Nghiên cứu địa mạo cho quy hoạch mở rộng đô thị Hà Nội về phía tây

Nghiên cứu địa mạo cho quy hoạch mở rộng đô thị Hà Nội về phía tây Đặng Văn Bào, Đào Đình Bắc, Nguyễn Hiệu, Đặng Kinh Bắc Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQGHN GIỚI THIỆU CHUNG Sau quyết định mở rộng địa giới Thủ đô Hà Nội và việc công bố dự án “Quy hoạch chung xây dựng thủ đô Hà Nội đến năm 2030 và tầm nhìn đến năm 2050”, khu vực phía tây Hà Nội gồm các huyện Hoài Đức, Quốc Oai, Thạch Thất, Ba Vì và thị xã Sơn Tây trở thành những không gian có vị trí và vai trò hết sức quan trọng trong phát triển của Hà Nội. Vùng đất Ba Vì - Hòa Lạc đã được sự quan tâm đặc biệt của các nhà quản lý, các doanh nghiệp và người dân nói chung. Việc di dời Trung tâm hành chính quốc gia lên Ba Vì trong tương lai còn nhiều ý kiến khác nhau, tuy nhiên, giá trị của vùng đất này đã dần được khẳng định. Quyết định mở rộng không gian đô thị Hà Nội về phía tây là cơ hội tốt cho sự phát triển của thủ đô, song cũng sẽ là thách thức lớn, đòi hỏi phải có sự quy hoạch hợp lý, những định hướng phát triển trên cơ sở khai thác sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên thiên nhiên gắn liền với bảo vệ môi trường, hướng tới phát triển bền vững. Để quy hoạch định hướng phát triển không gian đô thị, cần phân tích đầy đủ về các điều tự nhiên, tài nguyên thiên nhiên, kinh tế - xã hội; lợi thế so sánh của khu vực với các vùng lân cận, với quốc tế; những định hướng phát triển kinh tế - xã hội của Đảng và Nhà nước,... Tuy nhiên, bài báo này chỉ dừng lại ở việc phân tích điều kiện địa mạo, nó không chỉ dừng lại ở phân tích hình thái, trắc lượng hình thái địa hình, nguồn gốc hình thành mà còn phân tích địa hình trong mối liên quan với chế độ kiến tạo và vật chất cấu tạo nên chúng. Điều kiện địa mạo bao gồm địa hình và các quá trình địa mạo có vai trò hàng đầu trong việc lựa chọn địa điểm cho các công trình xây dựng và luôn được tính đến trong công tác quy hoạch phát triển đô thị. Điều này có thể thấy rõ ngay trong Chiếu dời đô của Vua Lý Thái Tổ, khi ông chọn khu vực ngã ba sông rộng rãi, bằng phẳng, cao ráo, sáng sủa, ít nguy cơ bị lụt lội,... làm nơi tọa lạc cho kinh thành Thăng Long từ cách đây vừa tròn 1000 năm [2]. Việc nghiên cứu địa mạo và đặc biệt là các lòng sông cổ khu vực thủ đô đã được nhiều nhà khoa học thực hiện với những nhận định nhìn chung giống nhau, nhưng với mức độ nông sâu và tầm ứng dụng rất khác nhau. Bài viết này là kết quả của một cách nhìn mới trong phân tích, đánh giá đặc điểm địa mạo, bao gồm cả phân tích địa mạo cho vùng nâng - bóc mòn xung quanh núi Ba Vì và đặc biệt là đặc trưng biến động trong quá khứ của sông Đáy, sông Nhuệ. Cách nhìn nhận mới ở đây là việc phục dựng những đới biến động (chứ không chỉ là lòng sông cổ) và nguyên nhân biến động của các lòng sông Hồng, sông Đáy, sông Nhuệ và sông Tô Lịch nhằm phục vụ cho việc xác lập những diện tích có độ ổn định cao trong quy hoạch phát triển và mở rộng thủ đô. 1. KHÁI QUÁT VỀ ĐẶC ĐIỂM ĐỊA MẠO KHU VỰC Về mặt sơn văn, Hà Nội có đầy đủ 3 nhóm địa hình cơ bản là đồng bằng, đồi và núi với cách sắp xếp cao dần về phía tây. Phần trung tâm rộng lớn hơn cả là đồng bằng hạ lưu và đồng bằng châu thổ của sông Hồng, chuyển lên phía tây là những dải gò đồi rất thoải của Thạch Thất - Hòa Lạc, Sơn Tây - Ba Vì. Đặc điểm địa mạo của khu vực đã được tập thể tác giả cũng như các nhiều nhà khoa học khác phân tích [1,2,6], trong đó đã cho thấy vùng phía tây Hà Nội có đầy đủ 3 nhóm địa hình cơ bản là núi, đồi và đồng bằng. Địa hình khu vực khá đa dạng với các nhóm dạng địa hình được thành tạo bởi quá trình bóc mòn chung, phân bố ở phía tây trên các khối núi Ba Vì và Viên Nam; nhóm dạng địa hình do hoạt động dòng