, K.M.Ashraf, Moreland, Irfan Habib, Satish Chandra, Indu Banga, H.K.Naqvi, Gavin Hambly and Shreen Moosvi, K.N.Chaudhuri, J.S. Grewal, v.v... àaä mang àïën nhûäng phên tñch tûâ töíng quan àïën cuå thïí vïì quaá trònh àö thõ hoáa cuãa ÊËn Àöå, àöìng thúâi thay àöíi quan àiïím coá khuynh hûúáng thiïn lïåch vïì chêu Êu àïí chûáng minh rùçng “trong suöët hai thiïn niïn kyã qua, chñnh chêu AÁ laâ luåc àõa haâng àêìu vïì giao thûúng haâng haãi.” [3] Vêën àïì caãng thõ úã ÊËn Àöå coân àûúåc laâm roä búãi caác vùn baãn, ghi cheáp cuãa caác cöng ty Àöng ÊËn, àùåc biïåt cöng ty Àöng ÊËn Anh vïì caãng thõ Bombay. Chñnh ngûúâi Anh àaä àùåt nïìn taãng cho sûå ra àúâi vaâ phaát triïín vaâ àûa caãng thõ Bombay trúã thaânh möåt trong ba trung têm àêìu naäo cuãa ngûúâi Anh taåi ÊËn Àöå (cuâng vúái Madras vaâ Calcutta) vïì mùåt kinh tïë vaâ chñnh trõ trong quaá trònh hoå baânh trûúáng, xêm chiïëm, khai thaác vaâ biïën ÊËn Àöå thaânh thuöåc àõa. Vïì mùåt buát kyá, hêìu nhû nhûäng nhaâ du lõch hay thaám hiïím phûúng Têy khi àïën ÊËn Àöå vaâo caác thïë kyã tûâ XVII àïën XIX àïìu gheá thùm Bombay, vaâ hoå vñ àêy nhû laâ cûãa ngoä phûúng Àöng vaâ àaä àïí laåi möåt söë baãn ghi cheáp nhêën maånh vïì têìm quan troång cuãa Bombay. Nhòn tûâ goác àöå töíng quan vïì lõch sûã phaát triïín giao thûúng haâng haãi, caãng thõ noái chung vaâ Bombay noái riïng chuáng ta thêëy coá möåt söë taác giaã nöíi bêåt nhû Ashin Das Gupta vúái “India and Indian Ocean World – Trade and Politics”, Nxb. Oxford, 2004; Om Prakash vúái “The New Cambridge History of India – European Commercial Enterprise in Pre-Colonial India”, Nxb. Àaåi hoåc Cambridge, 2004; àùåc biïåt böå tuyïín têåp cuãa Sanjay Subrahmanyam, “Maritime India” göìm coá (Holden Furber, Rival Empires of Trade in the Orient, 1600-1800; Sinnappah Arasaratnam, Maritime India in the Seventeenth Century; Kenneth McPherson, The Indian Ocean), Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 2004. Sûã gia Holden Furber àaä coá möåt taác phêím khaá töíng quan vaâ àêìy àuã vïì sûå phaát triïín cuãa Bombay trong thïë kyã XVIII: Furber, Holden, “Bombay Presidency in the Mid-Eighteenth Century”, Asia Publishing House, 1965; coân sûã gia Amar Farooqui laåi têåp trung vaâo quaá trònh àö thõ hoáa cuãa Bombay trong thïë kyã XIX qua taác phêím Farooqui, Amar, “Urban Development in a Colonial Situation: Early nineteenth Century Bombay”, Economic and Political Weekly, Vol.31, No. 40 (10/1996); Tripathy, Dwijendra, “The Oxford History of Business”, Nxb. Àaåi hoåc 1. Bombay coá nguöìn göëc tûâ thïë kyã XVI khi ngûúâi Böì Àaâo Nha àïën khu vûåc naây vaâ goåi khu vûåc naây laâ Bombaim, sau khi Anh giaânh àûúåc quyïìn kiïím soaát vaâo thïë kyã XVII, tïn goåi naây àûúåc Anh hoáa thaânh Bombay vaâ tïn goåi Bambai trong tiïëng Hindi, Urdu, vaâ Ba Tû. Nùm 1995, tïn goåi Bombay àaä chñnh chñnh àûúåc àöíi thaânh Mumbai, nhûng tïn cuä vêîn àang àûúåc ngûúâi dên thaânh phöë vaâ nhiïìu nûúác sûã duång duång röång raäi (trong àoá coá Viïåt Nam). K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦255 Oxford, 2004. Ngoaâi ra, coá khaá nhiïìu taâi liïåu cuãa caác nhaâ sûã hoåc vaâ àö thõ hoåc nhùçm tòm hiïíu vïì Bombay dûúái nhiïìu goác àöå khaác nhau. Sûã gia Glenn J. Ames vaâ Paul Axelrod àaä tòm hiïíu vïì vai troâ cuãa tön giaáo, vùn hoáa... trong viïåc phaát triïín cuãa Bombay qua caác baâi viïët, Ames, Glenn J., “The Role of Religion in the Transfer and Rise of Bombay, c.1661 – 1687”, The Historical Journal, Vol.46, No.2 (June, 2003), Cambridge University Press ; Axelrod, Paul, “Cultural and Historical Factors in the Population Decline of the Parsis of India”, Population Studies, Population Investigation Committee, Vol.44, No.3 (11/1990); Nhaâ sûã hoåc Marxist laâ Kosambi trong baâi “Commerce, Conquest and the Colonial City: Role of Locational Factors in the Rise of Bombay” àùng trïn tuêìn baáo Kinh tïë - Chñnh trõ ÊËn Àöå (1/1985) àaä phên tñch vaâ àaánh giaá vïì vai troâ võ trñ àõa lyá trong viïåc nöíi lïn cuãa Bombay möåt caách khaá cuå thïí. Tuy nhiïn, möåt thûåc tïë khi nghiïn cûáu vïì Bombay laâ coá nhiïìu taác phêím têåp trung nghiïn cûáu nguyïn nhên luåi taân cuãa caãng thõ Surat búãi nhiïìu sûã gia cho rùçng àêy chñnh laâ möåt trong nhûäng nguyïn nhên dêîn àïën sûå phaát triïín cuãa Bombay, àiïìu naây àaä àûúåc chûáng minh búãi rêët nhiïìu baâi nghiïn cûáu cuãa caác taác gia khaác