Tài liệu Nâng cao vai trò của người đọc và những đổi mới trong tư duy lý Luận văn học ở Việt nam - Lê Thị Kim Loan
7 trang |
Chia sẻ: quangot475 | Lượt xem: 601 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem nội dung tài liệu Nâng cao vai trò của người đọc và những đổi mới trong tư duy lý Luận văn học ở Việt nam - Lê Thị Kim Loan, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
22♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
Lyá thuyïët tiïëp nhêån laâ möåt trong nhûäng
khuynh hûúáng nghiïn cûáu phaát triïín nhêët trong
àúâi söëng vùn hoåc thïë giúái. Hïå thöëng lyá thuyïët
naây àaä quy tuå xung quanh noá nhiïìu nhaâ nghiïn
cûáu, nhiïìu cöng trònh tïn tuöíi. Lyá thuyïët tiïëp
nhêån, maâ tiïu biïíu laâ myä hoåc tiïëp nhêån, àùåt ra
yïu cêìu nêng vao vai troâ vaâ võ trñ cuãa ngûúâi àoåc,
xem ngûúâi àoåc laâ nhên töë quan troång haâng àêìu
trong nghiïn cûáu vùn hoåc. Vúái tinh thêìn êëy, lyá
thuyïët tiïëp nhêån àaä dêîn àïën nhûäng thay àöíi nhiïìu
mùåt trong àúâi söëng vùn hoåc vaâ ngaây caâng chûáng
minh thïë maånh cuãa noá bïn caånh caác khuynh
hûúáng nghiïn cûáu khaác.
Nhòn laåi tiïën trònh phaát triïín cuãa lõch sûã vùn
hoåc Viïåt Nam, ta dïî daâng nhêån ra rùçng trong
möåt thúâi gian daâi, hai àöëi tûúång quan troång maâ
lyá luêån vùn hoåc quan têm nghiïn cûáu laâ taác giaã
vaâ taác phêím. Trong tû tûúãng vùn hoåc trung àaåi,
TOÁM TÙÆT
ÚÃ Viïåt Nam, lyá thuyïët tiïëp nhêån àaä àûúåc tiïëp thu vaâ phaát triïín, thay àöíi sao cho phuâ
húåp vúái thûåc tiïîn àúâi söëng vùn hoåc nûúác ta. Tûâ sau 1986, hïå thöëng lyá thuyïët naây àaä coá
nhûäng aãnh hûúãng quan troång trong tû duy lyá luêån vùn hoåc Viïåt Nam. Vúái muåc tiïu àiïím laåi
tònh hònh nghiïn cûáu lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam tûâ sau 1986 trïn möåt phûúng diïån cuå
thïí laâ vai troâ cuãa ngûúâi àoåc trong àúâi söëng vùn hoåc, baâi viïët chó ra nhûäng luêån àiïím nöíi bêåt
xung quanh ngûúâi àoåc trong caác nghiïn cûáu úã Viïåt Nam, àöìng thúâi laâm roä nhûäng taác àöång
cuå thïí cuãa caác luêån àiïím naây àöëi vúái àúâi söëng vùn hoåc.
NÊNG CAO VAI TROÂ
CUÃA NGÛÚÂI ÀOÅC VAÂ NHÛÄNG ÀÖÍI MÚÁI
TRONG TÛ DUY LYÁ LUÊÅN VÙN HOÅC ÚÃ VIÏåT NAM. Lï Thõ Kim Loan*
dûúái aãnh hûúãng cuãa quan niïåm “vùn dô taãi àaåo”,
ngûúâi àoåc úã võ trñ bõ àöång, laâ àöëi tûúång cêìn àûúåc
giaáo hoáa. Sang giai àoaån 1945-1975, ngûúâi àoåc
vêîn laâ nhên töë cêìn àûúåc giaáo duåc vaâ böìi dûúäng
tû tûúãng, cêìn àûúåc khñch lïå vaâ àöång viïn tinh
thêìn. Bûúác vaâo giai àoaån àöíi múái, tûâ thûåc tïë
tònh hònh vùn hoåc vúái nhûäng aãnh hûúãng nhiïìu
mùåt tûâ cú chïë thõ trûúâng, tûâ nhu cêìu àöíi múái vaâ
dên chuã hoáa cuãa lyá luêån vùn hoåc, tûâ sûå phaát triïín
cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån trïn thïë giúái, vêën àïì ngûúâi
àoåc àûúåc giúái nghiïn cûáu Viïåt Nam àùåt ra vaâ
quan têm tòm hiïíu hún bao giúâ hïët. Trûúác nùm
1986, úã Viïåt Nam àaä xuêët hiïån möåt söë baâi viïët,
cöng trònh nghiïn cûáu àïì cêåp àïën lyá thuyïët tiïëp
nhêån noái chung hay vai troâ cuãa ngûúâi àoåc noái
riïng. Vñ duå nhû phêìn viïët vïì phï bònh vùn hoåc
trong böå Lûúåc khaão vùn hoåc cuãa Nguyïîn Vùn
Trung hay möåt söë baâi viïët cuãa Nguyïîn Vùn Haånh
* Khoa VH-NN, Trûúâng ÀHKHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM.
K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦23
àùng trïn taåp chñ Vùn hoåc. Nhûng chó àïën sau
nùm 1986, vêën àïì naây múái àûúåc xem xeát möåt
caách toaân diïån vaâ coá hïå thöëng vúái haâng loaåt cöng
trònh, baâi viïët khaác nhau. Thûåc tïë tònh hònh nghiïn
cûáu lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam tûâ sau nùm
1986 cho thêëy sûå thay àöíi roä rïåt trong quan niïåm
vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc.
