Luận văn Yếu tố tự sự trong dân ca Tày

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ------------------------------ VŨ ÁNH TUYẾT YẾU TỐ TỰ SỰ TRONG DÂN CA TÀY LUẬN VĂN THẠC SỸ KHOA HỌC NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN - 2008 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ------------------------------ VŨ ÁNH TUYẾT YẾU TỐ TỰ SỰ TRONG DÂN CA TÀY Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN HẰNG PHƯƠNG THÁI NGUYÊN - 2008 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 Phần 1. MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Ai đã từng say mê, sửng sốt trước nghệ thuật tả cảnh, tả tình tinh tế, đầy sức gợi cảm trong những truyện thơ của người Tày nếu có dịp nghe những lời ca tiếng hát của dân tộc này hẳn sẽ lý giải vì sao người dân nơi đây có thể sáng tác truyện thơ hay đến vậy. Người Tày sống giữa thiên nhiên hùng vĩ, thơ mộng, có phần ưu đãi, có phần khắc nghiệt. Họ sống chân thành, giản dị, hiền hoà trong một xã hội mà nhân tố dân chủ nguyên thuỷ phần nào còn đóng vai trò trong các quan hệ xã hội. Những điều kiện tự nhiên và xã hội ấy đã góp phần tạo nên chất trữ tình đằm thắm, tràn đầy trong tâm hồn người Tày. Dân ca Tày nói chung và dân ca trữ tình Tày nói riêng là tiếng nói chất chứa những nguyện vọng, những nỗi niềm, những cung bậc tình cảm đa dạng của con người, với một thứ nghệ thuật tràn đầy chất lãng mạn và phương thức biểu hiện tinh tế, sâu sắc. Đã có nhiều công trình nghiên cứu khai thác giá trị dân ca Tày ở nhiều cấp độ trên cả phương diện nội dung và nghệ thuật. Song hầu hết các nhà nghiên cứu chỉ tập trung khai thác bản chất trữ tình của thể loại này mà ít chú ý tới vai trò của yếu tố tự sự trong việc biểu hiện đời sống nội tâm của con người dưới nhiều khía cạnh phong phú và khác nhau. Ý muốn có một chuyên luận nhỏ tìm hiểu về vấn đề này là một trong những lí do khiến chúng tôi chọn “Yếu tố tự sự trong dân ca Tày” làm vấn đề nghiên cứu của luận văn. Mặt khác, đã từ lâu, việc dạy và học văn học dân gian nói chung, văn học dân gian các dân tộc thiểu số nói riêng rất được nhà trường phổ thông quan tâm chú ý. Vì vậy, nghiên cứu tìm hiểu về dân ca Tày là việc làm có ý nghĩa rất thiết thực đối với công tác giảng dạy, học tập của giáo viên và học sinh trong nhà trường. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 2. Lịch sử vấn đề Thuộc về loại hình trữ tình dân gian, ca dao, dân ca với những đặc điểm thể loại của nó là sự thể hiện cảm xúc của chủ thể trữ tình trước những vấn đề xã hội và nhân sinh. Ca dao, dân ca cùng các vấn đề xung quanh nó từ lâu đã được khoa lịch sử văn học soi sáng, phân tích dưới nhiều góc độ: Chủ đề, tư tưởng, đề tài, thi pháp, ngôn ngữ… Tuy nhiên về mặt loại hình còn có thể đi sâu hơn nữa về một đặc điểm góp phần không nhỏ tạo nên diện mạo loại hình trữ tình dân gian tiêu biểu này. Đó là yếu tố tự sự và sự xâm nhập mạnh mẽ của nó vào trong ca dao, dân ca. Đây có thể nói là một vấn đề độc đáo nên từ lâu đã thu hút được sự quan tâm chú ý của các nhà nghiên cứu. Về vấn đề này có thể kể đến những ý kiến, bài viết sau: Theo nhà nghiên cứu văn học dân gian Chu Xuân Diên: “...Khác với phong cách của nhiều tác phẩm thơ ca trữ tình, trong văn học thành văn, phong cách của ca dao, dân gian trữ tình biểu lộ khá rõ rệt xu hướng kể chuyện, nghĩa là xu hướng miêu tả tình cảnh không chỉ qua tâm trạng mà còn qua cả hành động nhân vật nữa” [492, 16]. Về đặc điểm của yếu tố tự sự, các nhà nghiên cứu Đỗ Bình Trị, Lê Trường Phát đã gián tiếp kể ra trong khi viết về lối kể chuyện. Tìm hiểu về lối kể chuyện trong ca dao, nhà nghiên cứu Đỗ Bình Trị rất chú ý tới phân biệt kể chuyện - trữ tình với kể chuyện - tự sự. Nét khác biệt giữa hai loại này chung quy gồm mấy đặc điểm sau: “1. Trong ca dao (ở đây đang nói về ca dao kể chuyện) nhân vật trữ tình kể chuyện mình, còn trong vè, câu chuyện về nhân vật (tất nhiên là nhân vật tự sự) lại do người khác kể lại. 2. Câu chuyện được kể trong ca dao là chuyện tâm tình - đó là nỗi niềm được kể nhiều hơn là câu chuyện được thuật lại” [207, 31]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 Cũng giống như nhà nghiên cứu Đỗ Bình Trị, nhà nghiên cứu Lê Trường Phát trên cơ sở viết về lối kể chuyện, đã chỉ ra đặc trưng cơ bản nhất của những bài ca viết theo lối này: “Trong bài ca dao kể chuyện tuy cũng có sự nhưng nổi lên bình diện thứ nhất việc kể và tả là “tình” là nỗi niềm của nhân vật (và là nhân vật trữ tình). Ở đây câu chuyện đựơc kể không cần mang vẻ ngoài của nó như trong thực tại, điều đáng chú ý hơn cả vẫn là những cảm xúc tâm lí của nhân vật trữ tình phản ứng lại những biểu hiện, những vẻ ngoài của sự việc.” [139, 26]. Trong quá trình tìm hiểu chúng tôi nhận thấy lối kể chuyện mà hai nhà nhà nghiên cứu trên đề cập tới có nội hàm rất gần với yếu tố tự sự trong ca dao. Do vậy, những ý kiến nhận định trên là những gợi ý quan trọng và quý báu cho chúng tôi trong quá trình tìm hiểu đề tài. Về các dạng thức biểu hiện của yếu tố tự sự, dù chỉ nghiên cứu ở mức độ khái quát nhưng trong “Những thế giới nghệ thuật ca dao”, Phạm Thu Yến đã bước đầu chỉ ra rằng yếu tố tự sự xuất hiện trong ca dao có những dạng thức biểu hiện khác nhau. Trong bài viết: “Học viết truyện ngắn trong ca dao cổ” Vũ Tú Nam qua việc phân tích bài ca dao “Mình ta nói với ta mình hãy còn son” đã chỉ ra những “đức tính” cần có của một truyện ngắn. Cũng trong bài viết này tác giả đã nêu một cấp độ biểu hiện của yếu tố tự sự trong ca dao: Cấp độ có cốt truyện. Riêng bàn về “sự” và “tình”, Hoàng Tiến Tựu đã chỉ ra một cách rất hình ảnh cũng khá cụ thể mối quan hệ giữa hai yếu tố này: “Có thể nói “sự” là thể xác “tình” là linh hồn của ca dao. Muốn lập ý, diễn tình và cấu tứ nói chung phải nhờ đến “sự”. Mặc dù bản thân “sự” nếu tách rời thì sẽ mất hết nội dung, ý nghĩa, chẳng là cái gì cả. Nhưng nếu thiếu nó thì “tình” khó bộc lộ, tứ cũng khó mà hình thành, cho nên chỉ có thể nói “sự” là cơ sở, là điểm tựa của tư tưởng tình cảm trong ca dao”[32, 34]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 Tổng hợp các ý kiến trên, dễ nhận thấy có một điểm chung là từ cách gọi tên cho đến nội dung vấn đề được đưa ra, các nhà nghiên cứu mới chỉ gián tiếp nhắc đến yếu tố tự sự và cũng chỉ nhắc đến một khía cạnh nào đó của yếu tố này trong ca dao mà chưa tìm hiểu một cách hệ thống, cụ thể vấn đề này. Với bài viết “Tự sự trong loại hình trữ tình dân gian”, Nguyễn Bích Hà đã bước đầu nhìn nhận, tìm hiểu yếu tố tự sự trên một số phương diện: Các dạng thức biểu hiện, đặc điểm vai trò của nó trong ca dao nói chung. Tuy nhiên do dung lượng có hạn của bài báo nên bài viết còn khá khái quát, chưa đi sâu vào tìm hiểu vấn đề này. Trên đây là một số bài viết về yếu tố tự sự trong kho tàng ca dao người Việt. Dù chỉ dừng lại ở mức độ khái quát nhưng những kết quả nghiên cứu trên thật sự là chỗ dựa vững chắc cho chúng tôi trong suốt quá trình thực hiện đề tài. Bên cạnh mảng ca dao người Việt, các nhà nghiên cứu cũng chú ý đến việc tìm hiểu sự hiện diện của yếu tố này trong kho tàng dân ca của các dân tộc anh em khác. Có thể kể đến một số bài viết sau: Trong khi tìm hiểu về “Đặc điểm kết cấu dân ca Hmông”, tác giả Phạm Thu Yến nhận định rằng: “Một đặc điểm rất quan trọng, khi quan sát kết cấu dân ca Hmông là các bài dân ca này dài hơn dân ca Việt. Tính chất trần thuật, kể lể, phô diễn đậm nét hơn” và “Dân ca Việt, dân ca Trung Quốc kết cấu thường ngắn, gọn, các yếu tố cốt truyện không rõ như dân ca Thái, dân ca Hmông có nhiều bài rõ yếu tố cốt truyện, đôi chỗ còn có lời trần thuật của người dẫn truyện” [60, 39]. Tìm hiểu về dân ca trữ tình Thái, tác giả này cũng cho rằng: “Một đặc điểm dễ nhận thấy ở dân ca Thái là chất trữ tình kết hợp hài hòa với lối tự sự, phô diễn, giãi bày khiến dân ca Thái vừa giản dị, hồn nhiên vừa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 lãng mạn, thơ mộng. Một bài dân ca Thái thường kể về một tình huống, diễn tả tâm trạng, nhiều khi như kể cả câu chuyện có lời thoại, tả cảnh, tả tình” [153, 39]. Riêng về dân ca sinh hoạt của người Tày, đối tượng mà đề tài hướng tới, các nhà nghiên cứu cũng khẳng định rằng có sự tham gia của yếu tố tự sự. Nhà nghiên cứu văn học dân gian Vi Hồng đã khẳng định rằng: “Sli, lượn trữ tình chủ yếu là những lời trò chuyện tâm tình giữa nam nữ thanh niên, nhưng vẫn không hoàn toàn gạt bỏ những bài mang tính tự sự” và “chính do hình thức diễn xướng nối tiếp này mà các bài lượn trữ tình vẫn mang hơi thở của thể loại tự sự” [193, 14]. Tìm hiểu về “lượn sách”, nhà nghiên cứu Vũ Anh Tuấn cũng khẳng định: “Loại lượn này mặc dầu được trình bày trong các cuộc sli, lượn nhưng lại mang yếu tố tự sự đậm đà hơn tính trữ tình” [49, 33]. Như vậy, dù trong kho tàng ca dao người Việt hay ở bộ phận dân ca sinh hoạt của người Tày, trên cấp độ loại hình, cần nhận thấy có sự xâm nhập mạnh mẽ của yếu tố tự sự vào loại hình tưởng như đối lập với nó về phương thức biểu hiện - loại hình trữ tình dân gian. Nhưng cho đến nay vấn đề này vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Vì thế, trên cơ sở tiếp thu những ý kiến, những nhận định của nhà nghiên cứu trước đó, chúng tôi sẽ cố gắng tìm hiểu một cách tương đối toàn diện về yếu tố tự sự trong điệu hát dân ca trữ tình Tày. Từ đó chỉ ra những đặc trưng, vai trò của nó trong việc biểu lộ cảm xúc trữ tình của những cư dân nói tiếng Tày. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Qua việc tìm hiểu đề tài, luận văn sẽ chỉ ra một cách có hệ thống các dạng thức biểu hiện và vai trò của yếu tố tự sự trong kho tàng dân ca sinh hoạt của người Tày. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Xuất phát từ mục đích nghiên cứu, chúng tôi xác định nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài là: - Xác định một khái niệm chung nhất về yếu tố tự sự. - Từ khái niệm ấy đối chiếu vào các lời ca trong kho tàng dân ca Tày để tìm ra những lời ca có sự xuất hiện của yếu tố tự sự và tiến hành phân loại chúng. - Trên cơ sở những số liệu cụ thể mà kết quả khảo sát đem lại, chúng tôi tiến hành phân tích, so sánh để tìm ra một số đặc điểm cơ bản và vai trò của yếu tố tự sự trong kho tàng dân ca Tày. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Các lời dân ca sinh hoạt của người Tày có sự hiện diện của yếu tố tự sự. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Các lời dân ca Tày đã được sưu tầm và biên dịch trong một số cuốn sách sau: 1. Ca dao Tày Nùng, Triều Ân (1994), Sưu tầm, tuyển dịch, giới thiệu, Nxb Văn học. 2. Lượn slương, Phương Bằng, Lã Văn Lô (1992), Sưu tầm, phiên âm, dịch, Nxb Văn hoá dân tộc. 3. Phong Slư, Phương Bằng (1994), sưu tầm, phiên âm, chỉnh lý biên soạn và dịch thuật, Nxb Văn hóa dân tộc. 4. Đồng dao Tày, Hoàng Thị Cành (1994), Sưu tầm, tuyển dịch, biên soạn, Nxb Văn hoá Dân tộc. 5. Lượn cọi Tày - Nùng, Cung Văn Lược, Lê Bích Ngân (1987), Nxb Văn hóa dân tộc. 6. Sli lượn hát đôi của người Tày Nùng ở Cao Bằng, Hoàng Thị Quỳnh Nha (2003), Nxb Văn hóa - Thông tin. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 7. Lượn Tày Lạng Sơn, Hoàng Văn Páo (2003), Sưu tầm, biên dịch, giới thiệu, Nxb Văn hoá Dân tộc. 8. Lượn cọi, Lục Văn Pảo (1994), Sưu tầm, phiên âm, dịch - Nxb Văn hoá dân tộc. Và một số bài dân ca sinh hoạt của người Tày được tuyển chọn, phiên âm, biên dịch in trong các hợp tuyển, tổng tập văn học. 5. Phương pháp nghiên cứu Mỗi phương pháp đều có những ưu điểm và nhược điểm riêng. Bởi vậy, với mong muốn thu được kết quả cao nhất, ở đề tài này, chúng tôi sử dụng nhiều phương pháp khác nhau. Trong đó xác định một số phương pháp sau là cơ bản: - Phương pháp thống kê, hệ thống. - Phương pháp so sánh, đối chiếu. - Phương pháp phân tích, khái quát hoá. - Phương pháp nghiên cứu lý thuyết. 6. Đóng góp của luận văn Hoàn thành đề tài, luận văn hy vọng sẽ chỉ ra một cách có hệ thống các dạng thức biểu hiện và vai trò của yếu tố tự sự trong dân ca Tày. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và thư mục tham khảo, nội dung chính của luận văn được thể hiện trong 3 chương: Chương 1: Khái quát về tộc người Tày, văn học dân gian Tày và một số vấn đề lý luận có liên quan đến đề tài. Chương 2: Các dạng thức tồn tại của yếu tố tự sự trong dân ca Tày. Chương 3: Vai trò của yếu tố tự sự trong dân ca Tày. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 Phần 2: NỘI DUNG Chương 1 KHÁI QUÁT VỀ TỘC NGƯỜI TÀY, VĂN HỌC DÂN GIAN TÀY VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CÓ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI 1.1. Khái quát về tộc người Tày và văn học dân gian Tày 1.1.1. Khái quát về tộc người Tày Tày là tên gọi từ lâu đời dùng để chỉ chung người dân tộc ở Trung Quốc và Đông Nam Á. Theo các nhà dân tộc học thì tên gọi này đã có từ nửa cuối thiên niên kỉ thứ nhất sau công nguyên. Ngoài tên gọi này, người Tày còn được biết đến bởi các tên Thổ, Cần Shín, Khay, Táy... Cùng với người Việt, người Mường... ở Việt Nam, người Tày đã có mặt từ xa xưa gắn liền với tiến trình dựng nước và giữ nước. Tính đến năm 1995, dân số Tày ở nước ta vào khoảng 1,2 triệu người, đứng vị trí thứ nhất trong 53 dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Người Tày có mặt ở hầu hết các tỉnh thành trong cả nước nhưng tập trung chủ yếu ở vùng Việt bắc,trên địa bàn các tỉnh: Thái Nguyên, Bắc Kạn, Hà Giang, Lạng Sơn... đặc biệt là Cao Bằng (75% dân số tỉnh Cao Bằng). Tìm về cội nguồn lịch sử, người Tày còn thuộc nhóm Âu Việt trong khối Bách Việt mà địa bàn cư trú là miền Bắc Việt Nam và miền Hoa Nam Trung Quốc. Vào thế kỉ thứ 3 trước công nguyên, liên minh bộ lạc Âu Việt (Tày - Nùng) đã cùng với liên minh bộ lạc Lạc Việt (Việt - Mường) thành lập nên vương quốc Âu Lạc. Người thủ lĩnh đứng đầu là An Dương Vương Thục Phán. Địa bàn quốc gia Âu Lạc là Bắc Bộ và Trung Bộ. Âu Lạc là quốc gia đầu tiên xuất hiện trên vũ đài lịch sử Việt Nam. Trong quá trình cùng chung sống, đấu tranh để xây dựng và giữ gìn đất nước người Âu Việt và người Lạc Việt vốn có những quan hệ gần gũi nhau, cùng giao lưu tiếp thu ảnh hưởng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 văn hoá của nhau. Người Lạc Việt đông hơn và phát triển xuống vùng đồng bằng phía Nam, theo hạ lưu các con sông và ven biển. Có thể những bộ phận người Âu Việt đã hoà nhập vào nhóm Lạc Việt để hình thành dân tộc Việt hiện đại. Còn lại là những bộ phận người Âu Việt ở miền núi và trung du chịu ảnh hưởng văn hoá của người Việt. Tức người Tày ngày nay. Sau người Việt sống ở vùng đồng bằng phì nhiêu, người Tày sinh cơ lập nghiệp ở những vùng được thiên nhiên ưu đãi nhất. Đó là những cánh đồng miền núi, những thung lũng ruộng bậc thang xung quanh có cây rừng, suối nước, đồi cỏ, khí hậu trong lành, rất thuận tiện cho việc trồng trọt chăn nuôi, đặc biệt là việc trồng các loại hoa màu, các cây công nghiệp, cây ăn quả. Trước cách mạng tháng Tám, nền kinh tế của đồng bào Tày căn bản là một nền kinh tế nông nghiệp lạc hậu. Nguồn sống chính là trồng trọt, thứ đến là chăn nuôi. Thủ công nghiệp là nghề phụ trong gia đình. Việc thu thập khai thác lâm thổ sản là nguồn thu nhập quan trọng. Việc săn bắn bổ sung nguồn thu nhập cho gia đình. Việc buôn bán chủ yếu nằm trong tay người Hoa kiều và người Việt ở thị xã, thị trấn. Vùng sinh sống trước đây của người Tày là địa bàn chính chống xâm lăng dưới nhiều triều đại. Từ thời Lý Trần, nhất là từ thời Lê, nhà nước phong kiến đặt chế độ “thế tập, phiên thần” tức chế độ thổ ti, phái một số công thần hay con cháu của họ, chọn trong những phần tử trung kiên nhất, đem theo gia đình, thuộc tộc, lên chiêu dân lập ấp ở các tỉnh biên giới sau mỗi trận chiến thắng, quét sạch xâm lược ra khỏi bờ cõi. Các vị lưu quan này đời đời kế tục cai trị các địa phương, rất mực trung thành với triều đình trung ương. Chế độ thổ ti dần tan rã dưới thời Pháp thuộc. Con cháu các dòng họ thổ ti sống hòa vào nhân dân các địa phương, trở thành người Tày, mang theo nhiều yếu tố văn hóa Việt. Một sự hòa hợp dân tộc trong lịch sử đáng chú ý xảy ra vào thế kỉ 16, 17. Triều đình lưu vong họ Mạc bị quân Lê Trịnh đánh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 đuổi, chạy lên trấn giữ vùng Cao Bằng trong non một thế kỷ. Sau khi họ Mạc diệt vong, con cháu và quan quân dư đảng thay tên đổi họ, sống hòa vào nhân dân địa phương, đồng hóa với người Tày. Xã hội Tày trước cách mạng tháng Tám đã chuyển sang chế độ phong kiến địa chủ nhưng phân hóa giai cấp chưa sâu sắc như ở miền xuôi nên quan hệ giữa các tầng lớp xã hội trong làng bản nói chung vẫn là quan hệ đoàn kết, tương thân tương trợ giữa những người trong họ hàng làng xóm. Trên đây là một vài nét chấm phá về lịch sử tộc người và điều kiện xã hội của cư dân nói tiếng Tày trước cách mạng tháng Tám. Những điều này ít nhiều đều có ảnh hưởng tới văn học dân gian nói riêng cũng như văn hóa của người Tày nói chung. Có thể nói, địa hình miền núi ưu ái mà bất thuận, thiên nhiên hùng vĩ tươi đẹp mà dữ dằn, cửa ngõ biên giới giao du rộng mở mà không kém phần phức tạp... tất cả những điều đó đã ảnh hưởng đến điều kiện sống, sinh hoạt, văn hoá, tính cách của những người Tày. Người Tày không những đã tạo ra được một nền văn hoá với những giá trị vật chất bền vững mà còn sáng tạo nên một nền văn hoá tinh thần với những phong tục tập quá lâu đời và phong phú. Trước hết, đó là những nét đẹp trong văn hoá sắc tộc của người Tày. Trong quan hệ gia đình, người Tày vốn có lòng kính già yêu trẻ. Dưới chế độ cũ, người phụ nữ không được đối xử bình đẳng với nam giới, không được hưởng gia tài, không được đi học. Tuy nhiên, họ vẫn được chồng con tôn trọng, vì họ giữ vai trò quan trọng trong lao động sản xuất và trong quản lý kinh tế gia đình. Trong quan hệ với các dân tộc anh em, đồng bào có tập quán kết nghĩa anh em gọi là “lạo tồng”, thương yêu giúp đỡ nhau như anh em ruột thịt. Người Tày sống hồn hậu, chân thành và đặc biệt có lòng mến khách. Bản làng là đơn vị hành chính đồng thời là nơi diễn ra những sinh hoạt văn hoá tinh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 thần. Ở đó họ sống với nhau thân thiện, đàm ấm và hoà hảo. Mỗi khi khách vào bản, cả bản vui mừng đón tiếp. Họ đón tiếp nhau không chỉ bằng tình cảm chân thành đằm thắm mà còn bằng cả tiếng hát lời ca ngọt ngào thiết tha: Xin dâng lời đẹp cho người Xin dâng lời thơm cho bạn Nét phong tục độc đáo này trở thành một môi trường lý tưởng nuôi dưỡng những tiếng hát lời ca của người Tày. Nói đến văn hoá người Tày không thể không nói đến ngôn ngữ của người Tày. Người Tày đã sớm có một thứ ngôn ngữ của riêng mình. Qua thời gian sàng lọc tiếng Tày rất gần với tiếng Việt về hệ thống âm thanh và ngữ pháp. Trong từ vựng tiếng Tày và tiếng Việt đều có những từ vay mượn của nhau, nhất là có rất nhiều tiếng từ Hán Việt. Lý do rất đơn giản bởi giống như người Việt, trước đây, người Tày đã từng học chữ Hán, sau đó, trên cơ sở chữ Hán, người Tày đã tạo ra chữ Nôm Tày. Sự ra đời chữ Nôm Tày có ý nghĩa vô cùng quan trọng trong tiến trình văn hoá lịch sử phát triển dân tộc Tày. Ngay từ khi ra đời, chữ Nôm Tày trở thành một phương tiện đắc dụng ghi lại tiếng nói Tày, thơ ca, truyện khuyết danh... của dân tộc Tày. Như vậy, qua thời gian sàng lọc đến nay, người Tày đã tương đối ổn định phát triển và đáp ứng nhu cầu giao tiếp của đồng bào. Tiếng nói ấy sinh động về âm thanh, giàu có về từ ngữ, phong phú về sắc thái biểu cảm. Điều này thể hiện rõ trong lời ăn tiếng nói, nhưng đặc biệt là qua kho tàng văn hoá dân gian của họ. Tín ngưỡng, lễ hội cũng là một mảng quan trọng trong đời sống tinh thần đồng bào Tày. Đó là nơi bộc lộ rõ nhất đời sống tâm linh của họ. Thật khó mà xác định người Tày thuộc tôn giáo nào. Phật giáo rất phổ biến ở Việt Nam. Nhưng người Tày hầu như không có chùa thờ Phật mà chỉ đình thờ thần, không có các nhà tu hành mà chỉ có những người làm nghề cúng bái như “mo”, “then”, “tào”, “pụt”... Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 Thờ tổ tiên là tục lệ lâu đời của người Tày. Bàn thờ thường đặt ở gian chính, hướng ra cửa. Những ngày lễ tết trong năm, những việc đại sự gia đình như xây nhà mới, cưới xin, tang lễ... bàn thờ tổ tiên bao giờ cũng là nơi họ thỉnh cầu, giao cảm tâm linh. Bên cạnh đó, người Tày cũng thờ một số vị Phật, Thần thường thấy trong Phật giáo như Phật bà Quan âm, trong đạo giáo như Hắc Hồ Huyền Đàn, Hoa Vương, Thánh Mẫu... Trong khi làm ma chay cúng bái, đồng bào dùng một số nghi thức trong “thọ mai gia lễ”. Tín ngưỡng của đồng bào Tày bắt nguồn từ thuyết vạn vật có linh hồn, chủ nghĩa đa thần trong nguyên thủy, tục thờ thần dòng họ, tục tin ở rất nhiều thứ ma, gọi là “phi”, kết hợp với một số yếu tố Đạo giáo, Phật giáo, Khổng giáo do những người làm nghề cúng bái đem truyền bá trong dân gian. Những ngày hội, ngày Tết truyền thống trong đồng bào Tày cũng như trong người dân Việt Nam nói chung đều là những ngày Tết nông nghiệp. Mỗi ngày Tết trong năm đều có ý nghĩa riêng, có những nghi lễ và đồ cúng riêng, thường là sản phẩm tiêu b iểu của từng mùa. Tết đầu năm âm lịch là Tết lớn nhất trong năm. Đồng bào ăn mừng kết thúc một năm thu hoạch thắng lợi, đồng thời chuẩn bị cho một năm lao động sản xuất. Mỗi Tết đến đều mang lại cho người ta những hy vọng mới. Trong tháng Tết này người ta mở những ngày hội Lồng Tồng để cầu mùa màng, để cho trai gái vui chơi, ca hát với nhau, tổ chức những trò chơi dân gian để thưởng xuân. Đây còn là dịp để bạn bè, bà con đến hỏi thăm nhau, con cái ở xa về thăm cha mẹ, nhất là con rể đến lễ tết bố mẹ vợ. Ngoài ngày Tết đầu năm, trong năm, người Tày còn rất nhiều ngày Tết khác như: Tết mùng 3 tháng 3 âm lịch, Tết Đoan ngọ mùng 5 tháng 5, Tết rằm tháng bảy, Tết trung thu... Những ngày hội, ngày Tết truyền thống nói chung có những ý nghĩa lành mạnh, nó nói lên ước mong của người dân lao động muốn làm sao cho mùa Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 màng của mình thu hoạch tốt, của cải được dồi dào, ấm no, hạnh phúc. Thực tế hơn, nó nhằm cải thiện phần nào đời sống của người lao động sau những ngày làm ăn mệt mỏi trên những nương rẫy. 1.1.2. Vài nét về văn học dân gian Tày 1.1.2.1. Một số thể loại văn học dân gian Tày Với những khao khát chinh phục thiên nhiên cải tạo cuộc sống mà dân tộc Tày sớm thoát khỏi thời kì mông muội, tiến tới văn minh loài người. Mặt khác, trải qua những cuộc thiên di vĩ đại, người Tày đã có một nền văn hoá phát triển lâu đời. Người Tày lại sớm có chữ viết và ngôn ngữ riêng nên họ đã xây dựng được một nền văn nghệ nói chung và văn học dân gian khá đồ sộ. * Loại hình tự sự dân gian Người Việt có thần thoại là cơ sở giải thích các hiện tượng tự nhiên và sự ra đời của vạn vật thì người Tày cũng đánh dấu trong kho tàng văn hoá dân gian của mình bằng thần thoại Pú Lương Quân. Truyện đã thâu tóm giới thiệu cả ba thời kì sinh hoạt của quá trình phát triển xã hội loài người: săn bắt, trồng trọt, chăn nuôi. Những hệ thống thần thoại người Tày mang đậm màu sắc hoang đường nhưng trong ý niệm tuyệt đối, những câu chuyện này đã phản ánh được sâu sắc thế giới quan, nhân sinh quan của người Tày cổ xưa. Truyền thuyết Tày đặc biệt phong phú ở bộ phận có mẫu đề người anh hùng chống xâm lăng, giữ vững địa bàn cư trú. Trong đó nổi bật là nhóm truyện kể về các thủ lĩnh quân sự, các vị anh hùng. Trong đó, có thể kể đến truyền thuyết Nùng Trí Cao, Hoàng Lục, Tôn Đản, Dương Tự Minh... Ngoài ra, ở mảng thể loại này còn phải kể đến vô số truyền thuyết địa phương, kể về những vị có công khai sơn phá thạch, lập bản dựng mường mà tên tuổi được coi như là thật, được chép lại trong các thần tích, thần phả gắn liền với cả đền thờ thần, miếu thờ thành hoàng... ở những bản làng Tày. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 Truyện cổ tích ra đời đã đánh dấu bước trưởng thành trong tiến trình văn học dân gian Tày. Phần lớn các truyện đều nói lên đạo đức tài năng của những người bình dân, những người cùng khổ nhất, người có công đánh giặc cứu nước, đả kích bọn hôn quân bạo chúa, cường hào ác bá. Có truyện đề cao lòng chung thuỷ vợ chồng, tình bạn bè giàu nghèo sống chết có nhau. Có truyện giáo dục con cái về quan điểm lao động như truyện phú ông bắt con trai đi học nghề trước khi được hưởng gia tài của ông cha để lại. Có thể thấy kho tàng truyện của người Tày vô cùng phong phú. Qua những câu chuyện truyền miệng đó, ít nhiều chúng ta cũng cảm thấy bóng dáng của sự phát triển của loài người từ nguyên thuỷ xa xưa tới khi xã hội phân chia thành giai cấp đối kháng. Truyện cười của người Tày không nhiều, ý nghĩa đấu tranh giai cấp cũng chưa sâu sắc thâm thuý. Nội dung chủ yếu của truyện cười là phê phán thói hư tật xấu trong nội bộ người dân lao động. Truyện ngụ ngôn của người Tày cũng không nhiều. Nói chung, đó là những truyện về cơ bản có hình thức là mượn truyện loài vật để nói về các mối quan hệ nhân sinh. Ý nghĩa chủ yếu của truyện là rút ra các bài học sâu sắc về thế sự, mục đích chủ yếu là đề cao trí thông minh của người lao động. Đối với thể loại truyện thơ dân gian, người Tày đã đóng góp cho kho tàng văn học dân tộc những kiệt tác mà cho đến nay những giá trị nội dung và nghệ thuật của nó còn khiến các thế hệ sau phải ngỡ ngàng: Khảm Hải, Nam Kim - Thị Đan, Lưu Đài - Hán Xuân, Trần Chu - Quyển Vương... Kết cấu truyện thơ thường diễn ra theo ba bước: gặp gỡ, yêu thương tha thiết - tình yêu tạm thời bị chia cắt hoặc tan vỡ - đôi bạn tìm cách thoát khỏi trói buộc để đoàn tụ. Truyện thơ dân gian Tày thể hiện khát vọng dân chủ, khát vọng hạnh phúc mãnh liệt cũng như ý thức chống lại lề thói tập tục khắc nghiệt, bóp nghẹt quyền tự do yêu đương của con người. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 * Loại hình trữ tình dân gian. Gần gũi hơn cả và phản ánh sắc nét nhất đời sống vật chất và tinh thần của người Tày phải kể đến loại hình trữ tình dân gian Tày. Đó là những lời ca tiếng hát cất lên từ nhà sàn yêu dấu, từ mảnh rừng xanh bao la, từ dòng suối hiền hoà mát thương... Trai gái Tày đem những tiếng hát lời ca cất lên như một cái cầu nhỏ gửi tâm tình tới người thương yêu, tới quê hương làng bản. Loại hình này được hợp thành từ hai tiểu loại: Dân ca nghi lễ và dân ca sinh hoạt. Mỗi mảng lại có những đặc sắc riêng trên cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật. * Các thể loại trung gian Tục ngữ Tày rất phong phú. Về hình thức, đó là những câu ngắn gọn văn vẻ, giàu hình ảnh gần gũi với đời sống ngàn năm. Về nội dung, đó là những câu đúc kết những bài học kinh nghiệm trong cuộc sống muôn màu muôn vẻ của cộng đồng Tày trên cả hai lĩnh vực tự nhiên và xã hội. Nghiên cứu tục ngữ của đồng bào Tày, chúng ta sẽ hiểu sâu sắc hơn hoàn cảnh làm ăn sinh sống và những kinh nghiệm quý báu trong lao động sản xuất, trong quan hệ xã hội và gia đình của đồng bào xưa. Câu đố là một thể loại khá phổ biến ở mọi vùng cư trú của người Tày. Bất kỳ ở đâu những lúc bên bếp lửa, đi làm nương rẫy, trò chuyện, vui đùa người ta đều dùng câu đố như một hình thức sinh hoạt văn hoá tinh thần. Nội dung của câu đố rất phong phú biểu hiện những nhận xét sắc sảo, tinh tế và hóm hỉnh. Các câu đố về sự vật, con người, về hiện tượng tự nhiên rất gắn bó với đời sống hàng ngày của người Tày. Đây cũng là một hình thức giải trí tuơi mát, đầy chất thông minh và có tác dụng giáo dục cộng đồng một cách sâu sắc. Câu đố có thể cấu tạo từ hai đến hàng chục câu. Trai gái Tày có lúc sử dụng câu đố dưới hình thức hát Lượn giao duyên. Bên trai hay bên gái không đối đáp được thì coi như thua cuộc. Do vậy trai gái Tày rất chú ý học hỏi kinh nghiệm của người già để có vốn đối đáp phong phú. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 Phuối pác, phuối rọi là những lời nói có vần, có điệu của nam, nữ thanh niên Tày hàng ngày. Đây là lối nói tự do, sáng tạo, thường được diễn ra khi gặp nhau trên đường, ở chợ hay trong lễ hội... Nó cũng là một hình thức biểu hiện tình cảm, nó là những lời ướm hỏi trêu ghẹo tình tứ thể hiện những sắc thái tình cảm trong tình yêu. Được thời gian gọt rũa, những lời phuối phác, phuối rọi ngày càng cô đọng bóng bẩy và mềm mại một chất thơ lãng mạn. Sẽ khó có thể miêu tả được hết diện mạo văn học dân gian Tày. Nó vô cùng phong phú về thể loại, đồ sộ về khối lượng, đa dạng về sắc thái biểu cảm. Trong vốn văn hoá cổ quý báu đấy, gần gũi hơn cả và phản ánh sắc nét nhất đời sống, tình cảm và tư tưởng của người Tày phải kể đến dân ca sinh hoạt. Lựa chọn tiểu loại này làm đối tượng nghiên cứu, chúng tôi sẽ nói rõ hơn ở mục sau. 1.1.2.2. Dân ca sinh hoạt của người Tày Dân ca Tày có mặt trong mọi lĩnh vực của cuộc sống. Trong lao động sản xuất, trong sinh hoạt giao tiếp thì có dân ca sinh hoạt; trong các nghi lễ trang trọng thì có các mo, then, tào, pụt; trong đám cưới đám hỏi, rước dâu thì có hát quan làng. Nói chung những hình thức sinh hoạt đó thường tập trung phô diễn tình cảm, ca ngợi lao động, ca ngợi tình yêu, đề cao tự do... Ở mỗi phương diện của cuộc sống thì có một thể tài ca hát riêng. Vì vậy, các mảng đề tài đã có đường biên rõ nét. Đó là các bài hát về lao động sản xuất, hát mừng đám cưới, hát mừng nhà mới, hát mừng hội bản hội mường, hát sinh con, hát đưa tiễn linh hồn và đặc biệt là hát về tình yêu với tất thảy cung bậc của nó. Một trong những hình thức mà đề tài hướng đến chính là dân ca sinh hoạt của người Tày. Mảng tiểu loại này có mặt trong mọi khía cạnh của cuộc sống người Tày. Từ lúc bước chân xuống thang ra khỏi nhà đến mảnh nương, thửa ruộng để nhặt rêu bắt ốc, tìm măng hái củi… lúc nào, nơi nào cũng phải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 có câu hò, tiếng hát. Tiếng hát lời ca đã trở thành linh hồn của bản mường, là nơi thể hiện chân thành tình cảm của người Tày theo cách riêng của mình. Dân ca sinh hoạt của người Tày không chỉ phong phú về nội dung, chan chứa sắc thái biểu cảm mà còn đa dạng về các tiểu loại. Có thể kể đến một số tiểu loại sau: Lượn: là một bộ phận dân ca Tày. Cho đến nay, các nhà nghiên cứu vẫn chưa đưa ra một cách hiểu thống nhất về thuật ngữ ngày. Nhưng theo nhà nghiên cứu Vi Hồng, Lượn có cội nguồn từ chữ Vjén (ru) mà thành. Lượn có rất nhiều tiểu loại. Ngoài hai loại cơ bản tiêu biểu lượn cọi và lượn slương, người Tày còn có lượn then, lượn nàng Hai, lượn khắp… Trong cái nhìn đối sánh với dân tộc Kinh, lượn là một lối hát giao duyên có thể tương tự như lối hát quan họ ở Bắc Ninh, loại dân ca này có giai điệu vang xa tha thiết, lay động lòng người gợi cảm giác bâng khuâng, thương nhớ. Người Tày coi lượn như một nhu cầu tinh thần không thể nào thiếu được: “Khắp mọi luỹ làng của người Tày, Nùng không mấy khi vắng tiếng Sli, giọng lượn. Chỉ trừ giấc ngủ và bữa ăn của họ - Sli lượn vang lên từ trong mọi nhà, ra khắp bản mường... ngoài đồng ngoài rẫy, ngoài chợ, ngoài đường. Không chỉ có thanh niên mà người già, người trẻ đều thích Sli, lượn, thích nghe Sli, lượn”...[26, 14]. Đã có một thời tiếng lượn ngập tràn làng bản, đồi núi, hoà vào tận tâm hồn, huyết mạch đồng bào: - Nửa đêm Nàng ới cháy lòng Khiến em dừng đường kim đường vá Khiến anh vở giữa trang ngừng đọc - Tiếng Then thành tiếng Then phơi phới Tiếng cọi thành tiếng cọi thiết tha - Ra chợ được nghe tiếng Hà lều Bát phở không cần mỡ cũng ngon Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 18 Về hình thức sinh hoạt diễn xướng, đặc trưng của lượn là đối đáp, đối ca và nối tiếp ca. Đối đáp là một trong những hình thức sinh hoạt phổ biến của lượn. Hiểu một cách đơn giản nhất đối đáp là một bên “đối” và một bên đáp trả lại. Một bên - thường là “khách” - bao giờ cũng ca ngợi hết lời những thứ, những vật... của bên “chủ”. Bên chủ sẽ đáp lại bằng những lời lẽ khiêm tốn, lịch sự, không dám nhận những lời khen của khách. Xét về hình thức, lối hát này không có những nét khác biệt lắm so với những cuộc hát ví, hát phường vải, phường cấy... của người Kinh. Bên cạnh đối đáp là đối ca. Đối ca phổ biến ở lượn slương sau nữa là lượn then. Ở lượn slương thường là tập thể bên nam bên nữ, mỗi bên có khi đến hai chục người hoặc hơn nữa. Nam nữ ngồi thành hai hàng theo chiều dài của gian nhà sàn, quay mặt vào nhau. Sau những lời mời lịch sự của chủ nhà, lời tuyên bố lý do của bên chủ và vài nghi thức đơn giản khác, hai bên nam nữ bắt dầu “đối ca”. Đối ca có thể đối về đề tài lượn, đối về nội dung của bài lượn hoặc chỉ đối có tính chất hình thức, đối hoa, đối mùa, tháng... có khi thay nhau lượn những khổ lượn khác nhau. “Nối tiếp ca” là một hình thức nữa của sinh hoạt diễn xướng lượn. Có hai loại nối tiếp ca. Thứ nhất là nối tiếp ca theo đúng nghĩa đen của thuật ngữ này. Nghĩa là bên nam, bên nữ thay nhau, lần lượt hát lên những bài lượn về một đề tài. Có những câu chuyện chia làm nhiều đoạn nhỏ, mỗi bên lần lượt hát lên từng đoạn như tiếp nối nhau cho đến hết câu chuyện. Loại nối tiếp thứ hai là hai bên cùng hát tiếp nối - chắp nối các “đường lượn” với nhau, các đường lượn ấy thì rất nhiều tùy theo từng cặp, những tốp ca thuộc nhiều hay ít. Thông qua các hình thức diễn xướng này mà tiếng hát lời ca ngân lên mọi lúc, mọi nơi, trong bản ngoài mường, trở thành một phần không thể thiếu được trong đời sống tinh thần người Tày. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 19 Phong slư: Phong slư là những bức thư tình, một thể thơ hết sức đặc sắc của trai gái Tày. Bức thư này viết bằng chữ Nôm Tày trên nền vải sa tanh đỏ, rộng chừng một mét vuông. Vải được vẽ hoa biên, hai bên là hai con rồng há mồm chầu mặt trời hoặc chim muông. Ngày xưa, con trai, con gái Tày ít học chữ, không biết chữ, bởi thế họ thường nhờ một người là Slấy cá viết hộ, Slấy cá là người trí thức bình dân sống trong cộng đồng Tày. Phong slư do Slấy cá viết, ghi lại những tâm tình thầm kín của trai, gái Tày. Phong slư được gửi đi, khi nhận được, người con trai con gái Tày lại đem Phong slư đó đến nhờ một Slấy cá đọc, Slấy cá thường ngâm ngợi những bức thư đó theo một giai điệu tha thiết. Vì vậy, bức thư có tính chất cá nhân ấy thông qua Slấy cá trở thành một loại dân ca mang tính cộng đồng. Tình yêu nam nữ trong phong slư thường là tình yêu trong xa cách trắc trở, tan vỡ. Bởi vậy tiếng hát, giai điệu phong slư thường buồn da diết. Tuy nhiên không hề bi lụy kêu than mà vẫn luôn sáng lên những ước mơ lãng mạn, nhân văn. Hãy tu thân chờ nhau bên ấy Dẫu là không lấy được cũng cam Yêu nhau để khắp mường được thấy Tiếng thơm sẽ trọn vẹn mai sau Tới trăm năm khi về âm phủ Ta rủ nhau về chốn mường hơn Tóm lại, Phong slư phục vụ cho tình yêu lứa đôi nhưng Phong slư cao hơn cuộc sống, nên có yếu tố hư ảo mang theo tính tao nhã, thanh cao. Vì vậy, Phong slư vẫn tồn tại trong đời sống tình cảm của người Tày như một nét đẹp trong văn hoá độc đáo thấm đẫm phong vị trữ tình. Những bài hát vui cho trẻ em: Đồng dao và hát ru Đồng dao là những bài hát vui của lứa tuổi nhi đồng. Nó có thể xuất hiện tự nhiên (như những hạt mầm khoẻ mạnh dưới nắng xuân) được xướng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20 lên từ những cuộc sinh hoạt vui chơi của tập thể nhi đồng hoặc đó là bài hát của cha mẹ, anh chị thương quí các em mà đặt lên lời ru. Đồng dao cho em tuy kết cấu không được chặt chẽ nhưng có vần, có điệu, dễ đọc, dễ nhớ phù hợp tâm lý của trẻ em. Những bài ca với những hình ảnh đẹp đẽ đã nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thơ phát triển lớn lên cùng với lòng tôn kính mẹ cha, tình yêu thiên nhiên, yêu lao động, sống nhân ái, vị tha... Có thể nói, đồng dao Tày là di sản văn hoá mang bản sắc dân tộc đậm đà. Cùng với những bài đồng dao, hát ru chủ yếu là lời ca dành riêng cho các em nhỏ. Ngay từ thuở ấu thơ, các em đã được đắm chìm trong tiếng hát lời ca qua những lời ru ngọt ngào của người mẹ, người chị. Hát ru là nguồn sữa tinh thần nuôi dưỡng tâm hồn con người từ thuở còn trên nôi. Những lời ca mộc mạc, giản dị, chân chất, thật sự đã trở thành cầu nối trí tuệ tâm hồn của bậc sinh thành với thế hệ mai sau. Người Tày có rất nhiều bài hát ru và đến nay tiểu loại này vẫn đang được sưu tầm, nghiên cứu và giới thiệu ngày càng rộng rãi. Thơ ca dân gian giữ một vị trí quan trọng trong nền văn học dân gian Tày. Có thể nói nó là bộ phận phong phú nhất trong kho tàng văn học dân gian của người Tày. Và trong bộ phận thơ ca hết sức phong phú này, thơ ca sinh hoạt lại nổi lên như một loại hình đặc sắc nhất. Việc tìm hiểu khái quát diện mạo thơ ca sinh hoạt sẽ giúp người viết rất nhiều trong việc đi sâu vào tìm hiểu một khía cạnh độc đáo của thể loại này. Đó là yếu tố tự sự và sự hiện diện của nó trong kho tàng dân ca Tày. 1.2. Loại hình tự sự và yếu tố tự sự trong văn học dân gian 1.2.1. Loại hình tự sự Phân văn học theo phương thức phương tiện thẩm mĩ ở cấp độ loại hình, thuật ngữ tự sự và trữ tình từ lâu đã được các nhà kinh điển mỹ học và lý luận văn học trên thế giới đề xuất nghiên cứu trong sự phân biệt và