chảy được hình thành bởi sông Hồng và các chi lưu như sông Đáy, sông Nhuệ, sông Tích cũng như các sông suối nhỏ khác; nhóm địa hình karst có diện tích không lớn, song tạo nên tính độc đáo và đa dạng của cảnh quan, đó là các khối karst sót nổi trên nền đồng bằng tích tụ ở Chùa Thầy, Quốc Oai,...; địa hình do quá trình biển và hỗn hợp sông biển liên quan với biển tiến Pleistocen muộn và Holocen tạo nên các bề mặt cao 8-15m và 4-6m. Dưới đây chỉ phân tích những đặc trưng địa mạo trong mối liên quan với quy hoạch phát triển đô thị. Phần cực tây của Hà Nội là khối núi Ba Vì, nơi có 3 đỉnh cao trên 1100m, trong đó đỉnh Tản Viên cao 1287m mà vào những ngày quang mây, từ thủ đô Hà Nội có thể chiêm ngưỡng được sự hùng vĩ của nó. Núi Ba Vì có dạng vòm - khối tảng, mạng lưới thuỷ văn dạng toả tia rất đặc trưng. Núi được cấu tạo bởi tập hợp đá phức tạp, song chủ yếu là đá phun trào bazơ, qua các pha tân kiến tạo nâng lên bị xâm thực, bào mòn thành các bậc – vai núi là những mặt bằng cục bộ. Từ dưới lên có thể quan sát thấy mặt bằng 200-300m, 400- 600m, 800-1000m và 1200m. Đáng chú ý hơn cả là mặt bằng 400m và 600 m, có chiều dài 700 - 800 m, rộng 200 – 300 m. Nơi đây đã xây dựng các khu nghỉ mát và an dưỡng từ thời thuộc pháp. Phía nam – đông nam Ba Vì là dãy núi Viên Nam cũng được cấu tạo bởi đá trầm tích phun trào với đỉnh cao 1031m, là ranh giới tự nhiên với tỉnh Hòa Bình. Núi Ba Vì và Viên Nam là tài nguyên quý giá mà thiên nhiên đã ban tặng cho đồng bằng Sông Hồng. Tính độc đáo về địa chất, địa hình đã tạo nên sự phân hoá khí hậu theo đai cao, sự đa dạng về cảnh quan, phong cảnh sơn thủy hữu tình với các đỉnh núi cao soi bóng xuống dòng sông Đà, với một hệ sinh thái rừng nhiệt đới điển hình, là nơi có nhiều sắc màu văn hóa truyền thống của đông đảo các dân tộc sống quanh núi Ba Vì, đây là địa bàn thuận lợi cho phát triển nền công nghiệp không khói có hiệu quả cho Thủ đô Hà Nội – đó là du lịch sinh thái. Ngay sát chân núi Ba Vì - Viên Nam là dải địa hình đồi thoải xen các khối núi sót nhỏ, kéo dài từ khu vực xã Tiến Xuân, Yên Bình (huyện Thạch Thất), theo phương tây bắc qua Yên Bài, Vân Hòa, Ba Trại (huyện Ba Vì). Các dải đồi thoải xung quanh núi Ba Vì được hình thành do các máng trũng xâm thực phân cắt bề mặt pedimen, đã được một số tác giả đề cập tới (Đỗ Hưng Thành và nnk. 1998; Đào Đình Bắc, 1999). Sự đa dạng của địa hình khu vực này, từ các bề mặt nổi cao như các đồi thoải, núi sót và các bề mặt thấp như bề mặt các nón phóng vật cổ, đáy thung lũng với các thềm sông và bãi bồi từ lâu đã được đồng bào các dân tộc khác nhau khai thác cho sản xuất nông - lâm nghiệp. Các quần cư nông thôn lâu đời nhất của vùng đồi núi Ba Vì cũng tập trung nơi đây. Cần lưu ý là cùng với địa hình các khối núi ở phía tây, dải đồi núi sót này chính là nơi đầu nguồn của các thung lũng sông suối, việc khai thác tài nguyên, sản xuất và sinh hoạt của người dân cần được định hướng cho hợp lý, nhằm bảo vệ môi trường hiện còn được coi là trong lành nhất của Hà Nội, Một trong những không gian được quan tâm nhất về địa mạo của khu vực phía tây Hà Nội là dải gò đồi thoải kéo dài từ Xuân Mai - Hòa Lạc theo phương bắc - tây bắc lên Sơn Tây, vòng về phía tây qua khu vực Suối Hai. Về mặt địa mạo, hầu hết các tác giả đều cho rằng các bề mặt gò đồi thoải cấu tạo bởi lớp cuội sỏi mài tròn không đồng nhất, phủ trên nền đá gốc được hình thành do hoạt động của các dòng lũ đất đột ngột đưa vật chất bở rời hỗn tạp từ các sườn núi phía trên xuống trong điều kiện khí tượng – thuỷ văn và địa hình đặc thù vào Pleistocen giữa đến muộn (apQ12-3). Trên bề mặt tích tụ hỗn hợp sông - lũ này, hoạt động xâm thực, bóc mòn đã hình thành các thung lũng và máng trũng thoải, nay được đắp