1. Tûâ sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì vai
troâ cuãa ngûúâi àoåc
Nhûäng thay àöíi xung quanh khaái niïåm ngûúâi
àoåc vaâ vai troâ cuãa nhên töë naây trong quan niïåm
cuãa caác hoåc giaã Viïåt Nam chuã yïëu àûúåc laâm roä
trong möëi quan hïå giûäa ngûúâi àoåc vúái taác giaã vaâ
taác phêím vùn hoåc. Khi xem xeát möëi quan hïå
giûäa taác giaã, taác phêím vaâ ngûúâi àoåc, coá thïí noái
caác nhaâ nghiïn cûáu úã Viïåt Nam coá nhûäng yá kiïën
khaá thöëng nhêët vúái nhau trong quan niïåm vïì ba
khaái niïåm, ba yïëu töë cú baãn cuãa àúâi söëng vùn
hoåc naây.
Chõu aãnh hûúãng nhûäng quan niïåm tûâ phûúng
Têy, àùåc biïåt laâ tûâ caác trûúâng phaái nhû chuã nghôa
hònh thûác Nga, chuã nghôa cêëu truác, tûâ caác lyá
thuyïët khaác nhau vïì ngön ngûä, taác phêím vùn
hoåc khöng coân àûúåc quan niïåm àún giaãn nhû
trong lyá luêån vùn hoåc truyïìn thöëng nûäa. Trong
àoá, coá thïí thêëy, úã Viïåt Nam, caác nhaâ nghiïn cûáu
àïìu thöëng nhêët xem taác phêím vùn hoåc laâ möåt
khaái niïåm chó xuêët hiïån khi vùn baãn àûúåc ngûúâi
àoåc tiïëp nhêån. Tûâ àoá naãy sinh caách giaãi thñch
àún giaãn nhûng dïî hiïíu: taác phêím vùn hoåc =
vùn baãn + sûå hiïíu cuãa ngûúâi àoåc. Chñnh caách
hiïíu khaái niïåm taác phêím nhû trïn àaä laâm cho
thuêåt ngûä “vùn baãn” xuêët hiïån trong lyá luêån vùn
hoåc vaâ trúã nïn phöí biïën trong lyá thuyïët tiïëp nhêån.
Vaâ nhûäng thay àöíi naây àaä dêîn àïën hïå quaã laâ sûå
thay àöíi trong caách quan niïåm vïì taác phêím vùn
hoåc. Laâ kïët quaã tûúng taác giûäa vùn baãn vaâ sûå
tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc, taác phêím giúâ àêy khöng
coân àún giaãn, möåt chiïìu, khöng coân coá yá nghôa
àún nhêët, bêët biïën, öín àõnh maâ trúã thaânh möåt
sinh thïí söëng àöång, thay àöíi liïn tuåc vaâ coá möåt
vuâng trúâi yá nghôa mïnh möng, röång lúán. “Taác
phêím vùn hoåc laâ möåt quaá trònh”. Àêy laâ möåt
àõnh àïì, möåt phaát biïíu tiïu biïíu vaâ àûúåc khaá
nhiïìu ngûúâi taán àöìng trong quan niïåm cuãa caác
nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam vïì taác phêím vùn hoåc.
Chõu aãnh hûúãng tûâ myä hoåc tiïëp nhêån cuãa trûúâng
phaái Konstanz, caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam
tòm ra hûúáng lyá giaãi cho sûå thay àöíi trong caách
tiïëp nhêån taác phêím vùn hoåc cuãa ngûúâi àoåc, vñ
duå nhû vò sao coá taác phêím vûâa ra àúâi rêët nöíi
tiïëng, nhûng qua thúâi gian noá laåi chòm vaâo quïn
laäng; ngûúåc laåi laâ nhûäng taác phêím caâng söëng
vúái thúâi gian, noá laåi caâng àûúåc trên troång vaâ yïu
mïën. Nhûäng hiïån tûúång vùn hoåc coá thêåt trong
lõch sûã vûâa laâ tiïìn àïì cho nhûäng nghi vêën cuãa
caác nhaâ nghiïn cûáu, laåi vûâa laâ minh chûáng cuå
thïí cho nhûäng lêåp luêån cuãa hoå. Vaâ caác nhaâ nghiïn
cûáu Viïåt Nam nhêån thêëy rùçng: “... taác phêím vùn
hoåc khöng àöìng nhêët vúái vùn baãn ban àêìu maâ
nhaâ vùn viïët ra. Taác phêím luác àoá laâ möåt sûå húåp
thaânh cuãa vùn baãn vaâ hïå söë múái do thúâi gian vaâ
cöng chuáng quy àõnh. () khi ài vaâo thïë giúái
tinh thêìn cuãa ngûúâi àoåc, vùn baãn khöng coân
nguyïn veån maâ trúã thaânh möåt siïu vùn baãn” [2,
206]. Khi nhòn nhêån sûå töìn taåi cuãa taác phêím vùn
hoåc nhû möåt quaá trònh vaâ chêëp nhêån sûå thay àöíi,
khöng öín àõnh cuãa taác phêím dûúái moåi phûúng
diïån, caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam khöng coá
caái nhòn phiïën diïån, möåt chiïìu maâ luön vûäng
vaâng, tó mó xem xeát àöëi tûúång cuãa mònh tûâ nhiïìu
goác àöå àïí traánh caái nhòn cûåc àoan. Taác phêím
vùn hoåc, àöëi vúái lyá thuyïët tiïëp nhêån, töìn taåi qua