tương quan ước Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 21 lệ. Tuy nhiên, theo sự tiến hoá của văn hoá, xã hội và lịch sử, những tư liệu bao quát chúng ngày càng phong phú, đa dạng, sự chuyển hoá thâm nhập lẫn nhau của chúng trong thực tiễn sáng tác cũng gây không ít khó khăn cho người nghiên cứu trong việc xác định thể loại. Trong khi nêu lên những ranh giới cụ thể giữa chúng cũng như những đặc tính và những biến thể phong phú, lịch sử phân định loại hình tự sự và trữ tình đã có những ý kiến khác nhau. Một trong những người đầu tiên nhắc đến khái niệm tự sự trong sự phân biệt hai loại hình còn lại, phải kể đến là Arixtot. Theo Arixtot, văn học có ba phương thức mô phỏng hiện thực. Đó là kể về một sự kiện như về một cái gì tách biệt với mình như Homere vẫn làm, hoặc là người mô phỏng tự nói về mình không thay đổi ngôi xưng, hoặc là trình bày tất cả những nhân vật được mô tả trong hành động. Tên gọi của ba phương thức trên lần lượt là tự sự, trữ tình và kịch. Như vậy, ở dạng ban đầu, tự sự chỉ được coi là một phương thức mô phỏng hiện thực. Cho đến sau này, trong quá trình phân loại văn học, các nhà nghiên cứu mới dựa vào ba phương thức trên mà khái quát hoá, phân loại thành ba loại hình văn học. Lúc này, tự sự mới xuất hiện với tư cách là một loại hình. Trong cách phân loại đó, theo Bielinxki, khái niệm tự sự được dùng để chỉ toàn bộ những tác phẩm biểu hiện đời sống thông qua miêu tả sự kiện. Đặc trưng nổi bật nhất và cũng là quan trọng nhất của loại hình tự sự là tính khách quan. Cũng theo Bielinxki, trong mối quan hệ với những loại hình còn lại, nếu tác phẩm trữ tình ưa nói tới cái chủ quan, tác phẩm kịch là “sự dung hợp của các yếu tố đối lập của tính khách quan tự sự và tính chủ quan trữ tình” thì đối tượng mà tự sự hướng tới là tính khách quan của thế giới. T.H.Miller, nhà giải cấu trúc Mỹ lại cho rằng “Tự sự là cách để ta đưa cái sự việc vào một trật tự và từ trật tự ấy mà chúng có được ý nghĩa, tự sự là cách tạo nghĩa cho sự kiện biến cố”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 Như vậy, mỗi nhà nghiên cứu, dưới các góc độ khác nhau, sẽ có các quan điểm khác nhau về tự sự. Song dù nhấn mạnh đặc trưng nào, tiêu chí loại hình vẫn có một cái lõi chung nhất. Về khái niệm tự sự chúng tôi thống nhất quan điểm của các nhà biên soạn "Từ điển thuật ngữ văn học": " Nếu tác phẩm trữ tình phản ánh hiện thực trong cảm nhận chủ quan về nó thì tác phẩm tự sự lại tái hiện đời sống trong toàn bộ tính khách quan của nó. Tác phẩm tự sự phản ánh hiện thực qua bức tranh mở rộng của đời sống, trong không gian, thời gian, qua các sự kiện biến cố xảy ra trong cuộc đời con người. Trong tác phẩm tự sự, nhà văn cũng thể hiện tư tưởng và tình cảm của mình. Nhưng ở đây tư tưởng và tình cảm của nhân vật thâm nhập sâu sắc vào sự kiện và hành động bên ngoài của con người tới mức giữa chúng dường như không có sự phân biệt nào cả" [328, 11]. Vấn đề cơ bản của phương thức tự sự là "nhà văn kể lại, tả lại từ những gì bên ngoài mình, khiến cho người đọc có cảm giác rằng hiện thực phản ánh trong tác phẩm tự sự là một thế giới tạo hình xác định đang tự phát triển, tồn tại ngoài nhà văn, không phụ thuộc vào tình cảm, ý muốn của nhà văn" [328, 11]. Do thể hiện sự thực đời sống qua các sự kiện biến cố và hành vi con người nên tác phẩm tự sự trở thành một câu chuyện về ai đó hay về một cái gì đó. Như vậy, ở tác phẩm tự sự, kể chuyện (hay trần thuật) là yếu tố trung tâm tổ chức ra thế giới nghệ thuật. Đồng thời với nó, cốt truyện, nhân vật là những yếu tố hạt nhân, được triển khai nhờ một hệ thống các yếu tố chi tiết, sự kiện, ngoại hình, tính cách nhân vật, ngoại cảnh... kể cả hệ thống hư cấu liên tưởng. Từ đặc trưng trên, có thể thấy, tự sự có một khả năng bao quát rộng lớn, phản ánh sâu sắc hiện thực cuộc sống và ngày càng có vị trí quan trọng trong đời sống thể loại văn học. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 Bước sang thế kỉ XX, vấn đề lý thuyết tự sự ngày càng được quan tâm, phổ biến. Tự sự đã bước ra khỏi ranh giới của thể loại văn học để trở thành một bộ phận nghiên cứu độc lập, có tính liên ngành và có vị trí ngày càng quan trọng trong ngành khoa học văn học và các khoa học nhân văn. Tự sự học hiện đại đã trở thành một bộ môn khoa học, hiểu theo nghĩa rộng là "nghiên cứu cấu trúc của bản tự sự và các vấn đề liên quan hoặc nói cách khác là nghiên cứu đặc điểm nghệ thuật trần thuật của bản tự sự nhằm tìm một cách đọc" [11, 28]. Cùng với sự xâm nhập giữa các thể loại trong văn học, tự sự không chỉ có mặt trong truyện ngắn, tiểu thuyết, ngụ ngôn... như một phương thức tạo nghĩa và truyền thông tin, tự sự còn có mặt trong thơ, thơ trữ tình, ca dao, dân ca... những thể loại tưởng chừng ở phía bên kia ranh giới của tự sự. Trong những loại hình trữ tình này, tự sự tham gia một cách rất tích cực có vị trí đặc biệt và có vai trò tương đối quan trọng. Việc tìm hiểu về lý thuyết tự sự trên đây sẽ là những cơ sở lý thuyết vững chắc cho việc xem xét sự xâm nhập của yếu tố tự sự vào trong dân ca Tày - một loại hình trữ tình dân gian tiêu biểu. 1.2.2. Yếu tố tự sự trong văn học dân gian Trong các tác phẩm trữ tình, nguyên tắc tái hiện đời sống trong tính chủ quan đã đặt cái tôi tự bạch, tự biểu hiện của tác giả vào vị trí trung tâm tổ chức và chi phối thế giới nghệ thuật trong tác phẩm. Trong tác phẩm trữ tình cũng có sự việc nhân vật chi tiết đời sống... song chúng chỉ là những sự việc thuần tuý nhằm khách quan hoá, cụ thể lượng thông tin nội cảm - cái mà chủ thể trữ tình muốn biểu hiện. Chính vì thể loại hình trữ tình là nghệ thuật biểu hiện trong sự phân biệt với nghệ thuật miêu tả vốn là đặc trưng của loại hình tự sự. Nhưng trong quá trình tìm hiểu về dân ca sinh hoạt của người Tày- một loại hình trữ tình dân gian tiêu biểu, chúng tôi nhận thấy có nhiều bài tác giả Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 dân gian lại trình bày ý tưởng, tình cảm của mình dưới hình thức đời sống đã được cải tạo lại. Xét về bản chất, đó là một hình thức chủ quan nhưng xét về mặt ngoại hình ít nhiều mang tính khách quan gián tiếp. Ở những bài dân ca đó, tác giả thường miêu tả rộng rãi các hiện tượng của đời sống cho một hình thức lý tưởng nhất định. Nói theo Gulaixep “xét về đối tượng và cách thể hiện là tự sự nhưng cái giọng cơ bản thì lại hoàn toàn trữ tình”. Bài ca sau là một ví dụ: Màn đêm sắp phủ bản mường Chim ngàn xao xác về rừng tổ xa Thấy đôi phượng hạc bay qua Đậu ngay cửa sổ cành hoa nở đầy Lại sang cây nhãn nhẹ bay Hai ta khác chốn lúc này gặp nhau Hỏi ai xui khiến trước sau Hay là nguyệt lão biết đâu duyên trời ? Bài ca rõ ràng là lời kết bạn đầy tình tứ và duyên dáng của nhân vật trữ tình nhưng mở đầu lại là lời kể. Dụng ý kể chuyện bắt đầu bằng hình ảnh hết sức gợi cảm “Màn đêm sáp phủ bản mường”, càng vế sau cái dụng ý đó càng trở lên rõ nét. Chỉ đến hai câu cuối khi cái dòng tự sự ở đầu tạm thời khép lại thì cái mạch trữ tình mới mở ra: Hỏi ai xui khiến trước sau Hay là nguyệt lão biết đâu duyên trời ? Rõ ràng nếu gọi đây là một câu chuyện thì không phải nhưng trong đó dứt khoát là có yếu tố kể và tả, chứ không thuần túy chỉ là trữ tình. Những bài dân ca kiểu vậy trong kho tàng dân ca Tày không phải hiếm. Mỗi bài thường ghi lại một sự việc một sự kiện triển khai thành một bức tranh cụ thể qua lời trần thuật trữ tình của tác giả hay nhân vật. Trong lượng thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 tin mà người đọc tiếp nhận được trong các bài ca đó không thể không thừa nhận có cả lượng thông tin sự việc. Về thực chất, lượng thông tin sự việc đã được nhận thức thẩm mỹ điều chỉnh lại theo quy luật riêng của loại hình trữ tình. Yếu tố tự sự như trần thuật, sự kiện, nhân vật... ở đây một mặt tác động và chừng nào đó đã thay đổi kết cấu trữ tình, nhưng mặt khác lại chịu sự qui định của kết cấu mang bản chất của chỉnh thể trữ tình. Chúng tôi gọi đó là sự xâm nhập của yếu tố tự sự vào loại hình trữ tình. Sự xâm nhập này đem đến các bài ca trữ tình khả năng tái hiện lại những hiện tượng đời sống như trực tiếp miêu tả cảnh thiên nhiên hoặc thuật lại ít nhiều sự kiện tương đối liên tục. Nhưng khác với phương thức tự sự, sự tái hiện này không mang mục đích tự thân mà chỉ nhằm tạo điều kiện để chủ thể bộc lộ những cảm xúc, chiêm nghiệm, suy tưởng. Yếu tố tự sự xuất hiện trong bài ca không chỉ với số lượng phong phú mà còn dưới nhiều biểu hiện khác nhau. Những biểu hiện này có lúc đậm sắc thái kể chuyện nhưng cũng có lúc mờ nhạt đi bởi cảm xúc trữ tình, trong quá trình khảo sát phân loại, chúng tôi nhận thấy có thể chia yếu tố tự sự trong dân ca Tày ra làm hai tiểu loại: - Những bài ca có cốt truyện - Những bài ca không có cốt truyện Vấn đề này chúng tôi sẽ trở lại sâu hơn, cụ thể hơn trong các chương tiếp theo. Tóm lại cần phải khẳng định một lần nữa sự có mặt của yếu tố tự sự trong dân ca Tày, sự xuất hiện này có lúc biểu hiện ra bằng lời trần thuật, miêu tả hành động, cử chỉ của nhân vật trực tiếp xuất hiện trong bài ca, cũng có khi nó chỉ dừng lại ở một duyên cớ, một lời đưa đẩy. Nhưng dù xuất hiện dưới hình thức nào thì mục đích cuối cùng của nó cũng là làm nền tảng ngọn nguồn cho cảm xúc trữ tình bắt mạnh vào để bộc lộ giãi bày. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26 * Tiểu kết: Tóm lại qua các công trình nghiên cứu, qua quá trình khảo sát và phân tích dân ca sinh hoạt của người Tày, chúng tôi nhận thấy có sự xuất hiện của yếu tố tự sự trong mảng dân ca này. Yếu tố ấy có các cung bậc đậm nhạt, mầu sắc khác nhau, đã biểu hiện ra trong sự phong phú, đa dạng của các lời ca. Yếu tố ấy xuất hiện đã đem đến cho cảm xúc trữ tình những sắc thái mới lạ, hấp dẫn. Tuy nhiên, hiện nay rất khó tìm cho khái niệm này một nội hàm chung nhất, đầy đủ nhất và toàn diện nhất. Tìm hiểu đề tài này, chúng tôi không có tham vọng đưa ra một định nghĩa hoàn chỉnh về yếu tố tự sự trong dân ca Tày. Song ở chương có tính chất tiền đề lý luận này, chúng tôi cũng cố gắng xác định một số khái niệm cơ bản làm nền tảng cho việc tìm hiểu vấn đề này ở các chương tiếp theo. Chương này chỉ có tính chất giới thiệu khái quát. Những biểu hiện cụ thể cũng như vai trò của yếu tố tự sự sẽ được chúng tôi trình bày rõ hơn ở các chương tiếp theo. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 27 Chương 2 CÁC DẠNG THỨC BIỂU HIỆN CỦA YẾU TỐ TỰ SỰ TRONG DÂN CA TÀY Dân ca Tày thường dài hơn dân ca Việt. Đa số một bài thường từ năm đến sáu câu, có bài trên dưới chục câu, thỉnh thoảng có bài trên trăm câu. Một đặc điểm dễ nhận thấy trong dân ca Tày là chất trữ tình kết hợp hài hòa với lối tự sự, phô diễn, giãi bày khiến dân ca Tày vừa giản dị hồn nhiên vừa lãng mạn thơ mộng. Xuất hiện ở loại hình tưởng như đối lập này, yếu tố tự sự khẳng định vị trí của mình bằng những cung bậc khác nhau, với biểu hiện vô cùng phong phú. Tập hợp lại có thể chia làm hai dạng cơ bản: - Những bài ca có cốt truyện - Những bài ca không có cốt truyện 2.1. Những bài ca có cốt truyện Với đặc trưng thuộc về loại hình trữ tình dân gian, dân ca Tày xuất hiện với chức năng chính là để biểu hiện diễn biến tâm trạng. Trong các bài ca này, nổi lên bình diện thứ nhất và tâm tư tình cảm của nhân vật trữ tình chứ không phải sự kiện khách quan. Hệ quả có thể suy ra từ điều này là sự xuất hiện của yếu tố trong một bài ca không phải là điều bắt buộc và lại càng không phải là yếu tố quyết định có thể chi phối. Nhưng khi tìm hiểu về dân ca Tày chúng tôi nhận thấy có rất nhiều bài ca chất tự sự kết hợp chặt chẽ với mạch trữ tình dàn trải. Điều đó đã đem đến một loại bài ca mà các âm hưởng chủ đạo hoàn toàn là trữ tình nhưng lại được bao bọc bởi cái vỏ bề ngoài đậm tính tự sự. Chúng tôi gọi đây là những bài ca có cốt truyện Đó là những bài ca ghi chép sự việc tương đối hoàn chỉnh, hợp thành một thể thống nhất, có những chỗ bước đầu cấu thành tình tiết câu chuyện sinh động thú vị, thể hiện tương đối xuất sắc nghệ thuật tự sự. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 28 Ở những bài ca này dù dài hay ngắn, ghi một phiến đoạn hay một trường diện của cuộc sống thì những sự kiện trong đó vẫn được kể lại tương đối hoàn chỉnh. Cho dù một người đứng ngoài khách quan kể lại hay chính người trong cuộc tự giãi bày tâm sự thì những bài ca này đều khắc hoạ nhân vật tương đối tinh tế, miêu tả cụ thể những sự kiện quan trọng bước đầu có dáng dấp câu chuyện, hé lộ sức sống của nghệ thuật tự sự trong loại hình trữ tình dân gian. Yếu tố tự sự biểu hiện trong những bài ca có cốt truyện còn có thể chia nhỏ làm hai cấp độ biểu hiện: những bài ca có cốt truyện hoàn chỉnh và những bài ca có cốt truyện đơn giản. Trước khi đi vào từng tiểu loại cụ thể, ở đây xin nói rõ về thêm về quan niệm cốt truyện trong thơ ca dân gian Tày. Khi tìm hiểu thơ ca dân gian Nga, nhà nghiên cứu T.M Akimova cho rằng: “Trong bài hát trữ tình dân gian bao giờ cũng có cốt truyện cho dù cốt truyện có nhỏ kém phát triển tới đâu đi chăng nữa”. Thực ra chúng ta có thể dễ dàng nhận thấy rằng có một số lượng lớn các bài ca trữ tình dân gian không có một chút tính tự sự nào và dù một số bài có yếu tố tự sự đi chăng nữa thì cũng không thể gọi là cốt truyện được. Xuất phát từ hai phương thức phản ánh cuộc sống khác nhau, cốt truyện trong dân ca khác xa so với cốt truyện trong các thể loại tự sự như: truyện cổ tích, truyện cười, truyện thơ... Nếu như trong các thể loại tự sự khác, cốt truyện là phương tiện chính để tạo ra các hiện tượng nghệ thuật, qua đó mở ra nội dung cơ bản của thể loại này thì trong các bài hát trữ tình dân gian, các tình huống cốt truyện lại là nguyên cớ để biểu đạt những tư tưởng tình cảm nhất định. Các tình huống cốt truyện, nếu có, trong các bài hát dân gian không phải là yếu tố chủ đạo xác định kết cấu. Ngược lại chính nó phụ thuộc vào yếu tố khác của kết cấu, đóng vai trò phụ thuộc. Mặt khác, theo đúng nghĩa của “Từ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 29 điển thuật ngữ văn học”: “Cốt truyện là hệ thống sự kiện cụ thể được tổ chức theo yêu cầu tư tưởng và nghệ thuật nhất định, tạo thành một bộ phận cơ bản, quan trọng nhất trong hình thức động của tác phẩm văn học thuộc loại hình tự sự và kịch” [88, 11]. Nếu đối chiếu vào dân ca Tày thì với ý nghĩa chặt chẽ nhất của khái niệm này sẽ không thể tồn tại một cốt truyện nào trong một bài ca cụ thể. Như vậy, chỉ có thể hiểu một cách hết sức quy ước về yếu tố cốt truyện của thơ ca dân gian truyền thống. Về mặt nguyên tắc chúng không có cốt truyện đúng theo quan điểm và ý nghĩa của thuật ngữ này khi ta dùng cho tác phẩm tự sự. Tuy nhiên chúng ta cũng vẫn cần và có thể nói về tính cốt truyện mang màu sắc riêng có thể thấy trong một số bài ca có sự xuất hiện của yếu tố tự sự. 2.1.1. Những bài ca có cốt truyện hoàn chỉnh Do việc quan niệm cốt truyện trong cả các bài hát trữ tình dân gian hoàn toàn mang tính quy ước nên sự hoàn chỉnh của cốt truyện cũng chỉ là khái niệm mang tính tương đối. Đó chỉ là kết quả của việc so sánh cấp độ này, đặt cấp độ này trong mối tương quan với các cấp độ biểu hiện còn lại của yếu tố tự sự trong dân ca Tày. Qua việc so sánh, có thể rút ra một nhận xét, cấp độ có cốt truyện hoàn chỉnh là biểu hiện rõ nét nhất của yếu tố tự sự trong dân ca. Cấp độ này thường được biểu hiện ra bằng những bài ca có dung lượng, quy mô lớn, số lượng nhiều. Đó là những bài ca đi vào mô tả trường diện của cuộc sống với nhiều chi tiết sinh động, sự kiện phong phú… nhưng thống nhất trong một kết cấu tương đối chặt chẽ. Nhiều khi những bài đó đã đạt đến mức gần như một câu chuyện có tình tiết hoàn chỉnh được diễn đạt dưới dạng thơ ca. Dù chỉ chiếm một số lượng khá khiêm tốn nhưng với độ đậm nét nhất của hình thức biểu hiện, dễ nhận ra dạng thức này trong một bài ca cụ thể. Bài Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 30 lượn “mười hai tháng” là một trong những bài ca thể hiện tương đối xuất sắc nghệ thuật tự sự ở cấp độ đầu tiên này. Toàn bài gồm mười ba đoạn, đã kể lại một cách tường tận công việc của nhà nông. Qua lời kể của một nhân vật dường như khách quan, đứng ngoài câu chuyện, các chi tiết sự việc cứ lần lượt hiện lên theo dòng mạch thời gian. Bài lượn được bắt đầu từ tháng một và chất tự sự được khởi nguồn từ hành động: Tháng giêng mùng một đốt hương liền Đốt đèn hai ngọn lên chầu tiên Đốt đèn hai ngọn lên chầu bụt Diễn biến của câu chuyện là diễn biến của sự việc trong suốt mười hai tháng. Gắn với tháng hai là: Tháng hai xuân tới trăm hoa nở Liệu mà xuất giá chị em ơi Tháng ba lại mở đầu bằng công việc phát rẫy bông dưới chân núi: Tháng ba phát rẫy bông chân núi. Cũng trong tháng này, với cái nắng dịu dịu của tiết mùa xuân: Trai ở thư phòng, thư ngại viết Gái mắt lim dim ở góc nhà …………................................ Trai ở học đường thư ngại viết Gái ở phòng hương tính ngại đàn Bước sang tháng tư, công việc lúc này trở nên bận rộn hơn bởi: Tháng tư đám mạ mọc xanh xanh Dồn dập mùa công thêm hát đình Dồn dập mùa công thêm hát hội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 31 Cấu tứ của bài ca tiếp tục được xây dựng theo trình tự của thời gian và công việc trong năm. Theo dòng mạch đó, nhân vật trữ tình đã liệt kê và kể lại một cách chi tiết tỉ mỉ công việc và kinh nghiệm làm ruộng suốt từ tháng năm cho đến tháng mười. Cái nền tự sự đã đem đến logic chặt chẽ cho toàn bài. Bài ca vì thế mà giống một bản tường trình dài tổng kết kinh nghiệm làm việc hữu hiệu và quen thuộc của nhà nông: Tháng sáu làm cỏ bận trăm đường Cúi mặt làm cỏ đầu đượm sương. Là những thành quả lao động đang lớn lên từng ngày như một sự bù đắp xứng đáng công sức người chăm bón: - Tháng tám ngoài đồng bông trắng lúa - Tháng chín ca mùa lúa chín vàng - Tháng mười là mùa ta gặt hái Cho chàng cái hái, cái đòn dây Chàng đi gặt, cho chàng đòn, hái Chàng xem liệu gặt hái ra tay - Tháng một ngoài đồng những rạ rơm Cắt én một đôi đi dạo mường Cắt én một đôi đi dạo xứ Lúa gặt vào bồ bỏ rơm vàng Trải dài suốt mười hai khổ thơ là công việc của mười hai tháng trong năm, cho đến khổ mười ba, bài ca đã kết lại trong nỗi nhớ bạn tình da diết, trong cái xoay vần của tạo hoá và gợi mở những niềm lạc quan tươi sáng: Một năm mười hai tháng xoay vần Nhớ bạn lòng mơ ngày gặp mặt Nhớ bàn lòng mong biết mặt thân Năm tháng trôi đi vẫn còn xuân Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 32 Có thể nói bài lượn đã thể hiện được rõ nét sắc tinh tế sắc điệu của ngòi bút tự sự dưới hình thức bài ca năm tháng. Tả theo thời gian, nói thẳng sự việc, bài lượn đã ghi chép toàn diện cuộc sống khẩn trương gian khổ của người nông dân Tày trong suốt một năm qua. Bài lượn kể nhiều sự kiện, bao quát thời gian dài, không gian rộng mà vẫn có dòng mạch, chương pháp. Cố nhiên, ở đây tuy chưa cấu thành câu chuyện có tình tiết sinh động, hoàn chỉnh như yêu cầu của một tác phẩm tự sự chính thống, nhưng trong cảnh ong bay bướm lượn, màu cỏ xanh cây mướt, tiếng chim hót trùng kêu… được kết hợp nhuần nhuyễn khéo léo đan dệt với hoạt động nông trang. Toàn bài thơ điểm xuyết cảnh mùa vụ, phối hợp với tả việc, từ đó làm cho bài thơ có kết cấu chặt chẽ hồn nhiên vừa không hề có cảm giác rối loạn, thể hiện đầy đủ phong phú cảnh lao động của người nông dân nơi đây. Song song tồn tại với yếu tố tự sự là những dòng thơ tràn đầy cảm xúc trữ tình. Đó là những phiến đoạn nói về tâm trạng nỗi lòng của nhân vật trữ tình đan xen trong những chi tiết kể lể công việc đồng áng của nhà nông. Nội dung của các câu thơ đó có thể là nỗi buồn thương da diết vì cảnh cô đơn lẻ bạn: Bên bạn có đôi làm được chóng Độc thân lẻ thiếu ruộng bỏ không. Là nỗi khắc khoải, ngẩn ngơ của sự chia lìa xa cách: Nhớ bạn xa nhau ngày ngày buồn Giá được ở gần nhau, bạn nhỉ Là nỗi nhớ triền miên không sao dứt được: Nhớ nhung nhân ngãi mỗi ngày buồn Chính nhờ những dòng thơ này mà bài ca có âm hưởng trữ tình đằm thắm thiết tha. Người nghe, người đọc chợt nhận ra các dòng mạch cảm xúc vẫn là âm hưởng chủ đạo trong những bài ca dạng này. Và như thế trên cái nền tự sự, bài ca vẫn đứng vững ở ranh giới loại hình trữ tình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 33 Những bài ca về chủ đề nông sự là nơi thể hiện sắc nét nghệ thuật tự sự. Thay cho lời kể, ở đây công việc nhà nông được hợp thành một bộ phận của nội dung thơ ca. Những bài ca này hoặc kể về việc lo tìm giống má, làm vườn, đánh cá, buôn trâu hay dệt vải, ươm tơ... đều đã phản ánh được sinh động bức tranh sinh hoạt của người Tày. Hợp thành tiểu loại này, ngoài những bài ca thuộc về chủ đề nông sự như bài lượn mười hai tháng trên còn phải kể đến những bài lượn séc. Lượn séc có nghĩa là lượn theo sách. Những bài lượn này có hai kiểu. Kiểu thứ nhất là lượn tự sự lịch sử. Đây là những bài lượn diễn ca lịch sử một cách chính thức theo sách chứ không thêm bớt. Những bài lượn này mặc dù được trình bày trong các cuộc lượn nhưng lại mang chất tự sự đậm đà hơn tính trữ tình. Mặt khác, những bài lượn này khi cất lên không nhất thiết phải bộc lộ cảm xúc yêu thương, trạng thái tình cảm. Mục đích của chúng có khi chỉ dừng lại ở việc thi thố tài năng giữa các chàng trai cô gái có dịp gặp nhau. Cho nên, chúng tôi không chú ý phân tích rõ bài lượn tự sự lịch sử trong phạm vi nghiên cứu của đề tài này. Kiểu thứ hai là những bài lượn tóm tắt cốt truyện hoặc chỉ tóm lấy một vài chi tiết của cốt truyện, rồi thông qua những chi tiết đó, bài lượn có thể bộ lộ trực tiếp hay gián tiếp gửi gắm vào trong đó những cảm xúc yêu thương. Những bài lượn này tuy mang đậm dấu ấn của loại hình tự sự nhưng mục đích cuối cùng vẫn là để bộc lộ cảm xúc trữ tình. Cho nên chúng tôi xếp chúng vào những bài lượn tự sự - trữ tình và đặt chúng ở dạng thức biểu hiện cao nhất của yếu tố tự sự trong loại hình trữ tình dân gian - dạng thức những bài ca có cốt truyện hoàn chỉnh. Dạng thức này khá phổ biến trong những bài lượn tóm tắt một cốt truyện cổ. Bài lượn Lương Sơn Bá - Trúc Anh Đài là một ví dụ cụ thể. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 34 Bài lượn được phỏng theo truyện cổ dân gian cùng tên của Trung Quốc. Trai gái Tày yêu thích câu chuyện tình thuỷ chung mà bi thảm này nên đã đem lên sân khấu nhà sàn, dùng tiếng hát lời ca mà cất lên thành câu chuyện. Bài ca vì thế có cái mạch lạc rõ nét của yếu tố tự sự lại có cái da diết của những cảm xúc trữ tình. Nội dung của câu chuyện này có thể tóm tắt như sau: Anh Đài là một cô gái thông minh, ham học có chí lớn. Để thoả mãn khát vọng, nàng đã cải trang thành một phong lưu công tử sắm sửa hành lý, lên đường đi du học. Trên đường đi nàng gặp Sơn Bá, một nho sinh cũng đang trên đường đi học. Hai người kết nghĩa anh em, cùng học một trường, cùng ăn chung một mâm, ngủ cùng một chiếc giường mà Sơn Bá không hề biết Anh Đài là nữ nhi cải trang. Một thời gian sau, Anh Đài bị cha gọi về nhà. Sơn Bá tiễn Anh Đài đi mấy chục dặm đường trở về, bắt được thư Anh Đài nói thật mình là con gái, lúc này chàng mới biết sự thật. Khi Sơn Bá trở về nhà, Anh Đài đã bị bố mẹ ép gả cho anh chàng họ Mã, lễ cưới sắp sửa tiến hành. Quá đau khổ Sơn Bá đã chết, Anh Đài để tang khóc lóc thảm thiết. Đám cưới Anh Đài được tổ chức long trọng. Khi kiệu cưới đi qua mộ Sơn Bá, Anh Đài xuống kiệu kêu khóc, mộ tự nhiên mở ra, Anh Đài chui vào. Linh hồn hai người hoá thành bươm bướm để đời đời kiếp kiếp bay lượn trên hoa thơm cỏ lạ, hưởng mãi tình yêu trong trắng. Toàn bộ cốt truyện đó đã được cô đọng lại trong tám mươi câu thơ. Một dung lượng không phải là ngắn so với phạm vi một bài lượn nhưng lại chưa đủ dài để trở thành một truyện thơ cùng tên. Nhưng trong từng đấy câu cũng có đủ cả cốt truyện, nhân vật, những chi tiết sinh động, những phiến đoạn miêu tả… Tất cả đã liên hệ với nhau một cách thống nhất tạo thành một bài ca có dáng dấp một câu chuyện hoàn chỉnh. Mạch tự sự được bắt đầu bằng việc giới thiệu sự xuất hiện của hai nhân vật chính: Lương Sơn Bá và Trúc Anh Đài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 35 Sơn Bá đời xưa con nhà văn Neo đơn đi học chỉ một mình Một mình đi học đi qua bản Rồi gặp Anh Đài kết bạn thân Anh Đài ngày ấy thật khôn Phận gái đóng giả thành trai tân Kết cùng Sơn Bá làm bạn hữu Rủ nhau đi học học trường quan. Bằng ngôn ngữ súc tích và cô đọng, bốn khổ đã làm đầy đủ các mục của phần mở đầu. Từ việc giới thiệu tên nhân vật, gia cảnh của từng người đến hoàn cảnh hai người gặp gỡ đều gói gọn trong số lượng câu chữ ngắn ngủi ấy. Sau mở đầu như vậy, truyện đã đi vào tóm tắt diễn biến câu chuyện. Cách kể ở đây theo từng đoạn. Mỗi đoạn là một chi tiết chắt lọc đã được thơ hoá. Chín đoạn thơ đã kể lại tuần tự từ lúc Sơn Bá - Anh Đài học cùng trường cho đến lúc Anh Đài bị gả bán. Ở đây ngoài việc kể và tả, bài ca bắt đầu xuất hiện những đối thoại. Đó là lời dặn dò của Anh Đài: Anh hỡi ở lại chăm học giỏi Em về thăm cha mẹ mấy ngày Và lời nhắn nhủ của Sơn Bá: Anh về còn học học thi bù Thi thư phải học học cho hết Thi đỗ trạng nguyên đệ nhất tài Lời thoại tuy dung lượng ngắn, số lượng ít nhưng cũng đủ phả vào trong đó cái hơi thở sinh động của tự sự. Bài lượn vì thế bớt đi cái nặng nề của tính chất kể và tả. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 36 Bài lượn cứ diễn biến theo cái mạch truyện truyền thống, cho đến cái mâu thuẫn giữa tình yêu thuỷ chung với quyết định ép gả của cha mẹ thì dừng lại. Đến đây câu chuyện rẽ sang một hướng khác theo cái tư duy sáng tạo của người Tày. Sơn Bá trong suy nghĩ của người hát lên khúc ca này không phải là một chàng trai bi lụy, đau khổ đến nỗi phải ôm mối hận mà giã biệt cuộc đời. Chủ động hơn, chàng quyết tâm học hành để có thể đường hoàng xin cưới Anh Đài: Sơn Bá nhắn lại với Anh Đài: Anh về còn học học thi tài Thi thư phải học, học cho hết Thi đỗ trạng nguyên đệ nhất tài Sơn Bá đi, Anh Đài ở lại bị cha mẹ ép duyên gả bán. Đau khổ và tuyệt vọng, nàng tìm đến cái chết. Mâu thuẫn được đẩy lên đỉnh điểm trong các hành động: Năm canh sầu não đi ra đường Anh Đài nhớ bạn lòng buồn thương Mới giả vào rừng để chờ đợi Khăn đào vắt cổ vấn thân nàng. Bỏ lại hết những chi tiết về lễ cưới, gạt ra ngoài sự việc Anh Đài chui vào mộ, đôi uyên ương hoá thành bươm bướm, câu chuyện kết thúc bất ngờ trong những dòng trữ tình ngoại đề da diết một nỗi buồn thương: Anh Đài thời xưa thuộc giống hoa Sinh về dương thế chẳng thành gia Sinh xuống dương gian tâm lạc số Thành chim khảm khắc vọng rừng xa. Ở đó không chỉ có một trường đoạn miêu tả tỉ mỉ như trong truyện cổ tích, cũng không có những đoạn biến thiên có hậu như trong truyện thơ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 37 Sanpec_Anh Tài. Nó chốt tại trong cái biến ảo. Một cái kết mang đậm hơi thở, đặc trưng của những bài lượn. Có lẽ vì thế mà đây chỉ là tiền thân, là bước đi chập chững, là những thử nghiệm ban đầu của truyện thơ. Câu chuyện kết thúc không có cảnh đôi uyên ương hồ điệp mà mãi bên nhau. Chỉ có cảnh Anh Đài biến thành chim khảm khắc cô đơn lẻ bạn. Khảm khắc là một giống chim kêu đêm hè, được dung để ví với người yêu sầu thảm vì xa nhau mà than thở. Phải chăng khi hư tạo ra kết thúc này, người hát muốn kín đáo bày tỏ những xúc cảm nỗi lòng của mình với bạn tình? Nhìn lại toàn bộ, có thể kết luận rằng bài lượn theo dòng tự sự là chính nhưng những bài ca dạng này vẫn được xếp vào loại những bài ca trữ tình có sự tham gia tích cực của yếu tố tự sự bởi lẽ chen vào giữa thanh âm tự sự vẫn là những dòng cảm xúc trữ tình sôi nổi. Đó là những phản ứng, những sắc thái tình cảm khác nhau mà người hát kín đáo gửi gắm qua việc miêu tả tâm trạng nhân vật: Sơn Bá đến nơi liền lên nhà Nhưng chẳng thấy bạn lòng xót xa và: Năm canh sầu não đi ra đường Anh Đài nhớ bạn lòng buồn thương Mặt khác ngay trong việc lựa chọn, hay việc thay đổi chi tiết để kể lại cũng đã gián tiếp bộc lộ tình cảm. Đó là còn chưa đề cập tới sắc thái tình cảm trực tiếp của người diễn xướng. Bài ca vì thế vừa có các mạch tự sự sắc nét vừa có tính trữ tình sâu lắng. Nói một cách khách quan, so với những truyện thơ cùng lấy cốt truyện từ những câu chuyện cổ, thì nghệ thuật tự sự trong những bài ca dạng này chưa thật thành thục, nhưng bù lại nó lại có cái trong sáng giản dị có xen kẽ được dòng mạch trữ tình tràn đầy cảm xúc yêu thương. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 38 Dân ca là nghệ thuật trữ tình và nếu một sáng tác văn học nghệ thuật không sáng tác theo phương thức trữ tình, không mang tính trữ tình thì không phải là dân ca. Khác với truyện thơ, anh hùng ca, thần thoại ca... lấy kể chuyện về số phận một hay nhiều nhân vật làm mục đích, dân ca lấy tỏ bày tâm tình tác giả, lấy phô diễn nhiều tâm tư tình cảm làm mục đích. Do vậy việc xuất hiện yếu tố tự sự dưới hình thức một cốt truyện hoàn chỉnh như trên không thể là điều phổ biến trong dân ca Tày. Theo thống kê của chúng tôi, chỉ có 19 bài trong tổng số 463 bài có sự xuất hiện của yếu tố tự sự. Một con số không nhiều nhưng từng đấy cũng đủ thấy sắc điệu tự sự độc đáo tồn tại trong một loại hình tưởng như có phần đối lập. 2.1.2. Những bài ca có cốt truyện đơn giản Một đặc điểm rất quan trọng khi quan sát kết cấu dân ca Tày là các bài dân ca này đa số dài hơn dân ca Việt. Tính chất trần thuật, kể lể, phô diễn đậm nét hơn. Điều đó đã tạo ra một nhóm bài ca mà chúng tôi gọi là những bài ca có cốt truyện đơn giản. Thật ra ranh giới một bài ca có cốt truyện đơn giản với một bài ca có cốt truyện hoàn chỉnh cũng chỉ mang tính tương đối. Đường biên ranh giớ i không phải lúc nào cũng rõ nét. Chỉ có thể căn cứ vào dung lượng tự sự trong từng bài ca cụ thể mà xếp chúng vào dạng này hay dạng khác. Xuất hiện dưới dạng này, yếu tố tự sự thường được hình thức hoá bằng một kết cấu năng động và ngắn gọn. Đó là những mẩu chuyện, những tình tiết được sắp xếp theo hệ thống ít nhiều khác nhau hoặc có khi là một bản tóm tắt cô đọng của những bài ca có cốt truyện hoàn chỉnh. Do không có một dung lượng dài để phản ánh một trường diện của cuộc sống, những bài ca dạng này thường chỉ đi vào miêu tả một phiến đoạn của cuộc sống thường nhật. X.G.Laduchin nhận xét “Đối với các bài hát trữ tình dân gian không nên nói đến cốt truyện mà tốt hơn là nói đến các yếu tố của cốt truyện”. Như đã nói ở trên, với tác phẩm thuộc loại hình trữ tình, khó có thể tồn tại cốt Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 39 truyện, hiểu theo nghĩa chặt chẽ của từ này. Nhưng với các bài ca ở dạng thức này có thể nói rằng dù không có cốt truyện theo đúng nghĩa của thuật ngữ này, song thực ra tự chúng đã mang tính cốt truyện làm cho các sự kiện phát triển và liên hệ một cách thống nhất. Do vậy yếu tố nổi bật của cốt truyện tồn tại trong những bài ca này vẫn là mối liên hệ gắn bó chặt chẽ giữa các chi tiết hoạt động, sự việc… được nói đến trong bài ca. So với những bài ca có cốt truyện rõ nét, những bài ca có cốt truyện mờ nhạt đông đảo hơn về mặt số lượng. Xuất hiện trong dân ca sinh hoạt Tày có 45 bài ở dạng này, chiếm khoảng 9,7% số lượng bài ca có sự xuất hiện của yếu tố tự sự. Một con số không phải quá lớn những cũng đủ thấy hiện tượng thâm nhập chuyển hoá lẫn nhau giữa các loại hình văn học dân gian. Xuất hiện ở dạng này, có lúc yếu tố tự sự xuất hiện trong một bài ca có đủ các nhân vật, chi tiết, hoạt động và đối thoại. Chẳng hạn bài ca sau: Chiều rồi đi chợ em về Lời chưa nhắn hết đã thì chia tay Lên nhà phờ phạc tỉnh say Nhai cơm như nhá trầu cay nhọc nhằn Dậy múc nước lã về chan Bát ăn chưa hết đặt bàn ngẩn ngơ Dối cha: thiếu thịt cơm thừa Dối mẹ: cơm nóng con chưa muốn và Thực thì nhớ nghĩa hai ta Một bài ca không dài, tất cả chỉ có chín câu nhưng đã chín câu đó kịp tạo thành một câu chuyện khá trọn vẹn và hấp dẫn. Câu chuyện đơn giản những có khá đầy đủ yếu tố cơ bản của một cốt truyện: có nhân vật, thời gian, đặc điểm, có sự việc, hành động, có cả lời dẫn truyện của người kể lẫn ngôn ngữ đối thoại trực tiếp của nhân vật. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 40 Đại từ “em” ở đầu câu cho thấy tác giả (cô gái) đang trực tiếp kể chuyện của chính mình. Nội dung, tính chất của câu chuyện và cách kể của tác giả cho thấy người kể đang rất muốn gửi gắm tâm sự của mình đến một người. Người đó có thể là cô đang thầm yêu trộm nhớ, cũng có thể là người đã cùng có nặng lòng thề thốt yêu thương. Nhưng dù là ai thì cũng đang cách xa cô để lại trong lòng cô một nỗi niềm tương tư trĩu nặng. Hai từ “Chiều rồi” cho thấy thời gian xảy ra câu chuyện và thời gian kể lại câu chuyện rất gần nhau, đều đang ở trong một ngày. Nghĩa là câu chuyện được kể lại khi nó vừa xảy ra, còn đang hết sức nóng hổi và tươi mới. Điều này phản ánh rõ nhu cầu khẩn thiết muốn được giãi bày, sẻ chia của người nói. Hai câu đầu đã giới thiệu rõ thời gian địa điểm, nhân vật của câu chuyện. Thời gian chiều rồi, lúc cô gái trên đường đi chợ về. Địa điểm: chợ, một nơi gặp gỡ giao lưu quen thuộc của các chàng trai cô gái Tày, một không gian nảy sinh những mối tình thắm thiết nhưng cũng là nơi những đôi tình nhân phải từ biệt nhau ra về. Nhân vật “em” là nhân vật chính của câu chuyện, cũng là người kể chuyện, là nhân vật trữ tình của bài ca. Như vậy những chi tiết trong câu chuyện kể đã được cụ thể hoá và cá biệt hoá rất cao. Đó là một trong những lý do khiến bài lượn cất lên sinh động và hấp dẫn. Hai câu đầu hoàn thành xuất sắc trong vai trò là lý do để dẫn đến một chuỗi hành động liên tiếp được kể ra trong sáu câu: Lên nhà phờ phạc tỉnh say Nhai cơm như nhá trầu cay nhọc nhằn Dậy múc nước lã về chan Bát ăn chưa hết đặt bàn ngần ngơ Dối cha: thiếu thịt cơm thừa Dối mẹ: cơm nóng con chưa muốn và Những hành động: lên nhà phờ phạc, nhai cơm như nhá trầu cay nhọc nhằn, dậy múc nước lã về chan, bát ăn chưa hết đặt bàn ngẩn ngơ… đã nói lên tất cả các nỗi nhớ niềm thương của người con gái đang yêu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 41 Cái tâm trạng "ngồi không yên ổn, đứng không vững vàng" khiến cô chỉ muốn tìm người để sẻ chia giãi bày tâm sự. Nhưng mặt khác, cái kín đáo, e lệ của một người con gái đang yêu khiến cô không thể cất lên những lời đang giấu kín trong đáy lòng mình. Cho nên muốn trò chuyện nhưng ý tứ còn e ngại, ngập ngừng. Cô chỉ dám kể lại những hành động từ lúc chia tay với người cô yêu dấu. Và càng như mọi cô gái khác dối nỗi e thẹn, ngượng ngùng buộc cô phải nghĩ ra lý do dối cha dối mẹ. Và cô đã kể lại: Dối cha: thịt thiếu cơm thừa Dối mẹ: cơm nóng con chưa muốn và Đến đây ngoài những tiếp nối của sự việc, còn xuất hiện lời thoại của nhân vật, lời thoại tuy ít, dung lượng ngắn nhưng đã làm phong phú thêm cho câu chuyện. Đồng thời cùng góp thêm một nhân tố trong việc giúp cô gái kín đáo giãi bày tình cảm. Những tưởng cô gái sẽ kể tiếp để người nghe tế nhị mà thầm cảm thông chia sẻ với cô.Nhưng dường như nỗi nhớ càng nén càng nồng, càng giấu lại càng lộ, những muốn chia sẻ ngay nhưng còn ngại ngùng, nên ý tứ phải nói xa rồi mới dám nói gần : Thực thì nhớ nghĩa hai ta Sau tất cả những lời kể lể, tường thuật thì điều muốn nói cũng được nói ra trực tiếp. Cái mãnh liệt của tình yêu khiến cô gái không thể giấu mãi lòng mình. Từ “thực ra” đứng đầu đã thay cô thừa nhận tất cả. Bài ca kết thức ở đây là hợp lý và hoàn hảo. Với cách kể từ xa đến gần, từ giao tiếp đến trực tiếp, theo một trật tự thời gian nhất quán, bài ca đã mang trong mình dáng dấp một câu chuyện, tuy còn đơn giản những khá chặt chẽ. Những bài có có xuất hiện cốt truyện đơn giản còn xuất hiện khá nhiều trong chùm những bài hát than thân của những người đi ở, những người nghèo khổ, của những người vợ, những cô gái bị ép duyên... những nhân vật trữ tình mà mới nghe đến họ, ta đã có thể hình dung bao sự kiện và nỗi niềm chất chứa. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 42 Thông thường những lời ca than thân được hát lên theo phong cách trữ tình trực tiếp. Có nghĩa người hát dùng lời ca trực tiếp nói lên nỗi đau khổ của mình (hoặc của những người cùng cảnh ngộ) qua đó họ tâm sự,, bày tỏ thái độ và các sắc thái tình cảm của mình. Nhưng cũng có khi vì một lý do gì đó, có thể là để nói lên tâm tình của mình một cách ý nhị hơn, hoặc muốn tìm sự cảm thông qua những lời kể lể chi tiết, họ đã dùng “sự” để thay “tình” nói lên tất cả. Và lúc đó ta sẽ có một bài ca than thân đậm sắc thái tự sự. Chẳng hạn bài ca chàng trai nghèo muộn vợ. Toàn bài ca như sau: Hăm tám tết người ta rửa lá Rỗng tuyếch nhà vẫn đói nghèo Ba mươi người thịt gà với vịt Nhà ta con trẻ khóc ỉ eo Xào thịt, chảo người reo tựa pháo Ốc ruộng ta xào chảo cũng reo Tháng riêng vác ô chuồn biền biệt Bàn thờ hương khói lạnh đêm ngày Nhà người thắp đèn lại thắp nến Nhà ta đom đóm bay lập loè Nhà người đã gà lịa thêm vit Nhà ta tôm tép cũng không hay Gà gáy o o, gà gáy thật Nhà trên nhà dưới dậy tới nơi Người ta có vợ thay chồng dậy Không vợ sai nhờ tự động thôi Nghe bên chị có nhiều gái goá Phiền chị manh mối giúp một người Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 43 Lựa chọn thời điểm trước tết, người kể đã thể hiện rất rõ dụng ý kể lể, miêu tả trạng thái gia cảnh nhà mình. Người Kinh có câu: "...chẳng giàu thì nghèo - chiều ba mươi tết thịt treo trong nhà". Nhưng với chàng trai nghèo này thì gia cảnh được kể và tả lại thật thảm hại, đáng thương: Hăm tám tết, người ta rửa cá Rỗng tuếch nhà ta vẫn đói nghèo Ba mươi người thịt gà với vịt Nhà ta trẻ con khóc ỉ eo Xào thịt chảo người reo tựa pháo Ốc ruộng ta xào chảo cũng reo Khác với những bài ca trên, ở đây từng chi tiết từng hành động được kể và tả lại luôn đặt trong sự so sánh và đối chiếu với cảnh giàu sang của kẻ khác. Từng cặp câu đặt trong thế đối ngẫu khiến cả đoạn thơ cứ dội đi dội lại mãi cái mỉa mai, chua chát cái cảnh nghèo khổ, cùng cực. Câu chuyện lại được tiếp tục bằng thời điểm tháng giêng trong không khí ngày tết, càng tô đậm hơn cảnh khốn cùng của chàng trai nghèo. Tháng giêng vác ô chuồn biền biệt Bàn thờ hương khói lạnh đêm ngày Nhà người thắp đèn lại thắp nến Nhà ta đom đóm bay lập loè Nhà người đã gà lại thêm vịt Nhà ta tôm tép lại không hay. Ngày tết, người ta gặp gỡ vui chơi thì chàng trai nghèo lại “chuồn biền biệt”, người ta thắp những nén hương tưởng nhớ đến tổ tiên, tìm sự ấm áp thanh tịnh trong cõi lòng thì chàng trai nghèo đến nỗi “bàn thờ hương khói lạnh đêm ngày”, người ta thắp đèn thắp nến để mong xua đi cái bóng tối thì chàng trai nghèo âm thầm làm bạn với ánh sáng của đom đóm. Trong cái sự Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 44 chân thực và cụ thể của lời kể, những cái gì gọi là cảnh nghèo, cảnh khổ đã được phơi bày tường tận và chi tiết. Nỗi khổ không chỉ bởi gia cảnh nghèo khổ, mạch chuyện còn được nối tiếp bởi những dòng kể về cảnh muộn vợ: Gà gáy o o, gà gáy thật Nhà trên nhà dưới dậy tới nơi Người ta có vợ thay chồng dậy Không vợ sai nhờ tự dậy thôi Nếu như cảnh nghèo khó được diễn giải bằng một loạt hành động, tình tiết, sự việc thì cảnh muộn vợ lại chỉ được diễn tả trong một hành động “không vợ sai, nhờ, tự dậy thôi”. Nhưng chỉ một hành động đấy cũng đủ để thấy mọi lời nói về cái cô đơn trống vắng, lạnh lẽo của căn nhà thiết bàn tay của người phụ nữ. Như vậy, yếu tố tự sự đã mô tả một cách khá tường tận cảnh ngộ nặng nề của một con người nghèo khổ. Mười sáu câu đầu không hề có chất trữ tình vui tươi, sáng sủa. Thay thế vào đó là xâu chuỗi các hành động chi tiết u ám. Bài ca vì thế mà buồn bã. Nỗi buồn không được trực tiếp nói ra qua bất cứ lời kể nào nhưng lại hiện hữu gián tiếp thông qua một loạt lời kể. Những tưởng bài ca sẽ kết lại trong các dư vị đắng cay chua xót. Nhưng ngay khi không khí mười sáu câu đầu khép lại trong nỗi bi quan u ám thì hai câu cuối lại ánh lên một thứ ánh sáng của lòng lạc quan vô bờ: Nghe bên chị có nhiều gái goá Phiền chị mối manh giúp một người Như vậy, bài ca trên, một mặt, qua phần “sự” làm cho ta thấy được thêm phần bị vùi dập, khổ đau trong xã hội cũ, mặt khác qua cốt lõi trữ tình ẩn sâu bên trong, những bài hát cũng đã gây được lòng cảm mến trước tinh thần lạc quan, tin tưởng của họ. Với dung lượng dàn trải trong mười tám dòng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 45 thơ, bài ca đã tạo nên một mô hình cốt truyện tuy còn mờ nhạt nhưng khá trọn vẹn. Sự xuất hiện của yếu tố tự sự ở đây đã tạo được sự cộng hưởng cao độ với mạch trữ tình thấm đượm trong mỗi dòng thơ kể lể xót xa. Hợp thành dạng thức biểu hiện của cốt truyện đơn giản, bên cạnh những bài ca trên còn phải kể đến một số bài thuộc về chủ đề nông sự. Cùng chung kết cấu với những bài lượn mười hai tháng nhưng xét về nội dung, những bài ca này ngắn gọn hơn, sơ lược hơn rất nhiều. Ở chúng xuất hiện đầy đủ yếu tố kể và tả nhưng lại chưa đủ dữ liệu để đẩy lên cấp độ cao hơn. Do đó, chúng tôi xếp vào dạng những bài ca có cốt truyện đơn giản. Chỉ vài câu mộc mạc mà hiện lên cả một lịch trình về canh tác và thời vụ của những cư dân sử dụng ngôn ngữ Tày. Bài ca sau là một ví dụ cụ thể: Tháng giêng tháng hai hoa đua nở Tháng ba tháng tư ong hội đông Mùa xuân vừa hết ong xao xác Tháng năm tháng sáu bận mùa công Tháng bảy tháng tám dệt đầy hoa Tháng chín tháng mười bạn gặt mùa Tháng một tháng chạp hoa rụng hết Mười hai tháng vận chuyển lại qua. Sắp xếp theo trình tự thời gian vốn là dạng kết cấu mang tính truyền thống trong văn học nói chung và trong văn học dân gian nói riêng. Trong văn học dân gian, kết cấu này sử dụng rộng rãi khi tổ chức sắp xếp các sự kiện của thể loại tự sự như thần thoại, truyền thuyết, cổ tích… Trong loại hình trữ tình dân gian, cụ thể là trong dân ca sinh hoạt, kết cấu này khá phổ biến trong những bài ca về nghề nghiệp. Bài ca trên là một trong số đó. Cấu tứ bài ca được xây dựng theo trình tự thời gian, dấu ấn từng tháng và công việc trong năm. Ba dòng đầu là những lời ta phác thảo đặc trưng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 46 thiên nhiên nơi vùng núi tây bắc. Bốn dòng tiếp theo đã làm nhiệm vụ kể khái quát công từ tháng năm đến tháng mười. Câu thứ bảy lại quay về với việc miêu tả thiên nhiên trong tháng mười một. Bài ca kết lại ở dòng thứ tám, trong cái triết lý về sự tuần hoàn của thời gian. Trên cái nền tự sự, theo cái mạch thời gian, từ cảnh thiên nhiên đến sinh hoạt đã hiện lên ngắn gọn mà rõ nét, đơn giản mà cụ thể. Xu hướng xây dựng nên những cốt truyện đơn giản làm nền cho cảm xúc trữ tình mạnh mẽ ngân lên khá phổ biến trong dân ca Tày. Và ở mỗi mảng đề tài đều có nhiều đặc trưng kết cấu biểu hiện sắc nét. Nhưng có thể nói ở nhiều bài lượn sách, tự sự xuất hiện dưới hình thức cốt truyện đơn giản có những biểu hiện sắc nét hơn cả. Bài lượn sử “Tống Trân” là một ví dụ. Khác với bài lượn “Lương Sơn Bá - Trúc Anh Đài” ở trên, bài lượn này chỉ tóm tắt một vài chi tiết của cốt truyện. Dù ngắn gọn và cô đọng nhưng bài ca cũng đã đáp ứng được mô hình của một cốt truyện đơn giản. Bài lượn gồm mười chín câu, chia làm hai phần rõ nét: phần trữ tình đằm thắm bộc lộ trực tiếp tâm tư tình cảm của những người đang ngân lên tiếng hát lời ca và phần tự sự trải dài trong những chi tiết tóm tắt về câu truyện cổ đã từng được trai gái Tày say mê, yêu thích. Phần đầu của bài ca chỉ có ba câu, ba câu thuần tuý trữ tình, tràn ngập thanh âm trong trẻo của tình yêu lứa đôi: Yêu nhau ta yêu lấy cùng ta Như Tống Trân Cúc Hoa thuở trước Yêu nhau như bạn ngọc hát ca Phần thứ hai: gồm mười sáu câu, gói gọn tất cả những chi tiết tóm tắt về câu chuyện cổ Tống Trân - Cúc Hoa. Mười sáu câu, một dung lượng không dài nếu không muốn nói là quá ngắn so với một câu chuyện cổ. Nhưng với ngôn ngữ súc tích, trong cái giới hạn đó đã kịp đưa vào cả thơ, cả truyện lại có cả kịch nữa. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 47 Dòng tự sự này được tuần tự bắt đầu từ sự kiện Tống Trân đỗ bảng vàng: Tống Trân đỗ đăng khoa bảng vàng Câu chuyện vừa được mở ra đã tiếp nối một dòng thắt nút: Công chúa ở triều đường thanh tân Mong yêu chàng Tống Trân làm chồng Thế nhưng: Thành quan còn nhớ những Cúc Hoa Chẳng màng đến Dương Nga công chúa Đến đây mâu thuẫn nảy sinh ở trên đã được đẩy lên thành kịch tính trong cảnh: Nên vua tốn bắt cống sứ Hung Nô Đi ở hết mười thu lại về Ở đây, mẫu thuẫn là kịch tính của bài ca không chỉ dừng lại ở cảnh đầy ải mà Tống Trân phải chịu. Hoàn cảnh và tình thế còn đặt ra những vấn đề phức tạp hơn nhiều. Mâu thuẫn không chỉ có một. Sợi dây sự kiện căng lên một lần nữa bởi kịch tính nối tiếp nhau: Cúc Hoa nàng vẫn chờ có thảo Trực tiết như vậy ở chờ mong Yêu chồng hết lòng trông mẹ già Nhưng trưởng giả sai ngoa bất chính Gả nàng cho Trương Đính chồng người Nhưng cái kết thấm đượm ý vị nhân văn trên đầy mầu sắc lạc quan của truyện cổ tích đã ngân lên những giai điệu tươi sáng cho toàn bộ câu chuyện. Nhân cách và phẩm giá con người như được chứng thực và khẳng định: Lòng vẫn yêu thương chồng cũ Trực tiết mà ăn ở chính chuyên Yêu nhau như vợ chồng thuở trước Tạc bia ở cửa phòng không phai Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 48 Như vậy, bài lượn đã lựa chọn và kể lại một cách tóm tắt câu chuyện cổ Tống Trân - Cúc Hoa. Truyện được mở đầu bằng sự kiện Tống Trân đỗ trạng nguyên - một motip khá phổ biến trong truyện cổ tích, và kết thúc trong sự chờ đợi thủy chung của Cúc Hoa. Nhìn suốt bài lượn, dường như người hát cố giữ thái độ khách quan trong khi kể lại câu chuyện nhưng thật ra sắc thái tình cảm chủ quan đã bộc lộ ngay từ những dòng thơ đầu tiên, t rước khi bắt đầu vào câu chuyện. Đấy là chưa đề cập đến sắc thái tình cảm của người diễn xướng bài ca. Cho nên, bài hát dù theo dòng tự sự là chính cũng không che lấp được âm điệu trữ tình được bộc lộ ra khá mạnh mẽ. Bài ca vì thế luôn đứng vững ở ranh giới của loại hình trữ tình dù có sự xâm nhập mạnh mẽ của yếu tố tự sự. Những bài ca kiểu này thường được tập trung ở mảng lượn sử trong lượn cọi. Nó xuất hiện trong cuộc hát khi tình cảm đôi bên đã đến hồi đằm thắm. Cho nên, nó là một bộ phận quan trọng trong dân ca và chủ đề tình yêu. Nội dung của những bài ca này hết sức phong phú và nhiều vẻ. Từ những bài tâm tình vui vẻ, đến những bài buồn bã sâu xa, tùy theo tâm trạng, cảm xúc và thái độ của các chàng trai, cô gái. Hạnh phúc tình yêu hay nỗi bất hạnh đều được thể hiện một cách nghệ thuật dưới dạng một câu chuyện có đầy đủ nhân vật, chi tiết, hành động… liên kết chặt chẽ logic với nhau. Yếu tố tự sự dưới hình thức tóm tắt một câu chuyện cổ đã trở thành một phương tiện bên ngoài hữu hiệu để đôi bên nam nữ kín đáo bộc lộ tâm trạng bên trong của mình. Như vậy, qua việc khảo sát và phân tích một số bài ca cụ thể, chúng tôi nhận thấy trong các bài có cốt truyện đơn giản, những cốt truyện này đều đã bị điều chỉnh theo những quy luật của loại hình trữ tình. Cho nên, nó có những đặc trưng rất riêng biệt. Đó thường là những câu chuyện kết cấu một chiều đơn giản. Người kể thường không phải đứng ngoài cốt truyện hay sự kiện. Họ thường không kể chuyện của người khác mà kể chuyện của chính Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 49 mình. Nhân vật trong chuyện kể thường ở ngôi thứ nhất số ít mà ít khi ở ngôi thứ ba. Điều đó đã dẫn đến một hệ quả là số lượng nhân vật trong các bài ca kể chuyện là rất ít. Nhân vật thường phải đảm nhiệm nhiều vai, vừa là nhân vật trữ tình, vừa là nhân vật kể, vừa là nhân vật trung tâm trong lời kể. Lời kể chính là lời bộc bạch nội tâm. Nội dung được kể thường là nỗi niềm tâm sự nhiều hơn là cảnh ngộ được nói đến. Và điều quan trọng là tự sự dù có xuất hiện thì cuối cùng cũng là để biểu hiện cảm hứng trữ tình. Lối tự sự này không làm mờ đi yếu tố trữ tình trong đó mà ngược lại còn làm cho mạch trữ tình đậm đà và đặc sắc hơn. 2.2. Những bài ca không có cốt truyện So với cấp độ trước, xuất hiện ở cấp độ này, yếu tố tự sự mờ nhạt hơn rất nhiều và có phần bị che lấp bởi cảm xúc trữ tình. Ở dạng này thường là những bài ca có tính chất kể chuyện nhưng cốt truyện và nhân vật trữ tình thường không rõ, lời kể thường ngắn, và ngay sau đó là lời tâm tình cảm thán. Xuất hiện trong những bài ca thuộc dạng này, yếu tố tự sự có thể không có được cái vẻ ngoài đậm nét nhưng đây mới là dạng phổ biến của yếu tố này trong dân ca Tày. Con số 399 bài là một minh chứng thuyết phục. Hơn nữa, không chỉ tồn tại với số lượng đông đảo, yếu tố tự sự còn tìm cho mình những biểu hiện vô cùng phong phú. Và đây là một số dạng thức tiêu biểu: - Yếu tố tự sự xuất hiện dưới dạng thức kể chuyện trực tiếp, liền mạch. - Yếu tố tự sự xuất hiện dưới dạng thức kể chuyện bâng quơ - Yếu tố tự sự xuất hiện dưới dạng thức kể chuyện xen lẫn cảm xúc trữ tình. 2.2.1. Những bài ca kể chuyện trực tiếp, liền mạch Dân ca là thể loại đặc trưng cho loại hình trữ tình dân gian, logic của bài ca chính là logic của sự thống nhất của một hay nhiều trạng thái cảm xúc. Nhưng khi có sự xuất hiện của yếu tố tự sự thì ngoài liên kết cần có của một Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 50 bài ca trữ tình thì còn cần phải có mối liên hệ gắn kết các sự kiện lại với nhau. Chỉnh thể trọn vẹn của bài ca chỉ có được khi xuất hiện song song hai dạng liên kết này. Dạng thức kể chuyện trực tiếp liền mạch tồn tại như một sự hoà hợp thống nhất giữa hai loại liên kết trên. So sánh với dạng thức khác trong cùng một cấp độ thì kể chuyện trực tiếp, liền mạch là dạng thức gần gũi với mô hình cốt truyện hơn cả. Bởi vì, các sự kiện đưa ra kết dính với nhau về mặt ý nghĩa và thống nhất trong việc thể hiện nội dung, chủ đề chung. Song chúng lại chưa đạt được “nồng độ” cần thiết để chuyển sang trạng thái những bài ca có cốt truyện. Hơn nữa, chất trữ tình lẫn ngay sau và đậm nét hơn hai cấp độ trên rất nhiều. Do đó, yếu tố tự sự trong những bài ca này chỉ dừng lại ở dạng kể chuyện trực tiếp, liền mạch. Đa số dân ca Tày có hình thức tự sự này: Anh cất chân đi dạo tới đây Đến đầu ruộng phía tây bên trái Chân bước còn bến bãi Thạch Lâm Mắt ngược trông mênh mông hoa lá Bướm ong bay rộn rã ngoài trong Thương hoa xót trong lòng mặc bướm Lòng anh càng đau đớn tương tư Thở than cùng với người thương với Tính chất truyện đã được ngợi ca ngay từ những câu đầu tiên của bài. Càng những câu sau dụng ý kể chuyện của nhân vật càng rõ, các hành động được mô tả cụ thể: cất chân đi dạo, đến, bước vào... đã xâu chuỗi thật chặt chẽ để tạo nên sự kết dính cho toàn bài ca. Chỉ đến hai câu cuối cùng ta mới thấy tâm trạng bộc lộ thật rõ trong những vần thơ đầy cảm xúc yêu thương: Lòng anh càng đau đớn tương tư Thở than cùng với người thương với. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 51 Rõ ràng, nếu nói đó là một câu chuyện có cốt truyện đàng hoàng thì chưa đủ, song trong đó dứt khoát có yếu tố kể và tả chứ không chỉ có tâm trạng. Trong những bài ca dạng này, “sự” thường xuất hiện trước làm nền cho “tình” xuất hiện, “tình” gợi ra sau làm cho “sự” trở nên mượt mà ý nhị. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa “sự” và “tình” một mặt đã nói sâu sắc và kín đáo trạng thái cảm xúc trữ tình, mặt khác còn tạo nên logic liền mạch chặt chẽ cho toàn bài ca. Có thể tiếp tục chứng minh điều này qua một bài dân ca sau: Hôm nay anh đi chợ về tối Nghe tiếng nói rì rầm nhà dưới Nghe tiếng nói thủ thỉ nhà trên Nghe tiếng cười nhà bên Nghe tiếng nói ngoài sân Anh liền đặt bát cơm dở xuống Mắt liền liếc ra cửa sổ Chân liền bước xuống thang Không có lửa khác sáng Cứ ngỡ rằng sáng trăng Hoá ra có gái ngoan về làng Ngay từ những câu đầu tiên chàng trai đã muốn chia sẻ với người nghe bằng tâm sự “ hôm nay”. Nhưng câu sau càng rõ dụng ý kể chuyện.Trên các giai điệu rộn ràng của tình cảm hồn nhiên bộc trực là dồn dập những hành động như: về, nghe, dệt, liếc... Tất cả đã được chính anh kể lại, trực tiếp và chân thành. Ở đây tuy chưa kịp thấy người đẹp, mới chỉ nghe thôi mà lòng chàng trai đã rạo rực hẳn lên, dường như bị một sức mạnh huyền bí nào đó lôi cuốn, không thể cưỡng lại được: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 52 Nghe tiếng nói rì rầm nhà dưới Nghe tiếng nói thủ thỉ nhà trên Nghe tiếng cười nhà bên Nghe tiếng nói ngoài sân Anh liền đặt bát cơm dở xuống Mắt liền liếc ra cửa sổ Chân liền bước xuống thang Các hành động liên tiếp nối liền theo trật tự thời gian được xâu chuỗi lại càng bộc lộ mãnh liệt cái mạch ngầm trữ tình ẩn đằng sau câu chữ. Ý tứ xa xôi cứ dần được hé lộ. Và đến câu cuối cùng, khi “sự” tạm thời khép lại thì lời làm quen tình tứ mới được hé lộ: Hóa ra có gái ngoan về làng Có thể nói bài ca là tâm trạng điển hình của các chàng trai trước giờ phút gặp gỡ. Có điều khác là thay lời phô bày trực tiếp, tâm trạng đó lại được kể lại bằng một hoạt động dồn dập, chắc khoẻ. Cảm xúc được ánh lên từ những sự việc hành động cho nên “sự” và “tình” đan xen, vấn vít vào nhau. Như vậy sự xuất hiện của lối miêu tả, kể lể, dù chưa tạo ra được một cốt truyện song cũng đã xâu chuỗi các sự kiện lại, càng cộng hưởng với nhau trong việc diễn tả trọn vẹn cảm xúc chân thành, sôi nổi trong lòng chàng trai Tày. Xu hướng sử dụng lối kể chuyện tạo nền cho cảm xúc trữ tình bộc lộ khá phổ biến trong những bài miêu tả trai gái gặp gỡ, trao đổi tình cảm với nhau. Ngoài bài ca trên, có thể kể đến rất nhiều bài ca khác, lời ca làm quen tình tứ sau là một ví dụ: Hôm nay ra cửa giờ lành Thấy con cá chép nép mình bên sông Mua chài em tới Cao Bằng Cá ở vực chẳng ở nông bao giờ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 53 Nay trông thấy cá bất ngờ Muốn trao câu chuyện thời giờ thế nao Người đâu chủ nói chả chào Có duyên được gặp biết bao thoả lòng Em xin chào trước mặt chàng Biết chào anh có thưa không mà chào Vừa chào vừa ngượng làm sao? Làm quen là một phần của cuộc yêu đương. Bản thân nó chứa đựng tất cả tấm chân tình sự tài hoa, và cả cái duyên may đồng điệu giữa hai con người. Cách làm quen của dân tộc nào mang dấu ấn của dân tộc ấy. Cung cách thâm trầm của người Tày với cái kín đáo ê lệ thường thấy của người con gái khiến cho cô gái trong trường hợp này không thể trực tiếp vấn đáp đối phương. Nhưng tình cảm tha thiết trong lòng cũng khiến cô không thể im lặng mà nhìn người thương. Thông minh và cũng không kém ý nhị duyên dáng, cô gái đã chủ động tạo cơ hội làm quen bằng cách thức rất riêng. Hôm nay ra cửa giờ lành Thấy con cá chép nép mình bên sông Mua chài em tới Cao Bằng Cá ở vực chẳng ở nông bao giờ. Tính chất “truyện” xuất hiện ngay từ những dòng đầu tiên. Cũng trong những dòng đầu tiên trên ấy, trong các việc lựa chọn giờ lành để đi ra khỏi cửa, hình như đã hàm ý một điều gì sâu xa kín đáo, muốn nói là chưa tiện nói. Vẫn cái đà câu chuyện, cô gái lại tiếp tục kể lể sự việc. Sự việc hành động rất rõ ràng và chặt chẽ, nhưng người nghe vẫn thấy một cái gì vu vơ khó hiểu. Ý tứ của bốn câu đầu dường như vẫn chưa được lý giải, cắt nghĩa. Câu thứ năm vẫn nối tiếp sự việc bằng một cảm xúc đó rất mơ hồ: Nay trông thấy cá bất ngờ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 54 Nhưng chính trong từ “bất ngờ” ở cuối câu mà hình như hé lộ một điều gì. Có một điều gì dường như là lơ lửng vừa muốn nói lại vừa như muốn giấu kín trong câu này. Cho đến câu thứ sáu: Muốn trao câu chuyện thời giờ thế nao? Cái điều muốn nói cũng đã được trực tiếp nói ra. Sau tất cả những sự việc gợi dẫn, cái câu hỏi đầy e ấp, thẹn thùng nhưng cũng đầy chủ động, tự tin đã được bộc lộ. Năm câu còn lại tiếp tục làm nhiệm vụ phô bày nội dung ý tứ kết bạn cũng như tâm trạng còn đang bối rối, ngượng ngùng. Đến đây, bài ca đã ngả hẳn sang dòng mạch trữ tình. Yếu tố tự sự chỉ xuất hiện trong năm câu đầu nhưng trong năm câu ngắn gọn đó cũng đủ thấy cái nội dung kể chuyện, cái duyên cớ tự sự của bài ca. Những bài ca dao thuộc dạng kể chuyện trực tiếp, liền mạch đặc biệt phổ biến trong những bài ca thuộc các chương tông, vọng - những chương nói về tâm trạng mong đợi trông chờ người thương. Những bài lượn này bao giờ cũng được mở đầu bằng công thức trông trời, trông mây, trông trăng... chính từ cái công thức mang đậm tính ước lệ này ta sẽ nhận ra yếu tố tự sự hiện lên trong từng câu từng chữ. Sau khi tạo được những lời vào đầu vững chắc, cảm xúc mới được bộc lộ. Và cái nắng, mưa, sương, móc trong cách kể lể của chàng trai, cô gái đã tạo ra một không khí vắng lặng, một tâm trạng bâng khuâng một chiều sâu thương nhớ vời vợi: - Tháng tám anh trông mây theo núi Mây đi mây chẳng lại với ngàn Thân buồn cùng bạn đường quá đỗi Lòng bứt rứt khốn nỗi vô cùng Tối trời lại tưng bừng trời sáng Biết cửa nhà đã định hay chưa. Bạn ơi! Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 55 Thân em chỉ yêu thật một chàng - Tháng bảy anh trông móc, mù, sương Đêm ngồi trông trăng suông đến sáng Bốn phương sương lai láng kín trời ........................................................ Ngày vắng em làm việc giữa rừng Nắng dịu em nhớ anh thương anh với Ta sinh đã gắn bó làm đời Nắng xiên xem bóng rơi em hỡi Đêm trằn trọc vời vợi hãy thương Ngày vắng nhớ đến mường anh với. Xét từ nhiều bài ca trong kho tàng dân ca Tày, có thể nhận thấy yếu tố tự sự xuất hiện với cấp độ những bài ca kể chuyện trực tiếp liền mạch chiếm một số lượng lớn, và có thể nói là lớn nhất so với tương quan còn lại. Trong tổng số bài ca có sự xuất hiện của yếu tố tự sự có tới 316 bài thuộc dạng này. Chưa nói tới các nhân tố khác, chỉ xét riêng về mặt số lượng, tần số xuất hiện như vậy cũng đủ chứng minh ưu thế hơn hẳn của dạng thức này trong địa phận những bài ca có sự xuất hiện của yếu tố tự sự. 2.2.2. Những bài ca kể chuyện bâng quơ Như ta đã nói ở phần trên, dân ca với đặc trưng thuộc về loại hình trữ tình dân gian, cho nên yếu tố tự sự xuất hiện trong một bài ca cụ thể hoàn toàn không phải là yếu tố chủ đạo. Không thể phủ nhận là yếu tố này xuất hiện đã đem lại những bài ca những sắc mầu riêng, âm điệu riêng nhưng phải thừa nhận một điều là yếu tố này xuất hiện chỉ đóng vai trò phụ thuộc. Do vậy mà yếu tố tự sự xuất hiện không chịu những quy định quá chặt chẽ như trong tác phẩm tự sự. Điểm khác biệt lớn với một tác phẩm tự sự là không phải lúc nào yếu tố tự sự xuất hiện cũng kéo theo một hệ thống các sự kiện có mối liên hệ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 56 chặt chẽ với nhau. Có một số lớn các bài ca có xuất hiện của yếu tố tự sự thế nhưng các sự kiện gần như không ăn nhập với nhau. Điều đó đã hình thành nên một loại hình mới trong hình thức biểu hiện của yếu tố tự sự - dạng thức kể chuyện bâng quơ. Dấu ấn đặc trưng của các bài ca này là có sự xuất hiện lời kể của nhân vật, nhưng ngoài câu chuyện được kể, trong bài ca còn có rất nhiều chi tiết không đầu không cuối, không “ăn nhập” vào “mạch truyện”. Theo kết quả khảo sát, có 20 bài ca được xếp vào dạng này và dễ dàng tìm được một bài để chứng minh: Tháng năm ruộng bỏ không cày Vào vụ mùa này lắm đất nhiều công Tháng mười gặt lúa chưa xong Thóc rơi thân gãy phí công cấy cày Hoa xuân cũng héo cuối ngày Gái tơ không bạn hèn thay ai cầu Thấy rồi đèn sắp cạn dầu Bấc ngắn ta nối đỡ sầu đèn chong Cạn dầu là bỏ đèn không Khuyên mời nào bạn dặm trường lượn vui. Tính chất “truyện” được gợi ra ngay từ những dòng đầu tiên. Bốn dòng đầu hoàn toàn là công việc làm ăn của nhà nông. Nếu đi theo đúng mạch tự sự này, bài ca sẽ lại là một bản tổng kết kinh nghiệm canh tác hoàn chỉnh của những con người quanh năm gắn bó với công việc ruộng đồng. Nhưng hai câu năm, sáu xuất hiện mạch thơ chuyển sang một hướng khác: Hoa xuân cũng héo cuối ngày Gái tơ không bạn hèn thay ai cầu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 57 Hai câu này có thể là lời chê bai, khích bác của chàng trai trước một cô gái quá kiêu kì, hoặc cũng có thể là lời cay nghiệt của những kẻ ác tâm độc miệng... Nhưng dù là của ai thì những lời buông ra đều là những lời rất nặng nề, không kiêng nể. Có thể vì thế mà chủ nhân của nó không thể nói ngay, nói thẳng. Cho nên nó phải ngụy tạo dưới bốn câu đầy chất tự sự, dù rằng giữa “sự” và “tình” gần như không có sợi dây liên hệ. Ba câu tiếp theo lại làm cho sợi dây liên hệ thêm lỏng lẻo: Thấy rồi đèn sắp cạn dầu Bấc ngắn ta nói đỡ sầu đèn chong Cạn dầu là đèn bỏ không Nhìn giữa các sự kiện trong toàn bài, đâu là cái logic của bốn câu đầu với ba câu này? Bản tổng kết ngắn gọn về kinh nghiệm nhà nông dường như không thể đứng trong trường liên tưởng với hình ảnh “đèn sắp cạn dầu”. Bài ca chỉ là sự lắp ghép các câu rời rạc lại trong một bài lượn. Nhưng giữa cái không logic của sự kiện ấy lại là sự phù hợp đến thống nhất của một tâm trạng: Khuyên mời nào bạn dặm trường lượn vui Bài ca đã đi từ việc kể lể công việc nhà nông, đến sự việc miêu tả ngọn đèn dầu với một hàm ý sâu xa. Rõ ràng nếu đem đối chiếu với yêu cầu về tính chặt chẽ và trọn vẹn của một văn bản thì bài ca đã phạm một lỗi rất lớn về logic. Nhưng chính trong cái sự chẳng ăn nhập gì của tình tiết lại là một sự thống nhất cao độ, thống nhất trong chức năng bày tỏ tâm tư nguyện vọng của chủ thể trữ tình. Dường như, người hát ở đây chỉ muốn tìm một cái cớ để đối phương có thể dừng lại cất lên tiếng hát lời ca, vui bản vui mường. Tự sự dưới hình thức những mảnh ghép bâng quơ đã thay lời mời mà nói lên tất cả. Có những trường hợp việc sáng tác và hát dân ca là một công việc được chuẩn bị từ trước. Chẳng hạn khi tổ chức một đêm lượn trên sân khấu nhà sàn, những tập thể ôn lại hệ thống câu hát cũ, còn nghĩ trước một số câu hát mới Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 58 để chuẩn bị đem vào cuộc hát. Song thường thì vui sáng tác dân ca có tính chất ngẫu hứng, ứng tác. Và khi đó khâu sáng tác