Một số khái niệm và lý thuyết xã hội học - Trương Văn vỹ

46♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N 1. Khaái niïåm sûå kiïån xaä höåi Theo E. Durkheim, àöëi tûúång nghiïn cûáu cuãa Xaä höåi hoåc laâ caác sûå kiïån xaä höåi (social facts). Khaái niïåm sûå kiïån xaä höåi àûúåc hiïíu vúái 2 nghôa cú baãn nhû sau: a) - Caác sûå kiïån xaä höåi coá tñnh "vêåt chêët". Vñ duå: nhoám ngûúâi, dên cû, töí chûác xaä höåi, thiïët chïë xaä höåi vúái têët caã caác àùåc àiïím vaâ chêët lûúång cuãa noá; b) - Caác sûå kiïån xaä höåi coá tñnh "phi vêåt chêët". Vñ duå: hïå thöëng giaá trõ, chuêín mûåc, phong tuåc, têåp quaán xaä höåi, "moåi caách laâm" - sûå kiïån phi vêåt chêët göìm caã caác sûå kiïån àaåo àûác (moral facts), tûác laâ caác caách thûác haânh àöång, suy nghô vaâ traãi nghiïåm maâ caác caá nhên nhêåp têm àûúåc khi cuâng chung söëng trong xaä höåi. Nöåi dung khaái niïåm sûå kiïån xaä höåi coá thïí gêy ra sûå hiïíu lêìm rùçng àöëi tûúång nghiïn cûáu cuãa Xaä höåi hoåc rêët giöëng vúái Têm lyá hoåc do noá noái túái caác khña caånh khaác nhau cuãa haânh vi con ngûúâi, göìm haânh àöång, tû duy vaâ tònh caãm. Àïí traánh hiïíu lêìm nhû vêåy, E. Durkheim luön nhêën maånh sûå khaác nhau giûäa yïëu töë "xaä höåi" vaâ yïëu töë "sûå vêåt" cuãa àöëi tûúång nghiïn cûáu cuãa Xaä höåi hoåc. E. Durkheim chuã trûúng baác boã caách tiïëp cêån Têm lyá hoåc caá nhên vaâ caã triïët hoåc tûå biïån, giaáo àiïìu àïí xêy dûång khoa hoåc Xaä höåi hoåc trong viïåc giaãi thñch haânh vi con ngûúâi vaâ sûå kiïån xaä höåi. Theo E. Durkheim, nhû laâ sûå kiïån vêåt chêët, caác sûå kiïån xaä höåi töìn taåi úã bïn ngoaâi caá nhên vaâ coá sûác maånh aáp àùåt, cûúäng chïë àöëi vúái caá nhên. Àöëi vúái haânh vi cuãa con ngûúâi, sûå kiïån xaä höåi àûúåc hiïíu nhû laâ "nhûäng caái khuön maâ chuáng ta cêìn phaãi àöí caác haânh àöång cuãa chuáng ta vaâo àoá" àïí àuác thaânh tûâng kiïíu haânh àöång, tûâng kiïíu ûáng xûã nhêët àõnh. Sûå kiïån xaä höåi thïí hiïån úã caách thûác haânh àöång, tû duy vaâ caãm giaác, nhûäng caách thûác àoá töìn taåi úã bïn ngoaâi, àöåc lêåp, khaách quan àöëi vúái caá nhên vaâ coá sùén möåt khaã nùng cûúäng chïë haânh vi caá nhên vaâ àûúåc aáp àùåt cho caác caá nhên. Thuêåt ngûä "xaä höåi" àûúåc duâng àïí chó möåt loaåi hiïån tûúång khöng nùçm trong bêët kyâ möåt phaåm vi hay möåt sûå kiïån naâo àoá cêëu taåo nïn xaä höåi. Àiïìu naây tûúng tûå nhû trûúâng húåp cuãa nûúác: caác àùåc àiïím cuãa nûúác khöng coá úã tûâng nguyïn töë H vaâ O taåo thaânh nûúác (H2O). Quan niïåm cuãa E. Durkheim vïì sûå kiïån xaä höåi coá àiïím naâo àoá giöëng vúái quan niïåm duy vêåt biïån chûáng Macxit vïì sûå töìn taåi khaách quan cuãa sûå kiïån vêåt chêët khöng phuå thuöåc vaâo yá muöën chuã quan cuãa con ngûúâi, mùåc duâ caác caá nhên laâ nhûäng àún võ, böå phêån cêëu thaânh xaä höåi. Vïì caác àùåc àiïím vaâ tñnh chêët cuãa sûå kiïån xaä höåi, E. Durkheim chó ra caác àùåc trûng cú baãn cuãa sûå kiïån xaä höåi nhû sau: a) - Thûá nhêët, tñnh khaách quan. Sûå kiïån xaä höåi phaãi laâ nhûäng gò úã bïn ngoaâi MÖÅT SÖË KHAÁI NIÏÅM VAÂ LYÁ THUYÏËT XAÄ HÖÅI HOÅC CUÃA EMILE DURKHEIM. Trûúng Vùn Vyä* * TS., Khoa Ngûä vùn Nga, Trûúâng Àaåi hoåc KHXH&NV-ÀHQG-TP.HCM K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦47 caá nhên. Àiïìu naây thïí hiïån úã chöî caác caá nhên khöng chó sinh ra trong möi trûúâng àaä coá sùén caác sûå kiïån nhû laâ caác thiïët chïë xaä höåi, cêëu truác xaä höåi, chuêín mûåc, giaá trõ, niïìm tin... Khöng nhûäng thïë, caác caá nhên coân phaãi hoåc têåp, tiïëp thu, chia seã vaâ tuên thuã caác chuêín mûåc, giaá trõ xaä höåi, tûác laâ caác sûå kiïån xaä höåi. Ngay caã khi caác caá nhên tñch cûåc chuã