nhau nhû: Ruby Maloni, “Surat to Bombay: Transfer of Commercial Power”, Itineratio, 26,1 (2002). Vúái cöng trònh nghiïn cûáu àûúåc àaánh giaá cao, “Indian merchants and the decline of Surat c. 1700-1750”, Ashin Das Gupta àaä àûa ra nhûäng nguyïn nhên àêìy thuyïët phuåc, vúái nhûäng thöng tin múái vïì sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat vaâ nhûäng quan àiïím cuãa öng seä àûúåc phên tñch sêu hún trong baâi viïët. Sûã gia Lakshmi Subramanian cuäng àaä coá nhûäng phên tñch khaá thuyïët phuåc trong möåt söë taác phêím nhû “Indigenous Capital and Imperial Expansion: Bombay, Surat, and the West Coast”, Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 1996; vaâ “Bombay and the West Coast in the 1740’s”, Indian Economic Social History Review, Vol.3, No.2, 1981. Sûå phaát triïín cuãa bêët kyâ möåt caãng thõ naâo trïn thïë giúái àïìu gùæn liïìn vúái möåt hay möåt söë cöång àöìng dên cû àïën laâm ùn, sinh söëng, lêåp nghiïåp vaâ taåo dêëu êën riïng trïn vuâng àêët àoá. Àiïìu naây cuäng khöng ngoaåi lïå vúái Bombay khi phêìn lúán nhûäng taác phêím viïët vïì Bombay laåi luön coá sûå hiïån diïån cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi - möåt cöång àöìng ngûúâi vúái àùåc àiïím, tñnh caách töët nhû trung thûåc (taåo niïìm tin cho caác cöng ty Àöng ÊËn Anh trong viïåc húåp taác kinh doanh), kheáo tay (hoå laâ nhûäng thúå thuã cöng laânh nghïì, àùåc biïåt rêët gioãi viïåc àoáng taâu, may mùåc,...), thñch ûáng nhanh vúái àiïìu kiïån möi trûúâng söëng múái (thay àöíi àïí phuâ húåp vúái viïåc kinh doanh, laâm ùn khi ngûúâi Anh àïën nùæm quyïìn quaãn lyá úã Bombay)... qua möåt söë taác phêím tiïu biïíu nhû: Guha, Amalendu, “Parsi Seths as Entrepreneurs, 1750-1850”, Economic and Political Weekly, Vol.5, No.35 (8/1970); Hinnells, John R., Allan Williams (Edited), Parsi in India and the Diaspora, Part 7: Bombay Parsi Merchants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries (Rusheed R. Wadia), Routledge South Asian Religion Series; Karaka, Dosabhai Framji, History of the Parsis, Macmillan and Co. 1884. Sûã gia White, David White àaä coá möåt söë baâi viïët khaá cuå thïí vïì Bombay nhû “Competition and Collaboration: Parsi Merchants and the English East India Company in 18th Century India”, Nxb. Munshiram Manoharlal, 1995; vaâ “From Crisis to Community Definition: The Dynamics of Eighteenth Century Parsi Philanthropy”, Modern Asian Studies, Vol.25, No.2, 1991. Roä raâng, àïí hiïíu roä àûúåc vai troâ cuãa caãng thõ Bombay cuäng nhû nguyïn nhên laâm cho thaânh phöë naây nöíi lïn nhû möåt trung têm kinh tïë, thûúng maåi, chñnh trõ... khöng thïí boã qua nhûäng taác phêím àïì cêåp àïën Bombay nhû chiïëc cêìu nöëi giao lûu kinh tïë, vùn hoáa giûäa caác quöëc gia. Qua caác taác phêím cuãa caác sûã gia nhû Eric Tagliacozo, “Intra–Asian Networks – A Necklace of Fins: Marine Goods Trading in Maritime Southeast Asia, 1780-1860”, International Journal of Asian Studies, Cambridge University Press, Vol.1, 2004 vaâ Chung Tan, “The Britain–China–India Triangle (1771–1840)”, Indian Economic Social History Review, 1974, Vol.11, No.4 àaä giuáp chuáng ta thêëy àûúåc vai troâ cuãa caãng thõ Bombay vaâ caác thûúng nhên ngûúâi Parsi trong caác hoaåt àöång giao thûúng quöëc tïë, cuå thïí laâ tam giaác kinh tïë Anh - Trung Quöëc - ÊËn Àöå. ÚÃ trong nûúác, caác vêën àïì vïì caãng thõ, giao thûúng haâng haãi thúâi kyâ trung cêån àaåi àaä thu huát 256♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N sûå quan têm, nghiïn cûáu cuãa khöng ñt hoåc giaã, nöíi bêåt nhû Àöî Bang2, Hoaâng Anh Tuêën3, Àöî Trûúâng Giang4, Dûúng Vùn Huy5... Tuy nhiïn, baân vïì sûå ra àúâi vaâ phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay (ÊËn Àöå) hêìu nhû chûa coá möåt cöng trònh naâo àïì cêåp cuå thïí. Duâ vêåy, úã mûác àöå naâo àoá, nhûäng cöng trònh nghiïn cûáu, baâi viïët cuãa caác nhaâ khoa hoåc trong vaâ ngoaâi nûúác kïí trïn vêîn laâ nhûäng nguöìn tû liïåu vö cuâng quyá giaá àïí ngûúâi viïët coá cú súã vaâ àûa ra nhûäng àaánh giaá toaân diïån hún trong quaá trònh thûåc hiïån baâi viïët. 