Nc 897 thực trạng tuân thủ điều trị tăng huyết áp ở người cao tuổi tại huyện Tiểu Cần, tỉnh Trà Vinh năm 2017

Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 21 * Số 5 * 2017 Nghiên cứu Y học 87 09 Nc 897 THỰC TRẠNG TUÂN THỦ ĐIỀU TRỊ TĂNG HUYẾT ÁP Ở NGƯỜI CAO TUỔI TẠI HUYỆN TIỂU CẦN, TỈNH TRÀ VINH NĂM 2017 Ngô Văn Kiệp*, Nguyễn Quốc Dương*,**, Lâm Vĩnh Niên*** TÓM TẮT Đặt vấn đề: Tăng huyết áp là một vấn đề thời sự gánh nặng cho y tế, được ước tính gây ra 4,5% gánh nặng bệnh tật toàn cầu hiện nay, đặc biệt là đối tượng người cao tuổi thì hậu quả của bệnh càng nghiêm trọng hơn. Một trong những yếu tố quan trọng ảnh hưởng đến kết quả điều trị tăng huyết áp là việc tuân thủ điều trị của người bệnh. Mục tiêu: Đánh giá thực trạng tuân thủ điều trị của người cao tuổi tại huyện Tiểu Cần, tỉnh Trà Vinh năm 2017. Phương pháp: nghiên cứu mô tả cắt ngang kết hợp định lượng và định tính. Kết quả: Tỷ lệ tuân thủ điều trị chung là 53,0%; tuân thủ chế độ ăn 56,5%; tuân thủ chế độ uống rượu, bia 49,0%; tuân thủ việc bỏ thuốc lá 42,0%; tuân thủ luyện tập thể dục 29,5%; tuân thủ uống thuốc 90,0%; tuân thủ tái khám đều đặn theo lịch 85,0%; theo dõi huyết áp hằng ngày 18,0 %.Tỷ lệ đạt huyết áp mục tiêu chung: 70,5%; người tuân thủ đạt huyết áp mục tiêu 81,1%, người không tuân thủ đạt huyết áp mục tiêu 58,5%. Kết luận: Tỷ lệ tuân thủ điều trị chung chưa cao. Người bệnh cần được giáo dục sức khoẻ tốt hơn về tình trạng bệnh của mình để nâng cao hiệu quả điều trị Từ khóa: Tăng huyết áp, tuân thủ điều trị, người cao tuổi ABSTRACT TREATMENT COMPLIANCE AMONG ELDERLY PATIENTS WITH HYPERTENSION IN TIEU CAN DISTRICT, TRA VINH PROVINCE IN 2017 Ngo Van Kiep*, Nguyen Quoc Duong*, Lam Vinh Nien* Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 21 - No 5 - 2017: Introduction: Hypertension is a current health burden, which is estimated to account for 4.5% of the global burden of disease today, especially for the elderly where the effects of the disease are more serious. One of the most influential factors, which affect the result of treatment, is the adherence of treatment Objective: Assessment of treatment adherence of the elderly in Doi Can district, Tra Vinh province in 2017. Method: A descriptive, cross-sectional, qualitative and qualitative descriptive study. Results: Overall adherence was 53.0%; following diet 56.5%; abstaining from drinking, beer 49.0%; adherence to quit smoking 42.0%; adherence to exercise 29.5%; adherence to medication 90.0%; regular follow-up visits 85.0%; daily blood pressure monitoring 18.0%. Overall blood pressure target was 70.5%; in which obese persons achieved a target blood pressure of 81.1%; non-compliance reached a target blood pressure of 58.5%. Conclusion: Overall adherence compliance is not high. Elderly hypertension patients need to have better health education on their disease to improve treatment results. Key words: hypertension, adherence to treatment, elderly * Bệnh xá Công An Tỉnh Trà Vinh **Trường Đại học Trà Vinh **Đại học Y Dược TP. Hồ Chí Minh Tác giả liên lạc: Lâm Vĩnh Niên ĐT: 0988846972 Email: nien@ump.edu.vn Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 21 * Số 5 * 2017 88 ĐẶT VẤN ĐỀ Tăng huyết áp là một vấn đề thời sự gánh nặng cho y tế. Tăng huyết áp được ước tính gây ra 4,5% gánh nặng bệnh tật toàn cầu hiện nay và cũng phổ biến ở các nước đang phát triển và các nước phát triển.