đập chặn tạo nên các hồ cảnh quan đẹp của khu vực như hồ Suối Hai, hồ Đồng Mô,... Với địa hình cao mà không dốc, nền móng địa chất công trình ổn định, điều kiện thổ nhưỡng không thuận lợi, đây là nơi thích hợp nhất cho quy hoạch mở rộng đô thị về phía tây. Nằm chuyển tiếp giữa địa hình đồi núi phía tây và đồng bằng tích tụ phía đông của thủ đô Hà Nội là dải đất có độ cao tuyệt đối khoảng 10-15m, nằm dọc sông Tích, từ phía đông thị xã Sơn Tây đến Thạch Thất. Về hình thái, đây là đồng bằng dạng gò thoải, độ chênh cao địa hình từ 3-5m. Thực chất, đồng bằng được phân biệt bởi ba bộ phận khác nhau: Phần thấp nhất (ngoài địa hình bãi bồi dọc thung lũng) là các máng trũng thoải, độ cao tuyệt đối khoảng 6-8m, cấu tạo bởi bột sét màu xám xanh, phần dưới ẩn chứa các thấu kính hoặc lớp mỏng than bùn; Phần có diện tích lớn nhất là bề mặt đồng bằng lượn sóng thoải, cấu tạo bởi bột sét xám vàng, xám xanh phủ trên nền không đồng nhất; Phần cao nhất có dạng vòm rất thoải trên nền đồng bằng lượn sóng. Về cấu tạo vật chất, bề mặt địa hình có dạng thềm này có sự khác nhau giữa hai bờ sông Tích. Phía tây sông Tích, bề mặt dạng gò thoải được cấu tạo bởi lớp cát bột màu xám vàng, dày 0,5 - 1,5m, phía dưới hầu hết là tầng đá ong dày từ 2 đến 4m, đôi nơi đá ong lộ trơ trên mặt. Phía đông sông Tích, lớp phủ trầm tích trên mặt chủ yếu là bột cát xám vàng dày 1-2m, phía dưới là sét bột loang lổ với nhiều kết vón laterit. Với một số thông tin mới thu nhận được, có thể đưa ra ý kiến về nguồn gốc bề mặt đồng bằng dạng gò thoải Thạch Thất, đó là bề mặt thềm mài mòn - tích tụ có liên quan với đợt biển tiến cuối Pleistocen. Tầng đá ong phân bố ở khu vực Thạch Thất ngoài việc hình thành trên nền đá phiến kết tinh của phức hệ Sông Hồng còn có thể do quá trình phong hóa chính các trầm tích tuổi Pleistocen muộn hệ tầng Vĩnh Phúc. Từ sông Đáy về phía đông, địa hình khu vực là một bộ phận hợp thành đồng bằng delta sông Hồng. Đặc điểm địa mạo của đồng bằng thể hiện khá rõ sự tác động có tính chu kỳ của biến đổi khí hậu toàn cầu trong kỷ Đệ tứ, đó là sự có mặt của các chu kỳ biển tiến, biển thoái xen kẽ nhau, trên cơ sở đó sông Hồng và các chi lưu đã tạo nên sự phân dị địa hình với các thành tạo độc đáo khác nhau. Trong mối liên quan với quy hoạch phát triển đô thị, có thể phân biệt các bề mặt được thành tạo liên quan với các thời kỳ biển tiến còn sót lại như các bề mặt tích tụ cao 8 - 10m cấu tạo bởi trầm tích hệ tầng Vĩnh Phúc (a, amQ13vp) hoặc hệ tầng Hải Hưng (am, mlQ22hh) và các bề mặt thung lũng bãi bồi cấu tạo bởi trầm tích hệ tầng Thái Bình (aQ2tb). Do tính chất đặc biệt về hình thái và nguồn gốc của dải đồng bằng phía tây Hà Nội trong mối quan hệ với quy hoạch đô thị, dưới đây sẽ đề cập chi tiết hơn về chúng. 2. PHÂN TÍCH, XÁC ĐỊNH HỆ THỐNG LÒNG SÔNG CỔ CHO QUY HOẠCH PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ Hoạt động của sông Hồng và các chi lưu của nó có ảnh hưởng lớn tới địa hình, và do vậy có ý nghĩa lớn đối với công tác quy hoạch phát triển đô thị. Biến động lòng sông trong quá khứ để lại dấu ấn khá rõ nét trong trầm tích cũng như hình thái địa hình. Thông qua các hoạt động của con người (chủ yếu là sử dụng đất), mà hoạt động này có sự phân dị khá rõ theo những thực thể vật chất tự nhiên và chính chúng tạo nên một dấu hiệu hay một lớp thông tin đáng tin cậy trong quy trình xử lý GIS để nhận biến sự biến động lòng sông. Từ việc phân tích những thông tin về các thành tạo địa hình âm dạng tuyến, đôi nơi còn sót các ao hồ cùng thông tin về thành phần vật chất (được xác định khá tốt trên ảnh viễn thám - hình 1) và các dấu hiệu gián tiếp (nhờ lớp thông tin về phân bố dân cư và các đường đồng mức cũng như các điểm độ cao trên bản đồ địa