Nghiên cứu đặc điểm hình ảnh ung thư biểu mô tế bào gan trên chụp mạch số hóa xóa nền

tạp chí y - d-ợc học quân sự số 8-2018 67 NGHIấN CỨU ĐẶC ĐIỂM HèNH ẢNH UNG THƢ BIỂU Mễ TẾ BÀO GAN TRấN CHỤP MẠCH SỐ HểA XểA NỀN Phựng Anh Tuấn1; Nguyễn Văn Kền2 Dương Văn Huy1; Phạm Quốc Huy1 TểM TẮT Mục tiờu: mụ tả đặc điểm hỡnh ảnh ung thư biểu mụ tế bào gan trờn chụp mạch số húa xúa nền. Đối tượng và phương phỏp nghiờn cứu: 53 bệnh nhõn được chẩn đoỏn ung thư biểu mụ tế bào gan cú chỉ định can thiệp nỳt mạch. Mụ tả, tớnh tỷ lệ cỏc đặc điểm hỡnh ảnh trờn chụp mạch số húa xúa nền. Kết quả: 71,7% bệnh nhõn cú 1 khối u. 77,4% cú u ở gan phải. 96,2% cú tăng sinh mạch nhiều. 7,6% cú huyết khối tĩnh mạch chủ. 73,6% động mạch nuụi khối u tỏch từ động mạch gan phải; 13,2% từ động mạch gan trỏi. Kết luận: hỡnh ảnh chụp mạch số húa xúa nền cho nhiều thụng tin chi tiết về khối ung thư biểu mụ tế bào gan. * Từ khúa: Ung thư biểu mụ tế bào gan; Chụp mạch số húa xúa nền; Tăng sinh mạch. Studying Image Characteristics of Hepatocellular Carcinoma in Digital Substraction Arterography Summary Objectives: To describe the characteristics of hepatocellular carcinoma in digital subtraction arterography. Subjectcs and method: 53 patiets with hepatocellular carcinoma treated at 103 Military Hospital and Bachmai Hospital from Jan, 2016 to Apr, 2017. The patients were described and definied the characteristics of hepatocellular carcinoma in digital subtraction arterography. Results: 71.7% of patients had one mass, 77.4% of masses were in right lobe, 96.2% of masses had hypervascularity, 7.6% had thrombosis portal vein. 73.6% of mass were supplied from right hepatic artery; 13.2% from left hepatic artery. Conclusion: Digital subtraction arterography findings showed more detail characteristics of hepatocellular carcinoma. * Keywords: Hepatocellular carcinoma; Digital substraction arterography; Hypervascularity. ĐẶT VẤN ĐỀ Ung thư biểu mụ tế bào gan (UBTG) là một bệnh ỏc tớnh hay gặp. Chẩn đoỏn xỏc định bệnh dựa trờn kết quả mụ bệnh hoặc theo cỏc tiờu chuẩn về chẩn đoỏn hỡnh ảnh và kết quả xột nghiệm AFP [9]. Chụp mạch số húa xúa nền (digital substraction arterography - DSA) được thực hiện trờn bệnh nhõn (BN) cú chỉ định 1. Bệnh viện Quõn y 103 2. Bệnh viện Đa khoa Thỏi Bỡnh Người phản hồi (Corresponding): Phựng Anh Tuấn (phunganhtuanbv103@gmail.com) Ngày nhận bài: 23/07/2018; Ngày phản biện đỏnh giỏ bài bỏo: 20/09/2018 Ngày bài bỏo được đăng: 28/09/2018 Tạp chí y - d-ợc học quân sự số 8-2018 68 điều trị can thiệp tắc mạch, cung cấp thụng tin chi tiết về đặc điểm khối u. Nghiờn cứu này thực hiện nhằm mục tiờu: Mụ tả một số đặc điểm hỡnh ảnh UBTG trờn chụp mạch số húa xúa nền. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIấN CỨU 1. Đối tƣợng nghiờn cứu. 53 BN được chẩn đoỏn UBTG và điều trị tắc mạch húa dầu tại Bệnh viện Quõn y 103 và Bệnh viện Bạch Mai từ thỏng 1 - 2016 đến 4 - 2017. 2. Phƣơng phỏp nghiờn cứu. Mụ tả cắt ngang. * Tiờu chuẩn lựa chọn BN: - BN được chẩn đoỏn xỏc định UBTG. 10 BN chẩn đoỏn UBTG theo kết quả giải phẫu bệnh. 43 BN chẩn đoỏn UBTG theo Tiờu chuẩn của Bộ Y tế [2]: khối u ngấm thuốc thỡ động mạch, thoỏt thuốc nhanh thỡ tĩnh mạch cửa trờn cắt lớp vi tớnh và xột nghiệm AFP > 400 ng/ml. - BN cú chỉ định điều trị tắc mạch húa dầu. * Cỏc thụng số nghiờn cứu hỡnh ảnh trờn chụp mạch số húa xúa nền: - Xỏc định vị trớ, số lượng khối u. Với trường hợp BN nhiều khối u, mụ tả hỡnh ảnh khối điển hỡnh nhất. - Đỏnh giỏ mức độ tăng sinh mạch theo Phạm Minh Thụng [5]. Chia 3 mức độ: nhiều, ớt, khụng. - Đỏnh giỏ thụng động tĩnh mạch. - Đỏnh giỏ xõm lấn/huyết khối tĩnh mạch cửa (TMC) theo Hội Nghiờn cứu Ung thư Gan Nhật Bản [10]. - Xỏc định nguồn cấp mỏu nuụi khối u. * Xử lý số liệu: sử dụng phần mềm SPSS 16.0; tớnh tỷ lệ % cỏc dấu hiệu hỡnh ảnh. KẾT QUẢ NGHIấN CỨU VÀ BÀN LUẬN 1. Đặc điểm chung của BN. * Tuổi: Tuổi < 40: 8 BN (15,1%); 40 - 59 tuổi: 25 BN (47,2%): ≥ 60 tuổi: 20 BN (37,7%). Tuổi trung bỡnh 54,42 ± 14,48, thấp nhất 35 tuổi, cao nhất 72 tuổi. Trong nghiờn cứu của Đào Việt Hằng, độ tuổi trung bỡnh 57,5 ± 10,2, thấp nhất 30 tuổi, cao nhất 81 tuổi [5]. * Giới: Nam 47 BN (88,7%); nữ 6 BN (11,3%). Trần Cụng Duy Long nghiờn cứu 271 BN UBTG được phấu thuật cú tuổi trung bỡnh 55,9 ± 11,7, độ tuổi thường gặp nhất 41 - 60 chiếm 59%, tỷ lệ nam:nữ là 3:1 [4]. Nghiờn cứu của Thỏi Doón Kỳ cho thấy nam chiếm 95,2% [5]. 2. Đặc điểm khối UBTG trờn chụp mạch số húa xúa nền. * Vị trớ và số lượng khối UBTG: - Đa số cỏc khối u nằm ở gan phải (41 BN = 77,4%); vị trớ u ở gan trỏi: 5 BN (9,4%); vị trớ u ở gan phải và trỏi: 7 BN (13,2%). - Đa số BN cú 1 khối UBTG (38 BN = 71,7%); 2 khối u: 8 BN (15,1%); ≥ 3 khối u: 7 BN (13,2%). Tất cả 53 BN đều phỏt hiện thấy khối u trờn chụp mạch số húa xúa nền. Theo Nguyễn Bạch Đằng, cỏc khối u ở gan phải chiếm tỷ lệ 75,7%, đồng thời số BN chỉ cú tạp chí y - d-ợc học quân sự số 8-2018 69 1 khối u gan đơn độc chiếm 72,9% [6]. Nghiờn cứu của Nguyễn Quang Duật cho thấy 62,2% BN UBTG ở thựy gan phải, chỉ cú 5,1% BN cú khối UBTG ở thựy gan trỏi [7]. Như vậy, cỏc tỏc giả đều thống nhất đa số BN chỉ cú 1 khối UBTG và thường gặp ở thựy gan phải. Đú là do thựy gan phải lớn hơn so với thựy gan trỏi nờn cỏc tổn thương sẽ hay gặp hơn. Bảng 1: Mức độ tăng sinh mạch. Mức độ tăng sinh mạch Số BN (n = 53) Tỷ lệ (%) Nhiều 51 96,2 Ít 1 1,9 Khụng 1 1,9 Tăng sinh mạch mỏu là một đặc điểm đặc trưng, biểu hiện mức độ ỏc tớnh của UBTG. Cỏc mạch mỏu tăng sinh cú thể chạy dọc theo tĩnh mạch