àöång taåo nïn hay biïën àöíi caác thaânh phêìn cuãa cêëu truác xaä höåi, caác chuêín mûåc, caác giaá trõ, caác quy tùæc xaä höåi thò têët caã nhûäng caái àoá àïìu coá thïí trúã thaânh caác sûå kiïån xaä höåi, tûác laâ trúã thaânh hiïån thûåc, coá cuöåc söëng riïng cuãa noá úã bïn ngoaâi caá nhên, àöåc lêåp vúái yá muöën chuã quan cuãa möîi caá nhên; b) - Thûá hai, tñnh phöí biïën. Caác sûå kiïån xaä höåi bao giúâ cuäng laâ sûå kiïån chung, phöí biïën, phöí quaát àöëi vúái nhiïìu caá nhên. Nghôa laâ sûå kiïån xaä höåi laâ caái cöång àöìng xaä höåi cuâng chia seã, chêëp nhêån, coi chuáng nhû laâ cuãa mònh, cuãa "chuáng ta", sûå kiïån xaä höåi laâ phöí biïën àöëi vúái moåi thaânh viïn trong xaä höåi; c) - Thûá ba, tñnh cûúäng chïë. Sûå kiïån xaä höåi bao giúâ cuäng coá sûác maånh kiïím soaát, thêåm chñ haån chïë, kiïìm chïë, gêy aáp lûåc àöëi vúái haânh àöång vaâ haânh vi cuãa caác caá nhên. Chùèng haån, trong xaä höåi coá nhûäng quy àõnh, nhûäng giúái haån nïëu vi phaåm thò bõ trûâng phaåt. Caác àiïìu khoaãn luêåt laâ nhûäng vñ duå rêët roä vïì àùåc trûng naây cuãa sûå kiïån xaä höåi. Qua àoá thêëy rùçng E. Durkheim coi sûå kiïån xaä höåi coá vai troâ quyïët àõnh àöëi vúái àúâi söëng con ngûúâi. Mùåc duâ sûå kiïån xaä höåi töìn taåi úã bïn ngoaâi caá nhên, chung cho caã xaä höåi, nhûng laåi coá khaã nùng kiïím soaát, cûúäng chïë haânh àöång xaä höåi tûâ bïn trong möîi caá nhên. Àiïìu naây coá veã rêët phi lyá nhûng thûåc ra úã àoá coá möëi quan hïå biïån chûáng giûäa caái chung vaâ caái riïng. Tûâ goác àöå Xaä höåi hoåc, àïí giaãi thñch hiïån tûúång naây cêìn nùæm vûäng cú chïë "xaä höåi hoáa caá nhên", cú chïë "höåi nhêåp", cú chïë "nhêåp têm", goåi ngùæn goån laâ cú chïë bùæt chûúác, hoåc têåp theo àoá caá nhên lônh höåi caác chuêín mûåc, caác quy tùæc xaä höåi laâ nhûäng quy àõnh tûâ bïn ngoaâi thaânh nhûäng àiïìu têm niïåm, quy àõnh bïn trong. Àöìng thúâi, thöng qua cú chïë "khaách thïí hoáa" nhûäng gò àaä hêëp thuå tûâ xaä höåi àûúåc hiïån hònh trong nhûäng haânh vi, hoaåt àöång cuå thïí cuãa caá nhên, cuãa cöång àöìng. Têm lyá hoåc vaâ Xaä höåi hoåc giöëng vaâ khaác nhau úã chöî naây. Caác nhaâ Têm lyá hoåc vaâ Xaä höåi hoåc àïìu giöëng nhau úã chöî cuâng quan têm nghiïn cûáu caác sûå kiïån xaä höåi, vñ duå haânh vi xaä höåi cuãa con ngûúâi. Àiïím giao kïët cuãa Têm lyá hoåc vaâ Xaä höåi hoåc laâ vuâng ranh giúái chuyïín àöíi giûäa caái bïn trong vaâ caái bïn ngoaâi, giûäa caái caá nhên vaâ caái xaä höåi. Àiïìu naây thïí hiïån khaá roä qua nhûäng khaái niïåm cú baãn nhû xaä höåi hoáa, haânh àöång xaä höåi àûúåc caã Xaä höåi hoåc vaâ Têm lyá hoåc rêët quan têm. Nhûng àiïím khaác nhau laâ úã chöî, Têm lyá hoåc chuã yïëu quan têm túái nhûäng sûå kiïån xaãy ra bïn trong caá nhên, thïë giúái bïn trong cuãa möîi caá nhên, coân Xaä höåi hoåc têåp trung vaâo nghiïn cûáu caác sûå kiïån trong hiïån thûåc khaách quan, trong thïë giúái bïn ngoaâi caá nhên, "sûå kiïån xaä höåi". 2. Khaái niïåm àoaân kïët xaä höåi Khaái niïåm àoaân kïët xaä höåi (social solidarity) cuãa E. Durkheim coá nöåi dung gêìn giöëng vúái khaái niïåm höåi nhêåp xaä höåi àang àûúåc sûã duång röång raäi hiïån nay. E. Durkheim àaä duâng khaái niïåm naây àïí chó ra caác möëi quan hïå giûäa caá nhên vaâ xaä höåi, giûäa caác caá nhên vúái nhau, giûäa caá nhên vaâ nhoám xaä höåi. Nïëu khöng coá sûå àoaân kïët xaä höåi thò caác caá nhên riïng leã, biïåt lêåp khöng thïí taåo thaânh xaä höåi vúái tû caách laâ möåt chónh thïí hïå thöëng xaä höåi. E. Durkheim lêìn àêìu tiïn àûa ra khaái niïåm naây àïí giaãi quyïët möåt trong nhûäng cêu hoãi nghiïn cûáu cú baãn cuãa Xaä höåi hoåc nïu ra trong cuöën "Phên cöng lao àöång trong xaä höåi". Àoá