Một số xu hướng và thái độ của thanh niên Việt Nam với vấn đề việc làm

X· héi häc sè 3 (95), 2006 39 mét sè xu h−íng vµ th¸i ®é cña Thanh niªn ViÖt Nam víi vÊn ®Ò viÖc lµm Vò M¹nh Lîi VÊn ®Ò viÖc lµm cña thanh niªn ch¼ng nh÷ng lµ vÊn ®Ò cã tÇm −u tiªn hµng ®Çu ®èi víi chÝnh thanh niªn vµ gia ®×nh hä, mµ cßn lµ vÊn ®Ò quan träng ®èi víi c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, nh÷ng ng−êi (hay c¬ quan/tæ chøc) thuª tuyÓn lao ®éng, vµ giíi nghiªn cøu. Bµi viÕt nµy ph¸c häa mét sè khu«n mÉu vµ xu h−íng biÕn ®æi chung vÒ viÖc lµm còng nh− th¸i ®é cña thanh niªn ®èi víi vÊn ®Ò viÖc lµm ë ViÖt Nam hiÖn nay. Ph©n tÝch trong bµi dùa trªn nh÷ng nghiªn cøu ®−îc thùc hiÖn gÇn ®©y ë ViÖt Nam vµ kh«ng cã tham väng bµn ®Õn mäi vÊn ®Ò liªn quan ®Õn viÖc lµm cña thanh niªn. Trong c¸c sè liÖu thèng kª chÝnh thøc vÒ lao ®éng vµ viÖc lµm ®−îc Tæng côc thèng kª hoÆc Bé Lao ®éng Th−¬ng Binh X· héi c«ng bè, cã rÊt Ýt sè liÖu ®−îc chia theo giíi vµ tuæi. ViÖc lµm cña thanh niªn ®−îc nh¾c ®Õn chñ yÕu trong mét vµi nghiªn cøu cô thÓ cã ph¹m vi hÑp h¬n. CÇn l−u ý r»ng nh÷ng nghiªn cøu kh¸c nhau ph©n tÝch khÝa c¹nh viÖc lµm cña thanh niªn theo ®é tuæi kh¸c nhau, th−êng tõ 15- 24 hoÆc tõ 15-25. Cã Ýt nghiªn cøu tËp trung vµo kho¶ng tuæi 15-30 hoÆc 15-34. §iÒu nµy g©y khã kh¨n nhÊt ®Þnh cho viÖc ph©n tÝch khÝa c¹nh viÖc lµm cña thÕ hÖ thanh niªn sinh ra vµ lín lªn trong thêi kú §æi míi. 1. C¸c khu«n mÉu vµ xu h−íng chung §¹i héi §¶ng IX n¨m 2001 ®· ®Ò ra 4 −u tiªn trong vÊn ®Ò viÖc lµm vµ ph¸t triÓn nguån nh©n lùc, bao gåm: - ChuyÓn h−íng c¬ cÊu lùc l−îng lao ®éng theo h−íng t¨ng lao ®éng phi n«ng nghiÖp vµ gi¶m lao ®éng n«ng nghiÖp xuèng d−íi 50% vµo n¨m 2010. - T¹o viÖc lµm vµ gi¶m t×nh tr¹ng thÊt nghiÖp t¹i ®« thÞ xuèng d−íi 6% vµo cuèi n¨m 2005; - T¨ng thêi gian lao ®éng n«ng nghiÖp lªn kho¶ng 80% vµo cuèi n¨m 2005; vµ - KhuyÕn khÝch ®µo t¹o nghÒ nh»m t¨ng tû lÖ c«ng nh©n cã tay nghÒ lªn kho¶ng 30% vµo cuèi n¨m 2005, vµ 40% vµo cuèi 2010. Nh÷ng −u tiªn nµy ph¶n ¸nh tÇm nh×n cña c¸c nhµ l·nh ®¹o ViÖt Nam, khi nhËn ra nh÷ng ®iÓm yÕu cña lùc l−îng lao ®éng thÓ hiÖn ë c¬ cÊu cña lùc l−îng lao ®éng ch−a phï hîp víi ®ßi hái cña hiÖn ®¹i hãa, thiÕu viÖc lµm vµ thiÕu kü n¨ng nghÒ nghiÖp. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn Mét sè xu h−íng vµ th¸i ®é cña thanh niªn ViÖt Nam víi vÊn ®Ò viÖc lµm 40 C¬ cÊu lùc l−îng lao ®éng chËm thay ®æi B¸o c¸o §éng th¸i vµ thùc tr¹ng kinh tÕ x· héi 2001-2005 (Tæng côc Thèng kª, 2006) ®· chØ ra nh÷ng tiÕn bé cßn chËm ch¹p ë khÝa c¹nh nµy. Trong kho¶ng thêi gian tõ 1996 ®Õn 2005, tû lÖ lao ®éng n«ng-l©m-ng− nghiÖp trong lùc l−îng lao ®éng gi¶m tõ 69% n¨m 1996 xuèng cßn 57% n¨m 2005. Tû lÖ lao ®éng c«ng nghiÖp vµ x©y dùng t¨ng chËm tõ 11% n¨m 1996 lªn 18% n¨m 2005, vµ tû lÖ lao ®éng dÞch vô còng chØ t¨ng tõ 20% n¨m 1996 lªn 25% n¨m 2005. Vµo n¨m 2005, lùc l−îng lao ®éng ViÖt Nam phÇn lín vÉn lµ lao ®éng n«ng nghiÖp. Kh«ng cã sù thay ®æi ®¸ng kÓ tõ n¨m 2001 trong c¬ cÊu lao ®éng chia theo khu vùc nhµ n−íc, ngoµi nhµ n−íc, vµ khu vùc cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi. GÇn 90% lùc l−îng lao ®éng ®ang lµm viÖc trong khu vùc phi nhµ n−íc. Khu vùc nhµ n−íc chØ chiÕm kho¶ng 10% lao ®éng, vµ khu vùc cã vèn ®Çu t− n−íc ngoµi chØ chiÕm 1,6% lao ®éng trong n¨m 2005 (Tæng côc Thèng kª, 2006). N¨m 2004 Bé Y tÕ phèi hîp víi Tæng côc Thèng kª tiÕn hµnh cuéc §iÒu tra quèc gia vÒ VÞ thµnh niªn vµ thanh niªn ViÖt Nam, gäi t¾t lµ SAVY (Bé Y tÕ, Tæng côc Thèng kª, UNICEF, WHO 2005). Sè liÖu cña SAVY cho mét h×nh dung cô thÓ h¬n vÒ c¬ cÊu lao ®éng thanh niªn. BiÓu d−íi ®©y cho thÊy ®¹i ®a sè thanh niªn tù lµm viÖc, hoÆc lµm cho c¸c hé s¶n xuÊt kinh doanh nhá. Doanh nghiÖp nhµ n−íc vµ t− nh©n míi thu hót ®−îc ch−a ®Õn 10% lùc l−îng lao ®éng thanh niªn. N÷ thanh niªn cã tû lÖ tham gia lao ®éng cao h¬n nam thanh niªn trong hÇu hÕt c¸c lÜnh vùc, ngo¹i trõ trong khu vùc hé kinh doanh s¶n xuÊt nhá vµ c¸c ngµnh kh¸c. §iÒu nµy cho thÊy sù t¸ch biÖt theo giíi trong thanh niªn gi÷a c¸c khu vùc ®−îc nªu trong biÓu d−íi ®©y kh«ng lín. BiÓu 1: Thanh niên có việc làm được trả lương theo lĩnh vực và giới tính (SAVY 2004) 32 24 8 6 3 2 1 1 0 1 21 39 15 10 7 5 4 0 0 3 3 13 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Tự làm Hộ KD SX nhỏ Doanh nghiệp tư nhân Doanh nghiệp nhà nước Cơ quan QL nhà nước Công tư hợp doanh Cơ quan đảng, đoàn thể HTX Doanh nghiệp nước ngoài Liên doanh hỗn hợp Ngành khác % Nam Nữ Nguån: biÓu ®å ®−îc vÏ dùa trªn sè liÖu ë B¶ng 5 trong §iÒu tra Quèc gia vÒ VÞ thµnh niªn vµ thanh niªn ViÖt Nam (2005: 33). Mét chiÒu c¹nh ®¸ng chó ý lµ sù ph©n ho¸ vÒ tû lÖ lao ®éng trong c¸c lÜnh vùc theo ®é tuæi. Nh− trªn ®· nªu, tuæi tham gia lao ®éng ®ang cã xu h−íng gia t¨ng do thanh niªn ngµy cµng dµnh nhiÒu thêi gian cho viÖc häc hµnh tr−íc khi lËp nghiÖp Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn Vò M¹nh Lîi 41 h¬n. B¶ng d−íi ®©y cho thÊy ph©n bè tû lÖ thanh niªn ®ang lµm viÖc trong nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau. Sè liÖu trong biÓu d−íi ®©y cho thÊy nh×n chung tuæi cµng cao thanh niªn cµng cã xu h−íng cã tû lÖ tham gia lao ®éng cao h¬n ë ®a sè c¸c lÜnh vùc ®−îc nªu. Tuy nhiªn, ®èi víi "hé s¶n xuÊt kinh doanh nhá" vµ "c¸c ngµnh kh¸c" ta l¹i thÊy tuæi cµng cao l¹i cµng cã tû lÖ tham gia lao ®éng thÊp h¬n. §iÒu nµy gîi ra r»ng nhiÒu thiÕu niªn b¾t ®Çu sù nghiÖp lao ®éng kiÕm tiÒn cña m×nh tõ kinh tÕ hé gia ®×nh hoÆc tõ khu vùc phi chÝnh thøc kh¸c ®−îc gép trong SAVY d−íi tiªu ®Ò "c¸c ngµnh kh¸c". Khi lín lªn, dÇn dÇn hä t¸ch khái m«i tr−êng gia ®×nh ®Ó tham gia vµo c¸c ho¹t ®éng t¹o thu nhËp ngoµi gia ®×nh. BiÓu 2: Thanh niên có việc làm được trả lương theo lĩnh vực và tuổi (SAVY 2004) 30 27 8 4 0 1 0 0 0 2 27 34 21 10 7 2 4 1 0 3 2 17 39 16 8 8 8 3 0 1 2 2 14 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Tự làm Hộ KD SX nhỏ Doanh nghiệp tư nhân Doanh nghiệp nhà nước Cơ quan QL nhà nước Công tư hợp doanh Cơ quan đảng, đoàn thể HTX Doanh nghiệp nước ngoài Liên doanh hỗn hợp Ngành khác % 14-17 18-21 22-25 ThiÕu viÖc lµm Theo §iÒu tra møc sèng hé gia ®×nh 2002 (Tæng côc Thèng kª, 2004), thanh niªn trong ®é tuæi 15-29 chiÕm kho¶ng 15% d©n sè cã ho¹t ®éng kinh tÕ (nh÷ng ng−êi tõ 15 tuæi trë lªn ®ang lµm viÖc hoÆc chñ ®éng t×m kiÕm viÖc lµm). Tû lÖ thÊt nghiÖp cña thanh niªn ®« thÞ kh¸ cao, nh−ng cã gi¶m xuèng theo tuæi tõ 21% ®èi víi nhãm 15-19 xuèng cßn 10% cho nhãm 20-24 vµ chØ cã 3% cho nhãm 25-29. Kh«ng cã sù kh¸c biÖt râ rÖt gi÷a nam vµ n÷ vÒ tû lÖ thÊt nghiÖp ®« thÞ (4,18% ®èi víi nam vµ 3,90% ®èi víi n÷)1. Xu h−íng ®−îc m« t¶ trong BiÓu 3 d−íi ®©y rÊt gièng víi xu 1Lưu ý là tỷ lệ thất nghiệp ở đô thị theo nguồn này chỉ là 4%, thấp hơn tỷ lệ 6% do TCTK đưa ra trong báo cáo Kinh tế xã hội Việt Nam 3 năm 2001-2003, nêu trong trang website Điểm lưu ý khác là trong tài liệu Những thách thức về việc làm cho thanh niên ở Việt Nam do UNDP xuất bản năm 2003 có nói về tình hình thất nghiệp trong thanh niên khác với thảo luận ở đây. Chúng tôi cho rằng các con số nêu trong báo cáo này không đáng tin cậy bằng những con số nêu ở đây nên không trình bày về báo cáo của UNDP 2003 trong đoạn này. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn Mét sè xu h−íng vµ th¸i ®é cña thanh niªn ViÖt Nam víi vÊn ®Ò viÖc lµm 42 h−íng ®· quan s¸t trong nh÷ng n¨m 19902. L−u ý lµ theo sè liÖu nªu ë biÓu d−íi ®©y, so víi sè liÖu Tæng ®iÒu tra d©n sè n¨m 1999, tû lÖ thÊt nghiÖp ë ®« thÞ trong nhãm thanh niªn 15-24 cã chiÒu h−íng gi¶m m¹nh theo thêi gian. BiÓu 3: Tỷ lệ thất nghiệp ở đô thị theo nhóm tuổi (%) 26 15 21 10 3 2 2 1 2 1 2 3 4 0 5 10 15 20 25 30 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60+ Chung % TĐTDS 1999 VHLSS 2002 Nguån: Tæng ®iÒu tra d©n sè vµ nhµ ë ViÖt Nam 1999: chuyªn kh¶o vÒ lao ®éng vµ viÖc lµm t¹i ViÖt Nam (kh«ng cã sè liÖu cho nhãm tuæi 25 trë lªn), vµ KÕt qu¶ ®iÒu tra møc sèng hé gia ®×nh n¨m 2002, TCTK. Thanh niªn còng chiÕm tû lÖ cao trong nh÷ng ng−êi thiÕu viÖc lµm ë n«ng th«n, ®Æc biÖt ë nhãm tuæi 15-19 vµ 20-24 (xem biÓu 4). BiÓu 4: Tỷ lệ những người làm việc dưới 40 giờ ở nông thôn (%) VHLSS 2002 47 32 28 28 27 28 33 40 48 58 33 0 10 20 30 40 50 60 70 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60+ Chung % 2 Xem thêm Tổng điều tra dân số và nhà ở Việt Nam 1999: Chuyên khảo về lao động và việc làm tại Việt Nam, Tổng cục Thống Kê, Hà nội, 2002. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn Vò M¹nh Lîi 43 Theo cuéc §iÒu tra quèc gia vÒ VÞ thµnh niªn vµ thanh niªn ViÖt Nam (SAVY) ®−îc tiÕn hµnh n¨m 2004, kho¶ng 55% ng−êi tr¶ lêi trong ®é tuæi tõ 15-24 ®· tõng lµm viÖc ®−îc tr¶ c«ng vµo mét thêi ®iÓm nµo ®ã tr−íc cuéc ®iÒu tra. Trong b¸o c¸o SAVY, kh«ng cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ gi÷a thanh niªn sèng ë n«ng th«n vµ ®« thÞ, còng nh− gi÷a ng−êi tr¶ lêi nam vµ n÷. Tû lÖ nh÷ng ng−êi ®· tõng