cửa, chạy bao quanh khối u như chiếc giỏ hoặc chạy vào trong khối u [2]. Kết quả của chỳng tụi tương tự nghiờn cứu của Nguyễn Bạch Đằng: cú tới 92,75% trường hợp cú hỡnh ảnh tăng sinh mạch mỏu ỏc tớnh mức độ nhiều [7]. Tỷ lệ cao của hiện tượng tăng sinh mạch mỏu là do nghiờn cứu thực hiện trờn BN cú chỉ định điều trị nỳt mạch. Chỉ định này được đưa ra khi đỏnh giỏ cú tăng sinh mạch mỏu trờn chụp cắt lớp vi tớnh. Bảng 2: Huyết khối tĩnh mạch cửa. Huyết khối Số BN (n = 53) Tỷ lệ (%) Nhỏnh trỏi tĩnh mạch cửa 1 1,9 Nhỏnh phải tĩnh mạch cửa 2 3,8 Thõn tĩnh mạch cửa và nhỏnh 1 1,9 Khụng 49 92,4 Huyết khối tĩnh mạch là một dấu hiệu quan trọng của UBTG, phản ỏnh tớnh chất xõm lấn ỏc tớnh của loại u này. Cú thể gặp huyết khối ở nhiều nơi, tuy nhiờn, tĩnh mạch cửa hay gặp nhất. Trong nghiờn cứu, 4 BN (7,6%) cú huyết khối ở cỏc vị trớ khỏc nhau của tĩnh mạch cửa. Khụng cú trường hợp nào cú huyết khối ở những tĩnh mạch khỏc. Tỷ lệ huyết khối tĩnh mạch cửa thấp là do BN trong nghiờn cứu cú chỉ định can thiệp nỳt mạch. Chống chỉ định can thiệp trong trường hợp huyết khối lan rộng. Những BN này trờn chụp cắt lớp vi tớnh chỉ nghi ngờ hoặc khụng phỏt hiện được huyết khối. Nghiờn cứu của Thỏi Doón Kỳ [5], Nguyễn Quang Duật [7] cho thấy trờn chụp mạch số húa xúa nền, cỏc trường hợp huyết khối tĩnh mạch ớt gặp với tỷ lệ là 5,2% và 6,4%. Bảng 3: Thụng động tĩnh mạch. Thụng động tĩnh mạch Số BN (n = 53) Tỷ lệ (%) Cú 5 9,4 Khụng 48 90,6 Đa số cỏc trường hợp khụng cú thụng động tĩnh mạch. Thụng động tĩnh mạch là sự nối thụng giữa cỏc nhỏnh động mạch gan với tĩnh mạch cửa hoặc tĩnh mạch gan do khối u phỏt triển phỏ vỡ cấu trỳc giải phẫu bỡnh thường tại những vị trớ này [10]. Chụp mạch số húa xúa nền được coi là tiờu chuẩn vàng để phỏt hiện thụng động tĩnh mạch. Tương tự như huyết khối tĩnh mạch cửa, cỏc trường hợp thụng động tĩnh mạch thường cú tiờn lượng xấu và hạn chế chỉ định can thiệp nỳt mạch. Tạp chí y - d-ợc học quân sự số 8-2018 70 Trong nghiờn cứu này, 5 BN cú hiện tượng thụng động tĩnh mạch, đều khụng đỏnh giỏ được chớnh xỏc tỡnh trạng thụng động tĩnh mạch trước can thiệp do chỉ được chụp cắt lớp vi tớnh trờn hệ thống mỏy 2 dóy đầu dũ. Trong nghiờn cứu của Nguyễn Quang Duật [7], Thỏi Doón Kỳ [5], tỷ lệ này lần lượt là 7,1% và 4,6%. Bảng 4: Động mạch nuụi khối u. Động mạch nuụi khối u Số khối (n = 78) Tỷ lệ (%) Động mạch gan phải 58 74,4 Động mạch gan trỏi 10 12,8 Động mạch gan chung 7 9 Động mạch khỏc 3 3,8 Đa số khối u được nuụi từ động mạch gan phải. Trong nghiờn cứu 3 khối u được nuụi bằng cỏc nguồn mạch ngoài gan bao gồm động mạch vỳ trong, liờn sườn. Nguyễn Quang Duật và CS cho thấy 66,3% khối u được cấp mỏu từ động mạch gan phải và 5,1% từ động mạch gan trỏi, 5,6% nhận mỏu từ nguồn mạch bàng hệ ngoài gan, chủ yếu từ động mạch hoành dưới [7]. Nghiờn cứu của Nguyễn Bạch Đằng cho thấy 66,67% khối u được cấp mỏu từ động mạch gan phải và 11,6% từ động mạch gan trỏi, 19,6% khối u được cấp mỏu từ nhỏnh mạch ngoài gan [8]. Tỷ lệ cỏc khối u được cấp mỏu bởi hệ tuần hoàn bàng hệ của tỏc giả cao hơn nghiờn cứu của chỳng tụi, cú thể do tỏc giả nghiờn cứu trờn cả nhúm BN đó can thiệp tắc mạch nờn cú sự tăng sinh tuần hoàn bàng hệ. KẾT LUẬN Từ kết quả trờn, chỳng tụi rỳt ra kết luận về đặc điểm hỡnh ảnh khối UBTG trờn chụp mạch số húa xúa nền như sau: - 71,7% BN chỉ cú 1 khối u. - 77,4% BN cú u gan phải, u cả hai thựy gan gặp 13,2%. - 7,6% BN cú huyết khối tĩnh mạch cửa. 9,4% BN cú hiện tượng thụng động tĩnh mạch. - 96,2% BN cú khối u tăng sinh mạch nhiều. - 74,4% khối u cú nguồn mạch nuụi chớnh từ động mạch gan phải, 12,8% từ động mạch gan trỏi.TÀIỆU THAM KHẢO TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bộ Y tế. Hướng dẫn chẩn đoỏn và điều trị ung thư gan nguyờn phỏt. 5250 QĐ/BYT. 2012. 2. Phạm Minh Thụng. Chụp động mạch gan trong chẩn đoỏn ung thư gan. Ung thư gan nguyờn phỏt. Nhà xuất bản Y học. Hà Nội. 2006, tr.217-230. 3. Đào Việt Hằng. Đỏnh giỏ kết quả điều trị UBTG bằng đốt nhiệt súng cao tần với cỏc loại kim được lựa chọn theo kớch thước khối u. Luận ỏn Tiến sỹ Y học. Trường Đại học Y Hà Nội. 2016. 4. Trần Cụng Duy Long. Đỏnh giỏ vai trũ phẫu thuật nội soi cắt gan trong điều trị ung thư tế bào gan. Trường Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chớ Minh. 2016. 5. Thỏi Doón Kỳ. Nghiờn cứu kết quả điều trị UBTG bằng phương phỏp tắc mạch húa chất sử dụng hạt vi cầu DC Beads. Luận ỏn Tiến sỹ Y học. Viện Nghiờn cứu Y Dược lõm sàng 108. 2015 tạp chí y - d-ợc học quân sự số 8-2018 71 6. Nguyễn Bạch Đằng. Nghiờn cứu đặc điểm lõm sàng, hỡnh ảnh siờu õm, chụp cắt lớp vi tinh và chụp động mạch gan trong chẩn đoỏn UBTG. Luận văn Thạc sỹ Y học. Học viện Quõn y. 2008. 7. Nguyễn Quang Duật, Dương Quang Huy. Đặc điểm và nguồn mạch nuụi u ở bệnh nhõn UBTG. Tạp chớ Y - Dược học Quõn sự. 2012, tr.45-49. 8. Nguyễn Bạch Đằng, Mai Hồng Bàng. Nghiờn cứu hỡnh ảnh chụp động mạch gan trong chẩn đoỏn ung thư gan. Tạp chớ Y học Thực hành. 2011, 3, tr.33-37. 9. Bialecki E.S, Di Bisceglie A.M. Diagnosis of hepatocellular carcinoma. HPB (Oxford). 2005, 7 (1), pp.26-34. 10. Kudo M, Kitano M, Sakurai T et al. General rules for the clinical and pathological study of primary liver cancer, nationwide follow-up survey and clinical practice guidelines: The outstanding achievements of the Liver Cancer Study Group of Japan. Dig Dis. 33 (6), pp.765-770. Hỡnh minh họa Hỡnh 1: Khối UBTG với cỏc mạch mỏu tăng sinh bao quanh và chạy vào trong khối u. Hỡnh 2: Huyết khối toàn bộ nhỏnh tĩnh mạch chủ phải.