3. Nguyïn nhên hònh thaânh caãng thõ Bombay (Mumbai) úã ÊËn Àöå Khöng nùçm ngoaâi quy luêåt phaát triïín cuãa caác caãng thõ, sûå hònh thaânh vaâ phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay cuäng gùæn liïìn vúái nhiïìu nguyïn nhên. Möåt söë nguyïn nhên chuã quan nhû: võ trñ àõa lyá thuêån lúåi (luöìng nûúác, baäi böìi, gêìn caác trung têm saãn xuêët haâng hoáa,...); luöìng thûúng maåi (thïí hiïån vai troâ cuãa Bombay trong tam giaác kinh tïë Anh - Trung Quöëc - ÊËn Àöå...); chñnh saách phaát triïín cuãa ngûúâi Anh khi nùæm quyïìn cai quaãn caãng thõ Bombay (chñnh saách thu huát dên cû, xêy dûång cú súã haå têìng cho viïåc phaát triïín kinh tïë...). Möåt söë nguyïn nhên khaách quan nhû: sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat (vöën coá nhiïìu möëi liïn hïå gêìn guäi vïì mùåt àõa lyá, kinh tïë, chñnh trõ, lõch sûã... vúái caãng thõ Bombay); vai troâ cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi (möåt cöång àöìng thûúng nhên taåo àûúåc nhûäng dêëu êën riïng biïåt trong caác hoaåt àöång kinh doanh, thûúng maåi úã Bombay). Trong phaåm vi baâi viïët naây, ngûúâi viïët chó têåp trung phên tñch möåt söë nguyïn nhên khaách quan goáp phêìn quan troång trong sûå hònh thaânh caãng thõ Bombay vaâ seä phên tñch nhûäng nguyïn nhên chuã quan trong möåt baâi viïët gêìn àêy. 3.1. Sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat Theo Lakshmi Subramanian, thïë kyã XVIII laâ möåt thúâi kyâ àêìy biïën àöång vïì mùåt chñnh trõ vaâ suy giaãm kinh tïë cuãa búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå Dûúng, laâ giai àoaån suy taân vaâ suåp àöí cuãa triïìu àaåi Mughal, quyïìn lûåc cuãa caác Cöng ty Àöng ÊËn Anh doåc theo búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå Dûúng tùng maånh. [21, 22] Lakshmi Subramanian àaä chó ra sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat, sûå suåp àöí cuãa giao thûúng vaâ vêån chuyïín quöëc tïë úã búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå Dûúng, viïåc múã röång giao thûúng cuãa caác thûúng nhên ngûúâi Anh úã khu vûåc naây vaâo thêåp kyã thûá hai, ba cuãa thïë kyã XVIII àùåt nïìn moáng quan troång vaâ khuyïën khñch Cöng ty Àöng ÊËn Anh trong viïåc phaát triïín caãng thõ Bombay. [21, 22] Khi baân vïì sûå phaát triïín cuãa Bombay, sûã gia Om Prakash cho rùçng: “Suöët thïë kyã XVIII, hïå 2. "Phöë caãng vuâng Thuêån Quaãng thïë kyã XVII-XVIII”, Nxb. Thuêån Hoáa, Höåi Khoa hoåc Lõch sûã Viïåt Nam, 1996. 3. “Ngoaåi thûúng Àaâng Ngoaâi cuöëi thïë kyã XVII àêìu thïë kyã XVIII: Tûâ vuå aáp phe thûúng maåi cuãa thûúng àiïëm Anh àïën chuã trûúng “cêëm biïín” cuãa chñnh quyïìn Lï-Trõnh nùm 1693". Tham luêån Höåi thaão khoa hoåc: Chuáa Trõnh Cûúng: Cuöåc àúâi vaâ sûå nghiïåp, Haâ Nöåi, 10/1/2010; “Hoaåt àöång nhêåp khêíu kim loaåi tiïìn cuãa Cöng ty Àöng ÊËn Haâ Lan vaâ taác àöång cuãa noá àïën kinh tïë Àaâng Ngoaâi thïë kyã XVII”, Nghiïn cûáu Lõch sûã, Haâ Nöåi, 12/2009; “Võ trñ cuãa Viïåt Nam trong hïå thöëng thûúng maåi Biïín Àöng thúâi cöí trung àaåi”, Nghiïn cûáu Lõch sûã, Haâ Nöåi, 9-10/2008, tr. 1-16; “Vuâng duyïn haãi Àöng Bùæc trong chiïën lûúåc thûúng maåi cuãa ngûúâi phûúng Têy thïë kyã XVII”, Kyã yïëu Höåi thaão khoa hoåc Thûúng caãng Vên Àöìn: Lõch sûã, tiïìm nùng kinh tïë vaâ caác möëi giao lûu vùn hoáa, Quaãng Ninh, 2008, tr. 327-349; “Giaá trõ cuãa kho lûu trûä Cöng ty Àöng ÊËn Haâ Lan vúái viïåc nghiïn cûáu quan hïå Viïåt Nam – Haâ Lan thïë kyã XVII-XVIII”. Baáo caáo taåi Höåi thaão quöëc tïë Böën thïë kyã quan hïå Viïåt Nam – Haâ Lan, Trûúâng ÀH KHXH&NV, 20/5/2008. 4. "Quan hïå thûúng maåi cuãa vûúng quöëc Champa vúái caác quöëc gia trong khu vûåc (thïë kyã X àïën cuöëi thïë kyã XV)”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 1/2007, tr. 61-68; “Sûå phaát triïín cuãa thûúng maåi thïë kyã IX – X”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2006, tr. 75-78. 5. “Àaâng Trong Viïåt Nam trong tuyïën thûúng maåi Trung Quöëc - Nhêåt Baãn tûâ nùm 1635 - 1771: Nhòn tûâ goác àöå hoaåt àöång thûúng maåi cuãa caác Hoa thûúng”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 5/2008, tr. 32-44; “Chñnh saách hûúáng biïín cuãa chñnh quyïìn Àaâng trong (thïë kyã XVI - XVII)”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 8/2007, tr. 64 – 74; “Vïì nhûäng àúåt thaám hiïím cuãa Trõnh Hoâa úã Àöng Nam AÁ”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 2/2006, tr. 69-74; “Sûå hònh thaânh cöång àöìng ngûúâi Hoa vaâ hoaåt àöång thûúng maåi cuãa Hoa thûúng úã Höåi An thïë kyã XVI – XVIII”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2007, tr. 32-44; “Giao thûúng giûäa vuâng Àöng Bùæc Viïåt Nam vúái caác caãng miïìn Nam Trung Hoa thïë kyã XV – XIX”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 3/2009, tr. 37-45; “Quaãn lyá Ngoaåi thûúng cuãa chñnh quyïìn Àaâng Trong thïë kyã XVII – XVIII”, Nghiïn cûáu Àöng Nam AÁ, Haâ Nöåi, 12/2007, tr. 50-62. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦257 thöëng phoâng thuã cuãa Bombay vûäng chùæc hún, giao thûúng kinh tïë tùng trûúãng maånh. Dêìn dêìn, Bombay àaä bùæt àêìu thay thïë Surat laâ caãng thõ giao thûúng haâng àêìu cuãa vuâng phña Têy ÊËn Àöå, nhûng àoá laâ möåt khoaãng thúâi gian daâi trûúác khi quaá trònh chuyïín dõch vai troâ naây àûúåc hoaân thaânh” [18, 151]. Nhiïìu nghiïn cûáu khaác cho rùçng sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Bombay laâ do sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat. Caác nghiïn cûáu cuãa Ashin Das Gupta cho thêëy sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Surat àaä traãi qua nhiïìu giai àoaån thùng trêìm. Thêåp kyã àêìu cuãa thïë kyã XVIII, giao thûúng trïn àêët liïìn úã vuâng Gujarat (thuöåc caãng biïín Surat) vúái miïìn Bùæc ÊËn Àöå bõ phaá vúä búãi caác biïën àöång chñnh trõ, haâng hoáa tûâ Gujarat khöng tiïëp cêån caác thaânh phöë lúán nhû Delhi, Lahore, Agra, chuã yïëu laâ caác giao thûúng khoaãng caách ngùæn nöåi vuâng Gujarat.6 Nhûäng nùm 1720, caác cuöåc àöåt kñch bêët ngúâ cuãa Maratha7 taân phaá nghiïm troång vuâng Gujarat, viïåc xuêët khêíu haâng hoáa cuãa vuâng Gujarat bõ aãnh hûúãng nghiïm troång úã caác thõ trûúâng xung quanh Võnh Ba Tû vaâ Biïín Àoã. Sûå suåp àöí cuãa triïìu àaåi Safavid taåo ra tònh traång höîn loaån úã Iran, nöåi chiïën úã Yemen àe doåa viïåc giao thûúng vúái caãng thõ Mocha (caãng biïín quan troång nhêët àöëi vúái Surat) úã khu vûåc Biïín Àoã. Mùåt khaác, caác quan chûác trong caác thaânh phöë lúán cuãa triïìu àaåi Mughal khöng coân nùæm quyïìn kiïím soaát caác vuâng nöng thön àïí thu thuïë. Do vêåy, hoå tòm caách boân ruát tûâ caác thûúng nhên trong thaânh phöë.8 Dûúái aáp lûåc cuãa sûå suy giaãm kinh tïë, chñnh quyïìn Mughal àang nùæm quyïìn quaãn lyá caãng thõ Surat trúã nïn tham lam, taân baåo, laâm khöën àöën caác thûúng nhên taåi caãng thõ Surat. Gupta àaä nhêën maånh “Baãn chêët cuãa vêën àïì laâ Surat khöng suy taân vò Bombay nöíi lïn vaâ cuäng khöng phaãi Bombay nöíi lïn vò Surat suy taân”. [11, 8] Lakshmi Subramanian cuäng àöìng quan àiïím vúái Ashin Das Gupta khi lyá giaãi cho sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat vúái nhiïìu nguyïn nhên. Lakshmi àaä chó ra sûå phaát triïín cuãa caãng thõ Surat nhû möåt trung têm thûúng maåi haâng àêìu laâ do sûå phaát triïín àöìng thúâi cuãa ba triïìu àaåi huâng maånh trong thïë kyã XVII (Safavids - Iran, Ottoman - Thöí Nhô Kyâ, Mughal - ÊËn Àöå). Sûå suy taân àöìng thúâi cuãa nhûäng triïìu àaåi àêìy quyïìn lûåc naây goáp phêìn vaâo khoá khùn kinh tïë cuãa caãng thõ Surat. [20, 189] Möåt lyá do khaác laâ sûå höìi sinh cuãa àïë quöëc Maratha vaâ sûå nöíi lïn cuãa caác tiïíu quöëc àöåc lêåp úã vuâng ven biïín Têy ÊËn, kïí caã Cöng ty Àöng ÊËn Anh. Nhû vêåy, nguyïn nhên suy taân cuãa caãng thõ Surat chuã yïëu do nhûäng biïën àöíi chñnh trõ úã búâ biïín phña Têy ÊËn Àöå Dûúng vaâ sûå giaãm suát cuãa quan hïå giao thûúng truyïìn thöëng cuãa Surat vaâ Võnh Ba Tû. Ngoaâi ra, vúái caái chïët cuãa Hoaâng àïë Aurangzed (1707), tònh hònh chñnh trõ trong nûúác coá phêìn bêët öín cuäng laâ nguyïn nhên gêy ra sûå höîn loaån úã caãng thõ Surat. [20, 189] Nghiïn cûáu vïì lõch sûã giao thûúng haâng haãi cuãa ÊËn Àöå cuöëi thïë kyã XVII, Kenneth McPherson trong cöng trònh “The Indian Ocean” cho rùçng võ trñ cuãa caác Cöng ty thûúng maåi Àöng ÊËn (1657, 1713) rêët lúán, àùåt nïìn moáng cho caác hoaåt àöång giao thûúng àûúâng biïín àùåc biïåt laâ viïåc cung cêëp haâng hoáa ÊËn Àöå vaâo thõ trûúâng chêu Êu. Viïåc chuyïín nhûúång Bombay vaâo nùm 1662, coá yá nghôa to lúán vò nùm 1687, Bombay àaä thay thïë Surat trúã thaânh truå súã chñnh cuãa Cöng ty Àöng ÊËn Anh úã phña Têy ÊËn Àöå. Vêåy àêy coá phaãi laâ tiïìn àïì cho sûå nöíi lïn cuãa 6. Ashin Das Gupta phên tñch rùçng tònh traång vö chñnh phuã xaãy ra thûúâng xuyïn úã trung têm cuãa ÊËn Àöå ngay sau caái chïët cuãa võ vua Aurangzed. Hêåu quaã cuãa tònh traång höîn loaån naây laâ viïåc cö lêåp Gujarat vúái caác khu vûåc, thaânh phöë xa nhû Agra, Lahore, vaâ Benares. 