laâ "taåi sao caác caá nhên trong khi àang trúã nïn tûå chuã hún, laåi phuå thuöåc nhiïìu hún vaâo xaä höåi?". Khi traã lúâi cêu hoãi naây, E. Durkheim àaä phên biïåt möåt hònh thûác cú baãn cuãa sûå àoaân kïët xaä höåi laâ àoaân kïët cú hoåc vaâ àoaân kïët hûäu cú, tûúng ûáng vúái hai loaåi xaä höåi laâ xaä höåi kiïíu (àoaân kïët) cú hoåc vaâ xaä höåi kiïíu (àoaân kïët) hûäu cú. E. Durkheim vêån duång nhûäng khaái niïåm àoaân kïët xaä höåi àïí giaãi thñch caác hiïån tûúång xaä höåi nhû laâ sûå phên cöng lao àöång, sûå tûå tûã, tön giaáo vaâ nhiïìu sûå kiïån xaä höåi khaác vúái caác biïíu hiïån bònh thûúâng vaâ dõ biïåt, bêët bònh thûúâng cuãa chuáng. Öng khöng nhûäng phaát hiïån ra nguyïn nhên maâ coân phên tñch chûác nùng, hïå quaã vaâ möëi quan hïå cuãa caác hiïån tûúång àoá àöëi vúái viïåc duy trò, cuãng cöë sûå àoaân kïët xaä höåi, tûác laâ sûå trêåt tûå xaä höåi vaâ sûå biïën àöíi xaä höåi. 3. Caác kiïíu àoaân kïët xaä höåi vaâ phên loaåi xaä höåi Dûåa vaâo kiïíu àoaân kïët xaä höåi, E. Durkheim 48♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N phên biïåt Xaä höåi àoaân kïët cú hoåc vaâ Xaä höåi àoaân kïët hûäu cú. Kiïíu àoaân kïët xaä höåi cú hoåc (hay Kiïíu àoaân kïët maáy moác) laâ kiïíu àoaân kïët xaä höåi dûåa trïn sûå giöëng nhau, sûå thuêìn nhêët cuãa caác giaá trõ, caác niïìm tin, tñn ngûúäng, phong tuåc, têåp quaán. Caác caá nhên chûa khu biïåt hoáa vaâ gùæn boá vúái nhau chuã yïëu dûåa trïn cú súã cuâng chia seã nhûäng giaá trõ tinh thêìn chung, trïn cú súã cuãa sûå kiïìm chïë maånh meä tûâ phña xaä höåi vaâ loâng trung thaânh cuãa caá nhên àöëi vúái truyïìn thöëng, têåp tuåc vaâ quan hïå gia àònh. Sûác maånh cuãa yá thûác têåp thïí coá khaã nùng chi phöëi vaâ àiïìu chónh suy nghô, tònh caãm, haânh àöång cuãa caác caá nhên. Trong xaä höåi kiïíu maáy moác, quyïìn tûå do caá nhên, tinh thêìn tûå chuã vaâ tñnh àöåc àaáo cuãa caá nhên laâ khöng quan troång, thêåm chñ bõ àeâ neán, bõ triïåt tiïu. Xaä höåi gùæn kïët kiïíu cú hoåc thûúâng coá quy mö nhoã, nhûng yá thûác cöång àöìng cao, caác chuêín mûåc chùåt cheä, luêåt phaáp mang tñnh cûúäng chïë. Kiïíu àoaân kïët hûäu cú (hay Kiïíu àoaân kïët coá töí chûác) - àêy laâ kiïíu àoaân kïët xaä höåi dûåa trïn sûå phong phuá, àa daång cuãa caác chûác nùng, caác möëi liïn hïå, caác tûúng taác giûäa caác caá nhên vaâ caác böå phêån cêëu thaânh nïn xaä höåi. Trong xaä höåi kiïíu hûäu cú, mûác àöå vaâ tñnh chêët chuyïn mön hoáa chûác nùng caâng cao thò caác böå phêån trong xaä höåi caâng phuå thuöåc, caâng gùæn boá vaâ àoaân kïët chùåt cheä vúái nhau. Xaä höåi àoaân kïët kiïíu hûäu cú thûúâng coá quy mö lúán, yá thûác cöång àöìng coá thïë yïëu nhûng tñnh àöåc lêåp, tûå chuã caá nhên àûúåc àïì cao, àûúåc tön troång vaâ phaát triïín. Caác quan hïå xaä höåi chuã yïëu mang tñnh chêët chûác nùng, tñnh chêët trao àöíi vaâ àûúåc luêåt phaáp, khïë ûúác tön troång vaâ baão vïå. 4. Möëi quan hïå biïën àöíi tûâ daång naây sang daång khaác Vïì àöång lûåc biïën àöíi, E. Durkheim nhêën maånh caác yïëu töë vïì dên söë vaâ mêåt àöå dên söë, quyïìn lûåc vaâ luêåt phaáp. Sûå biïën àöíi xaä höåi tûâ daång naây sang daång khaác bùæt nguöìn tûâ nhûäng thay àöíi coá tñnh quy luêåt, thïí hiïån qua caác sûå kiïån xaä höåi coá tñnh vêåt chêët vaâ phi vêåt chêët. Sûå tiïën hoáa cuãa kiïíu àoaân kïët xaä höåi vaâ gùæn liïìn vúái noá laâ kiïíu xaä höåi phuå thuöåc vaâo sûå tùng trûúãng cuãa quy mö xaä höåi (vñ duå quy mö, mêåt àöå dên söë) vaâ mêåt àöå xaä höåi (vñ duå mûác àöå têåp trung caác àêìu möëi giao thöng, liïn laåc, caác möëi liïn hïå, caác tûúng taác, giao tiïëp, trao àöíi giûäa caác caá nhên). Nhûäng chó baáo khaác cuãa biïën àöíi xaä höåi tûâ kiïíu