hình), với sự trợ giúp của các phần mềm GIS, đã tiến hành khôi phục lại hoạt động của lòng sông Hồng trong quá khứ và xây dựng bản đồ các thế hệ lòng cổ của sông Đáy, sông Nhuệ. Sự phân bố của các lòng cổ phù hợp với quy luật dòng chảy, hầu hết các lòng cổ đều chạy theo hướng tây bắc xuống đông nam. Hình 1. Dấu vết các lòng sông và lòng sông cổ (ton ảnh màu đen) và các bãi bồi giữa hai tuyến đê sông Đáy (ảnh màu xám mịn) trên ảnh vệ tinh SPOT 2005 Do sự biến đổi liên tục của các dòng chảy trong mỗi đai uốn khúc và thậm chí còn có sự dịch chuyển của cả đai uốn khúc, việc xác lập các đới biến động của các dòng chảy sẽ có ý nghĩa lớn hơn việc chỉ xác định các lòng sông cổ cụ thể. Đằng sau ý nghĩa của việc nghiên cứu đới biến động lòng sông chính là xác định được các khu vực không bị sông cắt qua - các vùng đất có nền móng ổn định, thuận lợi cho phát triển đô thị. Trên cơ sở các tiêu chí xác định đới biến động lòng sông sau biển tiến cực đại Holocen là: sự tập trung cao của các lòng sông cổ; hệ thống đê và các gờ cao ven lòng nằm kề các thành tạo trầm tích hệ tầng Vĩnh Phúc (a, amQ1 3vp), hệ tầng Hải Hưng (am, mlQ2 2hh), đã xác lập đới biến động lòng sông Đáy, sông Nhuệ. Đới biến động của các sông này có chiều rộng khá lớn, nhiều đoạn có thể so sánh với đới biến động của sông Hồng hiện nay (trên 3000m). Đã xác lập được ba đới biến động lòng sông Đáy, sông Nhuệ gồm: - Đới biến động sông Đáy hiện đại: Đới biến động của sông Đáy hiện đại phân bố chủ yếu trong phạm vi tuyến đê sông Đáy. Trên bình đồ, đới có hình phễu với phần mở rộng là khu vực chia nước từ sông Hồng vào sông Đáy. Chiều rộng của đới biến động lòng sông ở đây đạt trên 8km, thu hẹp dần về phía đập Phùng là 3 km. Phía sau đập Phùng, đai uốn khúc khá ổn định với chiều rộng đạt trung bình 3 km. Các lòng sông cổ trong phạm vi đới biến động này chỉ được quan sát và khoanh vẽ chính ở phía bắc đập Phùng. Phía nam đập, hầu như chỉ quan sát thấy lòng sông cổ giáp tuyến đê ở phía tây sông Đáy. Dòng sông Đáy uốn khúc mạnh trong phạm vi đới biến động, nhiều đoạn hai đỉnh khúc uốn sát nhau, thể hiện động lực dòng chảy yếu ở giai đoạn sau cùng của lịch sử phát triển. - Đới biến động của sông Đáy cổ phía tây đê sông Đáy: Nằm giữa đê tả Đáy và sông Tích là đới biến động của sông Đáy cổ. Các lòng sông cổ tại đây thể hiện khá rõ, đó là các lòng sông có bán kính cong lớn. Sự bảo tồn các dấu tích lòng sông cổ khá tốt này có thể do chúng không chịu ảnh hưởng của sông kể từ sau thời điểm đắp đê sông Đáy. Đới biến động lòng sông Đáy cổ cũng được bắt đầu từ phía giáp sông Hồng tại Sơn Tây, kéo dài theo phương tây bắc - đông nam qua phía đông Thạch Thất đến khu vực Phùng Xá. Phía nam đường Láng - Hòa Lạc, đới hoạt động lòng sông không còn được thể hiện rõ nữa. Đới biến động có chiều rộng khoảng 3 km, tương xứng với đới biến động của sông Đáy hiện đại. Đáng chú ý là ở phía tây đới biến động này là thềm bậc I của sông với tầng trầm tích sét loang lổ khá điển hình, nhiều nơi trầm tích bị kết vón hoặc thậm chí tạo đá ong. - Đới biến động sông Nhuệ: So với sông Đáy, việc xác định, khoanh vẽ đới biến động của sông Nhuệ khó khăn hơn, nhiều đoạn khoanh vẽ hiện chỉ là giải định. Đới biến động của sông Nhuệ có chiều rộng đạt từ 2-3km, được chia thành 3 khu vực khác nhau như sau: + Khu vực thứ nhất tại khu vực phía tây Cổ Nhuế. Tại đây bờ bắc của đới biến động được giới hạn bởi lòng sông Hồng, bờ nam là các lòng sông cổ phân bố từ khu vực Hạ Mỗ, kéo dài theo hướng đông nam qua Tân Lập, Tây Tựu. Chiều rộng của đới đạt trên 3km. + Khu vực thứ hai là đoạn Liên Mạc - Cổ Nhuế, là đới biến động mới nhất của sông Nhuệ, còn để lại dấu vết rõ ràng là hàng loạt dòng sông cổ và gờ cao ven lòng tại Cổ Nhuế. Đới biến động cũng có dạng hình phễu với cửa vào tại Liên Mạc đạt khoảng 3km, phần phía đông nam thu hẹp chỉ còn khoảng 2km. + Khu vực thứ ba bắt đầu từ cổ Nhuế tới Mễ Trì. Trong đoạn này, ranh giới của đới biến động được xác định chủ yếu theo hình thái địa hình của các lòng sông cổ và sự tồn tại các khối sót cấu tạo bởi trầm tích hệ tầng Vĩnh Phúc, Hải Hưng. Ngoài một nhánh của đới biến động kéo dài về phía nam theo sông Nhuệ hiện đại, nhánh thứ hai được giải định kéo dài về phía sông Tô Lịch, được giới hạn phía bắc bởi các lòng sông cổ dọc theo hồ Thành Công, Đống Đa và tuyến đê La Thành. Hai nhánh cổ trên uốn lượn quanh khối sót Yên Hòa - Trung Hòa. Phần phía nam các đới biến động, trong khoảng từ tuyến đường Láng - Hòa Lạc về phía nam phân bố khá dày các lòng sông cổ trên bề mặt định hình thấp, là khu vực có sự chia cắt địa hình tương đối phức tạp, không có quy luật. Theo các dấu hiệu hiện có, có thể giả thiết rằng các khu vực này thuộc vùng cửa sông trong Holocen giữa - muộn. Tuy nhiên đây là một vấn đề cần có nhiều sự đầu tư, nghiên cứu tiếp tục. 3. MỘT SỐ Ý KIẾN CHO CÔNG TÁC QUY HOẠCH MỞ RỘNG ĐÔ THỊ HÀ NỘI VỀ PHÁI TÂY Từ những phân tích trên, có thể nhận ra rằng trên phông chung của một đồng bằng châu thổ tưởng chừng đơn điệu, địa hình khu vực thủ đô Hà Nội cũng phân hóa khá phức tạp, phản ánh rõ và nhạy bén mối tương tác giữa các tác nhân tạo địa hình chính mà chúng tôi vừa điểm qua trên đây. Sự phân hóa và tính độc đáo của địa hình khu vực phía tây Hà Nội cho phép đưa ra những kiến nghị khẳng định sự đúng đắn về quyết định mở rộng đô thị Hà Nội về phía tây. Việc phân chia 5 vùng có đặc trưng địa hình khác nhau đã đề cập tới ở trên đã là những định hướng cho công tác quy hoạch phát triển các khu vực chức năng của thành phố. Ở đây, chúng tôi chỉ muốn nhấn mạnh rằng do nằm trên đồng bằng châu thổ, nên quỹ đất của Hà Nội phía nam sông Hồng thuộc loại thượng đẳng điền, trong khi vùng đất cao của các bậc thềm phù sa và các pediment cổ phía bắc và phía tây Hà Nội đã bị bạc mầu do bị xói mòn rửa trôi lâu dài, nhưng bù lại chúng có nền móng vững chắc và đã thoát khỏi ảnh hưởng của nước lũ sông Hồng. Vì vậy, cần phải sử dụng thông minh và tiết kiệm những diện tích đất châu thổ và ưu tiên sử dụng những không gian bán sơn địa dưới chân núi Ba Vì cũng như ở các khu vực Sóc Sơn, Đông Anh cho việc quy hoạch phát triển mở rộng thủ đô. Một trong những tác động quan trọng cho việc quy hoạch này là tuyến đường cao tốc Láng - Hòa Lạc đã được khánh thành, thuận lợi cho tiếp cận với khu vực Hòa Lạc, Ba Vì. Các dự án Xây dựng Đại học Quốc gia Hà Nội tại Hòa Lạc và Khu Công nghệ cao Hòa Lạc nếu được đầu tư và quản lý tốt chắc chắn sẽ là những điểm sáng về quy hoạch đô thị, thu hút được các cơ sở giáo dục đào tạo, các khu công nghiệp, khu dân cư lên vùng đất thuận lợi cho phát triển đô thị. Hình 2. Bản đồ địa mạo ứng dụng cho quy hoạch mở rộng đô thị Hà Nội về phía tây Kết quả mới nhất mà tập thể tác giả muốn giới thiệu trong công trình này chính là ý nghĩa của việc nghiên cứu xác định đới biến động lòng sông Đáy, sông Nhuệ với quy hoạch phát triển đô thị Hà Nội. Kết quả nổi bật của của nghiên cứu này chính là Bản đồ địa mạo ứng dụng cho quy hoạch mở rộng đô thị về phía tây (hình 2). Một trong những cơ sở quan trọng cho việc xây dựng bản đồ địa mạo ứng dụng chính là các đới biến động lòng sông. Các đới biến động lòng sông chính là địa hình bãi bồi hiện đại, ít nhất là còn chịu ngập lụt đến khi đắp đê (không vẽ các bãi bồi dạng lớp phủ được hình thành do dòng lũ phủ tràn lên các thành tạo cổ khác). Các khu vực không bị lòng sông sau Holocen muộn cắt qua là bề mặt tích tụ sông, sông biển tuổi Holocen giữa hoặc Pleistocen. Chúng có thể là các thềm