7. Maratha laâ möåt àïë quöëc ÊËn Àöå huâng maånh töìn taåi tûâ nùm 1674 àïën 1818. Vaâo àónh cao, laänh thöí cuãa àïë quöëc bao phuã phêìn lúán Nam AÁ vúái diïån tñch trïn 2,8 triïåu km². Àïë quöëc Maratha àaä tiïën haânh cuöåc chiïën tranh 27 nùm vúái Mogul tûâ 1681 àïën 1707, vaâ noá àaä trúã thaânh cuöåc chiïën tranh daâi nhêët trong lõch sûã ÊËn Àöå. 8. Ashin Das Gupta, India and Indian Ocean World – Trade and Politicsõ, Nxb. Àaåi hoåc Oxford, 2004. Xem thïm chi tiïët trong Indian Merchants and the Decline of Surat, Nxb. Manohar, 1994, tr. 8-9. Ashin Das Gupta chó ra nhûäng nùm 1730, caãng thõ Surat àaä ñt nhiïìu bõ cö lêåp vúái caác vuâng nöng thön vaâ caác cú quan quaãn lyá triïìu àaåi Mughal, kheáp kñn trong caác bûác tûúâng thaânh phöë, vaâ mêët nguöìn thu nhêåp, “jagirs” úã caác vuâng nöng thön, luác àoá àaä bõ Maratha kiïím soaát. 258♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Bombay hay khöng ? Theo quan àiïím cuãa Kenneth McPherson, viïåc nhûúång laåi chuã quyïìn àêìy àuã cho Hoaâng gia Anh vaâ cöng ty Àöng ÊËn thuï laåi nùm 1668, caãng thõ Bombay súám trúã thaânh phaáo àaâi bêët khaã xêm phaåm cuãa Cöng ty Àöng ÊËn. [19, 89] Holden Furber cho rùçng ngûúâi Anh àaä nöî lûåc laâm cho Bombay hoaân toaân thoaát khoãi aãnh hûúãng cuãa Böì Àaâo Nha cuäng nhû aãnh hûúãng cuãa triïìu àaåi Mughal vaâ caác thïë lûåc ÊËn Àöå. Caác cöng ty Àöng ÊËn àaä àùåt nïìn moáng cho vai troâ töëi cao cuãa caãng thõ Bombay trong khoaãng thúâi gian khöng lêu sau àoá. Traái vúái yá kiïën cuãa Ashin Das Gupta, Holden Furber laåi cho rùçng trong nùm 1720, Surat vêîn vûúåt xa Bombay vaâ vêîn àoáng vai troâ nhû möåt trung têm thûúng maåi haâng àêìu cuãa vuâng Têy ÊËn Àöå. [7, 6] Vò vêåy, khi tòm hiïíu vïì Surat trong thêåp niïn 1720, coá thïí thêëy rùçng Surat vêîn coân àoáng vai troâ laâ thõ trûúâng lúán nhêët úã phña Têy ÊËn, bêët chêëp bêët lúåi lúán laâ khöng coá bïën caãng taåi cûãa ngoä cuãa thaânh phöë. Tuy nhiïn, vúái sûå suy taân cuãa Surat trong nhûäng nùm 1720, 1730, Bombay àaä trúã nïn hêëp dêîn hún vaâ bùæt àêìu thu huát caác thûúng nhên vaâ thúå thuã cöng ÊËn Àöå àïën vaâ cuöëi cuâng Bombay àaä thay thïë cho caãng thõ Surat nhû laâ thaânh phöë caãng chñnh trïn búâ biïín Têy Bùæc ÊËn Àöå. Theo Meera Kosambi, vai troâ thûúng maåi vaâ viïåc nùæm quyïìn kiïím soaát Bombay cuãa Cöng ty Àöng ÊËn - Anh àaä àûúåc thûâa nhêån röång raäi. Theo M. Kosambi sûå nöíi lïn cuãa Bombay thïí hiïån hai àùåc àiïím khaác biïåt: Thûá nhêët laâ tñnh ûu viïåt cuãa Bombay úã Têy ÊËn. Bombay àûúåc thaânh lêåp vúái viïåc múã röång laänh thöí cuãa àïë quöëc Anh trïn thïë giúái trong thïë kyã XVIII, XIX vaâ sûå hònh thaânh kïët quaã cuãa vuâng laänh thöí Bombay bao göìm Deccan, Konkan, sau àoá caác tónh Gujarat vaâ Sind maâ khöng vêëp phaãi bêët kyâ möåt thaách thûác naâo. Thûá hai quaá trònh àö thõ hoáa úã vuâng phña Têy ÊËn Àöå xaãy ra tûâ àêìu thïë kyã XVIII àïën àêìu thïë kyã XIX, Bombay lêìn àêìu tiïn thay thïë Surat trúã thaânh caãng thõ quan troång nhêët sau àoá thay thïë Poona trúã thaânh trung têm chñnh trõ haâng àêìu, do àoá Bombay àaä thiïët lêåp ûu thïë riïng cuãa mònh trong lônh vûåc thûúng maåi úã Gujarat vaâ chñnh trõ úã Maharashtra. [15, 32] Theo Kosambi, sûå phaát triïín cuãa Bombay xuêët phaát khöng chó tûâ võ trñ àõa lyá lyá tûúãng maâ coân tûâ sûác maånh haãi quên Anh vaâ vêån àöång chñnh trõ. Khi àaánh giaá nhûäng lúåi thïë vïì võ trñ cuãa Cöng ty Àöng ÊËn àùåt nïìn moáng cho caác caãng thõ Madras, Bombay vaâ Calcutta vaâo thïë kyã XVII, Brush cho rùçng “nhûäng caãng thõ naây vöën coá coá võ trñ thuêån lúåi cho viïåc neo àöî thuyïìn beâ vaâ phoâng thuã chöëng laåi quên àöåi xêm nhêåp”. [15, 32] Khi baân vïì caác nhên töë cho “sûå tröîi dêåy cuãa Bombay”, Dwijendra Tripathi têåp trung vaâo caác yïëu töë: - Sûå suy taân dêìn dêìn cuãa caãng thõ Surat; - Viïåc gia tùng sûå hiïån diïån cuãa ngûúâi Anh vúái võ trñ chñnh trõ chiïëm ûu thïë trong khu vûåc vaâo nûãa àêìu cuãa thïë kyã XVIII; - Viïåc xuêët khêíu böng thö sang Trung Quöëc sau 1784 vaâ Bombay laâ caãng chñnh nùçm gêìn khu vûåc saãn xuêët böng vaãi, xuêët khêíu phêìn lúán haâng hoáa tûâ ÊËn Àöå. [24, 76] Trong àoá, sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat laâ nguyïn nhên quan troång nhêët cho sûå tröîi dêåy cuãa Bombay. 