sûå tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc nhûng àiïìu àoá khöng
coá nghôa laâ ngûúâi àoåc coá caái quyïìn nùng vö haån
trong viïåc cùæt nghôa taác phêím. Baãn thên taác phêím
vêîn lûu giûä nhûäng giaá trõ khaách quan riïng biïåt
cuãa baãn thên noá: “... khöng thïí xem vùn baãn laâ
con söë khöng àûúåc. Moåi sûå cùæt nghôa àïìu bõ caái
àûúåc cùæt nghôa quy àõnh: ngön tûâ, thïí loaåi, cêëu
truác, böå phêån vaâ chónh thïí... () Roä raâng vùn
baãn coá nhûäng ranh giúái khöng cho pheáp sûå cùæt
nghôa saáng taåo tuây tiïån vûúåt qua. Möåt sûå cùæt nghôa
coá cú súã trong caác dûä kiïån cuãa taác phêím, phuâ
húåp vúái cêëu truác biïíu hiïån cuãa taác phêím laâ caách
cùæt nghôa coá sûác thuyïët phuåc” [3]. Duâ coá lûu yá
àïën tñnh chêët tûå trõ, töìn taåi àöåc lêåp bïn ngoaâi yá
kiïën chuã quan cuãa ngûúâi àoåc nhû vûâa nïu trïn,
ta vêîn phaãi thûâa nhêån sûå tiïën böå cuãa lyá luêån vùn
hoåc Viïåt Nam trong quan niïåm vïì taác phêím vùn
hoåc, vïì sûå töìn taåi lõch sûã cuãa noá. Àêy laâ möåt
bûúác tiïën àùåc biïåt quan troång trong tû duy lyá
luêån vùn hoåc úã nûúác ta, nhû Trûúng Àùng Dung
àaä tûâng nhêån xeát: “Khaái niïåm taác phêím vùn hoåc
nöåi taåi laâ thaânh tûåu lúán cuãa khoa hoåc vùn hoåc
hiïån àaåi, noá taåo àiïìu kiïån cho möåt chiïën lûúåc
àoåc múái meã vaâ bao quaát” [1, 119]. Nhû vêåy,
nhòn laåi khaái quaát nhûäng gò vûâa nïu trïn, ta coá
24♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
thïí thêëy, àöëi vúái caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam,
do nhûäng aãnh hûúãng tûâ lyá thuyïët vùn hoåc du
nhêåp tûâ phûúng Têy, maâ tiïu biïíu coá thïí kïí
Heidegger, Ingarden, Gadamer, Barthes, taác
phêím vùn hoåc àaä hiïån lïn vúái möåt daáng veã khaác
hùèn. Trong àoá, hêìu hïët caác nhaâ nghiïn cûáu àïìu
thöëng nhêët hai luêån àiïím quan troång: thûá nhêët,
taác phêím vùn hoåc chó thûåc sûå töìn taåi khi vùn baãn
cuãa noá àûúåc ngûúâi àoåc tiïëp nhêån; thûá hai, sûå töìn
taåi cuãa taác phêím vùn hoåc laâ möåt quaá trònh, trong
quaá trònh àoá, yá nghôa cuäng nhû hònh thûác cuãa noá
khöng ngûâng thay àöíi qua nhûäng thúâi kyâ khaác
nhau vúái nhûäng lúáp ngûúâi àoåc khaác nhau.
Nhûäng thay àöíi trong caách quan niïåm vïì taác
phêím nïu trïn vûâa laâ tiïìn àïì vûâa laâ hïå quaã cuãa
viïåc thay àöíi trong caách quan niïåm vïì ngûúâi
àoåc. Ngûúâi àoåc àûúåc nhùæc àïën nhiïìu hún trong
lyá luêån vùn hoåc vaâ trúã thaânh möåt nhên töë khöng
thïí thiïëu trong àúâi söëng vùn hoåc. Trong caách
quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc, coá thïí dêîn
ra yá kiïën sau àêy àïí khaái quaát têìm quan troång
maâ caác nhaâ nghiïn cûáu trao cho ngûúâi àoåc: “
ngûúâi àoåc trúã thaânh möåt nhên töë cuãa tiïën trònh
vùn hoåc bao göìm caác khêu saáng taác, phöí biïën,
thûúãng ngoaån vaâ phï bònh. Nhên töë àoá hiïån diïån
luác êm thêìm lùång leä, luác cöng khai quyïët liïåt, àïí
phaát huy vai troâ cuãa noá àöëi vúái toaân böå àúâi söëng
vùn hoåc” [3, 197]. Khöng coân laâ nhên töë bõ àöång
trong àúâi söëng vùn hoåc, ngûúâi àoåc, qua tòm hiïíu
cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu úã Viïåt Nam, àaä xuêët
hiïån ngay chñnh trong quaá trònh saáng taác cuãa taác
giaã. Theo caác nhaâ lyá luêån, khöng taác giaã naâo coá
thïí saáng taác maâ khöng hònh dung trûúác ai seä àoåc
taác phêím cuãa mònh, cuäng khöng coá taác giaã naâo
saáng taác maâ khöng nhùçm hûúáng àïën möåt àöëi
tûúång naâo àoá, kïí caã khi viïët cho mònh, thò chñnh
baãn thên taác giaã cuäng laâ möåt àöëi tûúång giao tiïëp,
nghôa laâ trong trûúâng húåp naây, taác giaã cuäng trúã
thaânh möåt àöåc giaã àoåc chñnh taác phêím cuãa mònh.