(11) Tăng huyết áp gặp ở nhiều lứa tiểu khác nhau đặt biệt là ở người cao tuổi hậu quả của bệnh lại nghiêm trọng hơn. Nền kinh tế Việt Nam hiện nay, đang phát triển vượt bật và có sự hội nhập sâu kinh tế của thế giới. Việt Nam đang bước vào thời kỳ già hóa dân số với số người từ 60 tuổi trở lên là 9.016.604 người, chiếm tỷ lệ 10,2% (năm 2012) và đang gia tăng nhanh chóng.(8) Cùng với sự phát triển về kinh tế, xã hội của đất nước, phần lớn người cao tuổi (người cao tuổi) có cuộc sống ổn định về vật chất, tinh thần. Tuy nhiên, vẫn còn một bộ phận người cao tuổi đang phải lao động kiếm sống, sống cô đơn và đối mặt với nhiều nguy cơ bất lợi cho sức khỏe đặc biệt là các bệnh về tim mạch(5). Tiểu Cần là một huyện vùng sâu của tỉnh Trà Vinh, có điều kiện kinh tế khó khăn đặc biệt là có số lượng người dân tộc thiểu số cao. Theo báo cáo của Hội người cao tuổi, huyện Tiểu Cần đến cuối năm 2015 hiện có 9.502 cụ từ 60 tuổi trở lên(3). Đặc biệt, là đối tượng người cao tuổi thì hậu quả của bệnh càng nghiêm trọng hơn, tình trạng mắc các biến chứng của bệnh rất cao, việc tuân thủ điều trị ảnh hưởng đến quá trình điều trị của bệnh tăng huyết áp. Hiện chưa có một nghiên cứu nào tại huyện về việc đánh giá tuân thủ điều trị tăng huyết áp ở người cao tuổi nên chúng tôi tiến hành nghiên cứu: “Đánh giá thực trạng tuân thủ điều trị của người cao tuổi tại huyện Tiểu Cần tỉnh Trà Vinh năm 2017”. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu theo phương pháp mô tả cắt ngang kết hợp định lượng và định tính Cỡ mẫu Được tính theo công thức: - n: là cỡ mẫu tối thiểu cần cho nghiên cứu. - α: mức ý nghĩa thống kê, trong nghiên cứu này α = 0,05 Z: hệ số tin cậy: Z= 1,96 - d: sai số tối đa có thể được chấp nhận - chọn p= 0,375 theo ước tính theo tỷ lệ tuân thủ điều trị của Trần Thị Loan.(9) - d: sai số cho phép 5% (0,05) Tính được n = 183 bệnh nhân . Dự phòng 10% , ước tính cở mẫu n = 200 bệnh nhân tăng huyết áp. Tiêu chuẩn chọn mẫu Người dân ≥ 60 tuổi sống được chẩn đoán tăng huyết áp tại huyện Tiểu Cần, tỉnh Trà Vinh, đồng ý tham gia nghiên cứu, kể cả những người đang sử dụng thuốc điều trị tăng huyết áp. Tiêu chuẩn loại trừ Không đồng ý tham gia, không còn minh mẫn. Cách chọn mẫu Chọn 2 xã có tỷ lệ người cao tuổi mắc tăng huyết áp cao nhất huyện Tiểu Cần. Biến số thu thập Các biến số được thu thập dựa trên bảng thu thập số liệu, tóm tắt như sau: - Chẩn đoán tăng huyết áp: theo tiêu chuẩn của WHO(6,11) - Tuân thủ chế độ điều trị: dựa theo các khuyến nghị của Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị tăng huyết áp năm 2010 của Bộ Y tế, gồm:(1) + Tuân thủ chế độ ăn: chế độ ăn giảm mặn. + Tuân thủ rượu, bia: hạn chế uống rượu bia theo lời dặn của bác sĩ. + Tuân thủ ngừng hút thuốc: bỏ thuốc lá của người mắc tăng huyết áp. Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 21 * Số 5 * 2017 Nghiên cứu Y học 89 + Tuân thủ luyên tập, sinh hoạt: tập luyện thể lực ngày từ 30 – 60 phút. + Tuân thủ uống thuốc: uống theo theo đúng chỉ định của bác sĩ. + Tái khám đúng định kỳ: bệnh nhân đến tái khám theo đúng lịch hẹn. + Kiểm tra huyết áp theo chỉ dẫn của bác sỹ: đo huyết áp 1-2 lần/ngày. - Huyết áp mục tiêu: là việc người mắc tăng huyết áp đưa huyết áp về bình thường. Huyết áp này được đo vào thời điểm bệnh nhân tham gia khảo sát. Phân tích số liệu Thu thập và xử lý số liệu sử dụng phần mềm SPSS 18.0. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU Đặc điểm của đối tượng nghiên cứu Theo như kết quả ở bảng 1 thông tin người cao tuổi mắc tăng huyết áp ở huyện Tiểu Cần thu được kết quả: tỷ lệ nam chiếm 62,5% so với người cao tuổi mắc tăng huyết áp ở nữ, độ tuổi mắc tăng huyết áp nhiều nhất theo nghiên cứu ở độ tuổi từ 60 – 70 tuổi chiếm 42,5%. Huyện Tiểu Cần thuộc vùng sâu của tỉnh Trà Vinh nên trình độ học vấn thấp dưới THCS chiếm đa số đến 79,5% theo như nghiên cứu. Trình độ chuyên môn từ cao đẳng đại học trở lên thấp chỉ 0,5% theo như chúng tôi khảo sát. Bảng 1: Đặc điểm của người cao tuổi mắc tăng huyết áp Đặc điểm Tần số N = 200 Tỷ lệ % Giới tính Nam 125 62,5 Nữ 75 37,5 Tuổi 60 - 70 85 42,5 71 - 80 65 32,5 > 80 50 25,0 Trình độ học vấn Dưới THCS 159 79,5 THPT 34 17,0 Trung cấp 5 2,5 Cao đẳng / Đại học 2 0,5 Tình trạng công việc Nông dân 145 72,5 Cán bộ - hưu trí 37 18,5 khác 18 9,0 Tiền sử biến chứng tăng huyết áp Não 4 2,0 Tim mạch 38 19,0 Thận 18 9,0 Khác 25 12,5 Các biến chứng xảy ra do mắc tăng huyết áp của người cao tuổi hiện tại chiếm cao nhất là các biến chứng về tim mạch chiếm 19,0, thứ 2 là biến chứng về thận chiếm 9,0%, thứ 3 là biến chứng về não chiếm 2% và các biến chứng khác chiếm 12,5%. Thực trạng tuân thủ của người cao tuổi mắc tăng huyết áp Bảng 2: Thực trạng tuân thủ của người cao tuổi mắc tăng huyết áp STT Tiêu chí tuân thủ điều trị Tuân thủ (số lượng) Tỷ lệ (%) Không tuân thủ (số lượng) Tỷ lệ (%) 1 Tuân thủ chế độ ăn 113 56,5 87 43,5 2 Tuân thủ chế độ uống rượu, bia 98 49,0 102 51,0 3 Tuân thủ việc bỏ thuốc lá 84 42,0 116 58,0 4 Tuân thủ luyện tập thể dục 59 29,5 141 70,5 5 Tuân thủ uống thuốc 180 90,0 20 10,0 6 Tuân thủ tái khám đều đặn theo lịch 170 85,0 30 15,0 7 Theo dõi huyết áp hằng ngày 36 18,0 164 82,0 8 Tỷ lệ tuân thủ điều trị chung 106 53,0 94 47,0% Về tuân thủ chế độ ăn số người tuân thủ chiếm 56,5%, người không tuân thủ cũng tương đối cao 43,5%. Việc tuân thủ uống thuốc và tái khám người cao tuổi thực hiện khá tốt chiếm đa số người được phỏng lần lượt là 90,0% và 85%. Không tuân thủ điều trị nhiều nhất là việc theo dõi huyết áp hằng ngày chiếm 82,0. Việc không tuân thủ nhiều thứ hai là việc tập thể dục điều đặn chỉ chiếm 15,0%, Việc tuân thủ uống rượu bia và thuốc lá ở mức độ trung bình, nhưng người không tuân thủ lại chiếm cao hơn lần lượt là 51,0% và 58,0%. Tỷ lệ tuân thủ điều trị chung là 53% và số người không tuân thủ chiếm 47%. Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 21 * Số 5 * 2017 90 Bảng 3: Đánh giá số bệnh nhân đạt huyết áp mục giữa người tuân thủ điều trị và không tuân thủ điều trị STT Tiêu chí tuân thủ điều trị Đạt HAMT (Số lượng) Tỷ lệ (%) Không đạt HAMT (Số lượng) Tỷ lệ (%) 1 Người tuân thủ điều trị 86 81,1 20 18,9 2 Người không tuân thủ điều trị 55 58,5 39 41,5 3 Tổng số 141 70,5 59 29,5 Số người tuân thủ điều trị đạt huyết áp mục tiêu khá cao 81,1%, người không tuân thủ điều trị đạt huyết áp mục tiêu chỉ 58,5%, như vậy người tuân thủ điều trị đạt huyết áp mục tiêu cao hơn người không tuân thủ điều trị. BÀN LUẬN Đặc điểm về nhân khẩu học, xã hội Trong nghiên cứu này được thực hiện 200 người cao tuổi trên địa xã Hùng Hòa huyện Tiểu Cần, tỉnh Trà Vinh. Theo như nghiên cứu tỷ lệ người cao tuổi là nam mắc tăng huyết áp cao hơn nữ, độ tuổi mắc cao nhất là độ tuổi từ 60 – 70 tuổi, số người cao tuổi mắc tăng huyết áp trên 80 tuổi tương đối thấp; trình độ học vấn tương đối thấp dưới cấp 2 chiếm đa số, trong đó có nhiều người cao tuổi không biết chữ, tỷ lệ người có bằng đại học, cao đẳng chiếm 0,5% như đã về hưu; Về tình trạng công việc đa số người được phỏng vấn là nông dân vì địa điểm nghiên cứu chủ yếu là vùng nông nghiệp, còn lại là cán bộ hoặc người đã về hưu, nhóm đối tượng khác là những người buôn bán, lao động tự do; Về các biến chứng của bệnh tăng huyết áp thì biến chứng xãy ra nhiều nhất là các bệnh về tim mạch các bệnh tim mạch thường gặp theo như phỏng vấn là thiếu máu tim, hở van tim,..Thứ hai là biến chứng về thận nhiều bệnh nhân đã có tình trạng suy thận, thứ ba là biến chứng về não, còn các biến chứng khác như mắt,..Nghiên cứu của chúng tôi là thực hiện cho đối tượng người cao tuổi nhưng so sánh kết quả khá phù hợp với nghiên cứu của Danh Thiên Phúc thực hiện tại Bệnh viện Gò Quao, tỉnh Kiên Giang.(2) Tuân thủ chế độ ăn Tuân thủ điều trị chế độ ăn và việc thay đổi lối sống có vai trò rất quan trọng trong việc phòng ngừa và điều trị tăng huyết áp. Trong nghiên cứu, tỷ lệ người không tuân thủ là 43,5% thấp hơn người tuân thủ là 56,5% cao hơn so với nghiên cứu của Nguyễn Hải Yến chiếm 40,4%(7). Việc người cao tuổi không tuân thủ điều trị là do nhiều lý do về phong tục tập quán và thói quen thích ăn mặn của người Việt đặc biệt người cao tuổi mắc tăng huyết áp. Việc tư vấn của bác sĩ điều trị khá hiệu quả số lượng người người cao tuổi tuân thủ chế độ ăn khá cao. Tuân thủ bỏ rượu, bia Trong nghiên cứu của chúng tôi tỷ lệ người không tuân thủ chiếm khá cao 51,0% số người không tuân thủ đa số là nam giới khi so sánh với nghiên cứu của Đỗ Thị Bích Hạnh tỷ lệ tuân thủ đạt cao hơn 82,6%(3), do phong tục tập quán của người Việt thích dùng rượu bia trong các buổi tiệc lớn nhỏ, hoặc bình thường vẫn dùng. Điều này cho thấy ý thức về tác hại của rượu bia đã có thay đổi ở người cao tuổi số người tuân thủ cũng chiếm 49,0% nhưng vẫn chưa cao, đại đa số biết tác hại nhưng vẫn dùng và họ chỉ hạn lại chứ không hoàn toàn bỏ rượu bia. Tuân thủ bỏ thuốc lá Việc tuân thủ bỏ thuốc lá của người cao tuổi mắc tăng huyết áp chiếm 