3.2. Cöång àöìng ngûúâi Parsi úã Bombay vaâ vai troâ cuãa hoå trong sûå phaát triïín Bombay, vuâng tam giaác kinh tïë Anh - ÊËn Àöå - Trung Quöëc Vúái vai troâ laâ trung têm quyïìn lûåc àang lïn, Bombay àaä thu huát möåt söë lûúång ngaây caâng lúán caá nhên vaâ nhoám ngûúâi coá tham voång laâm giaâu àïën tûâ vuâng Gujarat. Nhûäng ngûúâi nhêåp cû vaâo Bombay thuöåc caác nhoám xaä höåi khaác nhau, nöíi bêåt nhêët laâ cöång àöìng ngûúâi Parsi. Vò sao ngûúâi Parsi laåi di cû àïën Bombay vúái söë lûúång lúán? Theo David L.White, cuöåc chiïën giûäa triïìu àaåi Mughal vaâ Maratha àaä gêy ra nhiïìu khoá khùn cho viïåc phaát triïín kinh tïë. Viïåc àûúåc àaãm baão an toaân vaâ caác chñnh saách khuyïën khñch di cû cuãa Cöng ty Àöng ÊËn vaâ caác chñnh saách thuác àêíy thûúng maåi úã Bombay àaä taåo àöång lûåc àïí cöång àöìng ngûúâi Parsi àïën àêy.9 9. Xem thïm David L. White, Competition and Collaboration: Parsi Merchants and the English East India Company in 18th Century India), Nxb. Munshiram Manoharlal, 1995, tr. 162; John R. Hinnells, Allan Williams (Edited), Parsi in India and the Diaspora), Phêìn 7: “Bombay Parsi Merchants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries”, (Rusheed R. Wadia), Nxb. Routledge, trong loaåt baâi Tön giaáo úã Nam AÁ, tr. 122. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦259 Theo nhiïìu nghiïn cûáu, nhûäng ngaây àêìu cuãa Cöng ty Àöng ÊËn, cöång àöìng ngûúâi Parsi àaä phaát triïín möëi quan hïå cöång sinh vúái ngûúâi Anh. D.F. Karaka cho rùçng Parsis àïën vaâ àõnh cû úã Bombay trûúác khi ngûúâi Anh súã hûäu noá. Vaâo thúâi àiïím àoá, hoå söëng têåp trung trong caác laâng maåc vaâ thõ trêën búâ biïín phña Têy Gujarat, chuã yïëu laâm nöng nghiïåp, thûúng maåi quy mö nhoã vaâ laâng nghïì. [13, 5] Cuöåc söëng cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi10 àaä thay àöíi àaáng kïí khi caác thûúng nhên Anh bùæt àêìu kinh doanh ngaây caâng nhiïìu úã caác caãng cuãa Gujarat. Giai àoaån àêìu, ngûúâi Parsi húåp taác vúái ngûúâi Anh trong caác hoaåt àöång kinh tïë úã ÊËn Àöå. Nhûäng nùm àêìu cuãa thïë kyã XVIII, möåt söë ngûúâi Parsis àaä chuyïín àïën Bombay àïí laâm viïåc cho ngûúâi Anh, hoå trúã nïn giaâu coá trong giai àoaån àêìu cuãa àïë quöëc Anh. Vaâo giûäa thïë kyã XVIII, möëi quan hïå giûäa ngûúâi Parsi vaâ ngûúâi Anh bùæt àêìu thay àöíi, aãnh hûúãng cuãa viïåc gia tùng chñnh saách thûåc dên lïn vùn hoáa cuãa ngûúâi Parsi vaâ bùæt àêìu möåt giai àoaån cuãa viïåc gia tùng àaáng kïí ngûúâi Parsis àïën Bombay tûâ caác khu vûåc nöng thön: dên söë Parsi úã Bombay tùng tûâ 3.087 ngûúâi nùm 1780 àïën 10.738 ngûúâi vaâo nùm 1827 vaâ hún 50.000 ngûúâi nùm 1864. Trong thúâi gian àoá, Bombay àaä chuyïín àöíi tûâ möåt àiïím giao dõch haâng haãi thaânh möåt caãng thõ buön baán sêìm uêët vaâ cöng nghiïåp phaát triïín. Nhiïìu ngûúâi Parsi àaä tham gia vaâ hûúãng lúåi tûâ caác hoaåt àöång kinh tïë cuãa möåt caãng thõ àang lïn vúái vai troâ laâ caác thûúng nhên, thúå àoáng taâu, nhaâ thêìu, caác nhaâ cung ûáng, nhaâ saãn xuêët haâng dïåt may, nhaâ möi giúái, àêìu tû vaâo vêån chuyïín àûúâng thuãy, buön baán haâng hoáa,... dêìn dêìn hònh thaânh möåt cöång àöìng kinh doanh. So vúái caác thûúng nhên khaác, thûúng nhên ngûúâi Parsi nhanh choáng thñch nghi vúái viïåc àöåc quyïìn thûúng maåi cuãa ngûúâi Anh vaâ nhûäng biïën àöíi cuãa tònh hònh chñnh trõ. Eric Tagliacozo cho rùçng: “Ngûúâi Parsi àaä thay thïë ngûúâi Ba Tû, vöën àaä àõnh cû lêu daâi vaâ phaát triïín thõnh vûúång úã Bombay vaâ laâ möåt trong söë caác chuã haâng giaâu vaâ maånh nhêët. Möåt thïë kyã, 10. Cöång àöìng ngûúâi Parsi, coá nguöìn göëc vuâng Ba Tû (tûác Parsia), hoå coá lõch sûã àõnh cû lêu àúâi úã ÊËn Àöå. Hoå thûúâng vñ von mònh giöëng nhû möåt chiïëc nhêîn vaâng trong möåt ly sûäa, hoùåc giöëng nhû möåt cuåc àûúâng trong möåt ly sûäa. Àiïìu naây cho thêëy nhêån thûác cuãa ngûúâi Parsi vïì mònh laâ khaá töët, cho hoå thêëy mònh nhû möåt phêìn tinh tuáy cuãa xaä höåi ÊËn Àöå. Cöång àöìng ngûúâi Parsi töìn taåi nhû laâ möåt cöång àöìng tön giaáo thiïíu söë khöng gêy hiïìm khñch, khöng xa laánh nhûäng ngûúâi Hindu giaáo baãn àõa, trong khi vêîn duy trò möåt nïìn vùn hoáa vaâ tön giaáo mang neát àùåc trûng riïng. tûâ 1750-1850 àûúåc goåi laâ “Kyã nguyïn cuãa ngûúâi Parsi” [22]. Cuâng yá tûúãng àoá, Amalendu Guha cho rùçng ngûúâi Parsi thêån troång àïí traánh caånh tranh vúái ngûúâi Anh. Hoå húåp taác vúái ngûúâi Anh nhû caác nhaâ möi giúái hoùåc caác àöëi taác cêëp dûúái hoùåc caã hai vai troâ naây. Àïën trûúác nùm 1780, cöång àöìng ngûúâi Parsi Bombay àaä tùng àïën 3.000 