Xem xeát ngûúâi àoåc tûâ nhiïìu khña caånh khaác nhau,
caác nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam nhêån ra nhên töë
naây khöng chó xuêët hiïån tûâ sau khi vùn baãn vùn
hoåc àûúåc hoaân têët maâ coân coá caã trûúác àoá, trong
yá àöì saáng taåo vaâ trong hoaåt àöång lao àöång nghïå
thuêåt cuãa taác giaã. Trong baâi viïët Sûå tûúng taác
giûäa ngûúâi àoåc vaâ vùn baãn trong hoaåt àöång saáng
taåo vùn hoåc (taåp chñ Nghiïn cûáu vùn hoåc), nhaâ
nghiïn cûáu Lï Thõ Höìng Vên àaä chó ra hai vai
troâ quan troång cuãa ngûúâi àoåc tûâ hai phûúng diïån
saáng taåo vaâ tiïëp nhêån vùn hoåc. Theo taác giaã, “vúái
vai troâ laâ àiïím tûåa cho saáng taåo, ngûúâi àoåc àaä
cuâng tham gia thiïët kïë thöng àiïåp nghïå thuêåt
vúái nhaâ vùn, giuáp nhaâ vùn àõnh hûúáng yá àöì, muåc
àñch cuãa saáng taác, tûâ àoá àïí àiïìu chónh cêëu truác,
chi phöëi viïåc xêy dûång kïët cêëu vùn baãn. ()
möåt sûå tûúng taác àaä thûåc sûå diïîn ra giûäa ngûúâi
àoåc vúái vùn baãn ngay tûâ trong quaá trònh saáng
taåo, khi hoå àaä tham gia cuâng vúái nhaâ vùn trong
viïåc thiïët kïë thöng àiïåp nghïå thuêåt cho vùn baãn”
[5, 74]. Coân “vúái vai troâ laâ möi giúái cho tiïëp
nhêån, nhu cêìu vaâ têìm àoán cuãa ngûúâi àoåc tiïìm
êín (laâ sûå chuyïín hoáa tûâ ngûúâi àoåc coá thûåc ngoaâi
àúâi), seä taåo ra möåt sûå kïët nöëi giûäa vùn baãn vúái
ngûúâi àoåc thûåc tïë, khiïën cho vùn baãn duâ coá ra
àúâi úã möåt thúâi àiïím caách xa ngûúâi àoåc thò giûäa
hai “àöëi taác” naây vêîn tiïìm êín möåt möëi quan hïå
giao tiïëp, àöëi thoaåi” [5, 75]. Nhûäng yá kiïën nïu
trïn cuãa Lï Thõ Höìng Vên cho thêëy vai troâ quan
troång trïn nhiïìu phûúng diïån cuãa ngûúâi àoåc trong
àúâi söëng vùn hoåc, trong möëi quan hïå tûúng taác
vúái taác giaã vaâ taác phêím. Tûâ àoá, ngûúâi àoåc àûúåc
caác nhaâ nghiïn cûáu quan niïåm laâ “keã àöìng saáng
taåo ra taác phêím khöng phaãi chó vúái tû caách laâm
söëng dêåy taác phêím trong caãm thuå (nhû buâ àùæp,
chùæp nöëi, liïn tûúãng, cuå thïí hoáa...) maâ coân phaát
hiïån yá nghôa múái vaâ möëi liïn hïå chónh thïí tûúng
ûáng vúái noá” [3]. Quan troång hún nûäa, viïåc hiïíu
hay khöng hiïíu taác phêím cuãa ngûúâi àoåc khöng
coân àún giaãn laâ àuáng hay sai, maâ theo Àöî Lai
Thuáy (trong baâi viïët Ngûúâi àoåc nhû laâ), àoá laâ
biïíu hiïån cuãa nhûäng khaác biïåt trong tû duy, taåo
nïn sûå àa daång vaâ phong phuá cho àúâi söëng vùn
hoåc noái chung vaâ cho lyá luêån vùn hoåc noái riïng.
Viïåc tòm hiïíu quaá trònh tiïëp nhêån cuãa ngûúâi àoåc
cho pheáp nhaâ nghiïn cûáu múã röång giúái haån yá
nghôa cuãa taác phêím cuäng nhû tön troång nhûäng
khaác biïåt trong caách lyá giaãi vaâ àaánh giaá taác phêím.
Nïëu nhû trong saáng taác vùn chûúng, sûå àa daång
vaâ phong phuá trong buát phaáp, àïì taâi, trong phong
caách cuãa caác nhaâ vùn àûúåc coi laâ yïëu töë söëng
coân cuãa vùn hoåc, thò tûâ yá kiïën trïn cuãa Àöî Lai
Thuáy, coá thïí thêëy, sûå khaác biïåt trong tiïëp nhêån
taác phêím vùn hoåc cuãa ngûúâi àoåc laåi laâ yïëu töë
mang laåi maâu sùæc tûúi múái cho lyá luêån vaâ phï
bònh vùn hoåc. Luác naây, vai troâ cuãa ngûúâi àoåc
khöng chó dûâng laåi úã viïåc múã röång yá nghôa vùn
baãn vùn hoåc maâ coân múã röång quyïìn hoåc thuêåt,
múã röång chên trúâi cuãa nhûäng yá kiïën xoay quanh
K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦25
taác phêím. Nhû vêåy, tûâ nhûäng gò vûâa nïu, coá thïí
thêëy, trong quan niïåm cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu
Viïåt Nam tûâ sau 1986, vai troâ cuãa ngûúâi àoåc àaä
coá nhûäng thay àöíi àaáng kïí nhû sau: thûá nhêët,
ngûúâi àoåc laâ nhên töë mang laåi yá nghôa cho vùn
baãn vùn hoåc, laâm nïn sûå töìn taåi mang tñnh quaá
trònh cuãa taác phêím; thûá hai, ngûúâi àoåc taác àöång
trûåc tiïëp àïën quaá trònh saáng taác cuãa nhaâ vùn; thûá
ba, sûå tiïëp nhêån àa daång cuãa ngûúâi àoåc laâm àêìy
bûác tranh àúâi söëng vùn hoåc cuäng nhû dên chuã
hoáa nïìn vùn hoåc bùçng sûå tiïëp nhêån cuãa mònh.
Cuâng vúái sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì
ngûúâi àoåc vaâ taác phêím, xoay quanh khaái niïåm
taác giaã vùn hoåc cuäng coá nhûäng thay àöíi àaáng kïí.
