Một số vấn đề đặt ra đối với việc bảo tồn văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số gắn với chuyển đổi nghề - Nguyễn Thị Hiếu

Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN 95Ngày nhận bài: 12/7/2017; Ngày phản biện: 5/8/2017; Ngày duyệt đăng: 20/8/2017(1) Học viện Dân tộc; e-mail: nguyenthihieu@cema.gov.vn Việc bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa gắn với chuyển đổi nghề của các dân tộc thiểu số (DTTS) luôn được Đảng, Nhà nước và cả hệ thống chính trị quan tâm. Đảng, Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống gắn với chuyển đổi nghề của các dân tộc trong đó có DTTS. Điển hình như: Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, Đề án “Bảo tồn, phát triển văn hóa các DTTS Việt Nam đến năm 2020” của Chính phủ. Bộ VHTT&DL đã phê duyệt dự án “Gắn kết phát triển kinh tế và bảo tồn, phát triển văn hóa các dân tộc thiểu số” đến năm 2020 với kinh phí hơn 54 tỷ đồng. Xuất phát từ chủ trương, chính sách của Đảng, Bộ văn hóa thể thao và Du lịch đã triển khai và đầu tư nhiều chương trình, dự án, đề tài nghiên cứu khoa học về bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống và đã đạt được những kết quả đáng ghi nhận. Những chủ trương, chính sách về bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống các DTTS gắn với chuyển đổi nghề nhằm phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc đã có nhiều tác động tích cực đến sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước nói chung và đối với vùng DTTS và miền núi nói riêng, góp phần nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho đồng bào các dân tộc. Các mô hình chuyển đổi nghề gắn với bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống đã góp phần thúc đẩy kinh tế - xã hội địa phương phát triển theo hướng công nghiệp hóa, hiện đại hóa, nâng cao mức sống cho đồng bào các DTTS. Đồng thời, nâng cao thu nhập cho cộng đồng và thúc đẩy các ngành nghề, dịch vụ khác ở địa phương phát triển. Việc chuyển đổi nghề gắn với bảo tồn văn hóa đúng hướng đã và sẽ góp phần thay đổi diện mạo về đời sống kinh tế - xã hội của đồng bào và góp phần tích cực vào chương trình giảm nghèo của địa phương, vừa bảo tồn và phát huy có hiệu quả giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc.Thực tế cho thấy, nhiều mô hình nghề mới đã nâng cao đời sống cho đồng bào, góp phần xóa đói, giảm nghèo cho người dân. Điển hình tỉnh Lào Cai là tỉnh nhiều năm qua đã hình thành các mô hình du lịch trên cơ sở tiềm năng phát triển du lịch của tỉnh. Mô hình này đã khai thác tài nguyên du lịch của núi rừng Tây Bắc. Việc chuyển đổi nghề gắn với bảo tồn giá trị văn hóa truyền thống đã góp phần giải quyết việc làm, tăng thu nhập cho người lao động. Trong thời gian qua, nhiều mô hình chuyển đổi nghề ở vùng DTTS đã góp phần giải quyết việc làm cho đội ngũ lao động, nhất là lao động phổ thông đang bị dư thừa. Mô hình du lịch ở Sa Pa, Lào Cai đã giải quyết được lực lượng lao động dư thừa tại thị trấn Sa Pa và các địa phương vùng lân cận. Bên cạnh những thành tựu đã đạt được, thì việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA ĐỐI VỚI VIỆC BẢO TỒN VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG CÁC DÂN TỘC THIỂU SỐ GẮN VỚI CHUYỂN ĐỔI NGHỀ * Nguyễn Thị Hiếu(1) Bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống gắn với chuyển đổi nghề ở nước ta nói chung và đối với các dân tộc thiểu số nói riêng là một trong những chủ trương lớn của Đảng và Nhà nước ta. Trong những năm qua, Việt Nam đã ban hành một số chủ trương, chính sách về bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số gắn với chuyển đổi nghề nhằm phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc phục vụ sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội, góp phần nâng cao đời sống cho đồng bào các dân tộc. Nhiều địa phương trong cả nước đã triển khai các mô hình chuyển đổi nghề gắn với phát huy các giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số. Cũng chính trong quá trình đó, nhiều giá trị văn hóa của các dân tộc thiểu số đã được phát huy và đang có nhiều biến đổi, theo cả chiều hướng tích cực và tiêu cực, đặt ra nhiều vấn đề cần quan tâm giải quyết. Từ khóa: Bảo tồn văn hóa; bảo tồn văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số gắn với chuyển đổi nghề; bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống. Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN 96 Số 19 - Tháng 9 năm 2017 các DTTS gắn với chuyển đổi nghề cũng còn đặt ra nhiều vấn đề cần giải quyết. Thứ nhất, đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào các DTTS vẫn còn nhiều khó khăn, mức sống thấp, mức hưởng thụ giá trị văn hóa còn thấp. Hiện nay, điều kiện cuộc sống của nhân dân vùng đồng bào DTTS, vùng biên giới còn gặp nhiều khó khăn, dân cư sinh sống chủ yếu ở vùng sâu, vùng xa, giao thông không thuận tiện, tỷ lệ hộ thuộc diện đói nghèo tương đối cao Vì vậy, khả năng tự bảo tồn, phát huy văn hóa truyền thống của đồng bào rất hạn chế. Nhiều dân tộc bị mai một hoặc bị mất hẳn một số giá trị văn hóa truyền thống, như tiếng nói, chữ viết, trang phục Nhiều giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào chưa được bảo tồn, phát huy đúng mức và đang đứng trước nguy cơ bị phai nhạt, mất dần bản sắc văn hóa tộc người, cá biệt có dân tộc đã không còn tồn tại mô hình cư trú, bản làng truyền thốngTrong khi đó, thực tiễn cho thấy muốn bảo tồn được giá trị văn hóa truyền thống thì đầu tiên phải giải quyết được vấn đề nhu cầu đời sống của người dân. Thứ hai, việc bảo tồn và phát triển văn hóa DTTS gắn với chuyển đổi nghề hiện nay chưa đảm bảo mối quan hệ hài hòa giữa bảo tồn, phát huy và chuyển đổi. Hiện nay, giữa công tác bảo tồn các giá trị văn hóa và công tác chuyển đổi nghề chưa có sự thống nhất. Có nhiều mô hình chuyển đổi nghề có nguy cơ làm mất đi giá trị văn hóa truyền thống, mất đi không gian cổ xưa của làng xã, phá vỡ và đứt gãy các thiết chế văn hóa truyền thống. Một số mô hình chuyển đổi cứng nhắc sẽ nảy sinh những nguy cơ biến các giá trị văn hóa thành sản phẩm thương mại, sản phẩm du lịch vì lợi nhuận. Nhiều không gian văn hóa của làng quê bị biến thành nơi trưng bày bảo tàng. Chủ nhân của những nền văn hóa cổ, từ những người thừa kế trở thành những người trông nom và giới thiệu di sản văn hóa. Nguy hiểm hơn, còn nảy sinh mâu thuẫn, đối kháng gia tăng giữa nhu cầu tự nhiên của cộng đồng dân cư và đòi hỏi về bảo tồn; mâu thuẫn giữa quyền lợi thực tế của người dân với kinh doanh du lịch; mâu thẫu giữa bảo tồn và phát triển Thứ ba, do tác động của việc chuyển đổi nghề đã làm xuất hiện xu hướng xa rời bản sắc văn hóa và dẫn đến hiện tượng đứt gãy văn hóa. Xu hướng này hiện nay ngày càng diễn ra mạnh mẽ ở vùng DTTS, nhất là ở các cộng đồng có số dân rất ít người, những vùng điều kiện phát triển kinh tế - xã hội khó khăn. Nhiều làng xã truyền thống hiện đang phải đối mặt với sự mất mát các giá trị di sản truyền thống một cách nhanh chóng trước các tác động của một số mô hình chuyển đổi nghề không hợp lý. Các nghề truyền thống như dệt vải, thổ cẩm, đan lát còn rất ít hoặc đã mất hẳn. Các lễ hội tiêu biểu, đặc sắc của các dân tộc ngày càng ít được tổ chức và bị mai một dần. Cộng đồng các dân tộc rất ít người tại các thôn, bản không còn lưu giữ được các lễ hội truyền thống của dân tộc mình. Ở nhiều nơi, các dân tộc rất ít người chịu ảnh hưởng bởi phong tục tập quán, lễ hội của các dân tộc khác sống trên địa bàn. Thứ tư, hiện