trong töíng dên söë 10.000 ngûúâi. Trûúác nùm 1811, con söë naây tùng lïn ñt nhêët laâ 10.000, trong khi töíng söë dên cuãa Bombay tùng gêëp àöi [8]. Theo D.Tripathy, cöång àöìng ngûúâi Parsi laâ cöång àöìng nöíi bêåt nhêët trong àúâi söëng thûúng maåi cuãa Bombay, nöíi lïn nhû laâ nhûäng chuã àêët lúán nhêët trong thaânh phöë, hoå súã hûäu gêìn möåt nûãa caãng thõ Bombay vaâo giûäa thïë kyã XIX [24, 80]. Àêìu thïë kyã XVIII, Bombay àaä trúã thaânh têm àiïím cuãa cöång àöìng ngûúâi Parsi. Hoå chuyïín àïën Bombay tûâ caác tónh lên cêån, têån duång lúåi thïë cuãa vêën àïì an ninh àûúåc àaãm baão búãi ngûúâi Anh vaâ tòm cú höåi àïí phaát triïín möåt trung têm kinh tïë múái coá tònh hònh caånh tranh khöng quaá khöëc liïåt nhû caác caãng thõ ÊËn Àöå khaác nhû Surat hay Cambay. Cuöëi thïë kyã XVIII, Bombay nöíi lïn nhû laâ möåt caãng trung chuyïín lúán trïn búâ biïín phña Têy cuãa ÊËn Àöå vaâ möåt trung têm thûúng maåi lúán cuãa ngûúâi Parsi vúái Trung Quöëc. Cöång àöìng ngûúâi Parsis laâ möåt phêìn cuãa sûå xuêët hiïån mö hònh kinh tïë múái trïn thïë giúái liïn kïët chêu AÁ vaâ chêu Êu. Hoå cuäng laâ möåt trong nhûäng nhên töë múái quan troång úã chêu AÁ àêìu tiïn xuêët hiïån trong giai àoaån cuãa chuã nghôa Àïë quöëc. Möåt trong nhûäng lyá do cho sûå nöíi lïn cuãa Bombay laâ viïåc gia tùng lûúång böng vaãi thö xuêët khêíu sang Trung Quöëc vaâo thúâi kyâ naây. Böng vaãi vaâ len laâ mùåt haâng maâ Cöng ty Àöng ÊËn Àöå xuêët khêíu sang Trung Quöëc, Bombay àaä àaåt 80.000 kiïån möåt nùm [25, 308-309]. Haâng hoáa Trung Quöëc trúã laåi ÊËn Àöå vaâ Anh laâ dïåt may, àöì sûá, traâ, tú luåa, vaâ àûúâng, àùåc biïåt göëm sûá nhû möåt mùåt haâng coá giaá trõ cao taåi Anh quöëc [25, 308-309]. Tuy nhiïn, thöng qua Cöng ty Àöng ÊËn Anh, àïën nûãa sau cuãa thïë kyã XVIII, Trung Quöëc vaâ ÊËn Àöå (àùåc biïåt Bombay) múái phaát 260♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N triïín maånh do sûå gia tùng nhu cêìu vïì cheâ cuãa Trung Quöëc, möåt loaåi thûác uöëng daânh cho têët caã moåi ngûúâi úã Anh giai àoaån tiïìn cöng nghiïåp. Traâ laâ mùåt haâng xuêët khêíu coá giaá trõ nhêët trong danh muåc àêìu tû cuãa Cöng ty. Àïí múã röång viïåc nhêåp khêíu traâ sang Anh, ngûúâi Anh àaä sûã duång tam giaác kinh tïë chiïën lûúåc: möåt mùåt xuêët khêíu baåc vaâ haâng hoáa tûâ Anh, mùåt khaác xuêët khêíu haâng hoáa tûâ ÊËn Àöå àïën Trung Quöëc. “Bombay laâ möåt trung têm thu mua vaâ taái xuêët lúán, dûåa trïn cöång àöìng ngûúâi Parsi vaâ caác cöng ty xuêët khêíu chêu Êu àïí thu mua böng thö thöng qua caác àaåi lyá cuãa hoå. Vò vêåy, nhûäng mùåt haâng nhêåp khêíu naây muåc àñch daânh cho viïåc taái xuêët khêíu chûá khöng phaãi àûúåc nhêåp vaâo tiïu thuå taåi ÊËn Àöå”. [9, 89]. 4. Kïët luêån Bombay töìn taåi vaâ phaát triïín nhû caãng thõ trung têm cuãa ÊËn Àöå, àaä trúã thaânh töíng thaânh TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO 1. Ames, Glenn J. (2003), “The Role of Religion in the Transfer and Rise of Bombay, c.1661 – 1687”, The Historical Journal, Vol.46, No.2 (June, 2003), Cambridge University Press. 2. Axelrod, Paul (1990), “Cultural and Historical Factors in the Population Decline of the Parsis of India”, Population Studies, Population Investigation Committee, Vol.44, No.3 (Nov., 1990). 3. Bateman, Sam – Chan, Jane – Graham, Euan (Edit) (2012), Asean and the Indian Ocean, The Key Maritime Links, RSIS Policy Paper, Singapore. 4. Davidge, W.R. (1924), “The Development of Bombay”, The Town Planning Review, Vol.10, No.4 (Feb., 1924), Liverpool University Press. 5. Edwardes, S.M. (1902), The Rise of Bombay – A Retrospect, The Census of Indian Series, 1901, Printed at “ The Times of India” Press. 6. Farooqui, Amar (1996), “Urban Development in a Colonial Situation: Early nineteenth Century Bombay”, Economic and Political Weekly, Vol.31, No. 40 (Oct., 1996). 7. Furber, Holden (1965), Bombay Presidency in the Mid-Eighteenth Century, Asia Publishing House, 1965 (JSTOR): “”3133513. 8. Guha, Amalendu (1970), “Parsi Seths as Entrepreneurs, 1750-1850”, Economic and Political Weekly, Vol.5, No.35 (August 29, 1970). 9. Guha, Amalendu (1973), “Raw Cotton of Western India: A Reply”, Indian Economic Social History Review, Vol.10, No.1. 10. Gupta, Ashin Das (2004), India and Indian Ocean World – Trade and Politics (with contribution form P.J. Marshall and Irfan Habib), Oxford University Press. 