Trong àoá, ta coá thïí thêëy ngay àûúåc laâ caác nhaâ
nghiïn cûáu Viïåt Nam chõu aãnh hûúãng nhiïìu tûâ
tû tûúãng cuãa Roland Barthes, möåt tïn tuöíi quan
troång cuãa lyá luêån vùn hoåc thïë giúái. Nhûäng luêån
àiïím maâ R.Barthes nïu ra trong baâi viïët Caái
chïët cuãa taác giaã àaä coá nhûäng aãnh hûúãng quan
troång àöëi vúái lyá luêån vùn hoåc Viïåt Nam. Möåt
mùåt, noá nùçm trong chuöîi hïå quaã tûâ viïåc thay àöíi
quan niïåm vïì taác phêím vaâ ngûúâi àoåc. Mùåt khaác,
noá laåi nùçm trong chuöîi tiïìn àïì dêîn àïën viïåc thay
àöíi cuãa hai yïëu töë trïn. Duâ xeát theo mùåt naâo ài
nûäa, cuäng coá thïí thêëy, trong quan àiïím cuãa caác
nhaâ nghiïn cûáu Viïåt Nam, taác giaã khöng coân
giûä quyïìn lûåc töëi cao, thöëng trõ àúâi söëng vùn
hoåc cuãa mònh. Taác giaã khöng coân laâ öng chuã
kiïën taåo nïn taác phêím vaâ chi phöëi caách hiïíu cuãa
ngûúâi àoåc. Ngûúåc laåi, giúâ àêy, “taác giaã truyïìn
thöëng trúã thaânh ngûúâi viïët hiïån àaåi. Anh ta chó
laâ “ngûúâi biïn cheáp” - sinh thaânh cuâng vúái vùn
baãn cuãa mònh, khöng töìn taåi trûúác hoùåc vûúåt ra
ngoaâi baãn thên sûå viïët” [6].
ÚÃ trïn chuáng töi vûâa dêîn ra möåt vaâi yá kiïën
tiïu biïíu cuãa caác nhaâ nghiïn cûáu xoay quanh
viïåc thay àöíi trong quan niïåm vïì taác giaã, taác
phêím vaâ ngûúâi àoåc. Nhûäng thay àöíi quan troång
trïn cho thêëy möåt sûå chuyïín dõch àaáng kïí trong
hïå hònh tû duy cuãa lyá luêån vùn hoåc Viïåt Nam,
maâ theo Àöî Lai Thuáy, àoá laâ sûå chuyïín dõch tûâ
“tiïëp cêån ngoaåi quan, àûáng ngoaâi taác phêím, tû
duy tiïìn hiïån àaåi sang tiïëp cêån nöåi quan, tû duy
hiïån àaåi vaâ () tûâ tiïëp cêån nöåi quan sang tiïëp
cêån nöåi - ngoaåi quan, tû duy hêåu hiïån àaåi, tûác
tiïëp cêån tûâ ngûúâi àoåc” [10]. ÚÃ àêy khoá coá thïí
chó ra roä caái naâo laâ nguyïn nhên cuãa caái naâo. Sûå
thay àöíi trong quan niïåm vïì taác phêím dêîn àïën
sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì ngûúâi àoåc, vïì
taác giaã hay ngûúåc laåi? Cêìn phaãi nhòn nhêån vêën
àïì tûâ nhiïìu phûúng diïån àïí thêëy àûúåc rùçng têët
caã nhûäng thay àöíi nïu trïn laâ biïíu hiïån thöëng
nhêët cuãa sûå thay àöíi tû duy, thay àöíi khuynh
hûúáng tiïëp cêån vêën àïì cuãa lyá luêån vùn hoåc. Trong
àoá, caái naây laâ nguyïn nhên àöìng thúâi cuäng laâ
kïët quaã cuãa caái kia. Nhûäng phaát hiïån múái meã
trong lônh vûåc ngön ngûä hoåc, triïët hoåc coá thïí
dêîn àïën sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì taác phêím,
tûâ àoá keáo theo sûå thay àöíi quan niïåm vïì ngûúâi
àoåc. Tuy nhiïn, cuäng coá thïí àùåt ngûúåc vêën àïì
trúã laåi laâ tinh thêìn dên chuã hoáa nïìn vùn hoåc, yá
muöën thay àöíi àöëi cûåc nghiïn cûáu vùn hoåc dêîn
àïën viïåc àïì cao vai troâ cuãa ngûúâi àoåc, tûâ àoá laâm
cho quan niïåm vïì taác giaã vaâ taác phêím thay àöíi.
Roä raâng chuáng ta coá thïí viïån ra caã hai lyá do nïu
trïn àïí giaãi thñch cho sûå thay àöíi naây vaâ caã hai
lyá do àïìu coá phêìn xaác àaáng cuãa noá. Viïåc truy
tòm têån göëc nguyïn nhên thay àöíi vaâ tòm caách
traã lúâi cêu hoãi caái naâo laâ nguyïn nhên cuãa caái
naâo úã àêy tûúng tûå nhû ài tòm cêu traã lúâi cho cêu
hoãi “Quaã trûáng coá trûúác hay con gaâ coá trûúác?”
Àoá laâ möåt viïåc khöng cêìn thiïët vaâ cuäng khoá maâ
tòm ra cêu traã lúâi thoãa àaáng. ÚÃ àêy, chuáng ta chó
cêìn thöëng nhêët möåt àiïìu: àoá laâ sûå thay àöíi khöng
thïí chöëi caäi xoay quanh ba khaái niïåm trïn vaâ
àùåc biïåt laâ sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì vai
troâ cuãa ngûúâi àoåc.