nay nhiều giá trị văn hóa ở vùng DTTS đang còn ở dạng tiềm năng, chưa được khai thác, chuyển đổi thành nghề truyền thống để nâng cao đời sống cho cộng đồng. Vùng dân tộc và miền núi ở nước ta bên cạnh những khó khăn, thì cũng có nhiều tiềm năng để phát triển, chứa đựng nhiều giá trị văn hóa mang đậm đà bản sắc của các dân tộc, tạo nên một bức tranh đa màu sắc về văn hóa trên tất cả các lĩnh vực. Tuy nhiên, hầu hết vẫn còn tồn tại ở dạng tiềm năng, chưa được khai thác thành các nghề truyền thống, thành du lịch cộng đồng mà chủ yếu đồng bào làm nghề nông; rất ít vùng phát triển các làng nghề, hoặc các nghề thủ công truyền thống. Nên kinh tế phát triển chậm, đời sống của đồng bào khó khăn. Các nghề truyền thống như dệt vải, thổ cẩm, đan lát là những giá trị văn hóa gắn với đặc trưng của từng dân tộc, là một lợi thế để phát triển kinh tế - xã hội ở địa phương, nhưng rất ít địa phương khai thác để phát triển thành một nghề. Thứ năm, việc phát huy các giá trị văn hóa truyền thống gắn với chuyển đổi nghề chưa được quan tâm, đầu tư đúng mức. Đảng và nhà nước ta cũng đã có một số chủ trương, chính sách thực hiện chuyển đổi nghề gắn với việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống các dân tộc. Tuy nhiên, vấn đề này chưa được các địa phương quan tâm và kết quả triển khai thực hiện chưa tốt. Việc triển khai còn nhiều bất cập, manh mún, chưa có quy hoạch tổng thể cho một vùng. Hiện nay, nhận thức của các cấp, các ngành về vị trí, vai trò của việc bảo tồn, phát triển văn hóa gắn với chuyển đổi nghề ở vùng đồng bào DTTS nhiều lúc, nhiều nơi còn chưa đúng, chưa thật đầy đủ, chưa thống nhất cao; Việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số gắn với chuyển đổi nghề đã được thể chế hoá, nhưng từ văn bản đến hiện thực vẫn còn Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN 97Số 19 - Tháng 9 năm 2017 nhiều khoảng cách mà nguyên nhân là thiếu sự tương thích giữa bảo vệ, giữ gìn các giá trị văn hóa truyền thống với chuyển đổi nghề. Điều này có nguyên nhân sâu xa từ chỗ chưa có sự đồng thuận của những chủ thể văn hóa. Đội ngũ cán bộ làm công tác tham mưu lĩnh vực này ở miền núi, vùng DTTS còn rất thiếu, trình độ không đồng đều, nhiều nơi còn rất yếu, không đáp ứng được yêu cầu công tác trong tình hình mới. Nghiên cứu lý luận còn thiếu khả năng dự báo và định hướng; chưa làm rõ nhiều vấn đề có liên quan đến văn hoá, đặc biệt là văn hoá các DTTS trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, trong việc xác định những giá trị truyền thống cũng như hệ giá trị mới cần xây dựng, trong việc xử lý các mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế, bảo tồn và phát triển, văn hoá và kinh tế Những hạn chế xuất phát bởi các nguyên nhân sau: Do sự quan tâm của các ngành, các cấp về bảo tồn và phát triển văn hóa gắn với chuyển đổi nghề chưa thật sự sâu sát, đồng bộ; văn hoá truyền thống của các dân tộc chưa được kiểm kê, đánh giá đầy đủ; công tác bảo tồn, trùng tu, quản lý và phát huy giá trị văn hoá truyền thống chưa được quan tâm đúng mức; cơ sở vật chất và phương tiện phục vụ hoạt động văn hoá cho đồng bào vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới còn thiếu thốn; việc thể chế hoá các văn bản quản lý, một số cơ chế chính sách trong lĩnh vực văn hoá còn nhiều bất cập; lực lượng cán bộ làm công tác sáng tác, nghiên cứu khoa học còn thiếu; mức hưởng thụ văn hoá của nhân dân các dân tộc vùng cao, vùng sâu, vùng xa còn thấp; công tác chuyển đổi nghề còn nhiều khó khăn và bất cập Trước những vấn đề nêu trên, trong thời gian tới, chúng ta cần tiếp tục thực hiện tốt một số giải pháp sau: - Một là, nâng cao nhận thức cho các cấp, các ngành, người dân trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa gắn với chuyển đổi nghề, thực hiện tốt nhiệm vụ bảo tồn và chuyển đổi nghề với sự phát triển kinh tế - xã hội trong chiến lược phát triển bền vững của quốc gia và địa phương. Phải huy động sức mạnh của cả hệ thống chính trị và toàn dân nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa dân tộc truyền thống gắn với chuyển đổi nghề; động viên, khích lệ sáng tạo các giá trị văn hóa mới, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, làm giàu bản sắc văn hóa dân tộc. Cấp ủy, chính quyền địa phương phải giải quyết hài hòa giữa bảo tồn, phát huy di sản văn hóa dân tộc với phát triển kinh tế - xã hội; tôn vinh các giá trị văn hóa dân tộc để giáo dục truyền thống yêu nước, lòng tự hào dân tộc, ý thức trách nhiệm, góp phần tăng cường sức mạnh khối đại đoàn kết toàn dân tộc. - Hai là, cần phải phát huy vai trò của cộng đồng trong việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống gắn với chuyển đổi nghề. Bởi vì cộng đồng là chủ thể sáng tạo ra những giá trị văn hóa, là nhân tố quyết định trong quá trình quản lý, bảo tồn và phát huy giá trị di tích vì vậy cần phải tạo ra sự gắn kết giữa cộng đồng và giá trị văn hóa. Đồng thời, cần tuyên truyền cho người dân thấy rõ giá trị văn hóa truyền thống để họ tự hào về những giá trị mà cha ông đã để lại. Đồng thời, cũng cần có cơ chế chính sách kinh tế -xã hội cụ thể phù hợp, từ dạy nghề, hỗ trợ chuyển đổi nghề, tạo công ăn việc làm đến tổ chức các hoạt động dịch vụ du lịch, nghề truyền thống, sản phẩm truyền thống của địa phương đem lại thu nhập cho người dân. - Ba là, xây dựng các mô hình bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa gắn với việc chuyển đổi nghề trong chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của các vùng DTTS và miền núi, trong chương trình phát triển quốc gia và địa phương. Các mô hình chuyển đổi nghề gắn với bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống phải phù hợp với thực tiễn phát triển ở địa phương, đặc biệt phải bảo tồn và phát huy được những phong tục, tập quán, giá trị văn hóa truyền thống của từng địa phương. Đặc biệt, mô hình chuyển nghề đó phải vừa bảo tồn và vừa phát huy được giá trị văn hóa của địa phương. Khi xây dựng mô hình, phải phát huy vai trò chủ thể của người dân tham gia vào các chương trình, dự án, mô hình bảo tồn, phát triển văn hóa truyền thống gắn với chuyển đổi nghề trên địa bàn. Khuyến khích, đa dạng các mô hình chuyển đổi nghề gắn với bảo tồn và phát triển văn hóa của đồng bào DTTS, như: mô hình phát triển nghề thủ công, du lịch tìm hiểu văn hóa bản địa, du lịch trải nghiệm...; các dịch vụ ăn uống, nhà nghỉ cộng đồng. - Bốn là, cần chú trọng yếu tố thị trường trước khi tiến hành chuyển đổi nghề ở các địa phương. Hình thành và kết nối thị trường tiêu thụ sản phẩm cho các mô hình chuyển đổi nghề. Kết nối với các thị trường giữa các vùng đồng bào DTTS với các thị trường tại địa phương, để tiêu thụ sản phẩm của các nghề. Đa dạng hóa các sản phẩm du lịch về văn hóa của đồng bào DTTS, nhất là các sản phẩm văn hóa có giá trị về văn hóa và kinh tế. Tăng cường công tác truyền thông, quảng bá, xúc tiến du lịch để giới thiệu những sản Tạp chí Nghiên cứu Dân tộc VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VÀ PHÁT TRIỂN 98 Số 19 - Tháng 9 năm 2017 phẩm văn hóa đặc sắc của đồng bào vùng DTTS. Tăng cường công tác tuyên truyền với người dân, khách du lịch nhằm nâng cao nhận thức, ý thức tự giác, tinh thần tự hào dân tộc đối với các giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào DTTS. - Năm là, nâng cao chất lượng về nguồn nhân lực, đáp ứng yêu cầu đặt ra của việc chuyển đổi nghề gắn với bảo tồn văn hóa truyền thống. Xây dựng chính sách ưu tiên về đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ văn hóa, thể thao và du lịch vùng DTTS, nhất là đối với cán bộ trẻ để từng bước hoàn thiện, nâng cao chất lượng đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa ở địa phương. Tăng cường năng lực của các chủ thể văn hóa, nhất là các nghệ nhân, người có uy tín trong cộng đồng thông qua hoạt động bồi dưỡng, tập huấn, hướng dẫn của các chuyên gia. - Sáu là, các cấp, các ngành cần tiếp tục quán triệt sâu sắc và triển khai thực hiện có hiệu quả các nghị quyết, chỉ thị của Đảng, Nhà nước về công tác dân tộc và chính sách dân tộc. Trong đó, trọng tâm là Nghị quyết Đại hội lần thứ XII của Đảng, Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (Khóa XI) về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, Nghị quyết số 24-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (Khóa IX) về công tác dân tộc. Cùng với đó, phải nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động văn hóa, gắn các hoạt động văn hóa với phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh và xây dựng nông thôn mới; từng bước thu hẹp khoảng cách thụ hưởng văn hóa giữa các vùng miền, giữa các giai tầng xã hội, giữa thành thị và nông thôn, giữa đồng bằng và miền núi, vùng sâu, vùng xa. * Bài viết là kết quả nghiên cứu của đề tài cấp cơ sở: “Nghiên cứu luận cứ khoa học về bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống của các dân tộc thiểu số gắn với chuyển đổi nghề giai đoạn 2018-2025”, Học viện Dân tộc, năm 2017. Tài liệu tham khảo [1] Huy Cận, “Suy nghĩ về bản sắc văn hóa dân tộc, NXB. Chính trị Quốc gia, Hà nội, 1994; [2] Phạm Văn Đồng, Văn hóa và đổi mới, NXB. Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 1995; [3] Lương Việt Hải, Văn hóa, triết lý và triết học, Tạp chí Triết học, số 10/2008; [4] Đỗ Huy- Trường Lưu, Bản sắc dân tộc của văn hóa (Viện Văn hóa, 1994); [5] Nguyễn Huy Hoàng, Triết học - Văn hóa giá trị và con người, Viện Văn hóa & NXB. Văn hóa - Thông tin, Hà nội, 2003 ; [6] Vũ Đức Khiển, Văn hóa với tư cách là một khái niệm triết học và vấn đề xác định bản sắc văn hóa dân tộc, Tạp chí Triết học, số 4/2000; [7] Phan Ngọc, Văn hóa Việt Nam và cách tiếp cận mới, NXB. Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2003; [8] Lê Ngọc Thắng- Lâm Bá Nam, Bản sắc văn hóa các dân tộc Việt Nam, NXB. Văn hóa Dân tộc, 1993 ; [9] Trần Ngọc Thêm (2001), Tìm về bản sắc văn hóa Việt Nam, NXB. Thành phố Hồ Chí Minh; [10] Lê Ngọc Trà, Văn hóa Việt Nam đặc trưng và tiếp cận, NXB. Giáo dục Hà Nội, 2003. SOME ISSUES RELATED TO ETHNIC CULTURE PROTECTION OF ETHNIC MINORITY ASSOCIATED WITH VOCATIONAL CHANGES Abstract: Conservation of traditional cultural values associated with vocational change in our country in general and for ethnic minorities in particular is one of the great undertakings of our Party and State. Over the years, Vietnam has issued a number of policies and guidelines for the preservation of traditional cultural values of ethnic minorities associated with job change in order to promote the traditional cultural values of the people. To serve the cause of socio-economic development, contributing to raising the living standards of ethnic minority people, many localities throughout the country have implemented the model of vocational change associated with the promotion of traditional cultural values of ethnic minorities. It is in this process that many of the cultural values of ethnic minorities have been developed and are undergoing major changes, both positive and negative, which pose a number of issues of concern. . Keywords: Preservation of culture; preserving the traditional culture of ethnic minorities associated with job change; preserving traditional cultural values.