11. Gupta, Ashin Das (1994), Indian Merchants and the Decline of Surat, Manohar Publishers. 12. Hinnells, John R., Allan Williams (Edited), Parsi in India and the Diaspora, Part 7: Bombay Parsi Merchants in the Eighteenth and Nineteenth Centuries (Rusheed R. Wadia), Routledge South Asian Religion Series. 13. Karaka, Dosabhai Framji (1884), History of the Parsis, Macmillan and Co. 14. Kerr, Robert (1824), General History and Collections of Voyages and Travels, Volume 8, BiblioBazaar. 15. Kosambi, Meera (1985), “Commerce, Conquest and the Colonial City: Role of Locational Factors in the Rise of Bombay”, Economic and Political Weekly, Vol.20, No.1 (Jan., 1985). 16. Maloni, Ruby (2002), “Surat to Bombay: Transfer of Commercial Power”, Itineratio, 26, 1 (2002). dinh cuãa ngûúâi Anh úã ÊËn Àöå. Bombay coá möåt chùång àûúâng daâi tûâ “hoân àaão vö danh” àïën luác trúã thaânh möåt trong nhûäng caãng thõ quan troång bêåc nhêët ÊËn Àöå. Cêu chuyïån vïì sûå nöíi lïn vaâ phaát triïín cuãa Bombay vêîn tiïëp tuåc àûúåc nghiïn cûáu sêu hún khi hiïån nay Bombay trúã thaânh möåt trong nùm trung têm haânh chñnh - kinh tïë - thûúng maåi phaát triïín nhêët ÊËn Àöå. Sûå phaát triïín cuãa Bombay gùæn liïìn vúái sûå suy taân cuãa caãng thõ Surat, sûå xuêët hiïån vaâ vai troâ quyïìn lûåc chñnh trõ ngaây caâng gia tùng cuãa ngûúâi Anh cuäng nhû caác biïën àöång chñnh trõ úã ÊËn Àöå vaâo thïë kyã XVIII. Lõch sûã phaát triïín cuãa Bombay àaä mang laåi möåt bûác tranh àêìy maâu sùæc, trong àoá viïåc chuyïín giao kinh tïë, chñnh trõ vaâ xaä höåi ÊËn Àöå giai àoaån cêån àaåi, àêìu hiïån àaåi laâ àêìu möëi àïí caác thûúng nhên tûâ nhiïìu núi àïën kinh doanh vaâ àõnh cû, nöíi bêåt trong àoá laâ cöång àöìng ngûúâi Parsi. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦261 SUMMARY The Causes of the Formation and Development Of Bombay (Mumbai) Port in India. Phan Nu Quynh Thi, M.A. - Tran Thi Cam Tu, M.A. In order to learn about the formation and the development of Bombay port during XVII - XVIII centuries, the paper discusses the important factors that lead to the development of Bombay during this period as well as the historical and social foundation for the rise of Bombay in the pre-modern and modern periods. In addition, the study highlights the role of the Bombay port in Indian maritime trade and economic activities, especially in the economic triangle model in British colonial strategy: Britain - India - China. Simultaneously, the paper also aims to provide necessary data and valuable information to enhance the understanding and reinforce the foundation to foster the cooperative relations between Vietnam and India. Finally, the study also draws out a general and deeper view on Indian port development, in which Vietnam and India can learn from each other to enhance the exploitation of oceanic resources. 17. Marshall, P.J. (2003), The Eighteenth Century in Indian History – Evolution or Revolution?, Oxford University Press. 18. Prakash, Om (2004), The New Cambridge History of India – European Commercial Enterprise in Pre-Colonial India, Cambridge University Press. 19. Subrahmanyam, Sanjay (2004), Maritime India (Holden Furber, Rival Empires of Trade in the Orient, 1600- 1800; Sinnappah Arasaratnam, Maritime India in the Seventeenth Century; Kenneth McPherson, The Indian Ocean), Oxford University Press. 20. Subramanian, Lakshmi (1981), “Bombay and the West Coast in the 1740’s”, Indian Economic Social History Review, Vol.3, No.2. 21. Subramanian, Lakshmi (1996), Indigenous Capital and Imperial Expansion: Bombay, Surat, and the West Coast, Oxford University Press. 22. Tagliacozo, Eric (2004), “Intra–Asian Networks – A Necklace of Fins: Marine Goods Trading in Maritime Southeast Asia, 1780-1860”, International Journal of Asian Studies, Cambridge University Press, Vol.1. 23. Tan, Chung (1974), “The Britain–China–India Triangle (1771–1840)”, Indian Economic Social History Review, 1974, Vol.11, No.4. 24. Tripathy, Dwijendra (2004), The Oxford History of Business, Oxford University Press. 25. White, David L. (1991), “From Crisis to Community Definition: The Dynamics of Eighteenth Century Parsi Philanthropy”, Modern Asian Studies, Vol.25, No.2, 1991. 26. White, David L. (1995), Competition and Collaboration: Parsi Merchants and the English East India Company in 18th Century India, Munshiram Manoharlal Publishers Pvt Ltd.