2. ... àïën nhûäng aãnh hûúãng nhiïìu mùåt
trong àúâi söëng vùn hoåc
Nhûäng phên tñch úã trïn cho thêëy sûå thay àöíi
trong quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc laâ möåt
trong nhûäng biïíu hiïån cuå thïí vaâ àiïín hònh cuãa
sûå àöíi múái cuãa tû duy vùn hoåc. Nïëu so saánh vúái
nhûäng quan niïåm töìn taåi trûúác thúâi kyâ àöíi múái
vïì ngûúâi àoåc noái riïng vaâ vùn hoåc noái chung,
chuáng ta seä nhêån ra úã àêy coá möåt sûå thay àöíi roä
rïåt vaâ sêu sùæc. Sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì
vai troâ cuãa ngûúâi àoåc khöng chó aãnh hûúãng àïën
möåt böå phêån cuå thïí cuãa àúâi söëng vùn hoåc, maâ
ngûúåc laåi, noá coá möåt sûå taác àöång toaân diïån àïën
têët caã caác mùåt cuãa sinh hoaåt vùn hoåc.
Trûúác hïët, vïì mùåt lyá luêån, sûå nêng cao võ trñ
vaâ vai troâ cuãa ngûúâi àoåc cho thêëy phûúng phaáp
phên tñch vaâ caãm thuå taác phêím vùn hoåc trong lyá
luêån vùn hoåc truyïìn thöëng laâ haån chïë vaâ phiïën
diïån. Nhûäng caách àoåc truyïìn thöëng nhû tòm hiïíu,
phên tñch cuöåc àúâi cuãa taác giaã vúái têët caã nhûäng
26♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
chi tiïët nhû trònh àöå hoåc vêën, tñn ngûúäng, giai
cêëp, möi trûúâng sinh söëng vaâ laâm viïåc, v.v
hay viïåc quan niïåm nhiïåm vuå cuãa ngûúâi àoåc laâ
tòm cho ra, hiïíu cho àuáng yá nghôa cuãa taác phêím
àaä trúã nïn khöng àêìy àuã. Tûâ àêy, caách phên tñch
vaâ caãm thuå taác phêím möåt caách àöåc lêåp, trïn tinh
thêìn àöëi thoaåi giûäa ngûúâi àoåc vaâ taác giaã àûúåc
àùåt ra vaâ phaát triïín nhû möåt khuynh hûúáng àêìy
triïín voång. Khuynh hûúáng naây khöng chó xuêët
hiïån trong giúái nghiïn cûáu phï bònh vùn hoåc
chuyïn nghiïåp maâ hiïån nay àaä múã röång sang
nhaâ trûúâng trung hoåc phöí thöng. Trong voâng
mûúâi nùm trúã laåi àêy, theo tòm hiïíu cuãa ngûúâi
viïët, taåi caác khoa ngûä vùn cuãa möåt söë trûúâng àaåi
hoåc sû phaåm, coá nhiïìu luêån vùn, luêån aán tòm
hiïíu vaâ àïì ra nhûäng biïån phaáp cuå thïí àïí nêng
cao kyä nùng caãm thuå vaâ tiïëp nhêån taác phêím vùn
hoåc möåt caách àöåc lêåp cho hoåc sinh trung hoåc
phöí thöng. Gêìn guäi vúái vêën àïì nhêët coá thïí kïí
àïën luêån vùn thaåc sô cuãa Nguyïîn Thõ Phuá vúái àïì
taâi Tûâ lyá thuyïët tiïëp nhêån àïën viïåc giaãng daåy taác
phêím vùn chûúng úã trûúâng phöí thöng ûáng duång
daåy taác phêím thú Viïåt Nam hiïån àaåi úã SGK caác
lúáp THPT àûúåc baão vïå vaâo nùm 2008. Coá thïí
thêëy, lyá thuyïët tiïëp nhêån àaä bûúác chên vaâo caác
trûúâng hoåc àïí trúã thaânh möåt trong nhûäng tiïìn àïì
lyá luêån quan troång nhùçm nêng cao khaã nùng caãm
thuå taác phêím vùn hoåc cho hoåc sinh, cuäng nhû
nêng cao hûáng thuá, khuyïën khñch hoåc sinh àïën
vúái mön Vùn möåt caách chuã àöång vaâ tñch cûåc,
thay cho löëi hoåc truyïìn thöëng thêìy àoåc - troâ cheáp.