àoaân kïët cú hoåc sang kiïíu àoaân kïët hûäu cú laâ yïëu töë quyïìn lûåc vaâ luêåt phaáp. Trong xaä höåi cú hoåc, sûå àoaân kïët cú hoåc taåo ra quyïìn lûåc àaân aáp, cûúäng chïë, do yá thûác têåp thïí maånh meä nïn moåi sûå vi phaåm caác àiïìu cêëm kyå àïìu bõ cöång àöìng xaä höåi trûâng phaåt bùçng nhiïìu hònh thûác khùæt khe, thêåm chñ bõ àaân aáp, traã thuâ. Trong xaä höåi hiïån àaåi, àoaân kïët hûäu cú taåo ra quyïìn lûåc böìi hoaân, thoãa thuêån tûác laâ bùæt nhûäng caá nhên vi phaåm luêåt phaãi àïìn buâ vêåt chêët, tinh thêìn do nhûäng löîi lêìm hay nhûäng thiïåt haåi gêy ra àïí cho tònh hònh trúã laåi cên bùçng, trêåt tûå, öín àõnh vaâ quan hïå húåp taác trúã laåi bònh thûúâng. 5. Àoaân kïët xaä höåi vaâ phên cöng lao àöång Kiïn quyïët àêëu tranh vò quyïìn söëng cuãa Xaä höåi hoåc vúái tû caách laâ möåt khoa hoåc àöåc lêåp, E. Durkheim àaä têåp trung nghiïn cûáu möåt vêën àïì cöët loäi cuãa Kinh tïë hoåc laâ sûå phên cöng lao àöång (1893). Öng àùåt ra hai muåc tiïu nghiïn cûáu: a) - Chó ra sûå haån chïë cuãa Kinh tïë hoåc khi cho rùçng phên cöng lao àöång chó coá yá nghôa thuêìn tuáy kinh tïë, tûác laâ chó àïí laâm giaâu vaâ chó àïí nêng cao nùng suêët, hiïåu quaã lao àöång; b) - Chó ra nguyïn nhên xaä höåi vaâ chûác nùng xaä höåi cuãa sûå kiïån phên cöng lao àöång. Qua viïåc thûåc hiïån nhûäng muåc tiïu naây, öng cho thêëy Xaä höåi hoåc coá àöëi tûúång vaâ phûúng phaáp nghiïn cûáu riïng àùåc trûng cuãa noá. a. Phên cöng lao àöång taác àöång àöëi vúái sûå hònh thaânh kiïíu àoaân kïët xaä höåi Theo E. Durkheim, phên cöng lao àöång thûåc hiïån chûác nùng vö cuâng to lúán vaâ quan troång àöëi vúái cuöåc söëng con ngûúâi, àoá laâ taåo ra sûå àoaân kïët xaä höåi, sûå höåi nhêåp xaä höåi. Cuâng vúái sûå biïën àöíi hònh thûác phên cöng lao àöång laâ sûå xuêët hiïån kiïíu xaä höåi múái. Vúái trònh àöå phên cöng lao àöång ngaây caâng cao thò vai troâ vaâ nhiïåm vuå lao àöång caâng bõ phên hoáa vaâ chuyïn mön hoáa sêu sùæc. Kïët quaã laâ caác caá nhên ngaây caâng phaãi tûúng taác vúái nhau, phuå thuöåc lêîn nhau. Hoå khöng coân àoaân kïët vúái nhau möåt caách maáy moác vò sûå dêåp khuön, vò sûå "hao hao" giöëng nhau trong haânh àöång vaâ sinh hoaåt, maâ caác caá nhên trúã nïn phuå thuöåc chûác nùng lêîn nhau, tûúng taác lêîn nhau, quan hïå vúái nhau möåt caách chùåt cheä vaâ àoá chñnh K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦49 laâ sûå àoaân kïët hûäu cú. b. Àoaân kïët xaä höåi taác àöång trúã laåi àöëi vúái phên cöng lao àöång Àïën lûúåt mònh, sûå àoaân kïët xaä höåi phuå thuöåc vaâo sûå phên cöng lao àöång. E. Durkheim chó ra caác yïëu töë xaä höåi cuãa sûå phên cöng lao àöång. Öng cho rùçng sûå di cû vaâ tñch tuå dên cû, àö thõ hoáa vaâ cöng nghiïåp hoáa àaä laâm tùng mêåt àöå tiïëp xuác, quan hïå vaâ tûúng taác giûäa caác caá nhên, nhoám vaâ töí chûác trong xaä höåi. Mêåt àöå àaåo àûác, mêåt àöå nùng àöång tùng lïn laâm cho mûác àöå caånh tranh cuäng tùng lïn trong xaä höåi buöåc caác caá nhên muöën töìn taåi thò phaãi àêëu tranh, caånh tranh vúái nhau thöng qua sûå phên cöng lao àöång tûác laâ sûå chuyïn mön hoáa chûác nùng, nhiïåm vuå. E. Durkheim chó ra rùçng sûå phên cöng lao àöång tyã lïå thuêån vúái quy mö vaâ mêåt àöå xaä höåi. Sûå phên cöng lao àöång caâng tinh vi, chuyïn mön hoáa chûác nùng xaä höåi caâng cao thò caác chûác nùng, caác nhoám xaä höåi caâng tûúng taác vúái nhau chùåt cheä vaâ caâng phuå thuöåc lêîn nhau. Kïët quaã laâ sûå phên cöng lao àöång xaä höåi thûåc hiïån chûác nùng taåo ra sûå àoaân kïët xaä höåi, noái theo ngön ngûä khoa hoåc Xaä höåi hoåc hiïån àaåi laâ taåo ra sûå höåi nhêåp xaä höåi. Khi naâo sûå phên cöng lao àöång khöng laâm troân chûác