sông hoặc bãi bồi cao chỉ bị ngập và phủ một lớp mỏng trầm tích do lũ tràn bờ. So với các bản đồ địa mạo, địa chất hiện có [6], bản đồ địa mạo ứng dụng này chỉ ưu tiên vẽ các bãi bồi khi chúng thực sự là các lòng sông trong quá khứ hoặc hiện đại. Trên bản đồ này cho thấy ngoài khu vực Xuân Đỉnh, trên địa bàn phía tây Hà Nội còn nhiều bề mặt nổi cao dạng bậc thềm khác, không bị biển tiến Holocen và các dòng sông cổ Holocen muộn cắt qua. Các kết quả này có ý nghĩa quan trọng cho quy hoạch phát triển đô thị. Trên cơ sở nghiên cứu lòng sông cổ và đới biến động lòng sông Đáy, sông Nhuệ khu vực phía tây Hà Nội, có thể đưa ra một số nhận xét như sau: Các chi lưu sông Hồng có nét chung là suy tàn khá nhanh. Hầu hết cửa vào của sông Đáy và sông Nhuệ trong quá khứ là rất xa so với ngày nay, ở thời kỳ đầu luôn tạo với dòng chảy của sông Hồng một góc nhọn. Sự dịch chuyển của cửa sông về phía đông làm giảm khả năng chuyển nước cho các chi lưu này, theo thời gian, các chi lưu có thể bị tách khỏi dòng sông chính và biến thành các sông chết. Phân tích sơ đồ biến động lòng sông có thể nhận thấy sự biến đổi dần của các con sông theo hướng dịch chuyển về phía đông (hướng về sông Hồng hiện đại), phù hợp với nhận định về sự tịnh tiến dòng chảy các con sông do khối nâng kiến tạo từ phía tây. Các kết quả nghiên cứu cho thấy trục động lực của các dòng chảy cổ hầu hết đều có phương tây bắc - đông nam, song song với trục động lực sông Hồng hiện nay, hoàn toàn phù hợp với cấu trúc địa chất, địa mạo. Quá trình phân dị tạo núi vào đầu Neocen cùng với các hoạt động đứt gãy sông Hồng, sông Chảy đã làm các con sông trong khu vực này hoạt động một cách mạnh mẽ hơn, chúng dần bị tịnh tiến dần ra phía trung tâm trũng bởi hoạt động của các khối nâng. Cho tới nay, có lẽ sông Hồng đã nằm tại vị trí trùng với đứt gãy sâu nên con sông này không còn hoạt động mạnh như trước. Tuy nhiên, dấu ấn lòng cổ sông Hồng vẫn còn được thấy rõ, đó là những khu vực như Hồ Tây hay khu Yên Sở,… Càng về phía Nam, do chịu tác động của vùng châu thổ, vũng vịnh vào những đợt biển tiến nên vùng phía Nam của khu vực nghiên cứu xuất hiện rất nhiều các lòng cổ chạy không theo quy luật. Đặc biệt, các nghiên cứu mới nhất cho thấy cửa vào trong quá khứ của sông Nhuệ có thể rất lớn và quan sát thấy hướng động lực dòng chảy sông Nhuệ kéo thẳng tới trục dòng chảy của sông Tô Lịch hiện nay. Điều đó có thể đưa ra giả thiết là sông Tô Lịch chính là một phần của đới biến động lòng sông Nhuệ trong quá khứ. Điều đó có thể cho phép đề xuất giải pháp hợp lý để có thể khôi phục dòng chảy cho sông Nhuệ cũng như tìm ra cách làm sạch môi trường nước các con sông này, đặc biệt là sông Tô Lịch. Phân tích các khu quần cư ở khu vực nghiên cứu có thể nhận thấy rằng hầu hết các làng và khu phố đều được xây dựng trên các đê cát ven lòng. Do quá trình đô thị hoá mạnh, hiện nay các công trình lớn và nhà dân được xây dựng ngay trên các vùng thấp trũng. Chính những công trình này đã làm thay đổi diện mạo tự nhiên của các lòng sông. Qua phân tích địa chất công trình cho thấy hầu hết những khu vực có mức độ sụt lún lớn nhất đều trùng với những nơi có tồn tại các tầng đất yếu tướng lòng sông. Điều này lý giải cho những những công trình sụt lún hiện nay đang diễn ra tại rất nhiều nơi như ở Quốc Oai, Thành Công… Bên cạnh yếu tố sụt lún nền móng công trình, ngập úng đô thị cũng là một vấn đề đáng quan tâm, chú ý hiện nay. Đặc biệt là trong đợt mưa lũ cuối năm 2008, rất nhiều khu vực đã bị ngập úng. Qua khảo sát và đối chứng với kết quả nghiên cứu lòng sông cổ cho thấy hầu hết những khu vực có mức độ ngập úng cao nhất đều nằm trong các lòng sông cổ. Đây đều là những dải trũng có khả năng tích nước vào mùa lũ, kết hợp với