Khöng chó dûâng laåi úã àoá, sûå nêng cao vaâ múã
röång quyïìn haån cuäng nhû traách nhiïåm cuãa ngûúâi
àoåc àöëi vúái sûå töìn taåi cuãa möåt taác phêím vùn hoåc
coân múã ra nhiïìu hûúáng nghiïn cûáu múái cho caác
hoåc giaã Viïåt Nam. Sau nùm 1986, úã Viïåt Nam
àaä xuêët hiïån nhûäng cöng trònh, nhûäng luêån vùn,
luêån aán tòm hiïíu vïì vêën àïì tiïëp nhêån möåt söë
hiïån tûúång vùn hoåc tiïu biïíu. Àoá coá thïí laâ nhûäng
hiïån tûúång cuãa vùn hoåc nûúác ngoaâi nhû Franz
Kafka, Lev Tolstoi hay Dostoevsky... Àoá cuäng
coá thïí laâ nhûäng hiïån tûúång cuãa vùn hoåc Viïåt
Nam nhû Höì Xuên Hûúng, Truyïån Kiïìu, Nguyïîn
Khuyïën, Nguyïîn Àònh Chiïíu... Àoá coá khi laåi laâ
möåt thúâi kyâ, möåt giai àoaån vùn hoåc nhû vùn xuöi
cöí àiïín Nga thïë kyã XIX hay doâng vùn hoåc linglei
úã Trung Quöëc, hoùåc cuäng coá thïí laâ taác phêím cuãa
möåt nhoám taác giaã nhû Tûå lûåc vùn àoaân. Roä raâng
cuäng vêîn nhûäng hiïån tûúång, nhûäng vêën àïì vùn
hoåc quen thuöåc, nhûng dûúái aánh saáng cuãa lyá
thuyïët tiïëp nhêån, nhûäng hiïån tûúång, nhûäng vêën
àïì naây laåi trúã nïn múái meã hún, thuá võ hún. Coá
thïí noái, tiïëp xuác vúái nhûäng cöng trònh nghiïn
cûáu nhû thïë naây laâ chuáng ta àang tiïëp xuác vúái
quaá trònh tiïëp nhêån cuãa nhûäng ngûúâi àoåc khaác,
coá thïí cuâng thúâi àaåi hoùåc trûúác chuáng ta. Bïn
caånh àoá, khi triïín khai vêën àïì tûâ quan àiïím cuãa
lyá thuyïët tiïëp nhêån, coá nhaâ nghiïn cûáu têåp trung
vaâo sûå tiïëp nhêån hiïån tûúång tûâ phûúng diïån dõch
thuêåt, phï bònh, hoùåc qua saáng taác cuãa möåt söë
nhaâ vùn khaác. Nhûng coá nhaâ nghiïn cûáu laåi ài
tûâ nhiïìu phûúng diïån nhû myä hoåc, phong caách
hoåc, loaåi hònh hoåc, ngön ngûä hoåc. Lyá thuyïët tiïëp
nhêån coân cho pheáp giúái nghiïn cûáu tòm hiïíu sûå
aãnh hûúãng cuãa chêët liïåu vùn chûúng qua nhûäng
taác phêím chuyïín thïí nhû àiïån aãnh, sên khêëu
hay êm nhaåc. Lyá thuyïët tiïëp nhêån coân gúåi yá cho
chuáng ta tòm hiïíu thõ hiïëu àoåc saách hay vùn hoáa
àoåc saách. Trong nùm vûâa qua, taåi trûúâng Àaåi
hoåc Khoa hoåc Xaä höåi vaâ Nhên vùn Haâ Nöåi, höåi
thaão Ngûúâi àoåc vaâ cöng chuáng nghïå thuêåt vúái
haâng loaåt tham luêån àûúåc triïín khai trïn nhûäng
bònh diïån khaác nhau laâ möåt vñ duå tiïu biïíu cho
khaã nùng múã röång hûúáng nghiïn cûáu cuãa lyá
thuyïët tiïëp nhêån. Bùçng lyá thuyïët tiïëp nhêån, caác
nhaâ nghiïn cûáu àaä àaâo sêu nhûäng vêën àïì quen
thuöåc, gúåi nïn nhûäng vêën àïì múái meã, vaâ do àoá,
laâm cho àúâi söëng vùn hoåc ngaây möåt phong phuá
vaâ àa daång.
Lyá thuyïët tiïëp nhêån noái chung vaâ sûå thay àöíi
trong quan niïåm vai troâ cuãa ngûúâi àoåc noái riïng
coân coá nhûäng taác àöång àùåc biïåt àïën thûåc tïë saáng
taác vaâ xuêët baãn saách úã nûúác ta hiïån nay. Trûúác
hïët, trong quaá trònh saáng taác cuãa möåt taác giaã hiïån
nay, sûå hiïån diïån cuãa ngûúâi àoåc laâ khöng thïí
khöng coá. Ngûúâi viïët buöåc phaãi hònh dung trûúác
àöåc giaã cuãa mònh cuâng vúái nhûäng yïëu töë nhû thõ
hiïëu, sûå àoán nhêån, thaái àöå cuãa àöåc giaã khi taác
phêím ra àúâi, v.v... Tiïëp àoá, àöëi vúái taác phêím,
ngûúâi àoåc laâ nhên töë quyïët àõnh taác phêím àoá coá
baán àûúåc hay khöng, coá àûúåc chuá yá hay khöng
vaâ do àoá, coá khaã nùng taái baãn hay khöng. Vai troâ
cuãa ngûúâi àoåc aãnh hûúãng àïën quaá trònh saãn xuêët
vaâ lûu thöng vùn hoåc coân thïí hiïån úã chöî böå phêån
phuå traách biïn têåp vaâ xuêët baãn saách buöåc phaãi
chuá yá àïën hònh thûác cuãa cuöën saách (bòa àeåp, bùæt
mùæt) hay hònh thûác PR, quaãng caáo cho cuöën saách
àoá. Cuäng coá thïí thêëy vai troâ cuãa ngûúâi àoåc trong
K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦27
àúâi söëng vùn hoåc Viïåt Nam khi nhûäng àêìu saách
best-seller ngaây caâng phöí biïën vúái lûúång phaát
haâng cao ngêët cuäng nhû sûå phaát triïín traân lan
cuãa nhûäng cuöën saách maâ giúái nghiïn cûáu goåi laâ
“cêån vùn hoåc”, trong khi nhûäng taác phêím vùn
hoåc thûåc thuå ngaây caâng vùæng boáng trong loâng
ngûúâi àoåc. Roä raâng, ngûúâi àoåc coá aãnh hûúãng
khöng nhoã àïën khêu saãn xuêët vaâ lûu thöng vùn
hoåc. Ngûúâi àoåc laâ nhên töë khöng thïí khöng tñnh
àïën trong hoaåt àöång cuãa nhaâ vùn, cuãa àöåi nguä
biïn têåp vaâ böå phêån phaát haânh saách.
Qua möåt söë phên tñch nhû trïn, ta coá thïí thêëy
sûå thay àöíi trong quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi
àoåc vûâa laâ biïíu hiïån cuå thïí cuãa möåt sûå thay àöíi
toaân diïån cuãa tû duy vùn hoåc, vûâa dêîn àïën nhûäng
aãnh hûúãng nhiïìu mùåt àöëi vúái sûå phaát triïín cuãa
nghiïn cûáu vùn hoåc cuäng nhû cuãa sinh hoaåt vùn
hoåc.