cã viÖc lµm chØ thay ®æi theo ®é tuæi, tõ 32% ®èi víi ®é tuæi 14-17, lªn ®Õn 65% ®èi víi ®é tuæi tõ 18-21, vµ 86% ®èi víi ®é tuæi tõ 22-25. Tû lÖ nh÷ng ng−êi hiÖn ®ang lµm viÖc ®−îc tr¶ c«ng cã vÎ thÊp h¬n (35%), nh−ng m« h×nh tuæi th× rÊt gièng nhau, víi kho¶ng 14% ®ang lµm c«ng ¨n l−¬ng trong nhãm tuæi 14-17, 41% ®èi víi nhãm 18-21, vµ 66% ®èi víi nhãm 22-25. Di d©n nh− mét ph−¬ng c¸ch gi¶i quyÕt viÖc lµm Theo §iÒu tra di c− ViÖt Nam 2004 (Tæng côc Thèng kª, 2005), thanh niªn chiÕm tû träng lín trong sè nh÷ng ng−êi di c−. Thanh niªn nam tuæi tõ 15 ®Õn 29 chiÕm tíi 60% tæng sè nam di c−, vµ thanh niªn n÷ trong ®é tuæi nµy chiÕm tíi 66% tæng sè n÷ di c−. Nh×n chung, n÷ di c− nhiÒu h¬n nam giíi, ®Æc biÖt ë c¸c ®é tuæi trÎ. Theo cuéc ®iÒu tra nµy, ë ®é tuæi 15-19, cø 100 n÷ di c− chØ cã 52 nam di c−. Con sè nµy t¨ng dÇn lªn 62 ë ®é tuæi 20-24, 89 ë ®é tuæi 25-29, 92 ë ®é tuæi 30-34, vµ 94 ë ®é tuæi 35-39. 40% n÷ di c− vµ 42% nam di c− lµ nh÷ng ng−êi ch−a tõng cã vî cã chång. Khu«n mÉu di c− cña nam vµ n÷ vÒ ®iÓm ®i vµ ®iÓm ®Õn t−¬ng ®èi gièng nhau. Nh×n chung, ng−êi d©n th−êng di c− tõ nh÷ng vïng ®Êt chËt, ng−êi ®«ng, thiÕu c¬ héi viÖc lµm ®Õn nh÷ng trung t©m ph¸t triÓn nhanh nh− Hµ Néi hay thµnh phè Hå ChÝ Minh hoÆc c¸c khu c«ng nghiÖp §«ng B¾c hay §«ng Nam Bé. Còng nhiÒu ng−êi di c− ®Õn nh÷ng vïng ®Êt réng vµ mËt ®é d©n c− th−a thít nh− T©y Nguyªn3. Khu«n mÉu di c− nµy gîi ra r»ng di c− v× lý do t×m viÖc lµm vµ c¬ héi cã cuéc sèng kinh tÕ tèt ®Ñp h¬n cã lÏ lµ ®éng lùc di c− chÝnh. Theo cuéc §iÒu tra di c− ViÖt Nam 2004 (Tæng côc Thèng kª, 2005), cã ®Õn 92% nam di c− vµ 87% n÷ di c− ®ang cã viÖc lµm t¹i n¬i ®Õn. Tû lÖ kh«ng cã viÖc lµm nh−ng cã nhu cÇu viÖc lµm cña c¶ nam vµ n÷ di c− chØ lµ 1%. §iÒu ®¸ng l−u ý lµ tû lÖ cã viÖc lµm trong nh÷ng ng−êi di c− nªu ë ®©y cao h¬n rÊt nhiÒu so víi tû lÖ cã viÖc lµm trong nh÷ng ng−êi tõ ®ñ 15 tuæi trë lªn tÝnh cho toµn quèc n¨m 2003 lµ 71%4. Tû lÖ cã viÖc lµm cña ng−êi di c− nªu trªn còng cao h¬n nhiÒu so víi c¸c −íc tÝnh trong SAVY. §iÒu nµy gîi ra r»ng phÇn lín nh÷ng ng−êi di c− ®· di c− v× môc ®Ých t×m viÖc lµm. NhËn ®Þnh nµy còng ®−îc nhiÒu nghiªn cøu quy m« nhá hç trî5. 3 Xem thêm Điều tra di cư Việt Nam 2004, GSO 2005, Biểu 3.1 ở trang 34. 4 Để tính tỷ lệ này, tác giả đã lấy tổng dân số năm 2003 từ Niên giám thống kê 2003 của Tổng cục Thống kê nhân với 71,99% là tỷ lệ những người 15 tuổi trở lên trong cơ cấu dân số năm 2004 nêu trên website của Tổng cục thống kê ( để tính mẫu số bằng 58241637.8 người. Sau đó, lấy tổng số người từ đủ 15 tuổi trở lên hoạt động kinh tế thường xuyên trong 12 tháng qua (41.313.288 người) từ Niên giám thống kê Lao động Thương binh Xã hội của Bộ Lao động Thương binh & Xã hội năm 2003 chia cho mẫu số nói trên. 5Xem thêm bài Chiến lược cá nhân và gia đình của các tác giả Nolwen Henaff và Jean-Yves Martin, in trong cuốn Lao động, Việc làm, và Nguồn nhân lực ở Việt Nam 15 năm Đổi mới, do Nolwen Henaff và