việc quy hoạch đô thị sai quy cách đã khiến nước không thể tiêu thoát kịp. Các kết quả nghiên cứu đới biến động lòng sông cũng cho thấy ngoài thành tạo thềm bậc I phân bố ở khu vực phía tây sông Đáy như Thạch Thất, Sơn Tây không chịu ảnh hưởng bởi dòng chảy sông trong Holocen muộn, trong phạm vi nghiên cứu còn tồn tại 4 khối hầu như không bị lòng sông cắt qua. Đó là các khối Hoài Đức, Xuân Đỉnh, Trung Kính và Hoàng Thành. Các khối này đều là các bề mặt phẳng hoặc vòm thoải, cấu tạo bởi trầm tích sét loang lổ đỏ của hệ tầng Vĩnh Phúc (Hoài Đức, Xuân Đỉnh, Trung Yên) hoặc tầng sét của hệ tầng Hải Hưng phủ trên sét loang lổ hệ tầng Vĩnh Phúc. Các phân tích ở trên cũng cho hấy khu vực Hoàng Thành Thăng Long – nơi được lựa chọn để xây dựng kinh đô cũng là bề mặt không bị sông phân cắt. Đây là khu vực thuận lợi nhất cho quy hoạch mở rộng, phát triển đô thị trên phần đồng bằng tích tụ tại Hà Nội. KẾT LUẬN Trên cơ sở nghiên cứu đặc điểm địa mạo, dưới góc độ phục vụ cho định hướng quy hoạch mở rộng đô thị Hà Nội cho phép rút ra một số kết luận sau: 1. Vùng phía tây Hà Nội có đầy đủ 3 nhóm địa hình cơ bản là núi, đồi và đồng bằng. Địa hình khu vực khá đa dạng với các nhóm dạng địa hình được thành tạo bởi quá trình bóc mòn chung, phân bố ở phía tây trên các khối núi Ba Vì và Viên Nam; nhóm dạng địa hình do hoạt động dòng chảy được hình thành bởi sông Hồng và các chi lưu như sông Đáy, sông Nhuệ, sông Tích cũng như các sông suối nhỏ khác; nhóm địa hình karst có diện tích không lớn, song tạo nên tính độc đáo và đa dạng của cảnh quan, đó là các khối karst sót nổi trên nền đồng bằng tích tụ ở Chùa Thầy, Quốc Oai,...; địa hình do quá trình biển và hỗn hợp sông biển liên quan với biển tiến Pleistocen muộn và Holocen tạo nên các bề mặt cao 8-15m và 4-6m. 2. Dưới góc nhìn địa mạo, lấy núi Ba Vì - Viên Nam làm trung tâm, có thể phân chia khu vực phía tây Hà Nội thành các vùng có ý nghĩa khác nhau trong phát triển kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường như sau: 1. Vùng núi Ba Vì - Viên Nam: Bảo tồn hệ sinh thái rừng nhiệt đới và phát triển du lịch sinh thái; 2. Vùng đồi núi sót Tiến Xuân - Vân Hòa - Minh Quang: Phát triển du lịch và các khu trang trại trên cơ sở phát huy các giá trị của văn hóa bản địa và bảo vệ môi trường của vùng đầu nguồn; 3. Vùng gò đồi thoải Hòa Lạc - Sơn Tây: Phát triển các đô thị và khu công nghiệp, là không gian thuận lợi nhất cho mở rộng đô thị Hà Nội; 4. Vùng đồng bằng bóc mòn - tích tụ tây sông Đáy: Vùng đất cao, song bằng phẳng; phát triển đô thị hài hòa với hành lang xanh; 5. Vùng đồng bằng tích tụ Hà Nội: Phát triển đô thị, cần chú ý đánh giá đầy đủ các khó khăn liên quan với các dải địa hình trũng và các khu vực thuận lợi hơn là các khu vực không bị sông cắt qua. 3. Sông Đáy và sông Nhuệ đã từng là những chi lưu lớn của sông Hồng, tuy nhiên, do các yếu tố tự nhiên đặc biệt là hiện tượng uốn khúc, dịch chuyển cửa sông và sự can thiệp khá sâu sắc của con người, nay các dòng chảy này hầu như đã suy tàn. Việc nghiên cứu, xác lập lại được các lòng cổ và đới hoạt động của lòng sông Đáy và sông Nhuệ có ý nghĩa lớn đối với quy hoạch phát triển đô thị Hà Nội. Ngoài đới biến động lòng sông Đáy nằm trong phạm vi hệ thống đê sông Đáy hiện nay, việc xác định một đới biến động cổ hơn của dòng sông này ở phía tây cho phép suy nghĩ tới một dẫn liệu về sự dịch chuyển liên tục của hệ thống sông Đáy theo chiều từ tây sang Đông, phù hợp với đặc trưng của hoạt động tân kiến tạo nơi đây. Việc xác định cửa vào tự nhiên của sông Nhuệ là một đới khá rộng, nằm cách cửa tại cống Liên Mạc khá xa về phía tây và cũng có xu hướng dịch chuyển về phía đông hy vọng sẽ góp phần cho công tác quy hoạch và làm sáng tỏ hơn các tư