Kïët luêån
Tònh hònh nghiïn cûáu lyá thuyïët tiïëp nhêån úã
Viïåt Nam sau nùm 1986, maâ cuå thïí laâ vêën àïì
quan niïåm vïì vai troâ cuãa ngûúâi àoåc, cho thêëy
nhûäng bûúác chuyïín mònh maånh meä cuãa lyá luêån
vùn hoåc Viïåt Nam trong nöî lûåc laâm múái mònh
vaâ theo kõp thïë giúái. Chuáng ta coá quyïìn tûå haâo
vïì caái goåi laâ “lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam”
vúái möåt söë lûúång lúán nhûäng cöng trònh nghiïn
cûáu, nhûäng baâi viïët coá chêët lûúång tûâ möåt àöåi
nguä àöng àaão nhûäng hoåc giaã khaác nhau trïn khùæp
àêët nûúác. Lyá thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam khöng
chó xuêët hiïån dûúái daång nhûäng quan niïåm, nhûäng
phaát biïíu, nhûäng cöng trònh thuêìn tuáy lyá thuyïët
maâ coân thïí hiïån nhûäng aãnh hûúãng àa daång vaâ
phong phuá cuãa noá qua thûåc tiïîn nghiïn cûáu vaâ
giaãng daåy vùn hoåc, qua thûåc tïë saáng taác vaâ truyïìn
baá vùn hoåc.
***
Trong khuön khöí cuãa baâi viïët, chuáng töi chó
àïì cêåp àïën möåt phûúng diïån tiïu biïíu cuãa lyá
thuyïët tiïëp nhêån úã Viïåt Nam laâ vai troâ cuãa ngûúâi
àoåc trong àúâi söëng vùn hoåc. Àêy laâ vêën àïì quan
troång àêìu tiïn trong hïå thöëng lyá thuyïët tiïëp nhêån
úã Viïåt Nam bïn caånh nhûäng nghiïn cûáu tòm
hiïíu vïì myä hoåc tiïëp nhêån vaâ phï bònh vùn hoåc.
Tuy nhiïn, duâ chó qua möåt phûúng diïån cuãa lyá
thuyïët tiïëp nhêån, chuáng ta cuäng coá thïí thêëy
ngay àûúåc sûå àöíi múái trong quan niïåm vùn hoåc
cuãa hïå thöëng lyá thuyïët naây cuäng nhû têët caã
nhûäng àoáng goáp cuãa noá àöëi vúái àúâi söëng vùn
hoåc. Àoá chñnh laâ àiïìu maâ ngûúâi viïët muöën
hûúáng àïën: sûå phaát triïín cuãa lyá thuyïët tiïëp nhêån
úã Viïåt Nam tûâ tònh hònh nghiïn cûáu sau nùm
1986 vúái têët caã nhûäng thaânh tûåu vaâ hûúáng phaát
triïín cuãa noá.
TAÂI LIÏåU THAM KHAÃO
1. Àöî Lai Thuáy, Ngûúâi àoåc nhû laâ...
lai&catid=94%3Aly-lun-va-phe-binh-vn-hc&Itemid=135&lang=vi.
2. Àöìng Khaánh Bñnh (2005), Diïîn biïën lñ luêån vùn hoåc phûúng Têy thïë kó XX, Trêìn Minh Sún dõch, Taåp chñ Nghiïn
cûáu vùn hoåc, söë 8.
3. Huyânh Nhû Phûúng (2010), Lyá luêån vùn hoåc (nhêåp mön), Nxb. Àaåi hoåc Quöëc gia TP.HCM.
4. Lï Thõ Höìng Vên (2009), Sûå tûúng taác giûäa ngûúâi àoåc vaâ vùn baãn trong hoaåt àöång saáng taåo vùn hoåc, Taåp chñ
Nghiïn cûáu vùn hoåc.
5. Lï Thõ Höìng Vên (2010), Sûå tûúng taác giûäa maä cuãa ngûúâi gûãi vaâ maä cuãa ngûúâi nhêån trong tiïëp nhêån vùn hoåc,
trong-tiep-nhan-van-hoc.aspx.
6. Nguyïîn Vùn Haånh (1971), YÁ kiïën cuãa Lï-nin vïì möëi quan hïå giûäa vùn hoåc vaâ àúâi söëng, Taåp chñ Vùn hoåc, söë 4.
7. Nguyïîn Vùn Haånh (1972), Möåt söë àiïím cêìn noái roä thïm vïì vêën àïì nghiïn cûáu taác phêím vùn hoåc, Taåp chñ Vùn
hoåc, söë 6.
8. Nguyïîn Vùn Thuêën (2011), Khúãi sûå cuãa caái chïët: vùn baãn nhêën chòm chuã thïí,
9. Trêìn Àònh Sûã, Lyá thuyïët tiïëp nhêån vaâ phï bònh vùn hoåc,
tip-nhn-va-phe-binh-vn-hc&catid=94%3Aly-lun-va-phe-binh-vn-hc&Itemid=135.
10.Trûúng Àùng Dung (2004), Taác phêím vùn hoåc nhû laâ quaá trònh, Nxb. Khoa hoåc Xaä höåi.
28♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N
SUMMARY
The Enhancement of the Reader’s Role and Innovations
in Literary Theory of Vietnam . Le Thi Kim Loan
In Vietnam, reception theory has been received, developed and modified in order to
make it appropriate to Vietnamese literary life. Since 1986, this theory has had an
important influence on the literary theory in Vietnam. With the aim to review the research
on reception theory in Vietnam since 1986 in terms of the reader’s role in literary life,
the article is to point out the prominent points about the reader in the studies in Vietnam
as well as to clarify the specific effects of these theoretical points on its literary life.
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- 543_7876_2151430.pdf