42,0% khá thấp so với số người không tuân thủ chiếm 58,0% đa phần là nam giới. Việc bỏ thuốc lá khá khăn ở người cao tuổi đã hút thuốc lâu năm khi họ bỏ thuốc thì có hiện tượng tăng cân xảy ra, theo một nghiên cứu của SNSF (Quỹ khoa học Quốc gia Thụy Sĩ) Trung bình, có khoảng 80% những người bỏ thuốc tăng 7 kg (hoặc 15%) mặc dù ăn uống bình thường, thậm chí có người còn ăn ít hơn(10). Nên cần có biện pháp bỏ thuốc lá cho người cao tuổi một cách tốt nhất. Tuân thủ uống thuốc Việc tuân thủ uống là việc cực kỳ quan trọng trong việc khám và điều trị tăng huyết áp. Theo nghiên cứu của chúng tôi tỷ lệ người tuân thủ Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 21 * Số 5 * 2017 Nghiên cứu Y học 91 điều trị việc dùng thuốc rất cao chiếm đến 90,0% không tuân thủ chỉ chiếm 10% so sánh với nghiên cứu của Hà Thị Liên tỷ lệ tuân thủ dùng thuốc đạt khá cao 76,2%(4) trong khi đó nghiên cứu của Đỗ Bích Hạnh chỉ đạt 56,3%(3). Khi được hỏi, người cao tuổi là do người cao tuổi tuân thủ theo lời dặn uống thuốc của bác sĩ và thói quen uống thuốc hằng ngày, số không tuân thủ chủ yếu là ở đối tượng người cao tuổi làm nghề buôn bán do công việc bận rộn, thường xuyên bỏ thuốc không uống điều đặn. Tuân thủ tái khám định kỳ Theo nghiên cứu của chúng tôi số người tuân thủ tái khám định kỳ chiếm khá cao 85,0% so sánh với nghiên cứu của Đỗ Thị Bích Hạnh chỉ đạt 47,1%(3). Nguyên nhân là do đường xá thuận tiện có nhiều cơ sở khám chữa bệnh của tư nhân hoặc nhà nước trong huyện, từ nhà đến cơ sở khám chữa bệnh khá gần, đặc biệt là sự thông tuyến của bảo hiểm y tế nên việc khám chữa bệnh của người cao tuổi thuận lợi và dễ dàng. Thứ hai là do sự tư vấn và nhắc nhở của CBYT nâng cao được ý thức của người cao tuổi. Tuân thủ tập luyện thể dục Trong nghiên cứu của chúng tôi, đối tượng người cao tuổi sinh sống ở nông thôn nên tuy là tuổi từ 60 trở lên, nhưng đa số vẫn còn lao động để kiếm sống nên thực hiện các chế độ luyện tập khá khó khăn theo nghiên cứu là 70,5% tập chung ở nông thôn, 29,5% tuân thủ tập chung ở khi vực chợ, thị trấn khá phù hợp với nghiên cứu của Nguyễn Thị Hải Yến số người tuân thủ tập luyện thể dục chiếm 21,9%(7). Theo như kết quả trên người cao tuổi chưa hiểu rõ tầm quan trọng của chế độ luyện tập nghỉ ngơi. Cần làm công tác tư vấn và tuyên truyền cho người cao tuổi tuân thủ chế độ luyện tập nghỉ ngơi. Tuân thủ việc kiểm tra huyết áp hằng ngày Đo huyết áp hằng ngày và ghi lại kết quả không chỉ giúp cho quá trình theo dõi điều trị và giúp phát hiện các biến chứng sớm. Theo nghiên cứu tỷ lệ người không tuân thủ thấp khá cao 82,0% phù hợp với nghiên cứu của Nguyễn Thị Hải Yến chiếm 20,0% nghiên cứu của chúng tôi là 18,0%(7). Nguyên nhân được chúng tôi tìm hiểu là do điều kiện kinh tế khó khăn không mua được dụng cụ đo huyết áp, thứ hai là không biết cách sử dụng dụng cụ đo. Việc này cần phải tuyên truyền cho người người cao tuổi về tác dụng của việc đo huyết áp hằng ngày, tập huấn cách sử cho người cao tuổi hoặc người thân. Tỷ lệ đạt huyết áp mục tiêu Huyết áp mục tiêu là một chỉ số cực kỳ quan trọng trong