Jean-Yves Martin chủ biên và do Nhà xuất bản Thế giới, Hà Nội, in năm 2001. Nghiên cứu hợp tác với Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn Mét sè xu h−íng vµ th¸i ®é cña thanh niªn ViÖt Nam víi vÊn ®Ò viÖc lµm 44 ThiÕu kü n¨ng nghÒ nghiÖp B¸o c¸o cña Tæng côc Thèng kª (2006) ®· chØ ra nh÷ng khã kh¨n ®èi víi nh÷ng lao ®éng kh«ng cã tay nghÒ, khiÕn cho hä khã thÝch øng ®Ó c¹nh tranh cho c«ng viÖc ®ßi hái tay nghÒ ngµy cµng t¨ng lªn ë ViÖt Nam hiÖn nay. Cho ®Õn n¨m 2005, 75% lùc l−îng lao ®éng vÉn lµ lao ®éng ch©n tay gi¶n ®¬n. ViÖc thiÕu lao ®éng cã tay nghÒ cao hay c«ng nh©n kü thuËt ®Æc biÖt nghiªm träng trong c¸c ngµnh c«ng nghiÖp mòi nhän. BiÓu 5: Tỷ lệ thanh niên đang làm việc kiếm tiền chia theo kỹ năng nghề nghiệp (SAVY 2004) 28.3 27.3 26.4 4.8 3.9 3.2 3.5 2.3 0 5 10 15 20 25 30 Thợ thủ công LĐ giản đơn phi nông nghiệp LĐ giản đơn nông nghiệp Có chuyên môn trung cao cấp Dịch vụ tư, bảo vệ, bán hàng Có chuyên môn sơ cấp Công nhân kỹ thuật LĐ có kỹ thuật nông nghiệp % Sè liÖu SAVY cho thÊy phÇn lín thanh niªn ®ang lµm viÖc kiÕm tiÒn chØ lµm nh÷ng c«ng viÖc lao ®éng gi¶n ®¬n hay lµm thî thñ c«ng. Trong nh÷ng ng−êi cã kü n¨ng nghÒ nghiÖp, ®a sè chØ cã kü n¨ng ë møc thÊp (xem biÓu d−íi ®©y). ChØ cã kho¶ng 5% thanh niªn cã tr×nh ®é chuyªn m«n trung hoÆc cao cÊp. T×nh tr¹ng nµy cho thÊy th¸ch thøc lín ®èi víi viÖc n©ng cao chÊt l−îng lao ®éng cña thanh niªn trong thêi gian tíi. Mét ph¸t hiÖn thó vÞ cña SAVY lµ cã mét sè l−îng ®¸ng kÓ ng−êi tr¶ lêi võa ®i häc võa ®i lµm kiÕm tiÒn (26,4%), vµ kho¶ng 7,2% häc sinh/sinh viªn kh¸c nãi r»ng hä ®ang t×m kiÕm mét viÖc lµm. Râ rµng nh÷ng häc sinh/sinh viªn nµy kh«ng thÓ chØ dùa vµo sù trî gióp cña gia ®×nh cho tÊt c¶ c¸c nhu cÇu cña m×nh, nhÊt lµ nh÷ng ng−êi sèng xa gia ®×nh. ë c¸c thµnh phè lín nh− Hµ Néi vµ thµnh phè Hå ChÝ Minh, rÊt nhiÒu sinh viªn cao ®¼ng/®¹i häc kiÕm sèng b»ng mét c«ng viÖc b¸n thêi gian nh− gia s−, tiÕp thÞ, vµ c¸c c«ng viÖc b¸n thêi gian kh¸c. §iÒu nµy còng cho thÊy th¸ch thøc lín ®èi víi thanh niªn trong viÖc n©ng cao kü n¨ng nghÒ nghiÖp cña SIDA của Viện Xã hội học cũng cho thấy nhiều gia đình nông thôn coi di cư như một chiến lược sống của mình mà theo đó có thể giải quyết tốt nhất nhu cầu việc làm của các thành viên và nâng cao mức sống của gia đình (các báo cáo nghiên cứu của dự án, sắp công bố). Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn Vò M¹nh Lîi 45 m×nh. NÕu nh÷ng nghÒ mµ häc sinh/sinh viªn lµm thªm còng lµ nghÒ nghiÖp mµ hä theo ®uæi l©u dµi, ®iÒu nµy cã thÓ cã ®ãng gãp tÝch cùc trong viÖc n©ng cao tay nghÒ cña hä. Tuy nhiªn, nÕu nh÷ng nghÒ kiÕm tiÒn trong khi ®i häc chØ lµ nh÷ng nghÒ lµm t¹m thêi, kh«ng liªn quan ®Õn nghÒ nghiÖp mµ hä theo ®uæi, viÖc võa ®i häc võa ®i lµm cã thÓ ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ häc tËp chÝnh cña hä, vµ qua ®ã ¶nh h−ëng ®Õn chÊt l−îng kü n¨ng mµ hä sÏ cã ®−îc sau khi tèt nghiÖp. Chñ ®Ò nµy cÇn ®−îc nghiªn cøu kü cµng h¬n