liệu lịch sử nơi đây. 4. Nghiên cứu xác lập đới biến động lòng sông Đáy, sông Nhuệ cho phép chỉ ra các dải địa hình trũng với các tầng đất yếu, có nguy cơ sụt lún và ngập nước cục bộ cao. Thêm vào đó, các bề mặt dạng khối sót cấu tạo bởi trầm tích loang lổ của hệ tầng Vĩnh Phúc, Hải Hưng trước biển tiến Holocen không bị các lòng sông cắt qua (Hoài Đức, Xuân Đỉnh, Trung Hoà, Hoàng Thành) là những khu vực có nền móng ổn định, phù hợp cho quy hoạch phát triển mở rộng đô thị Hà Nội. *Công trình được hoàn thành với sự hỗ trợ của Nhiệm vụ Bảo vệ môi trường mã số QMT.09.03. Tác giả xin chân thành cám ơn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lê Đức An, Uông Đình Khanh và nnk (2007). Đặc điểm địa mạo vùng thủ đô Hà Nội với công cuộc đô thị hóa và phát triển bền vững, Kỷ yếu hội thảo khoa học…, Nxb Hà Nội, H., 2007, tr.14. 2. Đào Đình Bắc, Đặng Văn Bào (2010). Đặc điểm địa mạo, hệ thống lòng sông cổ khu vực thủ đô và ý nghĩa của chúng đối với sự phát triển của kinh đô Thăng Long - Hà Nội. Phát triển bền vững Thủ đô Hà Nội, Văn hiến, anh hùng, vì Hòa Bình; Kỷ yếu Hội thảo khoa học Quốc tế. Trg 970 - 981. 3. Đặng Kinh Bắc (2010). Nghiên cứu xác lập đới biến động lòng sông Đáy, sông Nhuệ khu vực phía tây thành phố Hà Nội. Khóa luận tốt nghiệp đại học. Trường Đại học Khoa học Tự nhiên, ĐHQGHN. 80 trang. 4. Vũ Văn Phái (Chủ biên) và nnk. (2007). Địa chất, địa mạo, địa lý tự nhiên, địa lý cảnh quan, địa lý hành chính, địa lý kinh tế, hạ tầng cơ sở, dân cư, giao thông và quy hoạch đô thị. Trong “Tổng tập nghìn năm văn hiến Thăng Long”, Tập 1, Nxb “VH-TT và Thời báo kinh tế Việt Nam”, HN, trg. 1-1048. 5. Đỗ Hưng Thành, Nguyễn Đình Giang, Cao Việt Hưng (1998). Chân núi Tản Viên (Hà Nội): Đặc điểm tự nhiên và sử dụng kinh tế. Tuyển tập báo cáo khoa học - ngành Địa lý, trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Tr. 25-29. 6. Ngô Quang Toàn và nnk (1989). Báo cáo địa chất và khoáng sản thành phố Hà Nội tỷ lệ 1: 50 000. Lưu trữ Cục Địa chất. Researching Geomorphology for planning to the west of Hanoi urban Dang Van Bao, Dao Dinh Bac, Nguyen Hieu, Dang Kinh Bac Hanoi University of Science, VNU, Hanoi There are three base groups of landform in the west area of Hanoi, icluding mountains, hills and plains, formed by karst, river or river-sea processes. Accoding to the geomophological point of view, with Bavi – Viennam mountains in the central, the west area of Hanoi urban can be divided into regions which have different sense in planning, economic development and enviromental protection. 1. Bavi – Viennam mountains: Preserving the tropical - rainforest ecological system and developing ecotourism; 2. Tienxua – Vanhoa – Minhquang hills: Developing ecotourism and farmhouse – economy in order to bring into play the native cultures values and protect the enviroment of the source of watershed region; 3. Hoalac – Sontay slopy mound and hills: Developing cities and inductrial areas, it is the most of appropriate place for expanding Hanoi urban; 4. Denudation – accretion plains in the west of Day river: It is the high, flat terrain, appropriate to developing harmonious city with a green corridor; 5. Hanoi alluvial plain: While developing city, we need completely to pay attention to accessment of some disadvantages, such as: swales and weak soil level in here where there have been high rate of tumble, sink risk and local inundation. In addition, the face of separated block which are made up by full of patches deposit in Vinh Phuc, Hai Hung deposit without cutting through by bed river (such as: Hoai Duc, Xuan Dinh, Trung Hoa, Hoang Thanh). They are regions of stable foundation, suitable for planning, developing and widening Hanoi urban.