nùng àoaân kïët xaä höåi thò coá nghôa laâ xaä höåi rúi vaâo traång thaái bêët bònh thûúâng, khuãng hoaãng. Do àoá, nhaâ Xaä höåi hoåc giöëng nhû thêìy thuöëc, coá nhiïåm vuå nghiïn cûáu tònh traång khuãng hoaãng, "bïånh têåt" cuãa xaä höåi àïí goáp phêìn àûa ra caách cûáu chûäa nhùçm giuáp cú thïí xaä höåi trúã laåi traång thaái bònh thûúâng, "laânh maånh". c. Ba hònh thûác phên cöng lao àöång bêët bònh thûúâng theo E. Durkheim Xuêët phaát tûâ quan niïåm cho rùçng sûå phên cöng lao àöång bònh thûúâng laâ sûå phên cöng àaãm baão thûåc hiïån chûác nùng möåt caách bònh thûúâng, tûác laâ taåo ra àûúåc sûå àoaân kïët xaä höåi, E. Durkheim chó ra ba hònh thûác phên cöng lao àöång bêët bònh thûúâng do khöng thûåc hiïån àûúåc chûác nùng àoaân kïët xaä höåi nhû sau: 1) Hònh thûác phi chuêín mûåc. Àêy laâ sûå phên cöng lao àöång möåt caách tuây tiïån, tûå phaát, röëi loaån do thiïëu sûå kiïím soaát, àiïìu tiïët tûâ phña caác hïå giaá trõ, chuêín mûåc xaä höåi. Sûå phên cöng phi chuêín mûåc diïîn ra dûúái taác àöång cuãa "baân tay vö hònh" theo caách noái cuãa Adam Smith. Àöëi vúái E. Durkheim, sûå quaãn lyá vaâ àiïìu chónh tûâ phña xaä höåi maâ cuå thïí laâ Nhaâ nûúác rêët cêìn thiïët àöëi vúái sûå phên cöng lao àöång bònh thûúâng trong xaä höåi, nïëu khaác ài thò coá thïí xaãy ra tònh traång phên cöng lao àöång bêët bònh thûúâng, dûúái hònh thûác phi chuêín mûåc; 2) Hònh thûác cûúäng bûác - bêët cöng. Àêy laâ sûå phên cöng lao àöång möåt caách bùæt buöåc vaâ bêët bònh àùèng xaãy ra khi caác caá nhên buöåc phaãi chêëp nhêån nhûäng võ trñ lao àöång, nghïì nghiïåp khöng phuâ húåp vúái nùng lûåc, phêím chêët caá nhên nhûng laåi phuâ húåp vúái lúåi ñch cuãa möåt nhoám ngûúâi naây maâ hy sinh lúåi ñch cuãa möåt nhoám ngûúâi khaác, dêîn àïën tònh traång bêët cöng trong phên phöëi theo kiïíu "laâm nhiïìu hûúãng ñt". Hònh thûác phên cöng lao àöång cûúäng bûác - bêët bònh àùèng diïîn ra phöí biïën trong hïå thöëng xaä höåi coá chïë àöå ngûúâi boác löåt ngûúâi; 3) Hònh thûác thiïëu àöìng böå. Àêy laâ sûå phên cöng lao àöång thaái quaá dêîn àïën tònh traång "siïu chuyïn mön hoáa" laâm cho sûå àiïìu phöëi khöng theo kõp töëc àöå chuyïn mön hoáa, dêîn àïën traång thaái lïåch laåc, truåc trùåc, "coåc caåch", thiïëu sûå húåp taác, thêåm chñ mêu thuêîn, xung àöåt xaä höåi. Nhû vêåy, qua viïåc nghiïn cûáu sûå phên cöng lao àöång trong xaä höåi, E. Durkheim àaä cho thêëy Kinh tïë hoåc laâ möåt böå phêån, möåt "caânh nhaánh" cuãa Xaä höåi hoåc. E. Durkheim phï phaán Kinh tïë hoåc laâ khoa hoåc suy diïîn, trûâu tûúång, maáy moác, siïu hònh khöng dûåa vaâo quan saát hiïån tûúång thûåc cuãa àúâi söëng xaä höåi maâ chó dûåa vaâo nhûäng luêån àiïím cûáng nhùæc vïì "con ngûúâi kinh tïë", "con ngûúâi duy lyá", "con ngûúâi võ kyã" nïn khöng thïí giaãi thñch àûúåc àêìy àuã vaâ thoãa àaáng hiïån tûúång phên cöng lao àöång trong xaä höåi. Trïn thûåc tïë, öng àaä viïët: "Con ngûúâi coá cuöåc söëng thûåc àöëi vúái têët caã nhûäng phûác taåp cuãa hoå. Con ngûúâi ai cuäng coá gia àònh, töí quöëc, niïìm tin, tön giaáo, lyá tûúãng, lêåp trûúâng chñnh trõ, nghôa laâ hoå söëng trong hoaân caãnh lõch sûã xaä höåi cuå thïí. Do àoá, cêìn phaãi aáp duång tiïëp cêån Xaä höåi hoåc àïí hiïíu roä nguyïn nhên vaâ chûác nùng xaä höåi cuãa sûå kiïån kinh tïë. 6. Àoaân kïët xaä höåi vaâ tûå tûã a. Àoaân kïët xaä höåi vaâ tûå tûã E. Durkheim xem xeát tûå tûã vúái tû caách nhû laâ möåt haânh vi sai lïåch, coá quan hïå trûåc tiïëp vúái sûå phên cöng lao àöång xaä höåi vaâ àoaân kïët xaä höåi. Theo quan àiïím cuãa E. Durkheim, tûå tûã laâ möåt daång cuãa haânh vi lïåch chuêín. Öng àõnh nghôa, lïåch chuêín trûúác hïët laâ sûå thiïëu vùæng caác chuêín