trong t−¬ng lai. 2. Th¸i ®é ®èi víi viÖc lµm Khã t×m viÖc lµm phï hîp PhÇn lín ng−êi tr¶ lêi trong b¸o c¸o SAVY cho r»ng rÊt khã t×m ®−îc mét viÖc lµm (64%). ChØ 8% cho r»ng dÔ dµng t×m kiÕm viÖc lµm. Sè cßn l¹i cho r»ng ®iÒu nµy cßn phô thuéc vµo lo¹i viÖc lµm. Cã lÏ ®iÒu nµy lý gi¶i t¹i sao d¹ng lao ®éng tù lµm l¹i chiÕm tû lÖ cao nhÊt trong nh÷ng ng−êi ®ang lµm viÖc kiÕm tiÒn, 35% ng−êi ®−îc hái ®ang cã viÖc lµm so víi tû lÖ cao thø hai chØ cã 20% thanh niªn lµm cho c¸c hé kinh doanh s¶n xuÊt nhá. NhiÒu ng−êi trong nh÷ng thanh niªn lµm cho c¸c hé kinh doanh s¶n xuÊt nhá cã lÏ lµ lµm cho chÝnh hé gia ®×nh m×nh. Hai d¹ng nµy chiÕm tíi 55% nh÷ng ng−êi ®ang cã viÖc lµm trong ®iÒu tra SAVY. Nh÷ng tæ chøc kinh tÕ kh¸c chØ thu hót ®−îc mét tû lÖ nhá thanh niªn (xem thªm c¸c biÓu ë trªn). Cã viÖc lµm æn ®Þnh quan träng h¬n møc thu nhËp? Nghiªn cøu cña ViÖn X· héi häc hîp t¸c víi Héi ®ång D©n sè trªn 365 thanh niªn tuæi tõ 15-29 (vµ 347 phô huynh cña hä) t¹i 4 x· cña H−ng Yªn, Gia L©m (Hµ Néi), §ång Nai vµ BÕn Tre (2003)6 ®· cho thÊy phÇn lín ng−êi tr¶ lêi muèn nh÷ng c«ng viÖc phi n«ng nghiÖp (87%), nhÊt lµ c¸c c«ng viÖc t¹i nhµ m¸y, xÝ nghiÖp v× ®ã lµ mét c«ng viÖc æn ®Þnh víi thu nhËp æn ®Þnh. D−êng nh− cã mét c«ng viÖc æn ®Þnh víi thu nhËp æn ®Þnh quan träng h¬n lµ lµm viÖc ë ®©u (trong hay ngoµi x·), hoÆc møc thu nhËp tøc thêi. Kho¶ng 2/3 thanh niªn tr¶ lêi muèn c«ng viÖc trong khu vùc nhµ n−íc. KÕt qu¶ nµy cã vÎ kh¸c víi kÕt qu¶ tõ §iÒu tra gi¸ trÞ thÕ giíi (WVS), theo ®ã chØ cã 23% ng−êi tr¶ lêi tuæi tõ 18-29 ë ViÖt Nam muèn lµm viÖc trong khu vùc nhµ n−íc (Dalton and ¤ng Thôy Nhu Ngäc, 2001). KÕt qu¶ cña WVS cho thÊy phÇn lín thanh niªn thÝch lµm viÖc cho c¸c c«ng ty t− nh©n (81%) h¬n lµ c¸c c¬ quan nhµ n−íc (19%). B¸o c¸o nµy cho r»ng ®©y lµ sù thay ®æi ph¶n ¸nh nh÷ng thay ®æi vÒ kinh tÕ trong thËp kû qua (Rusell J. Dalton & ¤ng Thôy Nh− Ngäc, 2001). §iÒu tra SAVY còng cho thÊy ®èi víi thanh niªn, cã viÖc lµm æn ®Þnh lµ −u tiªn hµng ®Çu cña hä. Cã ®Õn 50% thanh niªn cho biÕt −íc väng sè 1 cña hä cho cuéc sèng t−¬ng lai lµ cã viÖc lµm æn ®Þnh vµ 23% cho biÕt muèn cã thu nhËp æn ®Þnh lµ −íc väng sè 2 cña hä. §©y lµ 2 −íc väng cho t−¬ng lai cã tû lÖ cao nhÊt (c¸c −íc väng kh¸c bao gåm gióp Ých cho ®Êt n−íc, h¹nh phóc nãi chung, cã gia ®×nh, lµm cha mÑ, 6 Cần lưu ý rằng trên 50% người trả lời ở nhóm tuổi 15-19 và khoảng một phần 3 người trả lời hiện không làm việc kiếm thu nhập (hầu hết các em trong nhóm tuỏi 15-19 và vẫn còn đi học) Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn Mét sè xu h−íng vµ th¸i ®é cña thanh niªn ViÖt Nam víi vÊn ®Ò viÖc lµm 46 vµ c¸c −íc väng kh¸c). Cã ®Õn 41% thanh niªn ®−îc hái coi cã viÖc lµm æn ®Þnh lµ −u tiªn hµng ®Çu cña hä khi ®−îc hái vÒ nh÷ng khuyÕn nghÞ mµ hä muèn gãp ý cho nhµ n−íc ®Ó n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cho thanh niªn. §iÒu nµy cho thÊy viÖc lµm æn ®Þnh ®ãng vai trß rÊt quan träng trong cuéc sèng cña