điều trị tăng huyết áp, đánh giá toàn bộ quá trình điều trị của người mắc tăng huyết áp. Tỷ lệ đạt huyết áp mục tiêu chung của người cao tuổi là 70,5%, trong đó người tuân thủ điều trị đạt huyết áp mục tiêu là 81,1%, khi người không tuân thủ chỉ đạt 58,5%. Nguyên nhân là do việc người cao tuổi tuân thủ việc uống thuốc và tái khám rất cao nên dẫn đến tỷ lệ đạt huyết áp mục tiêu cao. KẾT LUẬN Về thực trạng tuân thủ điều trị của người cao tuổi mắc tăng huyết áp tại huyện Tiểu Cần năm 2017: tỷ lệ tuân thủ điều trị chung là 53,0%; tuân thủ chế độ ăn 56,5%; tuân thủ chế độ uống rượu, bia 49,0%; tuân thủ việc bỏ thuốc lá 42,0%; tuân thủ luyện tập thể dục 29,5%; tuân thủ uống thuốc 90,0%; tuân thủ tái khám đều đặn theo lịch 85,0%; theo dõi huyết áp hằng ngày 18,0 %; Tỷ lệ đạt huyết áp mục tiêu chung: 70,5%; người tuân thủ đạt huyết áp mục tiêu 81,1%, người không tuân thủ đạt huyết áp mục tiêu 58,5%. Từ đó, chúng tôi kiến nghị nâng cao kỹ năng tư vấn sức khỏe cho người mắc tăng huyết áp khi đến khám tại các cơ sở y tế về việc tuân thủ điều trị. tăng cường việc truyền thông y tế trên các kênh thông tin đại chúng để nâng cao kiến thức người cao tuổi về bệnh. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bộ Y tế (2010), Quyết định 3192/QĐ - BYT hướng dẫn chẩn đoán và điều trị tăng huyết áp, Hà Nội. 2. Danh Thiên Phúc (2016), Không tuân thủ điều trị Tăng huyết áp và một số yếu tố liên quan của bệnh nhân điều trị ngoại trú tại Bệnh viện Gò Quao, tỉnh Kiên Giang năm 2016, Thạc sỹ quản lý bệnh viện, Đại học y tế công cộng. Nghiên cứu Y học Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 21 * Số 5 * 2017 92 3. Đỗ Thị Bích Hạnh (2013), Thực trạng tuân thủ điều trị tăng huyết áp và một số yếu tố liên quan của bệnh nhân ngoại trú tại Bệnh viện Đa khoa tỉnh Bình Phước năm 2013, Thạc sỹ quản lý bệnh viện, Đại học y tế công cộng. 4. Hà Thị Liên (2013), Tuân thủ điều trị tăng huyết áp và một số yếu tố liên quan của bệnh nhân tăng huyết áp được quản lý tại trạm y tế xã Văn Môn, Huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh năm 2013, Luận văn thạc sỹ y tế công cộng, Đại học y tế công cộng. 5. Hội người cao tuổi huyện Tiểu Cần (2016), Báo cáo tổng kết năm 2016, Trà Vinh. 6. Nguyễn Huy Dung (2005), 22 bài giảng chọn lọc Nội khoa tim mạch. Nhà xuất bản Y học, Hà Nội. 7. Nguyễn Thị Hải Yến và Đỗ Mai Hoa (2012),"Tuân thủ chế độ ăn và một số yếu tố liên quan trên bệnh nhân tăng huyết áp điều trị ngoại trú tại Bệnh viện E năm 2011 - 2012", Tạp chí y tế công cộng. 25, Tr 11 - 17. 8. Tổng cục Thống kê (2012), Kết quả điều tra biến động dân số và nhà ở năm 2012, Hà Nội. 9. Trần Thị Loan (2012), Đánh giá tuân thủ điều trị của bệnh nhân tăng huyết áp điều trị ngoại trú tại bệnh viện C tỉnh Thái Nguyên năm 2012, Luận văn thạc sĩ quản lý bệnh viện, Trường đại học y tế công cộng. 10. SNSF (2013), Weight gain due to quit smoking. 11. World Health Organization (2005),"Preventing chronic diseases a vital investment". Pg 28 – 29. Ngày nhận bài báo: Ngày phản biện nhận xét bài báo: Ngày bài báo được đăng: 05/09/2017