mûåc, thiïëu àiïìu tiïët vaâ thiïëu sûå quaãn lyá hoùåc 50♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N kiïím soaát cuãa xaä höåi vaâ nguyïn nhên thûá hai bùæt nguöìn tûâ sûå röëi loaån chûác nùng cuãa xaä höåi. Sûå thiïëu vùæng caác chuêín mûåc xaä höåi diïîn ra khi nhûäng chuêín mûåc xaä höåi cuä àaä mêët ài, nhûäng chuêín mûåc xaä höåi múái vêîn chûa hònh thaânh khiïën cho haânh vi cuãa caá nhên khöng àûúåc àõnh hûúáng vaâ dïî rúi vaâo tònh traång khuãng hoaãng. Giaãi thñch nguyïn nhên thûá hai cuãa mònh, E. Durkheim cho rùçng trong möåt cêëu truác xaä höåi nhêët àõnh luön coá sûå phên cöng lao àöång. Khi sûå phên cöng lao àöång trong möåt hïå thöëng - cêëu truác xaä höåi khöng thûåc hiïån àuáng chûác nùng khiïën cho xaä höåi rúi vaâo tònh traång bêët bònh thûúâng, khuãng hoaãng. b. Tûå tûã vaâ àoaân kïët xaä höåi Àöëi vúái hiïån tûúång coá veã àùåc thuâ têm lyá caá nhên nhû tûå tûã, E. Durkheim cuäng chó ra rùçng naån tûå tûã laâ hiïån tûúång xaä höåi coá möëi liïn hïå tyã lïå nghõch vúái mûác àöå àoaân kïët, gùæn kïët höåi nhêåp xaä höåi. Tûå tûã, theo E. Durkheim àõnh nghôa, laâ caái chïët do kïët quaã trûåc tiïëp hoùåc giaán tiïëp tûâ haânh àöång tñch cûåc hay tiïu cûåc cuãa caá nhên chöëng laåi chñnh baãn thên mònh maâ caá nhên àoá biïët laâ haânh àöång àoá nhêët àõnh taåo ra kïët cuåc nhû vêåy. Àöìng thúâi, öng cuäng chó ra rùçng tûå tûã phuå thuöåc vaâo caác yïëu töë xaä höåi cuå thïí, öng chó ra àoá chñnh laâ àoaân kïët xaä höåi. Qua caác nghiïn cûáu, E. Durkheim cho rùçng nhûäng ngûúâi theo àaåo Tin Laânh tûå saát nhiïìu hún nhûäng ngûúâi Cöng giaáo; tyã lïå tûå tûã cuãa ngûúâi chûa coá vúå, coá chöìng nhiïìu gêëp 3 lêìn so vúái nhûäng ngûúâi coá vúå, coá chöìng; tyã lïå tûå tûã úã thaânh phöë cao hún úã nöng thön. Nhûäng phaát hiïån nhû vêåy giuáp cho E. Durkhiem ài àïën kïët luêån, haânh vi tûå tûã trong xaä höåi coá quan hïå mêåt thiïët vúái mûác àöå àoaân kïët xaä höåi. Trong möåt xaä höåi, mûác àöå àoaân kïët caâng loãng leão, rúâi raåc vaâ caác caá nhên khöng coá möëi quan hïå raâng buöåc, khöng coá sûå quan têm chia seã thò haânh vi tûå tûã xaãy ra khaá phöí biïën. Mùåt khaác, öng cuäng chó ra rùçng, trong möåt xaä höåi mûác àöå àoaân kïët xaä höåi quaá chùåt, caác giaá trõ chuêín mûåc àa daång caác thiïët chïë thùæt chùåt viïåc àiïìu tiïët haânh vi caá nhên möåt caách quaá mûác cuäng khiïën cho haânh vi tûå tûã diïîn ra cao hún. Trûúâng húåp naây khaá giöëng vúái khaái niïåm "röëi loaån chûác nùng xaä höåi" cuãa Robert Merton khi öng phên tñch khaái niïåm "anomie" vúái viïåc mö taã thûåc traång xaä höåi coá quaá nhiïìu caác chuêín mûåc, khiïën cho caác caá nhên trong xaä höåi khöng biïët phaãi tuên thuã chuêín mûåc xaä höåi naâo, khöng biïët haânh vi naâo àuáng, haânh vi naâo sai... c. Phên loaåi haânh vi tûå tûã Dûåa trïn caác hònh thûác phên cöng lao àöång xaä höåi, àùåc àiïím vaâ tñnh chêët cuãa àoaân kïët xaä höåi öng phên loaåi haânh vi tûå tûã thaânh caác daång sau: 1) Tûå tûã ñch kyã xaãy ra khi caá nhên bõ boã rúi, khöng àûúåc quan têm àïën vaâ caá nhên söëng chó vò baãn thên mònh. Àêy laâ kiïíu tûå tûã do chuã nghôa caá nhên quaá lúán, quaá maånh gêy ra; 2) Tûå tûã võ tha - caá nhên tûå saát, xaã thên vò muåc tiïu cuãa nhoám. Tûå tûã võ tha coá thïí diïîn ra dûúái hònh thûác bùæt buöåc khöng thïí laâm khaác trong möåt tònh huöëng nhêët àõnh. Haânh àöång tûå tûã naây coá thïí do quy àõnh, quy ûúác coá tñnh truyïìn thöëng cuãa nhoám, vñ duå nhû kiïíu tûå saát cuãa voä sô àaåo, coá thïí àún giaãn laâ do quan niïåm àoá laâ sûå hi sinh. Duâ dûúái hònh thûác cuå thïí naâo thò kiïíu tûå tûã võ tha chuã yïëu laâ do sûå gùæn kïët quaá maånh cuãa caá nhên vúái cöång àöìng xaä höåi; 3) Tûå tûã phi chuêín mûåc - àoá laâ sûå tûå saát trong tònh huöëng nhiïîu loaån, höîn loaån, khuãng hoaãng, "vö töí chûác". Trong tònh huöëng xaä höåi nhû vêåy, caác chuêín mûåc cuä khöng coân taác duång kiïím soaát, àiïìu tiïët haânh vi caá nhên, nhûng caác chuêín mûåc múái chûa xuêët hiïån. Caá nhên rúi vaâo traång thaái mêët phûúng hûúáng, chúi vúi vò coá quaá nhiïìu caác chuêín mûåc, khöng biïët cêìn phaãi tuên theo nhûäng chuêín mûåc naâo; 4) Kiïíu tûå tûã cuöìng tñn (bõ eáp buöåc) - àoá laâ sûå tûå saát do niïìm tin muâ quaáng chi phöëi, do bõ kiïím soaát, àiïìu tiïët quaá gùæt gao, trûâng phaåt quaá nùång nïì vïì mùåt giaá trõ, chuêín mûåc. Cêìn chuá yá hai àiïím quan troång nöíi bêåt trong nghiïn cûáu cuãa E. Durkheim vïì tûå tûã: a) Thûá nhêët, caác kiïíu loaåi tûå tûã khaác nhau vïì mûác àöå, tñnh chêët àoaân kïët xaä höåi chûá khöng phaãi taách biïåt hoaân toaân tuyïåt àöëi. Àùåc biïåt laâ kiïíu tûå tûã ñch kyã vaâ tûå tûã võ tha laâ hai mùåt, hai cûåc cuãa möåt hònh thûác àoaân kïët xaä höåi dûåa vaâo möëi liïn hïå giûäa caác caá nhên. Kiïíu tûå tûã phi chuêín mûåc vaâ tûå tûã cuöìng tñn laâ hai mùåt, hai cûåc cuãa möåt hònh thûác àoaân kïët xaä höåi dûåa vaâo chuêín mûåc xaä höåi cuãa nhoám; b) Thûá hai, laâ vïì mùåt phûúng phaáp luêån Xaä höåi hoåc. E. Durkheim àaä chûáng minh rùçng coá thïí giaãi thñch hiïån tûúång tûå tûã tûâ goác àöå Xaä höåi hoåc chûá khöng phaãi do Têm lyá hoåc. Laâ möåt hiïån tûúång xaä höåi, tûå tûã liïn quan àïën sûå àoaân kïët xaä höåi, tûác laâ phuå thuöåc vaâo caác möëi liïn hïå gùæn liïìn cuãa caá nhên vúái nhoám vaâ sûå àiïìu tiïët. Kiïím soaát tûâ phña caác hïå giaá trõ, chuêín K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦51 mûåc xaä höåi àöëi vúái haânh vi cuãa caá nhên chûá khöng phaãi phuå thuöåc vaâo têm lyá caá nhên. Vúái nghiïn cûáu naây, E. Durkheim àaä chó ra sûå khaác biïåt cú baãn giûäa Xaä höåi hoåc vaâ Têm lyá hoåc vaâ àaä thaânh cöng trong viïåc taách Xaä höåi hoåc ra khoãi Têm lyá hoåc. 7. Àoaân kïët xaä höåi vaâ Tön giaáo E. Durkheim cho thêëy tön giaáo coá nguyïn nhên xaä höåi vaâ chûác nùng xaä höåi. Theo öng, àöëi vúái nhûäng ngûúâi tñn ngûúäng, nhûäng ngûúâi söëng cuöåc àúâi tön giaáo, chûác nùng àñch thûåc cuãa tön giaáo laâ gùæn kïët caá nhên vúái nhoám xaä höåi - àoaân kïët cöång àöìng, laâm cho hoå haânh àöång möåt caách tûå tin vaâ giuáp cho hoå söëng theo quan niïåm cuãa hoå. Nhúâ tön giaáo vúái tû caách laâ möåt hïå thöëng thöëng nhêët göìm caác niïìm tin vaâ caác haânh àöång nghi lïî àöëi vúái nhûäng thûá àûúåc kiïng thúâ, thêìn thaánh hoáa taåo thaânh möåt cöång àöìng tön giaáo riïng goåi laâ "nhaâ thúâ". Caác caá nhên theo tön giaáo àoá caãm thêëy coá sûác maånh hún àïí chõu àûång vaâ tòm caách vûúåt qua nhûäng khoá khùn trong cuöåc söëng, cho duâ nhiïìu khi caách thûác haânh àöång cuãa hoå chó giúái haån trong phaåm vi tinh thêìn, yá thûác. Nhúâ tön giaáo, nhúâ viïåc caác caá nhên cuâng thûåc hiïån nhûäng thao taác cuå thïí hoùåc nhûäng thao taác tinh thêìn goåi chung laâ thûåc haânh caác nghi lïî thúâ cuáng maâ hoå coá àûác tin, coá niïìm tin vaâo möåt sûác maånh vö hònh, siïu tûå nhiïn, "siïu nhên". Sûå thúâ cuáng khöng àún thuêìn laâ hïå thöëng nhûäng dêëu hiïåu qua àoá con ngûúâi biïíu hiïån àûác tin ra bïn ngoaâi, maâ laâ caách thûác têåp húåp caác phûúng tiïån qua àoá àûác tin àûúåc saáng taåo vaâ àûúåc taái taåo, àûúåc duy trò, cuãng cöë trong àúâi söëng cöång àöìng xaä höåi. Do vêåy, E. Durkheim àaä viïët rùçng sûå thúâ cuáng chuáa trúâi chñnh laâ sûå thúâ cuáng xaä höåi. Sûác maånh siïu phaâm cuãa chuáa trúâi, cuãa thêìn thaánh thûåc chêët laâ sûác maånh cuãa xaä höåi. Vïì mùåt lyá luêån Xaä höåi hoåc, cêìn thêëy rùçng àöëi vúái E. Durkheim, tön giaáo naãy sinh dûúái sûå taác àöång cuãa caác yïëu töë xaä höåi, caác àiïìu kiïån xaä höåi. Chûác nùng xaä höåi cú baãn cuãa tön giaáo laâ taåo ra sûå àoaân kïët xaä höåi giûäa caác caá nhên, cuãng cöë niïìm tin vaâ tùng cûúâng sûå gùæn boá, quyïët têm cuãa caác caá nhên trong xaä höåi. Mùåc duâ möîi tön giaáo coá khaã nùng taåo ra möåt mûác àöå àoaân kïët nhûng tön giaáo naâo cuäng laâ saãn phêím cuãa lõch sûã xaä höåi, cuãa möëi tûúng taác vaâ hoaåt àöång cöång àöìng. Khöng chó tön giaáo maâ caã khoa hoåc vúái têët caã caác yá tûúãng, phaåm truâ, khaái niïåm cú baãn cuãa noá àïìu coá nguöìn göëc xaä höåi, àïìu laâ saãn phêím cuãa caác nhên töë xaä höåi. E. Durkheim tòm thêëy úã caác hònh thûác sú àùèng cuãa àúâi söëng tön giaáo, tûác laâ àúâi söëng xaä höåi cuãa xaä höåi cú súã, caác göëc rïî cuãa tû tûúãng duy lyá vaâ nhûäng nguyïn tùæc tû duy laâm tiïìn àïì cho phaát triïín tû duy khoa hoåc vaâ phaåm truâ logic. Toám laåi, vúái lyá luêån vaâ phûúng phaáp luêån khoa hoåc khaách quan, E. Durkheim àaä xêy dûång, phaát triïín nhûäng quy tùæc phûúng phaáp Xaä höåi hoåc vaâ khaái niïåm cú baãn cuãa Xaä höåi hoåc nhû sûå kiïån xaä höåi vaâ àoaân kïët xaä höåi. Lyá thuyïët Xaä höåi hoåc cuãa E. Durkheim laâm saáng toã nhiïìu chuã àïì quan troång nhû chûác nùng xaä höåi vaâ cêëu truác xaä höåi, phên loaåi xaä höåi bònh thûúâng vaâ sai lïåch xaä höåi, trêåt tûå xaä höåi vaâ biïën àöíi xaä höåi. Chuáng ta thêëy àûúåc cöng lao to lúán cuãa E. Durkheim trong viïåc àêëu tranh giaânh lêëy phûúng phaáp khoa hoåc, àöëi tûúång khoa hoåc vaâ quyïìn söëng cho Xaä höåi hoåc, laâm cho noá coá võ trñ, vai troâ xûáng àaáng trong àúâi söëng xaä höåi. TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO 1. Tony Bilton vaâ caác taác giaã khaác (1993), Nhêåp mön xaä höåi hoåc (Phaåm Thuãy Ba dõch), Nxb. Khoa hoåc xaä höåi Haâ Nöåi. 2. Emile Durkheim. Caác hònh thaái sú àùèng cuãa àúâi söëng tön giaáo (phêìn àêìu). 3. Emile Durkheim (1980), The Division oflabor in Society, Tranj. George Simpon (New York: Free Press). 4. Emile Durkheim (1993), Caác quy tùæc cuãa phûúng phaáp xaä höåi hoåc (Nguyïîn Gia Löåc dõch), Nxb. Khoa hoåc xaä höåi. 5. Buâi Quang Duäng, Lï Ngoåc Huâng (2005), Lõch sûã Xaä höåi hoåc, Nxb. Lyá luêån Chñnh trõ. 6. J.H. Fichter (1974), Xaä höåi hoåc (Trêìn Vùn Àônh dõch). 7. Vuä Quang Haâ (2001), Caác lyá thuyïët Xaä höåi hoåc hiïån àaåi. Nxb. ÀHQG Haâ Nöåi. 8. Nguyïîn Minh Hoâa (1997), Xaä höåi hoåc vaâ nhûäng vêën àïì cú baãn, Nxb. Giaáo duåc. 9. Lï Ngoåc Huâng (2002, 2009), Lõch sûã vaâ Lyá thuyïët Xaä höåi hoåc, Nxb. ÀHQG Haâ Nöåi. 10. Hennann Korte (1997), Nhêåp mön lõch sûã Xaä höåi hoåc (Nguyïîn Liïn Huy dõch), Nxb. Thïë giúái, Haâ Nöåi. 52♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N SUMMARY SOME CONCEPTS AND THEORIES OF EMILE DURKHEIM'S SOCIOLOGY. Dr. Truong Van Vy Besides the basic concept of "social events", E. Durkheim's Sociology includes a system of other basic concepts such as social solidarity, collective consciousness, social structure (or social constituent), mechanical solidarity, organic solidarity, social change, social solidarity and its relationship with the classification society, the division of labor and suicide, social function,... (or social pathology) and others. The article is a generalized and systematic review of a number of the above-mentioned concepts and theories of E. Durkheim. 11. Viïån haân lêm khoa hoåc Liïn Xö (1963), Lõch sûã triïët hoåc vaâ xaä höåi hoåc Anh, Phaáp thïë kyã 19, Nxb. Sûå thêåt, Haâ Nöåi. 12. Möåt söë taâi liïåu vaâ saách baáo khaác. 13. Möåt söë website trïn Google.