thanh niªn. Sù hµi lßng víi c«ng viÖc Khi ®· cã viÖc lµm, ®a sè thanh niªn ®−îc hái trong ®iÒu tra SAVY hµi lßng víi c«ng viÖc hä ®ang lµm. Cã ®Õn 82% n÷ thanh niªn vµ 76% nam thanh niªn ®−îc hái cho biÕt hä hµi lßng víi c«ng viÖc ®ang lµm cña m×nh. Tû lÖ hµi lßng víi c«ng viÖc ë ®« thÞ cao h¬n ë n«ng th«n. MÆc dï ®a sè thanh niªn hµi lßng víi c«ng viÖc hiÖn t¹i, vÉn cßn nhiÒu thanh niªn kh«ng hµi lßng víi c«ng viÖc hiÖn t¹i cña m×nh. Trong ®iÒu tra SAVY cã ®Õn 22% thanh niªn kh«ng hµi lßng víi c«ng viÖc hiÖn t¹i cña m×nh vµ nhiÒu ng−êi trong sè hä ®ang t×m kiÕm c«ng viÖc kh¸c. Sù kh«ng hµi lßng víi c«ng viÖc cã xu h−íng ®Èy thanh niªn ra thÞ tr−êng lao ®éng t×m viÖc lµm kh¸c, ®iÒu lµm t¨ng thªm søc Ðp ®èi víi viÖc lµm míi vèn ®· rÊt c¨ng th¼ng. Nolwen Henaff vµ Jean-Yves Martin (Henaff and Martin, 2001) ®−a ra −íc tÝnh kho¶ng 60% nh÷ng ng−êi trªn 15 tuæi ®ang t×m viÖc hiÖn ®· cã mét c«ng viÖc. §iÒu nµy gîi ý r»ng sù thiÕu tho¶ m·n trong viÖc lµm lµ lý do chÝnh ®Ó t×m kiÕm viÖc lµm míi chø kh«ng ph¶i do thÊt nghiÖp hay do míi tham gia vµo thÞ tr−êng lao ®éng. Hä còng ®−a ra kÕt luËn r»ng thu nhËp thÊp vµ c«ng viÖc kh«ng æn ®Þnh lµ nh÷ng lý do chÝnh cho sù di ®éng viÖc lµm vÒ mÆt ®Þa lý còng nh− nghÒ nghiÖp. 3. VÊn ®Ò giíi Trong th¶o luËn nªu trªn chóng t«i ®· ®Ò cËp r¶i r¸c sù kh¸c biÖt theo giíi. ë ®©y, chóng t«i muèn l−u ý mét sè vÊn ®Ò giíi cÇn sù quan t©m ®Æc biÖt. Naila, TrÇn ThÞ V©n Anh vµ Vò M¹nh Lîi (Naila Kabeer, TrÇn ThÞ V©n Anh, vµ Vò M¹nh Lîi 2005) ®· chØ ra sù t¸ch biÖt vÒ giíi theo ngµnh nghÒ (sù t¸ch biÖt vÒ giíi theo chiÒu ngang cña c¬ cÊu nghÒ nghiÖp x· héi). Phô n÷ th−êng tËp trung lµm viÖc trong mét sè ngµnh nghÒ nh− y tÕ, gi¸o dôc, c¸c dÞch vô c¸ nh©n vµ gia ®×nh, b¸n hµng, trong khi nam giíi cã xu h−íng lµm nhiÒu nghÒ ®a d¹ng h¬n. Nh÷ng ®Þnh kiÕn giíi ®· khiÕn cho phô n÷ cã Ýt lùa chän viÖc lµm h¬n nam giíi. Cã c¶ sù mÊt c©n b»ng giíi theo chiÒu däc cña c¬ cÊu nghÒ nghiÖp x· héi. Trong mét ngµnh nghÒ cô thÓ, phô n÷ Ýt cã c¬ héi v−¬n lªn ®¶m nhËn c−¬ng vÞ l·nh ®¹o hay cã tiÕng nãi trong viÖc ra quyÕt ®Þnh cho c¬ së kinh tÕ. Mét trong nh÷ng trë ng¹i trong qu¸ tr×nh th¨ng tiÕn cña phô n÷ lµ sù kh¸c biÖt vÒ tuæi vÒ h−u gi÷a nam vµ n÷. §iÒu nµy kh«ng chØ ¶nh h−ëng tíi nh÷ng ng−êi ®ang nghØ h−u mµ cßn ¶nh h−ëng tíi viÖc tuyÓn dông vµ th¨ng tiÕn ë løa tuæi thÊp h¬n. NhiÒu c¬ së kinh tÕ tuyÓn dông nam vµ n÷ víi møc chªnh 5 tuæi nh− tuæi vÒ h−u. §iÒu t−¬ng tù còng x¶y ra ®èi víi c¸c tiªu chuÈn th¨ng tiÕn vµ cö ®i ®µo t¹o tiÕp trong qu¸ tr×nh c«ng t¸c. 4. Th¶o luËn vµ kÕt luËn Ph©n tÝch trªn ®©y cho thÊy mét sè ®Æc tr−ng trong lÜnh vùc viÖc lµm cña Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn Vò M¹nh Lîi 47 thanh niªn hiÖn nay. Tuæi tham gia lao ®éng ®ang cã xu h−íng gia t¨ng do thanh niªn ngµy cµng dµnh nhiÒu thêi gian cho viÖc häc hµnh tr−íc khi lËp nghiÖp h¬n. Tû lÖ thÊt nghiÖp ë ®« thÞ trong nhãm thanh niªn 15-24 cã chiÒu h−íng gi¶m m¹nh. Tuy nhiªn, vÊn ®Ò thÊt nghiÖp vµ thiÕu viÖc lµm trong thanh niªn ë n«ng th«n trë nªn ngµy cµng nghiªm träng h¬n. Mét trong nh÷ng gi¶i ph¸p tù ph¸t mµ thanh niªn lùa chän lµ di c− ra c¸c vïng ®« thÞ hay c¸c khu c«ng nghiÖp t×m viÖc lµm. Dßng di c− thanh niªn tõ n«ng th«n ra ®« thÞ vµ tõ n«ng th«n tíi c¸c khu c«ng nghiÖp gia t¨ng ®· ®em l¹i nhiÒu t¸c ®éng tÝch cùc ®èi víi vÊn ®Ò gi¶i quyÕt viÖc lµm cña thanh niªn, gãp phÇn n©ng cao thu nhËp vµ møc sèng cña nh÷ng gia ®×nh cã con em di c− ®i lao ®éng, ph¸t triÓn kinh tÕ vïng vµ nÒn kinh tÕ chung cña ®Êt n−íc. Song c¸c dßng di c− nµy còng ®Æt ra nhiÒu th¸ch thøc vÒ nhiÒu mÆt ®èi víi chÝnh ng−êi di c−, gia ®×nh hä, vµ vÊn ®Ò qu¶n lý x· héi. VÊn ®Ò di c− thanh niªn cÇn ®−îc tiÕp tôc nghiªn cøu thªm ®Ó gãp phÇn vµo viÖc x©y dùng chÝnh s¸ch ph¸t triÓn chung. Kh«ng cã sù thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ n©ng cao tr×nh ®é tay nghÒ cña thanh niªn theo thêi gian trong ph¹m vi c¶ n−íc. Mét sè vïng cã nhiÒu tiÕn bé trong ®µo t¹o nghÒ cho thanh niªn h¬n c¸c vïng kh¸c (§ång b»ng s«ng Hång, Duyªn h¶i miÒn Trung, vµ vïng §«ng Nam Bé). §iÒu nµy cho thÊy vÊn ®Ò ®µo t¹o nghÒ cho thanh niªn, nhÊt lµ thanh niªn n«ng th«n, vÉn ®ang lµ th¸ch thøc rÊt lín vµ cÇn ph¶i trë thµnh −u tiªn chÝnh s¸ch hµng ®Çu trong lÜnh vùc viÖc lµm. VÊn ®Ò b×nh ®¼ng giíi còng cÇn ®−îc quan t©m nhiÒu h¬n trong lÜnh vùc viÖc lµm. VÉn cã nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng giíi cã thÓ kh¾c phôc ®−îc trong c¬ héi viÖc lµm, th¨ng tiÕn, vµ møc tr¶ c«ng. Tõ gãc ®é ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, ®iÒu nµy cÇn ®−îc ®Æc biÖt l−u ý trong viÖc hoµn thiÖn m«i tr−êng thÓ chÕ, t¹o c¬ héi b×nh ®¼ng cho nam vµ n÷ trong lÜnh vùc viÖc lµm, t¹o ®iÒu kiÖn cho nam vµ n÷ thanh niªn ®ãng gãp vµo sù nghiÖp ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi t−¬ng xøng víi n¨ng lùc thùc tÕ cña hä mµ kh«ng bÞ nh÷ng ®Þnh kiÕn giíi bÊt b×nh ®¼ng ng¨n c¶n. Tµi liÖu tham kh¶o 1. Bé Y tÕ, Tæng côc Thèng kª, UNICEF, WHO, 2005: §iÒu tra Quèc gia vÒ VÞ thµnh niªn vµ Thanh niªn ViÖt Nam. Hµ Néi. 2. Dalton, Russell J. vµ ¤ng Thôy Nhu Ngäc: C«ng chóng ViÖt Nam trong giai ®o¹n chuyÓn tiÕp. §iÒu tra Gi¸ trÞ ThÕ giíi: ViÖt Nam 2001. 2001. University of California, Irvine, Center for the Study of Democracy. 3. Henaff, Nolwen and Jean-Yves Martin, 2001: Lao ®éng, viÖc lµm vµ nguån nh©n lùc ë ViÖt Nam 15 n¨m ®æi míi. Nxb ThÕ giíi. Hµ Néi. 4. Naila Kabeer, TrÇn ThÞ V©n Anh, Vò M¹nh Lîi, 2005: ChuÈn bÞ cho tu¬ng lai: C¸c chiÕn l−îc −u tiªn nh»m thóc ®Èy b×nh ®¼ng giíi ë ViÖt Nam. Hµ Néi: UNDP vµ WB Vietnam. 5. Tæng côc Thèng kª, 2004: KÕt qu¶ ®iÒu tra møc sèng hé gia ®×nh n¨m 2002. Nxb Thèng kª. Hµ Néi. 6. Tæng côc Thèng kª, 2005: §iÒu tra di c− ViÖt Nam n¨m 2004: Nh÷ng kÕt qu¶ chñ yÕu. Nxb Thèng kª. Hµ Néi. 7. Tæng côc Thèng kª, 2006: §éng th¸i vµ thùc tr¹ng kinh tÕ-x· héi 2001-2005. Nxb Thèng kª. Hµ Néi. Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn