Luận văn Về loại từ Tiếng Việt

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HCM LE NI LA VEÀ LOAÏI TÖØ TIEÁNG VIEÄT Chuyeân ngaønh: Ngoân ngöõ hoïc Maõ soá : 60 22 01 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC PGS. TS. HOAØNG DUÕNG Thaønh phoá Hoà Chí Minh - 2008 1 MÔÛ ÑAÀU 1. LÍ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI Töø laâu vieäc nghieân cöùu töø loaïi ñaõ ñöôïc xem laø moät lónh vöïc coát yeáu cuûa nghieân cöùu ngöõ phaùp, coù giaù trò khoâng chæ veà maët lí luaän maø coøn coù giaù trò thöïc tieãn cao, goùp phaàn vaøo vieäc bieân soaïn töø ñieån, saùch giaùo khoa, giaùo trình, giaûng daïy… Caùc coâng trình veà töø loaïi caøng ñaëc bieät quan troïng vaø höùa heïn nhieàu khaùm phaù thuù vò ñoái vôùi nhöõng ngoân ngöõ ñôn laäp nhö tieáng Vieät, nhaèm giaûi toaû nhöõng sai laàm maéc phaûi do loái nghieân cöùu “dó AÂu vi trung” thònh haønh tröôùc ñaây, cuõng nhö giuùp saùng toû nhieàu vaán ñeà khaùc veà ngöõ nghóa, ngöõ duïng. 1.1. Moät trong nhöõng nguyeân lí cô baûn cuûa ngoân ngöõ ñöôïc ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông chæ ra laø trong voán töø cuûa caùc ngoân ngöõ khaùc nhau khoâng maáy khi coù söï töông öùng moät ñoái moät. Chaúng haïn, khi so saùnh caùch goïi teân caùc söï vaät hieän töôïng cuûa tieáng Vieät vôùi moät soá ngoân ngöõ bieán hình nhö tieáng Anh, tieáng Phaùp, ta nhaän thaáy ngöôøi Vieät thöôøng söû duïng nhieàu ngöõ khaùc nhau cho cuøng moät danh töø trong tieáng Anh vaø tieáng Phaùp: Tieáng Vieät Tieáng Anh Tieáng Phaùp 1. Tuaàn sau toâi phaûi ñi chuïp hình (ñeå laøm theû). 2. Toâi thích taám hình naøy. 3. Toâi thích böùc hình naøy. 1. I’ll get my photos taken next week. 2. I like this photo. 3. I like this photo. 1. La semaine prochaine, je vais prendre des photos (de portrait). 2. Oh, J'aime cette photo. 3. Oh, J'aime cette photo. Khoâng chæ coù taám, böùc, trong tieáng Vieät, toàn taïi caû moät lôùp töø nhö caùi, con, ñöùa, mieáng, v.v. coù khaû naêng taïo ra nhieàu toå hôïp danh töø khaùc nhau ñeå goïi teân cuøng moät söï vaät, moät hieän töôïng. Tuy chieám moät soá löôïng khoâng nhieàu nhöng chuùng coù taàn soá xuaát hieän cao vaø thöôøng coù maët trong caáu truùc ngöõ danh töø. Boä phaän töø vöïng naøy heát söùc quen thuoäc vôùi ngöôøi baûn ngöõ döôùi teân goïi loaïi töø 2 (classifier/ classificateur). Vieäc löïa choïn giöõa caùc caùch noùi “zeâroâ -, caùi -, chieác -, con -, böùc -, taám -… + danh töø” khoâng chæ thuaàn tuyù chòu söï raøng buoäc veà maët ngöõ phaùp, maø coøn daãn ñeán söï khaùc nhau veà maët ngöõ nghóa vaø saéc thaùi bieåu caûm. Noùi caùch khaùc, söï xuaát hieän cuûa loaïi töø mang tính heä thoáng tröôùc caùc danh töø, taïo neân moät truïc ñoái vò, trong ñoù caùc yeáu toá khoâng chæ thuaàn tuyù dieãn ñaït maët hình thöùc ngöõ phaùp maø coøn laø moät tham toá taïo nghóa trong caáu truùc danh ngöõ. Vì vaäy, cuõng nhö caùc nhoùm töø vöïng khaùc, loaïi töø caàn ñöôïc xem xeùt ñaày ñuû töø goùc ñoä ngöõ phaùp laãn ngöõ nghóa. Hôn nöõa, thoâng qua tìm hieåu loaïi töø, chuùng ta seõ bieát roõ hôn veà danh töø vaø danh ngöõ tieáng Vieät. 1.2. Töøng ñöôïc coi laø moät lôùp töø khaù ñaëc bieät trong tieáng Vieät, loại từ ñöôïc nhieàu coâng trình baøn ñeán, nhö moät ñoái töôïng ñoäc laäp hoaëc nhö laø moät heä thoáng töø vöïng coù quan heä chaët cheõ vôùi danh từ. Trong suoát moät quaù trình nghieân cöùu daøi nhö vaäy, ñaõ töøng coù raát nhieàu tranh caõi vaø ngoä nhaän toàn taïi xung quanh noù, töø vaán ñeà teân goïi cho ñeán ñaëc ñieåm ngöõ nghóa, ngöõ phaùp vaø chöùc naêng. Cho ñeán nay, moät danh saùch “ñoùng” caùc loaïi töø tieáng Vieät vaãn coøn chöa ñöôïc thoáng nhaát trong giôùi Vieät ngöõ hoïc. Nhöõng ñieàu ñoù phaàn naøo ñaõ noùi leân ñöôïc tính chaát phöùc taïp cuûa baûn thaân boä phaän töø vöïng naøy. 1.3. Loaïi töø tieáng Vieät laø moät trong nhöõng vaán ñeà khoù tieáp caän ñoái vôùi ña soá hoïc vieân nöôùc ngoaøi. Vieäc lí giaûi cho caën keõ söï khaùc bieät giöõa caùc loại từ cuõng khoâng phaûi laø deã daøng, ngay caû vôùi ngöôøi baûn ngöõ, nhöõng ngöôøi voán söû duïng loaïi töø raát thöôøng xuyeân vaø linh hoaït, bôûi treân beà maët, vieäc söû duïng keát caáu loaïi töø + danh töø nhö tieáng Vieät coù veû mang ñaäm tính “thoùi quen ngoân ngöõ”. Tuy vaäy, vieäc nghieân cöùu khaû naêng keát hôïp cuûa loaïi töø vôùi caùc danh töø khoái vaø ngöõ nghóa cuûa noù, seõ phaàn naøo lí giaûi ñöôïc caùch söû duïng loại từ cuûa ngöôøi baûn ngöõ. 3 Vôùi nhöõng lí do treân, luaän vaên choïn ñoái töôïng khaûo saùt laø loaïi töø1 trong tieáng Vieät, ñeå khaùm phaù ñaëc ñieåm ngöõ nghóa, ngöõ phaùp vaø chöùc naêng cuûa loaïi töø, töø ñoù ñeà caäp ñeán vaán ñeà nhaän dieän loaïi töø, xeùt noù trong heä thoáng danh töø ñôn vò, vaø roäng hôn, laø danh từ tieáng Vieät. Thoâng qua vieäc xem xeùt khaû naêng keát hôïp cuûa caùc loaïi töø vôùi danh töø khoái, chuùng toâi höôùng ñeán vieäc phaân nhoùm vaø mieâu taû töøng loaïi töø moät, goùp phaàn chæ ra ñaëc ñieåm veà tö duy cuûa ngöôøi Vieät trong caùch phaân ñoaïn thöïc taïi. 2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ NGHIEÂN CÖÙU 2.1. Loại từ laø moät trong soá ít taäp hôïp töø cuûa tieáng Vieät nhaän ñöôïc söï chuù yù laâu daøi, cuõng nhö ñaõ gaây ra raát nhieàu tranh caõi trong giôùi Vieät ngöõ hoïc laãn caùc chuyeân gia ngoân ngöõ hoïc treân theá giôùi, maø Tröông Vónh Kyù coù theå ñöôïc coi laø ngöôøi ñaàu tieân quan taâm ñeán nhoùm töø naøy döôùi teân goïi danh töø soá (noms numeùrique) [41]. Sau oâng, nhieàu taùc giaû khaùc ñaõ tieáp tuïc nghieân cöùu veà loaïi töø döôùi nhöõng teân goïi khaùc nhau do quan nieäm khaùc nhau, nhö tieàn danh töï (Phan Khôi [17]), danh từ khoâng bieät loaïi (Hoà Leâ [20], [21]), phó danh từ (Nguyeãn Kim Thaûn [32]), danh töø ñôn vò (Cao Xuaân Haïo [11], [12], [13], [14], [15], Nguyeãn Thò Ly Kha [16]), danh töø ñeám ñöôïc (Dieäp Quang Ban [2])…. Trong soá ñoù, thuaät ngöõ phoå bieán nhaát laø loại từ (classifier/ classificateur) cuûa Traàn Troïng Kim [18], Tröông Vaên Chình, Nguyeãn Hieán Leâ [7], Leâ Vaên Lyù [23], Emeneau [9], Nguyeãn Taøi Caån ([3], [4]), Phan Ngoïc [24], Ñinh Vaên Ñöùc [8], Löu Vaân Laêng [19], Lyù Toaøn Thaéng [25], Nguyeãn Phuù Phong [19] vaø nhieàu hoïc giaû nöôùc ngoaøi nhö Alexandra Y. Aikhenvald [38], Karen Ann Daley [39], Thompson L.C. [40]…. Coù 1 Trong lòch söû nghieân cöùu tieáng Vieät, lôùp töø naøy ñöôïc goïi bôûi nhieàu thuaät ngöõ khaùc nhau, vaø nhieàu nghieân cöùu cuûa Cao Xuaân Haïo vaø nhöõng ngöôøi theo oâng (seõ ñöôïc laøm roõ ôû phaàn sau cuûa luaän vaên) ñaõ chöùng minh moät caùch thuyeát phuïc raèng “loaïi töø” laø moät thuaät ngöõ khoâng chính xaùc, vaø laø daáu tích cuûa raát nhieàu ngoä nhaän trong vieäc nghieân cöùu tieáng Vieät (vaø nhöõng ngoân ngöõ ñôn laäp khaùc). Tuy nhieân, do thuaät ngöõ “loaïi töø” quaù quen thuoäc vaø trôû neân phoå bieán, chuùng toâi taïm söû duïng caùch goïi naøy ñeå ngöôøi ñoïc coù theå hình dung ngay ñöôïc ñoái töôïng ñöôïc khaûo saùt trong luaän vaên. 4 theå nhaän thaáy, trong giai ñoaïn ñaàu, loại từ thöôøng ñöôïc caùc taùc giaû tieáp caän nhö laø moät phöông tieän nghieân cöùu tieáng Vieät, maø cuï theå laø nghieân cöùu danh từ vaø danh ngöõ, chæ ñeán khoaûng hôn moät thaäp kyû trôû laïi ñaây, noù môùi trôû thaønh muïc ñích cuûa vieäc nghieân cöùu vôùi moät loaït caùc coâng trình coù quy moâ vaø goùc ñoä xem xeùt khaùc nhau. 2.2. Töø tröôùc tôùi nay, taäp hôïp naøy vaãn chöùa ñöïng nhieàu vaán ñeà chöa thoáng nhaát, chuû yeáu xoay quanh vaán ñeà thuaät ngöõ, khaùi nieäm vaø töø loaïi cuûa noù. Caùc coâng trình nghieân cöùu veà loại từ coù theå ñöôïc quy veà hai khuynh höôùng chuû yeáu ñöôïc trình baøy tieáp sau ñaây. Khoâng ít nhaø ngoân ngöõ hoïc trong quaù trình nghieân cöùu ñaõ chuyeån töø quan ñieåm naøy sang quan ñieåm kia, ñieàu ñoù phaàn naøo cuõng laøm böùc tranh nghieân cöùu veà loaïi töø phöùc taïp hôn. ÔÛ moãi khuynh höôùng, do khuoân khoå cuûa luaän vaên, ngöôøi vieát xin chæ döøng laïi ôû nhöõng coâng trình tieâu bieåu. 2.2.1. Khuynh höôùng thöù nhaát xem loại từ laø moät töø loaïi toàn taïi ñoäc laäp beân caïnh nhöõng töø loaïi khaùc; veà baûn chaát, loaïi töø laø hö töø chuyeân ñaûm ñöông chöùc naêng phuï trôï cho danh töø. Theo ñoù, loaïi töø khoâng coù nghóa töø vöïng, khoâng coù khaû naêng ñöùng ñoäc laäp, vaø chöùc naêng cuûa chuùng laø phaân loaïi vaø caù theå hoùa danh töø. Ñaây laø quan nieäm chieám ñaïi ña soá trong giôùi Vieät ngöõ hoïc tröôùc ñaây nhö Emeneau [9], Phan Khoâi [17], Traàn Troïng Kim [18], Buøi Ñöùc Tònh [36]… Buøi Ñöùc Tònh cho nhöõng tieáng thöù nhaát trong caùc toå hôïp nhö con (gaø), cuoán (saùch), hoa (sen), noãi (buoàn), nieàm (hi voïng), laù/ böùc (thö), söï (phaùt trieån)… laø tieàn toá cho danh töø [36, tr.127-128]. Theo oâng caùc ngöõ toá phuï naøy cuûa tieáng Vieät gaàn nhö laø caùc tieáp ñaàu ngöõ, tieáp vó ngöõ trong caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu. Noù khoâng thuoäc ñòa haït vaên phaïm. Roõ raøng, tuy taùc giaû khoâng thöøa nhaän caû tö caùch “töø” cuûa loaïi töø, coù leõ do phaân tích tieáng Vieät döïa treân ngöõ phaùp tieáng AÁn – AÂu nhöng 5 caùch goïi teân vaø phaân tích cuûa oâng uûng hoä quan ñieåm cho raèng loaïi töø roãng nghóa vaø coù chöùc naêng phuï trôï cho danh töø. Taùc giaû tieâu bieåu cho khuyng höôùng thöù nhaát naøy laø Leâ Vaên Lyù [23]. OÂng chia töø vöïng tieáng Vieät thaønh 4 taäp hôïp chính: A. theå töø (goàm danh töø vaø ñaïi töø), B. vò töø (ñoäng töø), C. tính töø, vaø D. caùc töø coøn laïi. Beân caïnh ñoù, coù moät heä thoáng töø chuyeân duïng laøm “nhöõng chöùng töïï cuûa töø loaïi A”, goàm nhoùm töø bieät loaïi, töùc loaïi töï “classificatuer” nhö caùi, con, ngöôøi… vaø nhoùm chæ chuûng loaïi (mot geùneùrique) nhö keû, söï, vieäc, ñoà, ngheà… Boû qua böôùc xaùc ñònh tieâu chí ñeå nhaän dieän loaïi töø, oâng lieät keâ moät danh saùch loaïi töø goàm 171 töø, vaø mieâu taû cuï theå caùch duøng cuûa chuùng. Nhöõng töø ngöõ naøy laø moät loaïi rieâng bieät vaø ñöôïc phaân chia thaønh 3 tieåu loaïi: loaïi töø cho danh töø chæ ngöôøi (goàm ba nhoùm: chung; toân troïng/ khinh bæ; thaân maät); loaïi töø cho danh töø chæ loaøi vaät; loaïi töø cho danh töø chæ söï vaät. Ñaùng chuù yù, taùc giaû coøn phaân bieät loaïi töø theo töø loaïi ñi sau noù: nhoùm coù danh töø theo sau nhö caây, quaû (traùi), laù, cuû, taám, böùc, chieác, hoøn, ñoáng, boù, caù, chim…; nhoùm coù ñoäng töø theo sau nhö söï, vieäc, caùch, pheùp, tính, ñöùc…; vaø nhoùm coù danh töø, ñoäng töø theo sau nhö ñoà, ngheà, toaø, tôø, oáng, baùnh, baûn, buoåi, quaân, tuïi, toaùn, nhaø…. Coù theå thaáy, phaàn lôùn caùc töø trong danh saùch naøy coù ñaëc tính cuûa nhöõng danh töø chính danh roõ reät, chaúng haïn cuû (khoai), nhaø (ñaù), xe (ñieän)…, hôn nöõa, tuy chuû tröông taùch bieät giöõa loaïi töø vôùi yeáu toá chæ chuûng loaïi, oâng laïi khoâng vaïch ra ñöôïc ranh giôùi giöõa chuùng, neân coù moät soá töø, chaúng haïn nhö keû luùc thì ôû nhoùm naøy, luùc ôû nhoùm kia. Nhöõng nhaàm laãn cuûa Leâ Vaên Lyù coù theå nhaän thaáy ôû haàu heát caùc taùc giaû thuoäc khuynh höôùng naøy. Nguyeãn Kim Thaûn [31, tr.99] goïi nhoùm töø baøi, baûn, boâng, böùc, caùi, chieác, con, ñöùa, khaåu, goùi, ngöôøi, pho, quyeån, taám, thanh, thaèng, thöûa, tôø, vôû… laø phoù danh töø vaø khaúng ñònh ñaây laø nhöõng töø luoân ñöùng phuï cho danh töø, coù taùc duïng chæ söï vaät rieâng leû, chæ ñôn vò töï nhieân. Ñaây laø nhöõng ñôn vò ngoân ngöõ naèm ôû 6 ranh giôùi giöõa hö töø vaø thöïc töø. Veà sau, oâng ñaõ goïi lôùp töø naøy laø danh töø phuï thuoäc, moät loaïi nhoû trong saùu loaïi danh töø. Chuùng coù theå ñöôïc chia thaønh ba nhoùm: danh töø phuï thuoäc con laøm boå ngöõ cho danh töø chæ ñoäng vaät, nhoùm danh töø phuï thuoäc laøm boå ngöõ cho danh töø chæ ngöôøi (coù yù nghóa trung tính: ngöôøi, vieân…/ quan troïng: ñoàng chí, vò, oâng, baø…/ khinh bæ: gaõ, teân, muï, con…) vaø nhoùm danh töø phuï thuoäc laøm boå ngöõ cho danh töø chæ vaät theå, hieän töôïng thieân nhieân [23b]. 2.2.2. Khuynh höôùng thöù hai laïi khoâng coi nhöõng töø keå treân laø moät töø loaïi ñoäc laäp, maø laø moät tieåu loaïi cuûa danh töØ vaø/ hay loaïi töø thöïc chaát chæ laø söï theå hieän moät chöùc naêng nghóa hoïc2. Caùc taùc giaû Tröông Vónh Kyù [41], Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ [7], Nguyeãn Taøi Caån ([3], [4]), Cao Xuaân Haïo ([11], [12], [13], [14], [15]), Phan Ngoïc [24], Dieäp Quang Ban ([1], [2]), Hoà Leâ ([20], [21]), Lyù Toaøn Thaéng ([34], [35])… ñeàu thöøa nhaän tö caùch danh töø cuûa loaïi töø. Tuy vaäy, giöõa hoï vaãn coù nhöõng baát ñoàng veà vai troø trung taâm cuûa noù trong caáu truùc danh ngöõ. Tröông Vónh Kyù ñöa ra moät danh saùch 221 danh töø soá (noms numeùriques) vaø 14 danh töø khaùi quaùt vaø loaïi bieät duøng vôùi ñoäng töø ñeå taïo DT tröøu töôïng [41, tr.30-62]. Danh saùch cuûa oâng bao goàm haàu heát caùc töø maø nhöõng taùc giaû khaùc ñeàu coâng nhaän laø loaïi töø. Coù theå noùi oâng laø ngöôøi ñaàu tieân cho nhöõng töø nhö caùi, con, chieác, böùc, taám, vieân… laø danh töø chæ ñôn vò, khi ñaët chuùng beân caïnh nhöõng töø chæ ñôn vò khaùc trong danh saùch naøy. OÂng coù leõ cuõng ñaõ caûm nhaän ñöôïc chöùc naêng cuûa moät taùc töû danh hoaù (nominalizer) ôû loaïi töø, neân ñaõ thao taùc taùch rieâng nhöõng danh töø “duøng ñeå caáu taïo nhöõng khaùi nieäm tröøu töôïng”. 2 Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ xem loaïi töø laø moät “töø vuï”, nghóa laø moät chöùc naêng ngöõ phaùp hay ngöõ nghóa, chöù khoâng phaûi laø moät töø loaïi [7, tr.281-306]. Chuùng ta seõ coù dòp tìm hieåu saâu veà vaán ñeà naøy ôû phaàn noäi dung cuûa luaän vaên. 7 Trong coâng trình Töø loaïi danh töø trong tieáng Vieät hieän ñaïi naêm 1960 (xuaát baûn baèng tieáng Vieät naêm 1975), Nguyeãn Taøi Caån phaân chia töø loaïi danh töø tieáng Vieät thaønh saùu tieåu töø loaïi [3, tr.79]. Trong tieåu loaïi danh töø ñôn vò, taùc giaû quan nieäm loaïi töø laø nhoùm duøng ñeå neâu ñôn vò töï nhieân beân caïnh nhoùm chuyeân duøng ñeå neâu ñôn vò quy öôùc: loaïi töø “khoâng coù yù nghóa tö vöïng roõ raøng vaø chuyeân duøng ñeå phuïc vuï vieäc ñeám töøng caù theå, töøng ñôn vò töï nhieân cuûa söï vaät cuõng nhö vieäc phaân chia söï vaät vaøo caùc loaïi” [3, tr.123]. Veà khaû naêng keát hôïp vôùi danh töø, loaïi töø chuû yeáu ñi vôùi 3 tieåu loaïi: danh töø chæ ngöôøi, danh töø chæ ñoäng, thöïc vaät vaø danh töø chæ ñoà ñaïc. Veà vai troø cuûa noù trong danh ngöõ, taùc giaû vieát: loaïi töø “xuaát hieän tröôùc moät danh töø trung taâm (nhö vaäy loaïi töø khoâng phaûi laø trung taâm danh ngöõ – NV) vôùi tö caùch laø moät coâng cuï (töùc hö töø – NV) ñeå dieãn ñaït phaïm truø caù theå vaø duøng ñeå chæ loaïi (chuùng toâi gaïch döôùi) cho danh töø”. Nhö vaäy, taùc giaû coù phaàn maâu thuaãn vôùi chính mình khi coi loaïi töø vöøa laø moät loaïi danh töø ñôn vò (thöïc töø) vöøa laø moät töø coâng cuï. Maët khaùc, coù phaàn gioáng vôùi caùc taùc giaû ôû khuynh höôùng thöù nhaát, oâng baøn veà chöùc naêng phaân chia söï vaät vaøo caùc loaïi cuûa loaïi töø vaø coi toå hôïp “loaïi töø + danh töø” laø keát caáu “hö + thöïc”. Tuy nhieân, trong phaàn Phuï luïc cuûa coâng trình naøy, taùc giaû ñaõ ñaët laïi vaán ñeà caáu truùc danh ngöõ, qua ñoù khaúng ñònh loaïi töø laø nhöõng “danh töø troáng nghóa” vaø coâng nhaän vai troø trung taâm cuûa loaïi töø trong toå hôïp “loaïi töø+ danh töø” – moät toå hôïp khoâng khaùc gì vôùi toå hôïp “töø chæ ñôn vò + danh töø” maø trong ñoù vai troø trung taâm cuûa töø ñôn vò ñaõ ñöôïc taùc giaû coâng nhaän [3, tr.292-293]. Phan Ngoïc cuõng khaúng ñònh loaïi töø laø moät loaïi danh töø. Söï khaùc bieät duy nhaát giöõa hai tieåu loaïi naøy laø loaïi töø coù theå tröïc tieáp ñi sau töø chæ soá löôïng, coøn “caùc danh töø khaùc coù quan heä giaùn tieáp vôùi töø chæ soá löôïng thoâng qua moâi giôùi cuûa loaïi töø” [24, tr.56]. Vieäc moät danh töø nhö xe thöïc hieän ñöôïc boán chöùc naêng cuûa nhöõng töø chæ söï vaät laø chuû ngöõ, taân ngöõ, vò ngöõ, ñònh ngöõ, trong khi loaïi töø, 8 chaúng haïn nhö chieác, khoâng laøm ñöôïc, khoâng phaûi laø vì vò trí maø laø do khaùc bieät ngöõ nghóa: loaïi töø laø töø “roãng ruoät” (nom vide) [24, tr.58]. Phaùt trieån yù töôûng cuûa Nguyeãn Taøi Caån, Cao Xuaân Haïo qua nhieàu baøi vieát cuûa mình ñaõ chöùng minh moät soá ñieåm ñaùng chuù yù nhö sau: (1) Duøng thuaät ngöõ “loaïi töø” (classifier/ classificateur) ñeå chæ nhoùm töø maø chuùng ta ñang quan taâm laø hoaøn toaøn khoâng chính xaùc vaø loaïi töø cuõng khoâng heà coù chöùc naêng phaân loaïi; (2) Duøng tieâu chí khoâng ñoäc laäp ñeå cho loaïi töø laø hö töø laø khoâng hôïp lí vì danh töø (thöïc töø) cuõng coù tröôøng hôïp khoâng coù tính ñoäc laäp; (3) Qua vaán ñeà nghóa cuûa danh töø, taùc giaû khaúng ñònh loaïi töø thuoäc loaïi danh töø coù nghóa hình thöùc vaø khoâng coù yù nghóa chaát lieäu (töùc laø danh töø ñôn vò) vaø moïi ngoân ngöõ ñeàu coù “loaïi töø”, chæ coù bieåu hieän laø khaùc nhau. (4) Vôùi tö caùch danh töø ñôn vò, loaïi töø ñoùng vai troø trung taâm trong danh ngöõ (Cao Xuaân Haïo [11], [12], [13], [14], [15]). Nhìn chung, ngaøy caøng coù nhieàu ngöôøi thöøa nhaän tö caùch danh töø cuûa loaïi töø. Luaän vaên cuûa chuùng toâi cuõng ñi theo höôùng naøy. Tuy ñoàng yù vôùi quan ñieåm cuûa Cao Xuaân Haïo vaø nhöõng taùc giaû theo oâng veà nhöõng ngoä nhaän maø thuaät ngöõ “loaïi töø” coù theå gaây ra, nhöng do söï phoå bieán cuûa teân goïi naøy, trong luaän vaên, chuùng toâi vaãn taïm söû duïng noù ñeå chæ nhöõng töø chæ hình thöùc töï nhieân (naèm trong nhoùm danh töø ñôn vò hình thöùc thuaàn tuyù), nhaèm giuùp ngöôøi ñoïc hình dung ñöôïc ngay ñoái töôïng maø luaän vaên ñang khaûo saùt. 2.3. Tính phöùc taïp cuûa vieäc nghieân cöùu loaïi töø coøn ñöôïc theå hieän qua vieäc chính trong baûn thaân moät soá taùc giaû, khi trong nhöõng nghieân cöùu khaùc nhau, hay thaäm chí cuøng moät coâng trình, hoï boäc loä nhieàu maâu thuaãn trong vieäc ñaùnh giaù baûn chaát vaø xeáp loaïi loaïi töø. Maët khaùc, toàn taïi nhöõng kieán giaûi veà loaïi töø khoâng thuoäc veà khuynh höôùng naøo noùi treân, chaúng haïn nhö quan ñieåm cuûa Nguyeãn Phuù 9 Phong. Cho raèng caùc taùc giaû ñi tröôùc ñaõ xem xeùt loaïi töø trong söï troùi buoäc cuûa theá ñoái laäp thöïc/ hö, oâng cho raèng loaïi töø laø “moät taùc töû duøng ñeå ñònh ñôn vò”, do ñoù “nhöõng töø naøo bieåu ñaït moät khaùi nieäm phaân laäp (notion discreøte) coù theå ñeám ñöôïc (comptable) ñeàu coù theå söû duïng laøm loaïi töø” vaø ñònh nghóa naøy daãn ñeán hai heä quaû nhö sau: (1) Cuøng moät loaïi töø coù khi laø thöïc töø, coù khi laø hö töø, tuyø theo danh töø theo sau, chaúng haïn: loaïi töø caây trong caây cam laø thöïc töø chæ ñôn vò moät loaïi thöïc vaät, coøn trong caây cam ñaõ bò hö hoaù chæ ñôn vò moät coâng cuï. (2) Khoâng phaûi chæ coù danh töø, maø baát kì ñoäng töø hay tính töø thoaû maõn ñieàu kieän noùi treân ñeàu coù theå laø loaïi töø. Vôùi ví duï nöôùc gioït/ gioït nöôùc, gioù thoaûng/ (moät) thoaûng gioù, boùng chieác/ chieác boùng, oâng cho raèng, gioït, thoaûng vaø chieác coù theå thuoäc hai loaïi töø khaùc nhau: ñoäng töø/ tính töø vaø loaïi töø [26, tr.13-14]. Treân cô sôû ñoù, oâng cuõng ñaõ giôùi thieäu danh saùch 195 loaïi töø, chia thaønh 4 nhoùm: ñôn vò theå hieän/ caù theå, ñôn vò ño löôøng, ñôn vò khoâng gian/ thôøi gian vaø LT danh/ñoäng [26, tr.95-100]. Tuy vaäy, caùc nhaän ñònh cuûa Nguyeãn Phuù Phong veà loaïi töø phaàn naøo baét nguoàn töø nhöõng sai laàm mang tính chaát cô baûn veà kieán thöùc ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông cuõng nhö veà tieáng Vieät lieân quan ñeán khaùi nieäm hö töø vaø thöïc töø, vaán ñeà töø loaïi, hieän töôïng ñoàng aâm vaø söï chuyeån töø loaïi trong tieáng Vieät, neân danh saùch naøy cuõng khoâng chính xaùc. Quan ñieåm cuûa Dieäp Quang Ban cuõng naèm ôû trung gian giöõa hai khuynh höôùng. OÂng phaân loaïi DT döïa treân nhieàu tieâu chí khaùc nhau: DT rieâng/ DT chung; DT toång hôïp/ DT khoâng toång hôïp; DT vaät theå, DT chaát theå, DT tröøu töôïng, DT taäp theå, DT chæ hieän töôïng thôøi tieát; DT ñôn vò; DT ñeám ñöôïc/ DT khoâng ñeám ñöôïc vaø baøn ñeán LT nhö laø moät lôùp töø höõu quan [2, tr.475]. OÂng cuõng nhaän thaáy tính chaát ñôn vò rôøi cuûa LT nhöng laïi cho raèng cuøng vôùi DT taäp theå nhö ñaøn, ñaùm, boù…, LT khoâng phaûi laø DT ñôn vò ñích thöïc, bôûi “LT coù chöùc naêng 10 chuû yeáu laø quy loaïi khaùi quaùt cho DT chæ vaät ñöùng sau noù vaø kieâm chöùc naêng ñôn vò rôøi khi caàn thieát, nhö caùi, caây, con, ngöôøi, keå roäng ra coøn coù cuïc, hoøn, vieân, taám, böùc, sôïi, quyeån, pho, côn, traän, v.v.” [2, tr.481]. OÂng cuõng coi LT laø thaønh toá phuï cho DT theo sau [2, tr.412-421]. Do taùc giaû coù phaàn nhaäp nhaèng trong vieäc xaùc ñònh töø loaïi cho LT neân naûy sinh nhieàu maâu thuaãn trong phaân tích. 2.4. Trong nhöõng naêm trôû laïi ñaây, ñaõ coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà loaïi töø vöôït ra ngoaøi phaïm vi cuûa lónh vöïc nghieân cöùu ngöõ phaùp. Ñoù laø höôùng khaûo saùt loaïi töø veà maët phong caùch cuûa loaïi töø nhö Hoaøng Taát Thaéng [33], ñeå öùng duïng laøm töø ñieån keát hôïp nhö Ñinh Kieàu Chaâu [6], hay xem xeùt loaïi töø töø goùc ñoä cuûa ngoân ngöõ hoïc tri nhaän nhö Lyù Toaøn Thaéng [34]… Haàu nhö nhöõng coâng trình naøy traùnh baøn ñeán nhöõng vaán ñeà phöùc taïp cuûa loaïi töø veà maët ngöõ phaùp, maø chæ ñi vaøo nhöõng khía caïnh ngöõ nghóa, ngöõ duïng phuïc vuï cho muïc ñích nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû. 3. NHIEÄM VUÏ VAØ PHAÏM VI CUÛA LUAÄN VAÊN Luaän vaên ñi saâu tìm hieåu loaïi töø, cuï theå laø taäp trung traû lôøi caùc caâu hoûi sau: (1) Baûn chaát töø loaïi cuûa loaïi töø laø gì? (2) Laøm theá naøo ñeå nhaän dieän loaïi töø trong tieáng Vieät, maø cuï theå laø trong tieåu loaïi danh töø ñôn vò? (3) Loaïi töø coù nhöõng nhoùm naøo vaø ñaëc tröng ngöõ nghóa cuûa töøng (nhoùm) loaïi töø? Nhö vaäy, khi nhaéc ñeán danh töø vaø danh ngöõ trong luaän vaên, chuùng toâi chæ baøn tôùi nhöõng ñieåm giuùp laøm saùng toû vaán ñeà loaïi töø, chöù khoâng phaûi ngöôïc laïi, duø chaéc chaén raèng nhöõng phaùt hieän veà loaïi töø seõ goùp phaàn ñem tôùi söï hieåu bieát ñaày ñuû veà danh töø vaø danh ngöõ. 4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU VAØ NGUOÀN NGÖÕ LIEÄU 4.1. Vôùi quan ñieåm cho raèng ngöõ phaùp phaûn aùnh vaø baét nguoàn töø ngöõ nghóa, ngöôøi vieát nghieân cöùu ñoái töôïng theo höôùng ñi töø noäi dung ñeán hình thöùc, töø yù nghóa ñeán caáu truùc ngöõ phaùp. Töø ñònh höôùng coù tính chaát phöông phaùp luaän ñoù, 11 luaän vaên söû duïng ñoàng thôøi nhieàu phöông phaùp sau ñaây: 4.1.1. Phöông phaùp phaân tích phaân boá Ñaây laø moät phöông phaùp coù taàm quan troïng ñaëc bieät ñoái vôùi moät thöù tieáng khoâng coù ñaëc tröng hình thaùi hoïc nhö tieáng Vieät, vì ôû tieáng Vieät (vaø nhöõng ngoân ngöõ ñôn laäp khaùc) caùch phaân boá gaàn nhö laø bieåu hieän duy nhaát cho tính chaát cuûa töø. Qua vieäc tìm hieåu khaû naêng keát hôïp cuûa loaïi töø, maø chuû yeáu laø trong danh ngöõ, chuùng toâi phaân tích caùc ñaëc ñieåm ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa loaïi töø, ñeå thaáy ñöôïc chöùc naêng cuûa noù. 4.1.2. Phöông phaùp so saùnh ñoái chieáu ÔÛ moät soá ví duï, luaän vaên coù so saùnh giöõa tieáng Vieät vôùi moät soá ngoân ngöõ khaùc ñeå thaáy nhöõng dò ñoàng vaø khaùc bieät giöõa caùc thöù tieáng, cuõng nhö nhaèm laøm roõ hôn ñaëc ñieåm ngöõ nghóa, ngöõ phaùp cuûa loaïi töø. Maët khaùc, ñeå mieâu taû ñaëc ñieåm cuûa töøng loaïi töø, chuùng toâi so saùnh vaø thay theá chuùng, töùc laø nhìn loaïi töø trong truïc ñoái vò cuûa noù. 4.1.3. Phöông phaùp thoáng keâ ngoân ngöõ Ñeå phuïc vuï cho vieäc phaân nhoùm vaø mieâu taû chính xaùc caùc loaïi töø tieáng Vieät, chuùng toâi thoáng keâ nhöõng toå hôïp “loaïi töø + danh töø” trong thöïc teá. Phöông phaùp naøy taïo ra hieäu quaû cao, ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng loaïi töø maø tröôùc nay moïi ngöôøi vaãn cho laø coù theå thay theá nhau hoaøn toaøn nhö quyeån vaø cuoán. Keát quaû thoáng keâ thöïc teá cuõng ñaõ giuùp ngöôøi nghieân cöùu kieåm nghieäm, ñieàu chænh vaø boå sung nhöõng giaû thuyeát ñaõ neâu. 4.2. Trong quaù trình thoáng keâ caùc keát hôïp “loaïi töø + danh töø”, ñeå traùnh nhöõng aùp ñaët khieân cöôõng coù theå coù do tính chuû quan, ngöôøi vieát tieán haønh keát hôïp ñieàu tra thöïc teá theo caûm nhaän cuûa ngöôøi baûn ngöõ veà nhöõng khaû naêng duøng ñöôïc vaø khoâng duøng ñöôïc cuûa nhöõng keát hôïp naøy. 4.3. Khi thoáng keâ (coù phaân loaïi) danh töø khoái ñeå keát hôïp vôùi loaïi töø, ngöôøi 12 vieát döïa chuû yeáu vaøo cuoán Töø ñieån tieáng Vieät cuûa Hoaøng Pheâ [25] treân cô sôû tham khaûo Töø ñieån tieáng Vieät cuûa Vaên Taân [30] vaø danh saùch danh töø khoái cuûa taùc giaû Nguyeãn Thò Ly Kha [16]. 5. ÑOÙNG GOÙP CUÛA LUAÄN VAÊN 5.1. Veà phöông dieän lí luaän, luaän vaên goùp phaàn laøm saùng toû nhöõng tranh luaän xung quanh loaïi töø, xem xeùt noù vôùi tö caùch laø moät boä phaän cuûa danh töø ñôn vò, ñoàng thôøi thöû xaùc laäp ñöôøng ranh giôùi ngöõ phaùp – ngöõ nghóa vaø chöùc naêng giöõa loaïi töø vôùi caùc nhoùm coøn laïi vaø ñöa ra moät danh saùch (mang tính chaát gôïi yù) caùc loaïi töø tieáng Vieät. 5.2. Ñoàng thôøi, luaän vaên cuõng seõ coù moät yù nghóa thöïc tieãn thieát thöïc khi mieâu taû ñöôïc yù nghóa cuûa töøng loaïi töø, nhôø ñoù ngöôøi baûn ngöõ hieåu hôn veà tieáng meï ñeû vaø ngöôøi giaûng daïy tieáng Vieät cho ngöôøi nöôùc ngoaøi cuõng giaûi thích chính xaùc vaø deã daøng hôn vaán ñeà loaïi töø trong tieáng Vieät. Xa hôn, chuùng toâi mong seõ coù nhöõng thay ñoåi trong caùc saùch giaùo khoa, giaùo trình ñeå traùnh nhöõng hieåu laàm khoâng ñaùng coù veà loaïi töø. 6. BOÁ CUÏC CUÛA LUAÄN VAÊN Vaán ñeà loaïi töø khoâng theå ñöôïc giaûi quyeát moät caùch thoaû ñaùng neáu khoâng chæ ra nhöõng ngoä nhaän veà noù vaø/ hoaëc tìm hieåu noù moät caùch coâ laäp, taùch rôøi caùc boä phaän töø vöïng khaùc cuûa tieáng Vieät. Vì vaäy, ngoaøi phaàn Môû ñaàu vaø Keát luaän, luaän vaên seõ goàm ba chöông: chöông moät, daønh xem xeùt vaán ñeà töø loaïi cuûa loaïi töø tieáng Vieät, treân cô sôû giaûi quyeát nhöõng ngoä nhaän voán coù veà loaïi töø, vaø chöùng minh tö caùch danh töø ñôn vò cuûa loaïi töø; chöông hai, phaân loaïi danh töø ñôn vò vaø xaùc ñònh caùc ñaëc ñieåm cuûa loaïi töø veà maët chöùc naêng, ngöõ nghóa vaø ngöõ phaùp nhaèm phaân bieät noù vôùi caùc danh töø ñôn vò khaùc; vaø chöông ba, döïa vaøo nhöõng luaän ñieåm ñöôïc trình baøy ôû phaàn Môû ñaàu vaø ôû hai chöông noäi dung, ñöa ra moät 13 danh saùch loaïi töø trong tieáng Vieät vaø tieán haønh khaûo saùt khaû naêng keát hôïp cuûa loaïi töø vôùi caùc nhoùm danh töø, töø ñoù phaân loaïi vaø moâ taû caùc loaïi töø tieáng Vieät. Ngoaøi 180 trang chính, luaän vaên daønh 168 trang cho naêm phuï luïc: 1) Danh saùch caùc danh töø hình thöùc thuaàn tuyù; 2) Danh saùch loaïi töø tieáng Vieät; 3) Danh saùch caùc danh töø khoái ñöôïc khaûo saùt trong luaän vaên; 4) Caùc keát hôïp “loaïi töø + danh töø” trong tieáng Vieät vaø 5) Moät soá danh saùch lieân quan ñeán loaïi töø cuûa nhöõng taùc giaû khaùc. Cuoái cuøng laø danh muïc 41 taøi lieäu tham khaûo. LÔØI CAÛM ÔN Xin chaân thaønh caûm ôn PGS. TS. Hoaøng Duõng ñaõ taän tình höôùng daãn taùc giaû hoaøn thaønh luaän vaên thaïc só naøy. Xin caûm ôn caùc thaày coâ, gia ñình, ñoàng nghieäp vaø baèng höõu ñaõ ñoäng vieân, giuùp ñôõ toâi raát nhieàu trong quaù trình thöïc hieän ñeà taøi nghieân cöùu, ñaëc bieät laø ôû phaàn kieåm tra tính töï nhieân cuûa ngöõ lieäu. Leâ Ni La LÔØI CAM ÑOAN Toâi xin cam ñoan ñaây laø keát quaû nghieân cöùu cuûa toâi döôùi söï höôùng daãn khoa hoïc cuûa thaày Hoaøng Duõng. Caùc soá lieäu thoáng keâ cuõng nhö caùc yù kieán nhaän xeùt, neáu khoâng coù chuù thích trích daãn, ñeàu ñöôïc ruùt ra töø quaù trình tìm hieåu ñoái töôïng cuûa baûn thaân ngöôøi vieát, vaø chöa töøng ñöôïc ai coâng boá trong baát kì coâng trình naøo khaùc. Taùc giaû luaän vaên 14 Chöông 1: VAÁN ÑEÀ TÖØ LOAÏI CUÛA LOAÏI TÖØ TIEÁNG VIEÄT 1.1. NHÖÕNG NGOÄ NHAÄN XUNG QUANH LOAÏI TÖØ M.B. EMENEAU [9, tr.120] ñöa ra moät sô ñoà “phöùc thöïc theå töø”ø (caáu truùc danh ngöõ tieáng Vieät), trong ñoù taùc giaû ñaõ goïi caùc ñôn vò keát hôïp vôùi nhöõng danh töø bieät loaïi laø loaïi töø (classifier). Loaïi töø (Classifier) Danh töø bieät loaïi (Classified) Soá töø (Numerator) Danh töø khoâng bieät loaïi (Nonclassified) Caùc thuoäc ngöõ (Attributes) Soá töø chæ ñònh (Demonstrative numerator) Trong danh saùch 121 loaïi töø maø oâng ñöa ra coù nhieàu tröôøng hôïp moät soá nhaø nghieân cöùu tieáng Vieät khaùc thöôøng khoâng coi laø loaïi töø: (hai) caân môõ, (hai) boù (coû), (hai) taùch (traø), (hai) vuõng (buøn), (hai) ñaùm (ñaát). Khaùi nieäm loaïi töø cuûa Emeneau nhö theá laø raát roäng. Trong quan ñieåm cuûa oâng, ñoù laø moät töø loaïi taùch haún ra khoûi hai loaïi danh töø bieät loaïi vaø khoâng bieät loaïi. Sau Emeneau, Ñinh Vaên Ñöùc [8], Traàn Troïng Kim [18], Leâ Vaên Lyù [23] vaø nhieàu taùc giaû khaùc cho raèng caùc yeáu toá thöôøng ñöùng tröôùc danh töø khoái (DK) trong caùc danh ngöõ (DN) nhö con, caùi, maûnh, khuùc, v.v. cuûa tieáng Vieät laø moät lôùp töø loaïi ñaëc bieät, chæ coù trong moät soá thöù tieáng nhaát ñònh. Nhaän thaáy con cho bieát danh töø (DT) phía sau chæ ñoäng vaät, caùi ñi tröôùc DT chæ ñoà vaät, hoï cho chuùng laø nhöõng töø chæ loaïi. Teân goïi “loaïi töø” (LT) ra ñôøi, töông öùng vôùi thuaät ngöõ classifier trong tieáng Anh vaø classificateur cuûa tieáng Phaùp. Saâu xa hôn, nhö Cao Xuaân Haïo ñaõ chæ ra, thuaät ngöõ “loaïi töø” (classifier) laø saûn phaåm cuûa nhöõng ngöôøi chaâu AÂu khi laàn ñaàu tieáp xuùc vôùi nhöõng thöù tieáng nhö tieáng Trung Quoác, tieáng Thaùi, tieáng Vieät hay tieáng Haùn caùch ñaây vaøi ba theá kyû: 15 Chaúng haïn ngöôøi baét ñaàu hoïc tieáng Vieätï khoâng thaáy coù gì phaûi baên khoaên khi ghi trong soå tay töø vöïng water = nöôùc; wood = goã; dog = choù; book = saùch. Hoï caøng tin laø mình ñaõ ghi ñuùng khi bieát theâm raèng drink water ngöôøi Vieät noùi laø uoáng nöôùc, buy books thì noùi laø mua saùch (…) Nhöng ñeán khi hoï ñöôïc bieát raèng I bought this book hay Each book costs a shilling khoâng theå noùi *Toâi mua saùch naøy hay *Moãi saùch giaù moät ñoàng maø phaûi noùi Toâi mua cuoán saùch naøy vaø Moãi cuoán saùch giaù moät ñoàng, thì hoï thaáy hoang mang ñeán cöïc ñoä [12, tr.9]. Hoï ñaët teân cho nhöõng töø “khoâng coù nghóa” vaø khoâng theå dòch sang tieáng cuûa hoï nhö treân laø “classifiers” vaø nhöõng ngoân ngöõ coù caùc töø naøy laø caùc “ngoân ngöõ coù loaïi töø” (classifier languages/ langues aø classificateurs). Naêm 1977, trong baøi Classifiers treân taïp chí chuyeân ngaønh Langauge, vaø sau ñoù laø Nouns and Countability (1980), K. Allan ñaõ chöùng minh khoâng coù chuùt gì khaùc nhau giöõa caùc “loaïi töø” vaø caùc danh töø chæ ñôn vò ño löôøng, cho neân thuaät ngöõ “loaïi töø” khoâng coù lyù do toàn taïi. Töø ñoù, ngoân ngöõ hoïc theá giôùi ñaõ chaám döùt söï ngoä nhaän treân veà thuaät ngöõ “loaïi töø” cuõng nhö vieäc toàn taïi cuûa LT nhö laø moät ñaëc thuø rieâng cuûa moät vaøi ngoân ngöõ (daãn theo Cao Xuaân Haïo [15, tr.31]). Tuy vaäy, thuaät ngöõ naøy vaø nhöõng ngoä nhaän veà noù laïi vaãn tieáp tuïc toàn taïi trong giôùi Vieät ngöõ hoïc cho ñeán hieän nay. Tröôùc tình hình ñoù, töø nhöõng gôïi yù ban ñaàu cuûa Tröông Vónh Kyù [41] vaø Nguyeãn Taøi Caån [3], Cao Xuaân Haïo ñaõ coù nhieàu baøi vieát veà LT, qua ñoù laøm saùng toû nhieàu vaán ñeà veà ngöõ nghóa, ngöõ phaùp cuûa noù. OÂng chính laø ngöôøi tieân phong quyeát lieät trong vieäc ñaùnh tan nhöõng quan ñieåm sai laàm veà LT trong tieáng Vieät. Caùc luaän ñieåm cuûa oâng xoay quanh boán tranh caõi thöôøng gaëp xung quanh LT ñöôïc trình baøy sau ñaây. 16 1.1.1. Ngoân ngöõ coù loaïi töø Theo Cao Xuaân Haïo, moãi thöïc theå ñeàu ñöôïc caáu truùc hoaù treân hai thoâng soá: 1. söï (hay tính) töùc laø tính chaát noäi taïi (hay noäi dung); 2. vaät3, töùc laø hình thöùc, hay caùch toàn taïi phaân laäp trong khoâng gian. Tuy trong töï nhieân vaø trong caùch tri giaùc töï nhieân cuûa con ngöôøi, tính vaø vaät bao giôø cuõng ñi lieàn vôùi nhau: tính chæ coù theå hieän dieän trong vaät, nhöng trong caùch goïi teân caùc thöïc theå (töø vöïng hoaù thaønh DT5), caùc coäng ñoàng ngoân ngöõ coù theå löïa choïn caùc phöông thöùc sau ñaây: (1) Chæ bieåu hieän hình thöùc toàn taïi phaân laäp (vaät tính), töùc [+vaät tính, -söï/tính]; (2) Chæ bieåu hieän noäi dung (thuoäc tính chaát lieäu hay chuûng loaïi), töùc [-vaät tính, + söï/tính]; (3) Bieåu hieän caû hình thöùc phaân laäp laãn noäi dung, töùc [+vaät tính, + söï/ tính]. Keát quaû cuûa ba phöông thöùc goïi teân treân laàn löôït laø DT [+hình thöùc (HT), - chaát lieäu (CL)], DT [-HT,+CL] vaø DT [+HT,+CL] [14, tr.266-268]. Tuy moãi thöù tieáng coù theå thieân veà moät caùch naøo ñoù, nhöng haàu nhö khoâng moät ngoân ngöõ naøo chæ choïn moät trong ba caùch treân, maø traùi laïi, thöôøng choïn caû ba, vaø vieäc ngoân ngöõ naøy choïn phöông thöùc naøy, trong khi thöù tieáng kia duøng caùch khaùc ñeå töø vöïng hoaù cuøng moät thöïc theå laø raát phoå bieán. Sôû dó nhöõng ngöôøi noùi caùc thöù tieáng chaâu AÂu ñaõ khoâng theå tìm thaáy töø töông öùng vôùi cuoán, caùi, böùc, taám, con… trong ngoân ngöõ meï ñeû cuûa mình laø vì nhöõng töø naøy laø keát quaû töø vöïng hoaù chæ rieâng 3 Caàn phaân bieät nhöõng thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc [±vaät tính], [±chaát lieäu] vôùi khaùi nieäm “vaät”, “chaát lieäu” theo caùch hieåu thoâng thöôøng laø ñoà vaät (töông öùng vôùi “thing” cuûa tieáng Anh) vaø chaát lieäu taïo neân vaät (laøm baèng gì?). Trong luaän vaên, chuùng toâi coù theå söû duïng [±hình thöùc], [± vaät tính] thay cho [±vaät] vaø [±thuoäc tính] hay [±söï/tính] thay cho [±chaát lieäu], khi caàn traùnh nhöõng hieåu laàm treân. 5 Thoâng soá “söï” vaø “tính” thöôøng ñöôïc töø vöïng hoaù trong caùc vò töø (verbs), hay laø vò töø vaø tính töø trong moät soá ngoân ngöõ. Chuùng coøn coù theå ñöôïc töø vöïng hoaù trong nhöõng DT. Maët khaùc, trong nhöõng ngoân ngöõ ña aâm tieát, vieäc töø vöïng hoaù caùc thoâng soá naøy thaønh nhöõng ñôn vò ngoân ngöõ khaùc vôùi töø, nhö hình vò laø hoaøn toaøn coù theå xaûy ra. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ quan taâm ñeán khaû naêng chuùng ñöôïc töø vöïng hoaù thaønh DT. 17 phaàn “vaät tính”, töùc theo phöông thöùc (1), ñoái vôùi nhöõng thöïc theå maø tieáng chaâu AÂu laïi töø vöïng hoaù caû phaàn “vaät” vaø phaàn “söï/tính”, töùc theo phöông thöùc (3). Nhö vaäy, LT tieáng Vieät thuoäc veà moät boä phaän ñôn vò ngoân ngöõ mang tính phoå quaùt trong moïi ngoân ngöõ: DT hình thöùc thuaàn tuyù (DHT) vaø coù nhöõng DTø ñoøi hoûi LT6 moät caùch baét buoäc nhö vaäy laø vì caùc DT ñoù khoâng coù “vaät tính” [12, tr.12- 15]. Ngöôøi Phaùp khi hoïc tieáng Anh cuõng khoâng theå tìm thaáy moät töø naøo trong tieáng cuûa hoï töông öùng vôùi flash (a flash of lightning ‘moät tia chôùp), vì tieáng Phaùp töø vöïng hoaù hieän töôïng chôùp thaønh moät DT [+HT, +CL] eùclair (un eùclair ‘moät tia chôùp’, des eùclair ‘nhöõng tia chôùp’). Töông töï, ngöôøi Nga hoaøn toaøn coù theå goïi loaf (a loaf of bread ‘moät oå baùnh mì’) laø LT, vì trong tieáng Nga, ‘baùnh mì’ ñöôïc bieåu thò bôûi moät DT ñeám ñöôïc (ХЛЕБ ‘baùnh mì, moät caùi baùnh mì’, ДВА ХЛЕБА ‘hai caùi baùnh mì’). Cao Xuaân Haïo cuõng lí giaûi veà xu höôùng töø vöïng hoaù cuûa tieáng Vieät so vôùi caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu. Tröôùc heát, tieáng Vieät laø moät ngoân ngöõ phaân tích neân moãi tieáng – ñôn vò ngöõ phaùp vaø töø vöïng cô baûn cuûa noù – thöôøng mang moät trong hai yù nghóa “vaät” hoaëc “söï/tính”. Trong khi ñoù, tieáng Anh, tieáng Phaùp coù khuynh höôùng söû duïng phöông thöùc ñònh danh toång hôïp tính, neân ñaïi ña soá DT cuûa chuùng laø DT [+vaät tính, +thuoäc tính]. Do ñoù, tieáng Vieät coù moät löôïng DT [-HT] (töùc [- ÑÑ]) lôùn hôn raát nhieàu so vôùi DT [+HT] (töùc [+ÑÑ]). Vaø vôùi moät soá löôïng DT noäi dung thuaàn tuyù cöïc lôùn (vì yù nghóa “thuoäc tính” raát ña daïng vaø phong phuù), soá DHT (giuùp ñeám DT [-HT] cuûa tieáng Vieät nhieàu hôn so vôùi caùc ngoân ngöõ maø 6 Khi baøn ñeán caùc yù kieán veà LT cuûa Cao Xuaân Haïo, ñeå deã hieåu vaø thuaän tieän cho vieäc baøn luaän, chuùng toâi vaãn duøng thuaät ngöõ LT (maø khoâng giaûi thích theâm noù laø DHT/ DÑV) vaø cuõng khoâng ñeå trong daáu ngoaëc keùp nhö taùc giaû, duø chuùng toâi ñoàng yù vôùi oâng veà söï khoâng chính xaùc cuûa thuaät ngöõ naøy, cuõng nhö ôû nhieàu luaän ñieåm khaùc. 18 DT [+HT][+CL] chieám ña soá nhö ngoân ngöõ chaâu AÂu laø moät ñieàu hoaøn toaøn deã hieåu ([12, tr.14-15], [14, tr.268 vaø tr.293-294]). Chuùng toâi ñaõ khoâng tìm thaáy moät DT[+HT, +CL] naøo cuûa tieáng Vieät laïi töông öùng vôùi toå hôïp “DT [+HT, -CL] + DT [+HT, +CL]” trong tieáng Anh, tieáng Phaùp. Trong khi ñoù, moät DT [+HT(a), +CL(b)] trong tieáng Anh, tieáng Phaùp bao giôø cuõng coù theå dòch sang tieáng Vieät döôùi hai daïng: (1) “DHT + DT [+HT (a), +CL (b)]” khi muoán ñeám vaät theå ñoù; vaø (2) DT [+HT (a), +CL (b)] khi chæ muoán noùi ñeán phaàn “noäi dung” cuûa vaät theå ñoù. So saùnh: (1) a. I have two pencils. * Toâi coù hai buùt chì. Toâi coù hai caây buùt chì. b. She writes a letter in pencil. * Coâ aáy vieát thö baèng caây buùt chì. Coâ aáy vieát thö baèng buùt chì. Do ñoù, cuõng nhö K. Allan, Cao Xuaân Haïo khaúng ñònh ngoân ngöõ naøo cuõng coù “classifiers” (thöïc ra laø DHT), bôûi khoâng thöù tieáng naøo laïi khoâng coù nhöõng DT [-vaät tính], chæ coù ñieàu moãi ngoân ngöõ coù theå söû duïng nhöõng “classifiers” khaùc nhau. Caùi cuïm töø classifier languages (nhöõng ngoân ngöõ coù loaïi töø) vaø thuaät ngöõ classifier nhö moät töø loaïi rieâng, nhö theá, khoâng coù lí do gì ñeå toàn taïi. 1.1.2. Thuaät ngöõ “loaïi töø” (classifier/ classificateur) vaø chöùc naêng phaân loaïi cuûa loaïi töø Theo ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông, “loaïi töø” (classifiers) khoâng phaûi laø moät töø loaïi, maø laø “yù nghóa phaân loaïi”. Ñaây laø moät chöùc naêng ngöõ nghóa hoïc cuûa danh töø8. Trong khi ñoù, Emeneau [9], Ñinh Vaên Ñöùc [8], Phan Khoâi [17], Traàn Troïng Kim [18], Leâ Vaên Lyù [23], Hoaøng Taát Thaéng [33] vaø nhieàu taùc giaû khaùc hieån 8 Trong moät soá ngoân ngöõ, nhö caùc ngoân ngöõ Bantu, yeáu toá coù chöùc naêng naøy khoâng phaûi laø töø, maø laø phuï toá. Nhöõng phuï toá ñoù vaãn ñöôïc goïi laø “classifiers”. Ñieàu ñoù cho thaáy, thuaät ngöõ naøy khoâng bao haøm yù nghóa “töø loaïi” [12, tr.8]. 19 ngoân hoaëc haøm aån cho raèng LT laø moät töø loaïi coù chöùc naêng phaân loaïi söï vaät ñöôïc DT bieåu thò, qua ñoù xeáp DT thaønh nhöõng tieåu loaïi nhaát ñònh, moãi loaïi töông öùng vôùi moät chuûng loaïi söï vaät naøo ñoù, chaúng haïn LT con chæ ra söï vaät bieåu thò bôûi DT theo sau thuoäc nhoùm ñoäng vaät vôùi: meøo, caùo, chuoàn chuoàn, v.v., coøn LT caùi xeáp DT vaøo nhoùm baát ñoäng vaät: gheá, noài, bong boùng, v.v. Noùi caùch khaùc, chuùng thöôøng ñöôïc hieåu laø moät thöù töø coù coâng duïng phaân chia caùc DT ra thaønh töøng loaïi hay töøng phaïm truø (noun categorization) [38, tr.1]. Quaû thaät, xeùt treân beà maët, trong danh ngöõ coù LT, qua LT, ta coù theå nhaän bieát ñöôïc phaàn naøo DT ñi sau noù thuoäc chuûng loaïi naøo. Tuy nhieân, coù nhieàu ñieåm baát oån neáu töø hieän töôïng ñoù maø quy cho LT baûn chaát phaân loaïi. Moät laø vieäc moät ngoân ngöõ naøo ñoù baét buoäc ngöôøi baûn ngöõ phaûi söû duïng nhöõng töø “chæ loaïi” tröôùc caùc DT chæ nhöõng söï vaät maø ai cuõng bieát thuoäc chuûng loaïi naøo laø moät ñieàu coù phaàn kì quaëc vaø voâ ích. Hai laø coù raát nhieàu LT coù theå ñi ñöôïc vôùi nhöõng DT chæ caùc chuûng loaïi söï vaät khaùc nhau. Chaúng haïn, trong tieáng Vieät, khuùc coù theå ñöùng tröôùc caù (thuoäc loaïi ñoäng vaât), mía (thuoäc loaïi thöïc vaät), hay vaûi (thuoäc loaïi voâ sinh vaät). Töông töï, trong tieáng Nhaät, theo sau tsu coù theå laø moät DT chæ ñoà vaät nhö isu ‘gheá’ hay DT chæ thöïc vaät nhö lingo ‘taùo’. Theo Plam, ñaây laø moät trong hai lí do, cuøng vôùi vieäc caùc DT keát hôïp ñöôïc vôùi caùc LT khaùc nhau khoâng khaùc bieät veà baát cöù ñaëc tính ngöõ phaùp naøo khaùc, ñeå khoâng theå taùch rieâng ra moät lôùp töø vöïng - ngöõ phaùp coù taùc duïng phaân loaïi DT trong tieáng Haùn, tieáng Thaùi, tieáng Mieán Ñieän, cuõng nhö tieáng Vieät (daãn theo Nguyeãn Thò Ly Kha [16, tr.23]). Hôn nöõa, do coù nghóa chæ thuoäc tính chuûng loaïi vaø/ hoaëc quan heä neân DK coù chöùc naêng cuù phaùp cô baûn laø laøm ñònh ngöõ chæ loaïi. Chaúng haïn nhö, so saùnh caùc 20 toå hôïp goàm 2 DK nhö toâm caøng, thuoác nöôùc vôùi toâm theû, thuoác vieân thì yù nghóa chæ loaïi laø do DK thöù hai ñaûm nhieäm. Töông töï: (2) a. Boø gioáng/ thòt/ söõa b. Caây cam/ troàng/ gioáng c. Böùc tranh/ thö/ töôøng Trong caùc danh ngöõ daãn treân, coù theå thaáy töø giuùp chæ loaïi, do ñoù thích hôïp hôn vôùi thuaät ngöõ “loaïi töø”, laø yeáu toá thöù hai: caùc DK ([13, tr.12], [15, tr.33], [16, tr.23]). Ñeán ñaây, ta neân xem xeùt caùch hieåu thuaät ngöõ classifier cuûa tröôøng phaùi M.A.K. Halliday. Halliday vaø caùc taùc giaû ñi theo höôùng cuûa oâng khoâng duøng classifier ‘loaïi töø’ nhö moät töø loaïi, maø ñeå chæ caùi chöùc naêng laøm ñònh ngöõ chæ loaïi cho danh töø trung taâm, ñeå phaân bieät vôùi caùc loaïi ñònh ngöõ khaùc (determiners, epithets vaø qualifiers) [15, tr.33]. Chöùc naêng naøy coù theå do danh töø, tính töø hay vò töø ñaûm nhieäm, ví duï: (3) a. apple juice ‘nöôùc eùp taùo’, coffee table ‘baøn thaáp vaø daøi (trong boä sofa)’ b. red wine ‘röôïu vang’, medical doctor ‘döôïc só’ c. moving company ‘coâng ty giuùp vaän chuyeån’, written language ‘ngoân ngöõ noùi’ Trong caùc ví duï (3), DT apple, body (ví duï a) cuõng nhö caùc vò töø red, wine, moving, golden (ví duï b, c) ñeàu coù vai troø cuûa ‘classifiers’. Nhö vaäy, duø hieåu theo quan ñieåm naøo, chöùc naêng phaân loaïi cuõng khoâng phaûi laø cuûa rieâng LT (neáu noù coù chöùc naêng naøy), maø laø yù nghóa coù theå coù ñöôïc cuûa DK vaø baát kyø töø loaïi naøo khaùc coù khaû naêng laøm ñònh ngöõ chæ loaïi cho DT trung taâm. 21 1.1.3. Töø loaïi cuûa loaïi töø ÔÛ phaàn môû ñaàu ta ñaõ baét gaëp raát nhieàu yù kieán cho raèng LT laø hö töø, laø nhöõng töø coâng cuï, xuaát phaùt töø nhaän xeùt veà söï roãng nghóa vaø “khoâng ñoäc laäp” (khoâng theå töï mình laøm thaønh moät ngöõ ñoaïn coù chöùc naêng cuù phaùp rieâng) cuûa LT. 1.1.3.1. Tính khoâng ñoäc laäp Xeùt thaáy LT khoâng theå ñöùng moät mình laøm thaønh moät ngöõ ñoaïn, nhieàu taùc giaû phuû nhaän tö caùch thöïc töø cuûa LT. Quaû thaät, trong haàu heát caùc tröôøng hôïp, LT khoâng theå töï mình laøm thaønh toá chính trong DN hay thöïc hieän caùc vai troø cuù phaùp trong caâu (chuû ngöõ, traïng ngöõ…) maø caàn phaûi coù DK theo sau. Veà nhöõng tröôøng hôïp LT khoâng coù DK theo sau nhö: (4) a. Baùn cho toâi hai con. b. Böùc naøy ñeïp thaät. thì moät soá taùc giaû cho raèng LT coù tö caùch gaàn nhö moät ñaïi töø, duøng ñeå thay theá danh töø bò löôïc boû vaø söï tænh löôïc naøy phaûi coù söï cho pheùp cuûa ngöõ caûnh ([2, tr.416-417], [3, tr.124], [18, tr.45], [33, tr.17], [36, tr.61]). Tröôùc heát, coù moät hieän töôïng khaùch quan maø ngay caû nhöõng taùc giaû luoân khaúng ñònh LT khoâng coù tính ñoäc laäp, cuõng phaûi thöøa nhaän. Ñoù laø, moät khi khoâng coù DK theo sau nhö treân, LT vaãn theå hieän ñaày ñuû taát caû moïi tính chaát cuûa moät DT: veà maët cuù phaùp noù coù theå laøm chuû ngöõ, boå ngöõ, ñònh ngöõ…, veà maët keát hôïp LT coù khaû naêng taïo ra nhöõng DN y nhö caùc kieåu DT khaùc. Trong ví duï (4a), LT con laø thaønh toá trung taâm cuûa DN, keát hôïp vôùi soá töø hai laøm boå ngöõ chæ ñoái töôïng cho vò töø baùn, coøn ôû (4b), LT böùc laø thaønh toá trung taâm cuûa DN, keát hôïp vôùi ñònh ngöõ xaùc ñònh naøy laøm chuû ngöõ cho caâu. Hai laø, söï “haïn cheá” trong keát hôïp cuûa LT (vieäc LT caàn coù moät DK theo sau ñeå laøm roõ nghóa cho noù, cuõng nhö hieän töôïng neáu khoâng coù DK ñi keøm, LT thöôøng khoâng löu laïi coøn moät mình trung taâm, maø phaûi coù moät thaønh toá phuï ñi 22 keøm) coù theå ñöôïc tìm thaáy ôû moät nhoùm töø (vôùi moät soá löôïng cuõng khoâng phaûi laø ít) maø moïi ngöôøi ñeàu thöøa nhaän laø DT: gioït, mieáng, laàn, trang, phía, beân…. Caùc “danh từ chính danh” naøy cuõng caàn phaûi keát hôïp vôùi moät ñònh ngöõ hay moät löôïng töø ñeå laøm chuû ngöõ hay boå ngöõ trong caâu nhö LT [12, tr.2-4]. So saùnh: Laøm chuû ngöõ Laøm boå ngöõ (5) Khoâng theå noùi chæ coù theå noùi Khoâng theå noùi chæ coù theå noùi *Chieác raát ñeïp. Chieác ñoù raát ñeïp. *Noù mua chieác. - Noù mua hai chieác. - Noù mua chieác ñoù. LT *Taám raát meàm. Taám naøy raát meàm. *Noù baùn ñöôïc taám. - Noù baùn ñöôïc ba taám. - Noù baùn ñöôïc taám naøy. *Beân khaù roäng. Beân kia khaù roäng. *Toâi ñöùng veà beân. - Toâi ñöùng veà moät beân. - Toâi ñöùng veà beân kia. DT *Ñoâi moøn roài. Ñoâi aáy moøn roài. * Hoï mang theo ñoâi. - Hoï mang theo boán ñoâi. - Hoï mang theo ñoâi aáy. Caùc ví duï (5) khoâng chæ cho thaáy nhöõng DT chính danh naøy khoâng ñoäc laäp hôn caùc LT maø hôn nöõa, thaùi ñoä ngöõ phaùp cuûa hai nhoùm töø raát gioáng nhau. Nhö vaäy, ñaõ thöøa nhaän tö caùch DT cuûa nhoùm naøy thì khoâng theå phuû nhaän tö caùch DT cuûa nhoùm kia, cuõng nhö vieäc duøng tieâu chí “ñoäc laäp” hay “haïn cheá” laøm tieâu chí duy nhaát ñeå khaúng ñònh LT khoâng phaûi laø DT (thöïc từ) laø khoâng thoaû ñaùng, khi tính khoâng ñoäc laäp cuûa LT chæ mang tính töông ñoái, vaø gioáng vôùi söï keát hôïp “haïn cheá” thöôøng thaáy ôû moät nhoùm DT chính danh khaùc, chöù khoâng gioáng vôùi nhöõng bieåu hieän ñaëc tröng cuûa tính khoâng ñoäc laäp ôû hö töø. 1.1.3.2. Söï roãng nghóa Khoâng chæ caùc taùc giaû coù quan ñieåm cho LT laø hö töø, maø ngay caû nhöõng nhaø nghieân cöùu thöøa nhaän tính chaát danh töø cuûa LT nhö Nguyeãn Taøi Caån ([3], [4]), Phan Ngoïc [24, tr.56-58] cuõng cho raèng LT roãng nghóa hay troáng nghóa. Nhöng 23 Nguyeãn Taøi Caån cuõngï khaúng ñònh tính roãng nghóa cuûa LT khaùc vôùi hö töø: “Loaïi töø khoâng thuoäc kieåu nhöõng hö töø nhö giôùi töø, lieân töø, maø laø nhöõng danh töø troáng nghóa.” [3, tr.292]. Tính “khoâng ñoäc laäp” noùi treân cuûa LT chæ laø söï phaûn aùnh ñaëc ñieåm ngöõ nghóa naøy cuûa noù. Thoâng qua vieäc baøn luaän veà ba phöông thöùc goïi teân thöïc theå, Cao Xuaân Haïo khaúng ñònh LT vaãn coù nhöõng neùt nghóa nhaát ñònh, maø tröôùc heát laø ñem laïi nghóa “vaät tính” cho DK theo sau noù [12, tr.9-16]. Maët khaùc, oâng coøn baøn ñeán LT ôû moät vò trí maø ít taùc giaû nghieân cöùu tieáng Vieät chuù yù ñeán: vò trí sau DK, coù chöùc naêng laøm ñònh ngöõ. So saùnh: (6) a b b a Kem caây Caây kem Vieân thuoác Thuoác vieân Ñieáu thuoác Thuoác ñieáu Trong khi coù nhöõng tranh caõi veà trung taâm cuûa caùc ngöõ ñoaïn coù traät töø a-b, taùc giaû naøo cuõng thöøa nhaän caùc ngöõ ñoaïn b-a coù quan heä ngöõ phaùp “trung taâm (b) – ñònh ngöõ (a)”. Xeùt veà ngöõ nghóa, DN b-a bieåu thò moät khoái coù thuoäc tính/ chuûng loaïi b toàn taïi hoaëc ñöôïc tính döôùi hình thöùc moät/ nhöõng ñôn vò phaân laäp a. Coù khaû naêng laøm ñònh ngöõ nhö vaäy, LT khoâng theå “roãng nghóa” [12, tr.7-8]. Maët khaùc, vieäc möùc ñoä nghóa cuûa caùc töø thuoäc cuøng moät töø loaïi khoâng nhö nhau laø ñieàu thöôøng gaëp. Chaúng haïn nhö nhöõng töø maø tö caùch DT cuûa chuùng ñaõ ñöôïc moïi ngöôøi coâng nhaän nhö luùc, khi,…cuõng coù nghóa khoâng roõ raøng, cuï theå, ñaëc bieät laø khi so saùnh vôùi nghóa cuûa nhöõng DT nhö xe, baøn, coâng an,…. Vì theá, nhaän ñònh cuûa caùc taùc giaû nhö Nguyeãn Taøi Caån ([3], [4]), Leâ Caän – Phan Thieàu [5], Nguyeãn Höõu Quyønh [28]… cho raèng tuy LT khoâng coù yù nghóa roõ raøng vaø ñaày ñuû nhö nhöõng danh töø khaùc, noù vaãn laø moät tieåu loaïi danh töø laø xaùc ñaùng. 24 Sau moät thôøi gian daøi nghieân cöùu, giôùi Vieät ngöõ hoïc hieän nay ña phaàn tuy coøn söû duïng thuaät ngöõ “loaïi töø”, nhöng ñaõ cho noù laø moät boä phaän töø vöïng naèm trong töø loaïi DT. Thoâng qua vieäc baøn luaän veà moät soá tranh caõi ñaõ vaø/ hoaëc ñang toàn taïi trong giôùi nghieân cöùu veà LT ôû phaàn treân, chuùng toâi muoán xaùc ñònh roõ raèng: 1) Thuaät ngöõ LT laø khoâng chính xaùc, nhöng vì noù giuùp ngöôøi ñoïc hình dung roõ ñoái töôïng ñöôïc khaûo saùt, chuùng toâi taïm söû duïng teân goïi naøy; 2) LT khoâng phaûi laø töø duøng ñeå phaân loaïi caùc danh töø; 3) LT khoâng phaûi laø hö töø. Ñaây seõ laø cô sôû cho nhöõng baøn luaän xa hôn cuûa chuùng toâi ôû caùc phaàn sau cuûa luaän vaên. 1.2. ÑAËC ÑIEÅM TÖØ LOAÏI CUÛA LOAÏI TÖØ TIEÁNG VIEÄT Chuùng toâi thieát nghó, nhöõng phöùc taïp xoay quanh LT moät phaàn baét nguoàn töø thöïc teá laø khaù nhieàu taùc giaû tröôùc ñaây chæ nhìn LT trong baûn thaân noù hoaëc vôùi DT theo sau, maø khoâng ñaët noù trong moái quan heä vôùi caùc maûng töø vöïng khaùc, ñaëc bieät laø nhöõng töø cuøng vò trí tröôùc DT. Roõ raøng nhöõng töø quen ñöôïc goïi laø LT laø moät boä phaän töø vöïng coù thaät, nhöng vaán ñeà laø chuùng naèm ôû ñaâu trong böùc tranh töø loaïi tieáng Vieät. Lieân quan tôùi vaán ñeà löïa choïn phöông thöùc goïi teân thöïc theå (tr.16-19), Cao Xuaân Haïo nhaéc ñeán söï phaân bieät giöõa hai loaïi DT ñôn vò (DÑV) (Unit Noun) vaø DT khoái (DK) (Mass Noun)10. OÂng chæ ra “trong caùc ngoân ngöõ duøng moät töø rieâng (chöù khoâng phaûi moät hình vò) ñeå bieåu thò phaàn vaät tính cuûa ñoái töôïng, caùi töø aáy bao giôø cuõng laø moät danh töø ñôn vò (“ñeám ñöôïc “ vaø löôïng hoaù ñöôïc trong moïi chu caûnh”) [13, tr.11]. Cuï theå: 10 Trong baøi vieát Nghóa cuûa loaïi töø vaø cuõng nhö trong nhieàu baøi vieát tröôùc ñaây, CXH thöôøng ñoàng nhaát tính [± ñôn vò] vôùi tính [± ñeám ñöôïc]. Tuy ñaây laø hai ñaëc tính gaàn nhau, nhöng chuùng khoâng truøng khôùp vôùi nhau. Tính [± ñôn vò] laø giuùp phaân chia DT thaønh DDV vaø DK, coøn theá ñoái laäp [± ñeám ñöôïc] chæ toàn taïi trong noäi boä DK (tr.29-31, [16, tr.37-38]). 25 Thoâng soá ñöôïc löïa choïn Thuoäc tính (chaát lieäu, chuûng loaïi) Hình thöùc toàn taïi Caû noäi dung laãn hình thöùc Keát quaû töø vöïng hoaù DK: chæ thuoäc tính cuûa vaät, giuùp khu bieät noù vôùi caùi khoâng phaûi laø noù DÑV: chæ hình thöùc toàn taïi cuûa vaät nhö töøng ñôn vò rôøi, khoâng cho bieát thuoäc tính chuûng loaïi Nhöõng DT vöøa coù ñaëc ñieåm cuûa DÑV, vöøa coù ñaëc ñieåm cuûa DK Vieät heo, giaáy, ñöôøng khoanh, ñöùa, caùi, maãu que, quaän, boâng Haùn nhu ‘gaïo neáp’, hoaï ‘tranh’, khuyeån ‘choù’ caù ‘caùi’, tröôøng ‘traän’, phaùi ‘phaùi’ nhaân ‘ngöôøi’ Anh wine ‘röôïu’, bread ‘baùnh mì’, fabric ‘vaûi’ kilometer ‘caây soá’, flash ‘tia (chôùp, saùng)’, slice ‘laùt (baùnh)’ ruler ‘thöôùc’, apple ‘taùo’, variation ‘söï bieán ñoåi’ Ví duï Nhaät mikan ‘quyùt’, hagaki ‘böu thieáp’, tamago ‘tröùng’ tsu ‘caùi (vaät, traùi caây), dai ’caùi (maùy moùc, oâ toâ), mai ‘tôø, taám (vaät moûng)’ kai ‘laàn, taàng’ Baûng 1.1. Caùc phöông thöùc goïi teân cuûa ngoân ngöõ Nhö vaäy, coù theå thaáy, qua söï toàn taïi cuûa loaïi DT ñöôïc hình thaønh ôû coät 3, söï ñoái laäp giöõa ñôn vò vaø khoái khoâng tuyeät ñoái. Hieän töôïng trung gian naøy ñaëc bieät deã thaáy trong tieáng Anh: nhöõng DT coù “cöông vò ngöõ phaùp ñoâi” (K. Allan), ví duï: trong khi book, ruler, chair luoân laø DT ñeám ñöôïc, ñôn theå thì apple, egg öùng xöû nhö DT ñeám ñöôïc, coù tính phaân laäp trong phaàn lôùn danh ngöõ, nhöng coù luùc laïi ñöôïc duøng nhö DK [14, tr.247-249], [25, tr.5]. Rieâng trong tieáng Vieät, Nguyeãn 26 Taøi Caån ñaõ nhaän xeùt: “phaûi coâng nhaän raèng tieáng Vieät phaàn lôùn ñeàu coù ñieåm khoâng gioáng vôùi DT ôû nhöõng ngoân ngöõ khaùc (…), chuùng veà caên baûn laø DT xeáp vaøo loaïi khoâng ñeám ñöôïc” [3, tr.214-215]. Cuï theå laø, neáu trong ngoân ngöõ AÁn-AÂu nhö tieáng Anh, söï töø vöïng hoaù khaù töông öùng vôùi theá giôùi thöïc: DT ñeám ñöôïc chæ “vaät”, DT khoâng ñeám ñöôïc “chæ chaát”, thì trong tieáng Vieät, DT ñeám ñöôïc thöôøng laø DT chæ ñôn vò, coøn DT khoâng ñeám ñöôïc bao goàm caû DT chæ “vaät” nhö saùch, buùt, boø… vaø chæ “chaát”: muoái, vaøng, daàu… [34, tr.3]. Nhö vaäy, trong caùch ngöôøi Vieät caáu truùc hoaù theá giôùi baèng ngoân ngöõ, LT laø nhöõng töø ñöôïc taïo thaønh do phöông thöùc goïi teân thöïc theå chæ döïa treân maët hình thöùc phaân laäp cuûa noù. Xeùt trong heä thoáng ñònh danh naøy, LT khoâng phaûi laø moät töø loaïi ñoäc laäp, maø thuoäc veà tieåu loaïi DÑV trong töø loaïi DT. Vieäc phaân ñònh moät töø loaïi phaûi döïa treân caû hai maët ngöõ nghóa vaø ngöõ phaùp cuûa töø, trong ñoù, nhöõng ñaëc tröng veà noäi dung caàn phaûi ñöôïc ngöõ phaùp hoaù baèng nhöõng daáu hieäu hình thöùc. Trong caùc ngoân ngöõ bieán hình, ñoù tröôùc heát laø nhöõng ñaëc tröng hình thaùi hoïc. Theá nhöng, ñoái vôùi caùc thöù tieáng ñôn laäp, khoâng bieán hình nhö tieáng Vieät, ñoù laø nhöõng ñaëc tröng veà thaùi ñoä cuù phaùp, maø cuï theå laø yù nghóa ngöõ phaùp khaùi quaùt cuûa töø, khaû naêng keát hôïp cuûa töø (caùch phaân boá/ khaû naêng keát hôïp vôùi caùc töø ngöõ khaùc trong ngöõ vaø caâu) vaø chöùc vuï cuù phaùp cuûa töø (khaû naêng töï mình laøm thaønh caû ngöõ ñoaïn ñoùng vai troø cuù phaùp trong caâu). Vieäc xaùc ñònh töø loaïi cuûa LT cuõng döïa treân nhöõng phöông dieän naøy. 1.2.1. Khaùi quaùt veà danh töø ñôn vò 1.2.1.1. Danh töø ñôn vò trong danh töø tieáng Vieät Laø töø loaïi coù vai troø quan troïng vaø tính chaát ñaëc bieät, DT tieáng Vieät ñaõ ñöôïc khaûo saùt töø khaù sôùm, toaøn dieän vaø trieät ñeå veà ngöõ phaùp vaø veà heä thoáng tieåu loaïi. Beân caïnh nhöõng taùc giaû taäp trung vaøo ñaëc ñieåm ngöõ phaùp cuûa DT nhö Emeneau 27 [9], Leâ Vaên Lyù [23], Buøi Ñöùc Tònh [36]…, trong khoaûng 40 naêm trôû laïi ñaây ñaõ coù raát nhieàu nhaø nghieân cöùu, maø ñaïi dieän tieâu bieåu nhaát laø Nguyeãn Taøi Caån [3], [4], tìm hieåu DT treân caû hai maët hình thöùc vaø ngöõ nghóa. Qua ñoù nhöõng neùt khu bieät cuûa DT ñöôïc xaùc laäp vaø caùc tieåu loaïi trong noäi boä DT cuõng ñöôïc phaân ñònh vaø moâ taû töông ñoái ñaày ñuû vaø thoaû ñaùng. Coù theå thaáy, caùc taùc giaû coù söï löïa choïn khaùc nhau veà tieâu chí phaân loaïi DT tieáng Vieät (ñöa ñeán nhöõng keát quaû khaùc nhau veà caùc tieåu loaïi DT), chaúng haïn Nguyeãn Taøi Caån [4], Emeneau [9], Hoà Leâ ([20], [21]) söû duïng tieâu chí [+ bieät loaïi], Ñinh Vaên Ñöùc [8, tr.45-104] thì chia DT theo theá ñoái laäp [+tröøu töôïng], coøn Nguyeãn Taøi Caån [3, tr.79], Hoaøng Tueä [37, tr.25-256], Nguyeãn Kim Thaûn [31, tr.147]… döïa treân tieâu chí [+chung] phaân chia DT thaønh DT chung vaø DT rieâng. Ñaùng chuù yù laø duø coù theå söû duïng nhöõng tieâu chí gioáng nhau, moãi taùc giaû laïi coù theå hieåu noäi dung tieâu chí khaùc nhau. Cuï theå, Nguyeãn Taøi Caån phaân chia DT treân caû hai tieâu chí [±bieät loaïi] vaø [±ñeám ñöôïc]. Söï phaân loaïi bieät loaïi/ khoâng bieät loaïi caên cöù vaøo khaû naêng keát hôïp vôùi LT: DT bieät loaïi laø DT coù theå keát hôïp vôùi LT, ví duï: (moät böùc) tranh, (hai con) heo, coøn DT khoâng bieät loaïi chæ keát hôïp ñöôïc vôùi DÑV quy öôùc, chaúng haïn nhö: (hai thöôùc) vaûi. ÔÛ tieâu chí thöù hai, taùc giaû phaân loaïi döïa vaøo soá töø. DT khi ñeám baét buoäc phaûi keát hôïp tröïc tieáp vôùi töø chæ löôïng nhö (moät) lôùp, (moät) ñoàng ñöôïc goïi laø DT “tröïc tieáp ñeám ñöôïc”. Nhö vaäy, töø chæ ñôn vò (trong ñoù coù LT) thuoäc nhoùm naøy, thí duï: (hai) con (gaø), (moät) cuïc (keïo). Trong khi ñoù, DT “khoâng tröïc tieáp ñeám ñöôïc” khi ñeám hoaëc baét buoäc hoaëc coù theå theâm moät töø chæ ñôn vò vaøo sau töø chæ löôïng: (ba con) choù, (moät caùi) ñeøn [4]. Caùch hieåu tieâu chí bieät loaïi/ phi bieät loaïi cuûa Nguyeãn Taøi Caån, nhö vaäy gioáng vôùi söï phaân bieät giöõa “ñoà vaät” vaø “chaát lieäu”. Trong khi ñoù Hoà Leâ [20], [21] cuõng duøng tieâu chí naøy, nhöng theo moät caùch hieåu hoaøn toaøn khaùc vôùi 28 Emeneau [9] vaø Nguyeãn Taøi Caån [4], vaø töông öùng vôùi tính [± CL] cuûa Cao Xuaân Haïo (x. chöông 2 cuûa luaän vaên). Trong caùc tieâu chí phaân loaïi DT tieáng Vieät, hai tieâu chí [+ ñeám ñöôïc (ÑÑ)] (Tröông Vónh Kyù [41], Cao Xuaân Haïo [11], [12], [13], [14], Dieäp Quang Ban [2]…) vaø [+ñôn vò (ÑV)] (Ñinh Kieàu Chaâu [6], Cao Xuaân Haïo [11], [12], [13], [14], Nguyeãn Thò Ly Kha [16]…) ñöôïc söû duïng thöôøng xuyeân vaø phoå bieán hôn caû. Caùc nghieân cöùu cuûa nhöõng taùc giaû naøy ñaõ cho thaáy vieäc söû duïng hai tieâu chí [+ÑÑ] vaø [+ÑV] seõ giuùp phaùt hieän nhöõng ñoái laäp ngöõ phaùp giöõa caùc tieåu loaïi DT. Caên cöù treân tieâu chí [+ÑÑ], Cao Xuaân Haïo phaân tích söï ñoái laäp cuûa hai loaïi DT tieáng Vieät: DÑV (thuaät ngöõ rieâng cuûa oâng, töông ñöông vôùi DT ñeám ñöôïc, Count nouns) vaø DK (Mass nouns). OÂng chæ ra ñöôïc nhöõng khaùc bieät cô baûn vaø roõ raøng giöõa chuùng caû veà thuoäc tính ngöõ nghóa vaø cuù phaùp: khaû naêng laøm tham toá cuûa ñoäng töø (chuû ngöõ, boå ngöõ); khaû naêng tham gia vaøo theá ñoái laäp ñôn vò/ khoái, khaû naêng taïo giôùi ngöõ; vaø khaû naêng keát hôïp vôùi löôïng töø [14, tr.266-297]. Nguyeãn Thò Ly Kha coù leõ laø ngöôøi ñaàu tieân hieån ngoân söï phaân bieät giöõa hai ñaëc tính naøy cuûa DT trong tieáng Vieät [16, tr.29-39]. Do tính [+ÑV] bao quaùt vaø trieät ñeå hôn so vôùi tính [+ÑÑ]11, taùc giaû söû duïng tieâu chí [+ÑV] ñeå phaân loaïi DT tieáng Vieät thaønh DT [+ÑV] vaø DT [-ÑV] (DT khoái) ôû baäc ñaàu tieân, coøn tieâu chí [+ÑÑ] seõ ñöôïc söû duïng ñeå phaân chia DK, töùc laø söï phaân chia ôû baäc thöù hai. Hôn nöõa, theo chuùng toâi, tính ñôn vò/ khoái coøn bao haøm caû vaán ñeà veà nghóa (yù nghóa ñôn vò hay coù yù nghóa khoái), coøn [±ÑÑ] chæ cho thaáy khaû naêng keát hôïp tröïc tieáp 11 Nguyeãn Thò Ly Kha ñöa ra naêm bieåu hieän cho thaáy [+ÑV] bao quaùt hôn [+ÑÑ], trong ñoù coù hai keát luaän quan yeáu ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu veà loaïi töø cuûa chuùng toâi. Moät laø, taát caû DÑV ñeàu ñeám ñöôïc, theá ñoái laäp [+ÑÑ] chæ toàn taïi ôû maûng DK. Hai laø phaân löôïng töø (nöûa, caû), chöù khoâng phaûi laø DN chæ phaân soá hay DN chæ soá phaàn traêm hoaëc töø chæ löôïng noùi chung, laø töø chöùng cho tính [+ÑV] [,41]. Veà nhöõng bieåu hieän khaùc cuûa söï phaân bieät giöõa hai tieâu chí, cuõng nhö nhöõng trôû ngaïi neáu duøng tieâu chí [+ÑÑ] phaân loaïi maûng töø Haùn Vieät, xin xem theâm Nguyeãn Thò Ly Kha [16, tr.36-38]. 29 vôùi löôïng töø (töùc soá ñeám vaø töø chæ löôïng nhö nhöõng, caùc, maáy…). Do ñoù, söï phaân bieät giöõa DÑV vaø DK laø söï phaân bieät caû veà ngöõ nghóa laãn ngöõ phaùp vaø laø theá ñoái laäp quan troïng trong DT cuûa taát caû caùc ngoân ngöõ. 1.2.1.2. Ñaëc tröng ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa danh töø ñôn vò 1.2.1.2.1. Ngöõ nghóa Qua vieäc tìm hieåu caùch thöùc phaân ñoaïn thöïc taïi, ta thaáy ñöôïc tính ñôn vò laø heä quaû cuûa vieäc töø vöïng hoaù phöông dieän “vaät tính” cuûa thöïc theå (coù keøm/ khoâng keøm theo phöông dieän “thuoäc tính”). Noù laø ñaëc tröng cô baûn cuûa DÑV vaø laø daáu hieäu khu bieät DT [+ñôn vò] (nhö kí, meùt, khoa, sö ñoaøn…) vaø DT [-ñôn vò] (töùc DK, nhö sinh vieân, chieán só, ba ba…). Tính ñôn vò, theo caùch hieåu ñaày ñuû nhaát, coù theå ñöôïc duøng vôùi moät trong ba noäi dung sau: (1) Laø ñaïi löôïng duøng ñeå ño caùc vaät ñoàng tính, chia caét chuùng ra thaønh nhöõng phaàn ñöôïc coi laø baèng nhau (chaúng haïn saøo, daëm, meùt khoái, naêm, thaùng). Vôùi nghóa naøy, DÑV ñöôïc duøng ñeå ño löôøng, qua ñoù maø tính ñeám söï vaät. (2) Laø “vaät rôøi” ñöôïc xaùc ñònh (nhö caùi, con, taám, ñöùa) hoaëc laø taäp hôïp cuûa nhöõng vaät ñoù thaønh moät ñôn vò12 (baày, ñaøn, cuïm, ñoáng). Vôùi nghóa vöøa neâu, DÑV khoâng duøng ñeå bieåu thò söï ño löôøng, maø chæ duøng ñeå tính ñeám. (3) Thaønh toá trong moät heä thoáng toå chöùc/ chænh theå naøo ñoù (nhö tænh, xaõ, trung ñoäi) hoaëc laø yeáu toá laøm neân moät chænh theå (nhö baøi, töø), nhöõng loaïi ñôn vò coù tính vaên hoaù13 [16, tr.35]. Trong ñoù, hai noäi dung ñaàu phaûn aùnh phöông thöùc goïi teân chæ xeùt thuaàn tuyù maët hình thöùc cuûa söï/ vaät, trong khi (3) bieåu thò thöïc theå treân caû hai maët, vaø tính phaân laäp veà hình thöùc coù theå noåi roõ hôn tính “chaát lieäu”. Tuyø quan ñieåm nghieân 12 Dieäp Quang Ban goäp noäi dung (3) vaøo noäi dung (1) vaø khoâng tính ñeán noäi dung “laø taäp hôïp ñôn vò rôøi” trong noäi dung (2), vì taùch rieâng DT taäp theå vôùi DT ñôn vò [2, tr.474-481]. 13 Haàu heát nhoùm töø naøy ñeàu laø töø Haùn Vieät. 30 cöùu cuûa töøng taùc giaû maø tính ñôn vò cuûa DT bao haøm nhieàu hay ít nhöõng khía caïnh cuûa ba noäi dung naøy. Coù nhieàu taùc giaû khoâng cho LT thuoäc veà DÑV, laø vì khoâng thaáy ñöôïc hoaëc khoâng thöøa nhaän noäi dung thöù hai. Trong khi ñoù, Nguyeãn Taøi Caån, Dieäp Quang Ban laïi cheû ñoâi noäi dung naøy: LT laø nhöõng töø chæ “vaät rôøi”, coøn ñôn vò mang tính taäp hôïp thì ñöôïc xeáp vaøo noäi dung (1) [3, tr.127-128] hoaëc taùch ra khoûi phaïm vi cuûa DT ñôn vò [1, tr.32-36], [2, tr.474-481]. Töông öùng vôùi ba noäi dung treân, DÑV bao goàm nhöõng DT: 1) a. chæ ñôn vò quy öôùc duøng ñeå ño löôøng, nhö taán, meùt, giôø, hoaëc b. chæ ñôn vò “rôøi”, nhö con, caùi, quyeån, chieác, 2) hay taäp hôïp ñôn vò rôøi duøng ñeå “ñeám”, nhö baày, ñaøn, môù, xaáp, 3) chæ vaät vôùi tö caùch laø boä phaän (ñôn vò) cuûa moät chænh theå theo moät caùch phaân chia naøo ñoù, nhö huyeän, tænh, ñoaïn, caâu, lôùp, tröôøng. Tính ñôn vò taïo cho DÑV ba ñaëc tröng nghóa hoïc: moät laø, thieân veà caùc thuoäc tính hình thöùc cuûa thöïc theå, ví duï: taï, caùi, lôùp; hai laø, thöïc theå coù theå phaân löôïng hoaù ñöôïc do coù tính phaân laäp veà hình thöùc vaø haàu heát coù kích thöôùc xaùc ñònh, ví duï: nöûa laïng, aên caû con, nöûa xaõ bò beänh dòch; ba laø, haøm nghóa soá vaø haøm tính xaùc ñònh ([4, tr.201-221], [14, tr.306-310], [16, tr.47-65]). Treân cô sôû caùc thaønh töïu nghieân cöùu ñaõ coù veà DÑV, ñaëc bieät laø tìm hieåu noäi dung cuûa tính ñôn vò, Nguyeãn Thò Ly Kha ñöa ra ñònh nghóa veà DÑV nhö sau: Danh töø ñôn vò theo caùch hieåu roäng nhaát laø loaïi DT bieåu thò hình thöùc toàn taïi cuûa thöïc theå hoaëc bieåu thò nhöõng söï vaät ñöôïc ngoân ngöõ ñoái xöû nhö nhöõng thöïc theå phaân laäp, coù kích thöôùc xaùc ñònh, coù theå phaân löôïng hoùa ñöôïc, duøng ñeå chæ ñôn vò cuûa thöïc theå, chuyeân ñaûm ñöông chöùc naêng thaønh toá chính trong caáu truùc DN. [16, tr.42] Ñaây coù theå coi laø moät ñònh nghóa khaù ñaày ñuû veà DÑV, bao quaùt nhoùm DT naøy veà caû hai maët ngöõ nghóa – noäi dung vaø ngöõ phaùp – hình thöùc. 31 1.2.1.2.2. Ngöõ phaùp Thaønh töïu ngoân ngöõ hoïc ñaõ chæ ra, caùc ñaëc tröng ngöõ phaùp cuûa töø laø hình thöùc theå hieän ñaëc tröng ngöõ nghóa cuûa noù. Ba ñaëc tröng nghóa hoïc neâu treân cuûa DÑV ñöôïc bieåu hieän baèng nhöõng ñaëc tröng sau: 1) Thöôøng khoâng ñoäc laäp laøm DN; 2) Coù khaû naêng keát hôïp vôùi phaân löôïng töø; 3) Coù khaû naêng keát hôïp vôùi töø ngöõ chæ xuaát; 4) Coù khaû naêng mang moïi loaïi ñònh ngöõ [16, tr.42]. So saùnh tieáng Vieät vaø caùc ngoân ngöõ chaâu AÂu nhö Anh, Phaùp, Nga, chuùng ta nhaän thaáy coù moät khaùc bieät thuù vò laø trong caùc thöù tieáng naøy, quan heä giöõa ñôn vò (do DÑV ñaûm nhieäm) vaø thöïc theå (do DK bieåu thò) trong nhieàu tröôøng hôïp ñöôïc dieãn ñaït baèng moái quan heä sôû höõu, ñaëc bieät khi ñoù laø moät DK [-ÑÑ], coøn tieáng Vieät luùc naøo cuõng dieãn ñaït quan heä naøy bôûi moät vò trí coá ñònh cuûa DÑV ngay tröôùc DT. Ngay caû trong nhöõng tröôøng hôïp nhö muoãng caø pheâ ñöôøng, thì yeáu toá caø pheâ laø ñònh ngöõ cho muoãng (quan heä ngöõ phaùp ôû baäc thaáp hôn), taïo thaønh moät ngöõ ñôn vò quan heä tröïc tieáp vôùi ñöôøng, noùi caùch khaùc, toå hôïp ñoù vaãn laø keát caáu hai thaønh toá: ngöõ ñôn vò vaø DT theo sau. Coù theå noùi, trong tieáng Vieät, toå hôïp DÑV vaø DK laø moät keát hôïp chaët, vaø khi ñoù vò trí tröôùc DK mang yù nghóa cuûa moät phöông thöùc ngöõ phaùp. Qua tìm hieåu caùc coâng trình nghieân cöùu veà DÑV, chuùng toâi xin ñieåm qua khaû naêng keát hôïp cuûa DÑV vôùi caùc yeáu toá khaùc trong DN (baûng 1.2, tr.47-48) cuõng nhö khaû naêng ñaûm nhaän chöùc vuï cuù phaùp cuûa lôùp töø naøy (baûng 1.3, tr.49- 50) ñeå laøm cô sôû cho söï xem xeùt ngöõ nghóa, ngöõ phaùp cuûa LT. 1.2.2. Loaïi töø – moät boä phaän cuûa danh töø ñôn vò Nhö ñaõ baøn luaän ôû treân, trong ba noäi dung cuûa tính ñôn vò, (1) vaø (3) nhaän ñöôïc söï nhaát trí cao cuûa caùc nhaø Vieät ngöõ hoïc, coøn caùch duøng thöù (2) – nghóa cuûa LT – laø vaán ñeà maáu choát cuûa caùc cuoäc tranh luaän töø tröôùc tôùi nay: LT coù phaûi laø moät maûng cuûa DÑV, töùc laø thuoäc veà töø loaïi DT hay khoâng? Moät trong nhöõng thuû 32 phaùp cô baûn cuûa khoa hoïc veà ngoân ngöõ laø laáy caùi chaéc chaén ñeå giaûi quyeát caùi nghi ngôø. Do ñoù, trong phaàn naøy vaø caû moät soá noäi dung ôû chöông tieáp theo, chuùng toâi döïa treân nhöõng keát luaän ñaõ ñöôïc chöùng minh vaø thöøa nhaän veà caùc ñaëc tröng ngöõ nghóa vaø ngöõ phaùp cuûa DÑV noùi rieâng vaø DT noùi chung, ñeå khaûo saùt LT nhaèm tìm thaáy nhöõng ñaëc ñieåm töø loaïi cuûa noù. 1.2.2.1. Tö caùch danh töø cuûa loaïi töø Trong caùc nghieân cöùu veà DT, nhöõng tieâu chí hình thöùc cô baûn sau ñaây coù theå ñöôïc duøng ñeå phaân ñònh danh töø nhö moät töø loaïi: A. Coù theå töï mình laøm chuû ngöõ hay boå ngöõ trong caâu. B. Coù theå tröïc tieáp ñi sau: 1. caùc töø ngöõ chæ löôïng: a. “phoù töø” chæ löôïng nhieàu, ít; b. caùc löôïng töø nhöõng, caùc, maáy, moãi, töøng, daêm; c. caùc soá ñeám coù taùc duïng löôïng hoaù noù. 2. quaùn töø baát ñònh moät. C. Coù theå tröïc tieáp ñi tröôùc naøy, aáy, kia, noï, naøo laøm ñònh ngöõ cho noù (x. Dieäp Quang Ban ([1], [2]), Nguyeãn Taøi Caån ([3], [4]), Tröông Vaên Chình, Nguyeãn Hieán Leâ [7], Cao Xuaân Haïo ([11], [12], [13], [14]), Leâ Vaên Lyù [23]… ). Xeùt caùc ví duï (7): a. * Ba quyeån bò raùch roài. a'. Ba quyeån ñoù bò raùch roài. a'’. Saùch bò raùch roài. b. Quyeån thì daøy, quyeån thì moûng. b'. *Saùch thì daøy, Saùch thì moûng. c. * Toâi aên vieân. c'. Toâi aên vieân naøy. 33 c'’. Toâi aên côm. d. Vo thaønh vieân. e. Toâi ñaõ vieát nhieàu böùc (thö). f. Moãi taám naêm ñoàng. g. Trong hai böùc, toâi thích böùc kia hôn. Ví duï a’, e, f vaø g cho thaáy LT thoaû maõn caû ba tieâu chí cuûa B1, coøn ví duï a’ vaø c’ chöùng toû LT ñaùp öùng tieâu chí C. Vieäc LT khoâng ñaùp öùng ñöôïc vôùi tieâu chí B2, töùc laø keát hôïp vôùi quaùn töø baát ñònh moät, coù theå coi laø moät baèng chöùng cho tính ñôn vò cuûa LT, bôûi tính ñôn vò haøm nghóa xaùc ñònh. Trong khi ñoù, caùc ví duï a vaø a’ cuõng nhö c vaø c’ cho thaáy LT khoâng theå ñoäc laäp laøm chuû ngöõ vaø boå ngöõ, do ñoù noù khoâng ñaùp öùng vôùi tieâu chí A. Ñoái vôùi tröôøng hôïp noù coù theå ñi moät mình, laøm thaønh toá trung taâm cuûa ngöõ hoaëc ñoäc laäp laøm thaønh phaàn cuù phaùp trong caâu nhö trong ví duï a’, c’, e, f vaø g, haàu heát caùc taùc giaû cho noù laø ñaïi töø thay theá cho toaøn toå hôïp “LT + DK”, vaø chæ xuaát hieän döôùi söï cho pheùp cuûa ngöõ caûnh ([2], [3], [4], [6], [24], [33]…). Nhö nhöõng thaûo luaän ôû phaàn 1.1.3.1 ñaõ chæ ra (tr.21-22), chæ vì tính chaát “khoâng ñoäc laäp” naøy, loaïi töø bò phuû nhaän tö caùch DT, thaäm chí bò coi laø moät hö töø, duø noù ñaùp öùng vôùi haàu heát caùc tieâu chí cuûa töø loaïi DT. Trong khi ñoù, nhö Cao Xuaân Haïo nhaän xeùt, moïi ngöôøi, keå caû caùc taùc giaû noùi treân, ñeàu coâng nhaän DK laø DT, tuy toaøn boä caùc DK (nhö traâu, tre, daàu, v.v.) khoâng ñaùp öùng ñöôïc tieâu chí B1b, B1c vaø B2. Ngoaøi ra, coù nhieàu töø ñöôïc thöøa nhaän laø DT nhö gioït, laàn, khi, luùc… cuõng khoâng ñoäc laäp gioáng nhö LT (tr.21-22 vaø [12, tr.2-3]). Veà baûn chaát, chuùng toâi cho raèng, tính “khoâng ñoäc laäp” cuûa LT trong nhieàu tröôøng hôïp laø heä quaû cuûa neùt nghóa “phi chaát lieäu”[–CL], vaø laø yeâu caàu caàn ñöôïc xaùc ñònh khi ñoùng vai troø cuù phaùp naøo ñoù trong caâu – moät yeâu caàu chung cuûa baát kì DÑV naøo. Nhö vaäy, “khoâng ñoäc laäp” laø ñaëc tröng cuûa taát caû DHT. 34 Hôn nöõa, nhöõng ví duï (7b) vaø (7d) chæ ra LT khoâng phaûi hoaøn toaøn “khoâng ñoäc laäp”. Xeùt theâm moät soá ví duï khaùc: (8) a. Con thì to, con thì nhoû. a'. *Choù thì to, choù thì nhoû. a'’. Choù thì to, meøo thì nhoû. b. Con choù thì to, con meøo thì nhoû. b’. *Con choù thì to, con choù thì nhoû. b'’. Con naøy thì to, con kia thì nhoû. (9) a1. Tính môù hay tính con? a2. Kem naøy baùn kí hay baùn caây? b1. Moïc thaønh haøng/ thaønh khoùm/ thaønh cuïm b2. Caét thaønh mieáng/ thaønh laùt/ thaønh khuùc/ thaønh ñoaïn b3. Vo vieân/ Vo (laïi) thaønh vieân Trong caùc ví duï (7b) vaø (8a), LT “x” ñoäc laäp laøm phaàn ñeà (chuû ngöõ) trong caáu truùc “(x) thì thuyeát1, (x) thì thuyeát2”. Trong khi ñoù, (7b’), (8a’) cho thaáy caùc DK vaø “LT + DK” khoâng theå coù vai troø naøy, tröø khi caáu truùc ñöôïc chuyeån thaønh “x thì thuyeát1, y thì thuyeát2”. Maët khaùc, trong caùc caáu truùc naøy chæ coù LT môùi coù theå taïo ra söï so saùnh giöõa caùc caù theå cuøng moät chuûng loaïi, ñieàu maø caû DN chæ goàm moät DK laãn toå hôïp “LT + DK” khoâng laøm ñöôïc. Nhöõng phaân tích naøy daãn ñeán moät soá keát luaän nhö sau: 1. LT coù theå ñoäc laäp laøm chuû ngöõ, khi chu caûnh coù tính haïn ñònh, chaúng haïn coù söï so saùnh, ñoái chieáu giöõa caùc ñôn vò nhö ôû treân; 2. LT trong trong caùc caáu truùc naøy khoâng phaûi laø tröôøng hôïp tænh löôïc DK, noùi caùch khaùc khoâng theå cho raèng LT khi ñöùng moät mình laøm trung taâm DN luoân luoân laø ñaïi töø thay theá cho DT. 35 3. Toå hôïp “LT + DK” khoâng phaûi luùc naøo cuõng chæ caù theå (ví duï (8b)), ñieàu naøy coù lieân quan ñeán moät nhaän ñònh phoå bieán töø tröôùc ñeán nay veà chöùc naêng caù theå hoaù cuûa LT (chuùng toâi seõ baøn ñeán vaán ñeà naøy ôû phaàn 1.2.2.2.). Rieâng caùc ví duï (9) coù theå quy veà hai tröôøng hôïp: a. LT moät mình laøm boå ngöõ cho caùc vò töø coù yù nghóa mua, baùn, tính toaùn, coù yù nghóa chæ ñôn vò trong giao dòch, tính toaùn; b. LT moät mình laøm boå ngöõ cho caùc vò töø taùc ñoäng, trong ñoù ngöõ ñoaïn “vò töø + boå ngöõ” bieåu thò moät quaù trình/ haønh ñoäng maø ñoái töôïng bò taùc ñoäng seõ coù ñöôïc moät hình thöùc toàn taïi môùi nhöng vaãn döôùi daïng moät ñôn vò phaân laäp trong khoâng gian. Vò töø trong caùc tröôøng hôïp naøy thöôøng coù nghóa chia taùch hoaëc taäp hôïp, vaø thöôøng ñi tröôùc thaønh, ra thaønh hoaëc laïi thaønh14. Noùi khaùi quaùt, do coù nghóa chæ hình thöùc cuûa thöïc theå, LT coù theå ñoäc laäp laøm boå ngöõ trong nhöõng ngöõ caûnh yeâu caàu thoâng baùo veà hình thöùc toàn taïi cuûa vaät. Ñaây laø moät söï tuyeån löïa töø vöïng thöôøng gaëp nhaèm taïo söï töông hôïp veà ngöõ nghóa giöõa vò töø vaø boå ngöõ, xaûy ra ôû baát cöù nhoùm töø naøo ([12, tr.5-7], [14, tr.268-271], [16, tr.63]). Söï thoâng duïng vaø tính “khaû sinh” cuûa nhöõng caáu truùc vaø ngöõ ñoaïn coù moâ hình nhö treân trong lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy cuûa ngöôøi baûn ngöõ chöùng toû vieäc LT coù theå ñoäc laäp laøm chuû ngöõ vaø boå ngöõ khoâng phaûi laø nhöõng ngoaïi leä cuûa moät quy taéc ngöõ phaùp naøo ñoù. Vieäc ngöõ caûnh cho pheùp söï xuaát hieän cuûa LT trong nhöõng vai troø naøy coù phaàn haïn cheá laø do nghóa töø vöïng cuûa chuùng quy ñònh, vaø hoaøn toaøn coù theå baét gaëp ôû nhöõng nhoùm töø khaùc. Treân ñaây, qua vieäc chöùng minh moät tieâu chí phaân ñònh töø loaïi nhö ñoäc laäp/ khoâng ñoäc laäp coù theå coù tính töông ñoái cuûa noù vaø khaû naêng moät mình laøm thaønh phaàn chöùc naêng cuù phaùp cuûa LT, chuùng toâi khaúng ñònh LT laø nhöõng DT chính 14 DK khoâng theå xuaát hieän ôû ngöõ caûnh naøy, tröø khi quaù trình taùc ñoäng aáy keøm theo söï bieán ñoåi veà chaát: bieán thaønh maây, hoaù thaønh hôi nöôùc… [14, tr.270-271]. 36 danh, ñaùp öùng ñaày ñuû caùc tieâu chí ngöõ phaùp (bieåu hieän hình thöùc cuûa nhöõng ñaëc tröng ngöõ nghóa) cuûa lôùp töø loaïi DT. 1.2.2.2. Tính ñôn vò cuûa loaïi töø YÙ nghóa ñaàu tieân vaø tröôùc heát cuûa caùc LT tieáng Vieät laø yù nghóa veà ñôn vò, caùi maø Nguyeãn Taøi Caån ñaõ goïi laø yù nghóa ngöõ phaùp cuûa LT: “Duøng danh töø vôùi yù nghóa caù theå (nghóa laø duøng coù loaïi töø) thì söï vaät hieän leân tröôùc maét vôùi tö caùch laø nhöõng ñôn vò töï nhieân (chuùng toâi nhaán maïnh), taùch bieät nhau moät caùch roõ reät” [3, tr.210]. Trong thôøi gian gaàn ñaây, ngaøy caøng coù nhieàu taùc giaû thöøa nhaän tính ñôn vò cuûa LT. Sau Nguyeãn Taøi Caån ([3], [4]), caùc taùc giaû nhö Dieäp Quang Ban [2], Ñinh Kieàu Chaâu [6], Nguyeãn Thò Ly Kha [16], Nguyeãn Phuù Phong [19] … vaø ñaëc bieät laø Cao Xuaân Haïo ([11], [12], [13], [14]) ñaõ ñöa ra nhieàu kieán giaûi xung quanh vaán ñeà naøy. Dieäp Quang Ban khaúng ñònh: “chính LT laø phöông tieän ñaéc löïc ñoái vôùi vieäc taïo tính ñôn vò rôøi” [2, tr.418] vaø ñaõ daønh nhieàu trang cho vieäc tìm hieåu tính ñôn vò. Theo oâng, khaùi nieäm “ñôn vò” coù hai noäi dung khaùc nhau “ñôn vò coù theå hieåu laø moät ñaïi löôïng duøng ñeå ño caùc vaät ñoàng tính, chia caét chuùng thaønh nhöõng phaàn quy öôùc baèng nhau […]. Maët khaùc, ñôn vò coøn ñöôïc hieåu laø moät vaät rôøi trong soá caùc vaät ñöôïc xaùc ñònh theo moät tieâu chuaån naøo ñoù” [1, tr.32-36]. Khi baøn luaän cuï theå veà tính ñôn vò cuûa LT, Nguyeãn Taøi Caån coi LT laø moät coâng cuï ñeå dieãn ñaït phaïm truø caù theå [3, tr.123; tr.204-239]. Vôùi quan nieäm naøy, oâng khoâng ñöa caùc töø chæ taäp hôïp caùc caù theå nhö baày, ñaøn, haøng, daõy… vaøo nhoùm LT. Töông töï, Hoà Leâ cuõng chia DT chæ ñôn vò ñoái töôïng laøm hai nhoùm: DT caù theå (loaïi töø) vaø DT phi caù theå [20, tr.18]. Nhaän thaáy caùc DT taäp hôïp naøy vaãn coù tính ñôn vò, Hoaøng Taát Thaéng khaúng ñònh LT coù chöùc naêng caù theå hoaù hoaëc quaàn theå hoaù caùc thöïc theå do danh töø bieåu thò [33, tr.18]. 37 Vaäy coù phaûi tính ñôn vò vaø chöùc naêng caù theå hoaù/ quaàn theå hoaù laø nhö nhau? Tröôùc tieân, chuùng toâi ñoàng yù vôùi nhieàu taùc giaû veà sau naøy raèng khoâng chæ coù nhöõng LT laøm nhieäm vuï caù theå hoaù nhö con, ñaøn, caùi, chieác, maûnh… maø coøn toàn taïi nhöõng LT coù tính taäp hôïp nhö baày, ñaøn, cuïm, môù, ñoáng…. Beân caïnh vieäc phaân bieät yù nghóa ñôn vò rôøi vaø yù nghóa ñôn vò ñaïi löôïng, yù nghóa ñôn vò rôøi vaø yù nghóa chæ loaïi, Dieäp Quang Ban ñaõ chæ ra söï khaùc nhau giöõa DT toång hôïp (nhö caây coái, tre pheo,…) vaø DT taäp theå, töùc baày, boïn, ñaøn, luõ, môù15…. Taùc giaû cho raèng “moãi taäp hôïp naøy (töùc DT taäp theå – chuù giaûi cuûa chuùng toâi) laøm thaønh moät ñôn vò rôøi ñeám ñöôïc (…), do ñoù danh töø taäp theå cuõng ñöôïc duøng laøm DÑV – kieåu ñôn vò töï nhieân quy öôùc” [2, tr.480]. Noùi caùch khaùc, cuõng gioáng nhö LT, DT taäp theå coù khaû naêng taùch söï vaät ra thaønh ñôn vò rôøi, thaønh vaät leû, ñeám ñöôïc [1, taäp 2, tr.28]. Cao Xuaân Haïo cuõng khaúng ñònh LT giuùp taùch nhöõng thöïc theå bieåu thò bôûi danh töø ñi sau “thaønh nhöõng vaät, nhöõng ñôn vò khaùc nhau, ñeàu phaân laäp trong khoâng gian, (…) cho neân ñeàu coù theå ñeám ñöôïc, duø laø nhöõng ñôn vò caù theå hay laø nhöõng ñôn vò taäp theå” [12, tr.19]. ÔÛ moät khía caïnh khaùc, chuùng toâi thaáy caàn nhaán maïnh söï khaùc nhau giöõa tính ñôn vò vaø tính caù theå/ quaàn theå, ôû ñoù caù theå/ quaàn theå hoaù chæ laø moät chöùc naêng coù theå coù ñöôïc cuûa LT nhö laø moät heä quaû cuûa tính ñôn vò. Cuï theå, caùc DK [+ÑÑ] nhö hoïc sinh, giaùo vieân, chieán só… bieåu hieän nhöõng caù theå nhöng chuùng khoâng coù tính ñôn vò. Tính caù theå töông ñöông vôùi tính ñeám ñöôïc cuûa DT, maø söï khaùc bieät giöõa tính ñôn vò vaø tính ñeám ñöôïc ñaõ ñöôïc nhieàu taùc giaû chæ ra (tr.28- 29). Hôn nöõa, thöïc tieãn söû duïng ngoân ngöõ cho thaáy coù raát nhieàu tröôøng hôïp LT khoâng giuùp caù theå hoaù DT theo sau noù, maø ngöôïc laïi caû toå hôïp “LT + DK” ñöôïc duøng ñeå chæ loaïi/ chuûng loaïi (tr.34-36), chaúng haïn: 15 Buøi Ñöùc Tònh goïi nhoùm DT ñeå gôïi töøng nhoùm nhieàu ngöôøi hay nhieàu vaät cuøng moät thöù, moät loaïi naøy laø DT toång hôïp [36,tr.49]. 38 (10) a. Neùn baïc ñaâm toaïc tôø giaáy (Tuïc ngöõ) b. Con ong laøm maät yeâu hoa, Con caù bôi yeâu nöôùc, con chim ca yeâu trôøi (Toá Höõu – ‘Tieáng ru’) (ví duï daãn theo Nguyeãn Thò Ly Kha [16, tr.51]) c. Con traâu vaø caùi caøy ñaõ gaén boù vôùi ngöôøi daân ôû ñaây töø raát laâu. Töông töï, quaàn aùo, tröôøng lôùp… laø nhöõng DT toång hôïp nhöng cuõng khoâng coù tính ñôn vò. Chuùng khoâng theå tröïc tieáp keát hôïp vôùi caùc töø ngöõ chæ löôïng nhö soá ñeám, löôïng töø, maø nhaát laø phaân löôïng töø. Maët khaùc, tuy ñoàng yù vôùi caùc taùc giaû nhö Dieäp Quang Ban [2], Nguyeãn Thò Ly Kha [16]… veà tö caùch LT cuûa caùc DT bieåu thò taäp hôïp nhö baày, ñaøn nhöng khoâng phaûi DT taäp hôïp naøo cuõng coù tính ñôn vò16, chaúng haïn tuïi, luõ. Theo chuùng toâi, hai töø naøy khoâng coù tính ñôn vò nhö baày, ñaøn, theå hieän roõ qua vieäc noù khoâng keát hôïp ñöôïc vôùi soá ñeám (moät trong moät tuïi khoâng ra gì, moät luõ ngu laø quaùn töø), hay caùc töø chæ löôïng khaùc nhö nhöõng, caùc, ít, nhieàu…. Hôn nöõa, caù theå/ quaàn theå laø moät phaïm truø ngöõ nghóa ñôn thuaàn, trong khi nhö ñaõ noùi ôû treân, tính ñôn vò laø moät ñaëc tröng ngöõ nghóa – ngöõ phaùp. Do coù tính ñôn vò, töùc bieåu thò söï/ vaät nhö moät ñôn vò rôøi, LT khoâng chæ coù tính ñeám ñöôïc, maø thöïc theå do noù bieåu hieän coøn coù theå phaân löôïng ñöôïc. Ngoaïi tröø caùc LT chæ caù theå ngöôøi nhö ñöùa, thaèng, teân…, haàu heát caùc LT ñeàu coù theå keát hôïp vôùi caùc phaân löôïng töø nhö nöûa, caû, ví duï: aên nöûa con gaø, cho caû caùi baùnh (ss. *nöûa hoïc sinh, caû chieán só). Nhö vaäy, LT phaân laäp thöïc theå thaønh caù theå/ taäp hôïp nhöõng caù theå döôùi daïng moät ñôn vò rôøi. Ñaây laø noäi dung thöù hai trong ba noäi dung cuûa tính ñôn vò. Ngoaøi khaû naêng phaân laäp, moät heä quaû khaùc cuûa tính ñôn vò laø LT haøm nghóa soá vaø haøm tính xaùc ñònh. Theo ñoù, neáu khoâng coù nhöõng töø ngöõ chæ löôïng hay yeáu 16 Söï phaân bieät giöõa yù nghóa ñôn vò chæ taäp hôïp vôùi yù nghóa taäp hôïp naøy raát quan troïng, vì noù coù lieân quan ñeán moät vaán ñeà maø chuùng toâi seõ baøn roõ ôû phía sau: söï chuyeån nghóa cuûa LT (ss. Hai ñoáng raùc vôùi moät ñoáng ngöôøi). 39 toá chæ soá phöùc ñi phía tröôùc, toå hôïp “LT + DK” bieåu thò soá ñôn vaø xaùc ñònh, chaúng haïn: Con choù theá naøo roài? Maët khaùc, do haøm nghóa xaùc ñònh, LT khoù coù khaû naêng löu laïi moät mình ôû trung taâm DN ñeå thöïc hieän caùc vai troø cuù phaùp, maø thöôøng ñoøi hoûi phaûi coù caùc thaønh toá phuï ñi keøm ñaùnh daáu tính [± xaùc ñònh]. Nhöõng aûnh höôûng cuï theå cuûa tính ñôn vò ñeán khaû naêng keát hôïp vôùi caùc yeáu toá khaùc trong ngöõ vaø khaû naêng ñaûm nhaän chöùc vuï cuù phaùp cuûa LT, chuùng toâi xin thaûo luaän tieáp ôû chöông 2. 1.2.2.3. Vai troø trung taâm cuûa loaïi töø trong danh ngöõ Caùc coâng trình nghieân cöùu DT vaø DN ñaõ thoáng nhaát ñöa ñeán moâ hình DN ñaày ñuû nhaát goàm baûy vò trí nhö sau ([1], [2],[3], [4], [11], [14], [16], [20], [21], [31]…): Vò trí cuûa nhöõng töø chæ “toaøn boä” Vò trí cuûa töø chæ löôïng Vò trí cuûa töø chæ xuaát “caùi” Vò trí cuûa DÑV Vò trí cuûa DK Vò trí cuûa caùc ñònh ngöõ Vò trí cuûa töø tröïc chæ Toaøn boä ba caùi kí thòt ba roïi töôi roùi maø anh muoán mua naøy Taát caû nhöõng caùi con choù traéng xinh xaén kia Nhö vaäy, trong DN, LT naèm treân truïc ñoái vò cuûa DÑV. Do coi LT laø hö töø, Phan Khoâi [17], Leâ Vaên Lyù [23], Nguyeãn Kim Thaûn [31] vaø nhieàu taùc giaû khaùc ñeàu cho raèng DT ñi sau LT laø thaønh phaàn chính cuûa cuïm DT. Rieâng Traàn Troïng Kim [18] khoâng baøn veà DT, vaø trong caùc ví duï cuûa oâng, DT ñöôïc daãn laø caû moät khoái goàm LT vaø DT. Coù theå thaáy, cuõng nhö caùch caùc nhaø nghieân cöùu töøng xöû lí vai troø DÑV trong DN, trong nghieân cöùu LT coù ba quan ñieåm khaùc nhau: LT laø 40 thaønh toá phuï cho DT theo sau, LT laø trung taâm DN, vaø quan ñieåm dung hoaø “LT + DK” laø trung taâm gheùp, vôùi LT laø trung taâm ngöõ phaùp, coøn DT theo sau laø trung taâm veà yù nghóa töø vöïng [4, tr.214]. Trong khi hieän nay, caùc taùc giaû ñaõ thoáng nhaát veà vò trí trung taâm cuûa DÑV, thì xöû lí LT trong DN coù phaàn phöùc taïp hôn, vì nhö ñaõ noùi ôû treân, noù coøn lieân quan ñeán nhöõng tranh caõi veà töø loaïi vaø ngöõ nghóa cuûa LT. Beân caïnh nhöõng taùc giaû quan nieäm LT laø thaønh toá phuï cho DT theo sau do cho raèng noù laø hö töø khoâng coù tính ñoäc laäp (x. phaàn 1.1 cuûa luaän vaên), caùc taùc giaû nhö Nguyeãn Taøi Caån [3], Hoaøng Tueä [ 27] duø ñaõ thöøa nhaän noù laø moät loaïi DÑV, vaãn coù luùc xem LT laø thaønh toá phuï trong toå hôïp “LT + DK”. Hoà Leâ coøn phaân laøm hai tröôøng hôïp. Theo oâng, trong moät DN khoâng coù ñònh ngöõ sôû höõu hay chæ ñònh nhö moät con traâu, oâng cho DT chæ ñôn vò ñoái töôïng (trong ñoù coù loaïi töø) laø töø trung taâm. Nhöng trong moät DN coù ñònh ngöõ sôû höõu vaø/ hoaëc chæ ñònh töø nhö con traâu beùo kia thì caû toå hôïp “DT chæ ñôn vò ñoái töôïng + DT bieät loaïi” seõ laøm trung taâm [20, tr.20]. Coù leõ taùc giaû tuy ñaõ coâng nhaän vai troø trung taâm cuûa LT trong DN, nhöng vì muoán dung hoaø vôùi nhöõng quan ñieåm khaùc, neân choïn caùch phaân tích khoâng nhaát quaùn nhö treân. Veà sau, Nguyeãn Taøi Caån ([3], [4]), Phan Ngoïc [24], Cao Xuaân Haïo ([11], [12], [13], [14]), Nguyeãn Thò Ly Kha [16] vaø nhieàu taùc giaû khaùc ñaõ chöùng minh raèng chöùc naêng chính cuûa LT, cuõng nhö nhöõng DHT khaùc laø laøm trung taâm cuûa danh ngöõ. Phaàn naøy cuûa luaän vaên baøn veà tính trung taâm cuûa LT vöøa nhö moät 19 Ñoái vôùi hieän töôïng naøy, nhöõng taùc giaû ñaõ “troùt” cho raèng LT laø hö töø vaø/ hay laø thaønh phaàn phuï trong DN, ñaõ bieän minh ñaây laø tröôøng hôïp LT ñöôïc duøng nhö ñaïi töø ñeå thay theá cho caû cuïm DT ([2, tr.415-417] [3, tr.124-125], [33, tr.25]… vaø tr.35-39 luaän vaên), chaúng haïn Traàn Troïng Kim [18, tr.45] goïi LT laø “ñaïi DT”, töùc laø tieáng thay theá cho tieáng DT (hieän nay chuùng ta goïi laø ñaïi töø). 41 trong nhöõng nguyeân nhaân ñeå ñöa ra keát luaän veà tö caùch DÑV cuûa noù, vöøa nhö heä quaû cuûa vieäc noù laø moät DÑV. Chuùng toâi cho raèng coù nhöõng nguyeân nhaân sau ñaây buoäc phaûi thöøa nhaän tö caùch trung taâm cuûa LT trong DN. 1.2.2.3.1. Trong nhöõng tröôøng hôïp khoâng coù DT theo sau19, LT bao giôø cuõng coù ñaày ñuû taát caû moïi tính chaát cuûa moät DT, töùc laø noù coù theå ñoäc laäp laøm chuû ngöõ, boå ngöõ, ñònh ngöõ veà maët cuù phaùp, vaø coù khaû naêng taïo ra moät DN veà maët keát hôïp, y nhö caùc kieåu DT khaùc [3, tr.124]. Ñaây laø ñieàu maø taát caû caùc nhaø nghieân cöùu ñeàu thoáng nhaát, cho duø coù quan ñieåm khaùc nhau veà töø loaïi cuûa noù. 1.2.2.3.2. Moät trong ba “quy luaät cuù phaùp” cô baûn bao truøm toaøn boä ngöõ phaùp tieáng Vieät ñöôïc Leùopold Cadieøre (1990) chæ ra, vaø ñöôïc moïi ngöôøi thöøa nhaän, ñuùc keát thaønh moät thaønh ngöõ quen thuoäc laø: “chính tröôùc phuï sau” (daãn theo Cao Xuaân Haïo [15, tr.29-30]), maø LT laø yeáu toá ñi tröôùc trong cuïm “LT + DK”. 1.2.2.3.3. Lieân quan ñeán quy taéc treân, veà ngöõ nghóa, nhieàu taùc giaû chæ ra raèng trong caùc toå hôïp “DK + DK”, DK ñöùng sau haïn ñònh roõ loaïi cuûa DT ñöùng tröôùc. Nguyeãn Ñöùc Daân ñaõ khaúng ñònh, DN bao giôø cuõng “ñöôïc caáu taïo theo caùch caùc töø ñöùng sau coù taùc duïng thu heïp daàn ngoaïi dieân cuûa DT maø noù laøm ñònh ngöõ. Nghóa laø ñònh ngöõ ñöùng vaøo phía sau DT ñeå cuï theå hoaù DT ñoù” (daãn theo Nguyeãn Thò Ly Kha [16, tr.23]). Nguyeãn Thò Ly Kha coøn phaân tích cuï theå veà khaû naêng laøm ñònh ngöõ cuûa DK ñi sau: laøm ñònh ngöõ sôû höõu nhö (chaân) ngöïa, (tai) thoû, ñöôøng (laøng), (noùc) nhaø, (baùnh) xe..., laøm ñònh ngöõ chæ loaïi, chaúng haïn: (chuoái) cau, (rau) caûi, (choù) soùi, (caù) roâ… hoaëc laøm ñònh ngöõ haïn ñònh, ví duï: (boø) röøng, (quaït) giaáy, (thuyeàn) nan, (baøn) goã... [16, tr.49]. 42 Noäi dung ngöõ nghóa naøy khoâng chæ phuø hôïp vôùi “DK + DK”, maø hoaøn toaøn töông öùng vôùi hình thöùc “DÑV + DK” cuõng nhö tröôøng hôïp “DK + DÑV”. So saùnh: (11) Yeáu toá thöù hai Yeáu toá thöù hai Yeáu toá thöù hai a b laøm ÑN chæ loaïi laøm ÑN sôû höõu laøm ÑN haïn ñònh DK + DK chaân ngöïa chuoái cau baøn goã caøng toâm toâm caøng DÑV + DK kí kem – – b a DK + DÑV kem kí coång tröôøng – Tieán theâm moät böôùc, so saùnh nhöõng ví duï treân vôùi: a b a. LT + DK vieân keïo – – ñaøn heo – – b a b. DK + LT – – keïo vieân heo ñaøn ÔÛ tröôøng hôïp a, veà nghóa, toå hôïp “LT + DK” bieåu thò moät söï/vaät (moät ñôn vò caù theå hay moät ñôn vò taäp theå) “a” mang nhöõng thuoäc tính cuûa chaát lieäu “b” (vieân keïo) hay cuûa chuûng loaïi “b”(ñaøn heo). Khi ñoù, truïc so saùnh cho thaáy cuõng nhö “DK + DK”, “LT + DK” laø moät DN coù caáu truùc trung taâm + ñònh ngöõ chæ loaïi. Rieâng caùc tröôøng hôïp b cho thaáy, cuõng nhö DK vaø caùc DÑV khaùc, khi chuyeån vò trí sang ñöùng sau 1 DT khaùc, LT cuõng coù chöùc naêng laøm ñònh ngöõ (x. nhöõng baøn luaän cuûa chuùng toâi trong phaàn 1.1.3.2.), tuy raèng nghóa cuûa ñònh ngöõ 43 naøy khoâng haún laø chæ loaïi, cuõng khoâng phaûi sôû höõu hay haïn ñònh, maø laø ñònh ngöõ cho bieát hình thöùc toàn taïi cuûa thöïc theå, taïm goïi laø ñònh ngöõ chæ “hình thöùc”, gaàn vôùi ñònh ngöõ haïn ñònh. Nhö vaäy, khaû naêng laøm ñònh ngöõ chæ hình thöùc laø moät ñaëc ñieåm giuùp phaân bieät DK vaø DÑV (maø chính xaùc laø DHT). Hôn nöõa, khaùc bieät veà nghóa do vò trí cuûa LT gaây ra coøn daãn ñeán khaùc bieät trong thaùi ñoä ngöõ phaùp cuûa caû toå hôïp: caùc ngöõ ñoaïn a-b bao giôø cuõng coù soá ñôn, khoâng theå keát hôïp vôùi DÑV vaø keát hôïp tröïc tieáp vôùi caùc töø chæ löôïng, coøn caùc ngöõ ñoaïn coù traïât töï b-a laïi chöa ñöôïc ñaùnh daáu veà soá, vaø buoäc phaûi theâm DÑV phía tröôùc ñeå ñaùnh daáu soá ñôn hoaëc ñeå keát hôïp vôùi caùc töø chæ löôïng. Neáu cho raèng DT theo sau LT (DÑV) laø thaønh toá trung taâm, töùc trung taâm cuûa caùc toå hôïp a-b vaø b-a laø nhö nhau, thì taïi sao thaùi ñoä cuù phaùp cuûa toå hôïp laïi thay ñoåi? Roõ raøng, caùi quan heä vôùi caùc thaønh toá beân ngoaøi trong caùc caáu truùc a-b, trong ñoù coù daïng “LT + DK”, laø yeáu toá a, chöù khoâng phaûi b. Chæ khi aùp duïng quy taéc “chính tröôùc, phuï sau” cho caû hai toå hôïp “LT + DK” vaø “DK + LT”, chuùng ta môùi giaûi thích ñöôïc taïi sao vò trí tröôùc hay sau DK cuûa LT laøm thay ñoåi ngöõ nghóa laãn thaùi ñoä cuù phaùp cuûa toaøn DN: trung taâm DN ñaõ thay ñoåi. 1.2.2.3.4. AÙp löïc veà maët vò trí laø moät khía caïnh khaùc cuûa nguyeân nhaân thöù hai. Ñinh Kieàu Chaâu cho raèng LT laø moät hình thöùc ngöõ phaùp giaû nhaèm taïo söï ñoái xöùng vôùi caùc hình thöùc töø vöïng coù chöùc naêng “ño löôøng” trong moät truïc keát hôïp taïi cuøng moät vò trí tröôùc DT. Noùi caùch khaùc, coù moät truïc ñôn vò, beân caïnh söï ño löôøng taát yeáu, theo nguyeân taéc ”caân, ñong” (kí, lít…), laø moät söï “ñeám” ngöõ phaùp mang tính chaát hình thöùc (cuoán, quyeån…) [6, tr.27-28]. YÙ kieán naøy tuy coù phaàn cöïc ñoan, do khoâng nhìn thaáy nghóa töø vöïng cuûa LT, nhöng phaàn naøo ñaõ nhìn LT trong cuøng heä thoáng vôùi caùc DÑV khaùc, vaø nhaän thöùc ñöôïc aùp löïc cuûa truïc ñoái vò naøy leân LT: “khi ñaõ loït vaøo truïc naøy thì nhöõng yeáu toá hình thöùc ñoù ñeàu coù giaù trò veà maët ngöõ nghóa ñaúng trò vôùi caùc yeáu toá voán ñaõ ñöôïc taäp hôïp 44 trong ñoù” [6, tr.28]. Noùi caùch khaùc, moät khi ñaõ thöøa nhaän vai troø trung taâm cuûa DÑV trong DN, thì cuõng phaûi coâng nhaän vai troø ñoù cho LT. Cuõng chính aùp löïc vò trí ñaõ giuùp Nguyeãn Taøi Caån nhaän thaáy caàn xeùt laïi nhöõng nhaän ñònh coù lieân quan ñeán “loaïi töø” vaø caáu truùc cuûa danh ngöõ maø oâng ñaõ trình baøy trong coâng trình Töø loaïi danh töø trong tieáng Vieät hieän ñaïi (hoaøn thaønh naêm 1960). Trong phaàn Phuï luïc cho cuoán saùch naøy (ñöôïc xuaát baûn naêm 1975), oâng vieát: (...) caùch naøy (vieäc coi toå hôïp LT + DT laø “hö + thöïc“) (…) chöa thaät oån, vì noù maâu thuaãn vôùi caùch giaûi quyeát ñoái vôùi (...) caùc toå hôïp “töø chæ ñôn vò + danh töø” vaø nhaát laø caùc tröôøng hôïp coù “loaïi töø” ñöùng tröôùc gì, naøo hay ñöùng tröôùc ñònh ngöõ. So saùnh: cuoán saùch:”phuï+chính” nhöng taï saùch: “chính+phuï”.(...) Hieän nay coù hai höôùng giaûi quyeát (...) caøng ngaøy caøng toû ra coù cô sôû: [2]. ÔÛ danh ngöõ tieáng Vieät, trung taâm laø moät boä phaän gheùp goàm moät trung taâm ngöõ phaùp (loaïi töø) vaø moät trung taâm töø vöïng (x.Giaùo trình 1962); [2]. Chính loaïi töø môùi laø trung taâm, coøn danh töø ñi sau chæ laø thaønh toá phuï [3, tr.292-293]. Veà sau, Dieäp Quang Ban [2] ñaõ coù nhöõng tranh luaän vôùi yù kieán treân cuûa Nguyeãn Taøi Caån. Do khoâng cho LT laø moät loaïi DT, neân trong khi thöøa nhaän “DÑV + DK“ laø cuïm chính phuï, oâng choïn höôùng giaûi quyeát DT ñöùng sau laøm vai troø “ñaàu toá” trong cuïm DT bôûi: Giaûi phaùp thöù hai (töùc giaûi phaùp cho LT laø trung taâm ñeå thoáng nhaát vôùi höôùng giaûi quyeát toå hôïp “DÑV + DK” – chuù thích cuûa chuùng toâi) thích hôïp hôn vôùi caâu truùc luaän hình thöùc, nhöng laïi phaûi ñoåi teân goïi cuûa cuïm töø coù chöùa LT tröôùc DT khaùc: noù laø cuïm LT chöù khoâng phaûi cuïm DT, giaûn ñôn vì ñaàu toá (yeáu toá chính) laø LT [2, tr.414]. 45 Coù theå thaáy, nhöõng tranh luaän veà tö caùch trung taâm cuûa LT töø tröôùc ñeán nay ñeàu xuaát phaùt töø ngoä nhaän xem LT laø moät töø loaïi rieâng beân caïnh DT, trong khi tö caùch DT (maø cuï theå laø DÑV) cuûa LT laø ñieàu coù theå chöùng minh ñöôïc: LT coù tính ñôn vò, do ñoù noù mang ñaày ñuû ñaëc tröng ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa moät DÑV. Hôn nöõa, trong khi Dieäp Quang Ban lí giaûi caùch löïa choïn cuûa mình laø döïa treân ngöõ phaùp chöùc naêng, voán laáy ngöõ nghóa laøm troïng thì laïi laáy lí do phaûi ñoåi teân cuïm töø – moät lí do hoaøn toaøn mang tính hình thöùc vaø khoâng coù giaù trò ngoân ngöõ hoïc – ñeå phuû nhaän höôùng giaûi quyeát LT laøm trung taâm DN. Thöïc ra, neáu ñöùng treân phöông dieän nghóa, ngoaøi nhöõng yù kieán ñaõ trình baøy trong phaàn 1.1.3.2, chuùng toâi nhaän thaáy nhaän ñònh sau ñaây cuûa Phan Ngoïc laø moät ñieåm ñaùng löu yù. OÂng cho raèng, khoâng chæ laø caùi chính veà maët ngöõ phaùp, maø LT coøn laø caùi chính veà maët ngöõ nghóa, bôûi LT chöùa ñöïng moät söï ñaùnh giaù chuû quan, khieán ngöôøi ta trong nhieàu tröôøng hôïp khoâng theå thay ñoåi moät LT naøy baèng moät LT khaùc tröôùc DT [24, tr.60-61]. 1.2.2.3.5. Coù moät hieän töôïng maø tröôùc nay ít ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu quan taâm ñeán. Ñoù laø keát caáu “LT + vò töø“, chaúng haïn nhö: keû cöôùp, ñöùa beù, teân troäm, thaèng nhoùc, nuï hoân... Tröôùc heát, phaûi thaáy ñaây laø nhöõng toå hôïp chaët (ss. ñöùa beù vôùi taám moûng/daøy/thöôøng/ñaëc bieät), trong ñoù khoâng taùc giaû naøo coù theå cho raèng LT laø ñaïi töø thay theá cho caû toå hôïp “LT + DK“. Hôn nöõa, soá löôïng nhöõng toå hôïp nhö vaäy khoâng phaûi laø ít trong tieáng Vieät, ñaëc bieät laø ñoái vôùi nhoùm LT chæ ngöôøi. Thöù ñeán, tö caùch DN cuûa chuùng khoâng coù gì ñeå baøn caõi. Nhö vaäy, trong caùc toå hôïp naøy, LT phaûi laø trung taâm, coøn vò töø laø ñònh ngöõ cho noù, vì neáu yeáu toá thöù hai laø thaønh toá chính, chuùng ta seõ coù nhöõng ngöõ vò töø, trong khi caùch keát hôïp vaø haønh chöùc cuûa nhöõng ngöõ naøy trong thöïc teá ñaõ chöùng minh chuùng laø nhöõng DN. Maët khaùc, moät khi chuùng ta ñeàu coâng nhaän keát caáu “LT + vò töø“ treân laø DN thì tö 46 caùch DT cuûa LT laø moät ñieàu khoâng theå phuû nhaän. Caáu truùc naøy seõ ñöôïc khaûo saùt kó hôn trong phaàn baøn veà chöùc naêng “danh hoaù“ cuûa LT ôû chöông sau, moät chöùc naêng maø theo nhöõng nghieân cöùu cho ñeán luùc naøy cuûa chuùng toâi, laø neùt ñaëc tröng cho moät nhoùm DÑV cuûa rieâng tieáng Vieät. Treân ñaây, luaän vaên ñaõ trình baøy moät soá kieán giaûi ban ñaàu veà khaû naêng ñoäc laäp laøm DN vaø tính ñôn vò cuûa LT. Coù theå thaáy, tính ñôn vò cuøng vôùi vò trí ñöùng lieàn tröôùc DT trong DN vaø khaû naêng ñoùng vai troø trung taâm cho DN cuûa LT ñaõ chöùng minh ñaëc ñieåm töø loaïi cuûa noù: LT laø moät boä phaän töø vöïng naèm trong tieåu loaïi DÑV, chöù khoâng phaûi laø moät töø loaïi ñoäc laäp beân caïnh DT. Nguyeãn Taøi Caån trong baøi “Veà nhöõng keát caáu kieåu Danh töø chæ ñôn vò ño löôøng+Danh töø” ñaõ nhaän xeùt veà nhöõng töông ñoàng giöõa LT vaø caùc DÑV khaùc nhö sau: Tröôùc heát, danh töø coù yù nghóa ño löôøng cuõng nhö loaïi töø ñeàu bieåu thò nhöõng ñôn vò kích thöôùc, vaø chính vì theá maø caû hai ñeàu keát hôïp tröïc tieáp ñöôïc vôùi löôïng töø (neáu khoâng coù löôïng töø ñi tröôùc, thì chính söï thieáu vaéng aáy coù nghóa laø “moät”, nghóa laø nhaát quaùn chæ soá ñôn). (...) Thöù ñeán laø moät khi danh töø chæ ñôn vò kích thöôùc cuõng nhö loaïi töø ñeàu coù moät vò trí nhö nhau – thöôøng ñaët tröôùc danh töø. Vaø cuoái cuøng, danh töø ño löôøng cuõng nhö loaïi töø ñeàu khoâng chæ moät doái töôïng hieân thöïc, vaø chính vì “roãng nghóa” nhö vaäy maø caû hai ñeàu caàn coù nhöõng töø phuï theo ñeå laøm cho noù roõ nghóa ra (Vöïng taäp Vjetnamskij Lingvisticheskij Sbornik, Moskva: 1976, 164-165, daãn theo Cao Xuaân Haïo [13, tr.9]). Nhöõng baøn luaän cuûa chuùng toâi veà caùc ñaëc ñieåm ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa LT ôû chöông sau, moät maët nhaèm chæ ra khoâng coù moät söï khaùc nhau ñaùng keå naøo veà ngöõ phaùp (töø loaïi) vaø ngöõ nghóa (taùc duïng löôïng hoaù vaø ñôn vò hoaù) giöõa LT vaø caùc DÑV khaùc, maët khaùc cuõng höôùng ñeán ranh giôùi coù theå coù, tuy môø vaø thieân veà ngöõ nghóa, giöõa caùc nhoùm nhoû trong DÑV, nhaèm xaây döïng moät khaùi nieäm thoaû ñaùng cuûa thuaät ngöõ “loaïi töø“ trong tieáng Vieät. 51 Chöông 2: LOAÏI TÖØ TRONG DANH TÖØ ÑÔN VÒ TIEÁNG VIEÄT 2.1. NHAÄN DIEÄN LOAÏI TÖØ TRONG DANH TÖØ ÑÔN VÒ TIEÁNG VIEÄT 2.1.1. Tieâu chí phaân loaïi danh töø ñôn vò 2.1.1.1. Caùc caùch phaân loaïi danh töø ñôn vò tröôùc ñaây Moät trong nhöõng nhieäm vuï khoâng theå boû qua khi nghieân cöùu veà DÑV laø phaân loaïi noù. Tuy nhieân, so vôùi maûng DK, vieäc phaân loaïi DÑV tröôùc ñaây haàu nhö khoâng ñöôïc quan taâm. Noù luoân ñöôïc ñôn giaûn hoaù baèng vieäc chia DÑV thaønh hai nhoùm laø DÑV töï nhieân vaø DÑV quy öôùc, trong khi ñònh nghóa theá naøo laø ñôn vò töï nhieân vaø ñôn vò quy öôùc thì khoâng roõ, daãn ñeán söï phaân bieät giöõa hai khía caïnh naøy coù phaàn caûm tính vaø chuû quan. Coù theå noùi, Nguyeãn Taøi Caån laø ngöôøi ñaàu tieân moâ taû caùc lôùp DÑV moät caùch coù heä thoáng, vaø oâng xem nhöõng tröôøng hôïp nhö chieác, ñöùa, con, caùi, mieáng… laø moät maûng cuûa DÑV (beân caïnh nhöõng töø nhö thöôùc, caân, xu, giôø, khu, huyeän ) [3, tr.117-135]. Nhöõng taùc giaû khaùc nhö Hoaøng Tueä [37, tr.251-256], Cao Xuaân Haïo ([12], [13], [14, tr.241-254 vaø 265-304]), Hoà Leâ [20, tr.96-103], v.v. cuõng ñaõ coù nhöõng töôøng giaûi khaù cuï theå vaø roõ raøng veà ñaëc ñieåm ngöõ nghóa, ngöõ phaùp cuûa nhoùm DT naøy. Caùch phaân loaïi cuûa Nguyeãn Taøi Caån ([3, tr.123-135], [4, tr.217-221]) coù theå ñöôïc hình dung qua baûng toùm taét sau: 52 Chæ ngöôøi ñöùa, thaèng… Chæ ñoà ñaïc caùi, chieác… (1) Loaïi töø Chæ ñoäng vaät, thöïc vaät con, caây, quaû… Chieàu daøi taác, thöôùc… Troïng löôïng caân, löôïng… Dieän tích maãu, saøo… Coù heä thoáng caáp baäc Tieàn teä ñoàng, haøo… (2A) Chæ ñôn vò chính xaùc veà söï vaät Khoâng coù heä thoáng caáp baäc ñaáu, tröôïng… Chæ moät boä phaän cuûa söï vaät gioït, cuïc, mieáng… (2B) Chæ ñôn vò öôùc chöøng veà söï vaät Chæ moät taäp hôïp nhieàu söï vaät ñaøn, ñoaøn, haøng… chính xaùc giôø, phuùt… (2C) Chæ ñôn vò thôøi gian öôùc chöøng hoài, ñoä, luùc, khi… Chuyeân duøng laàn, löôït, phen, giaác, nhaùt… (2) DÑV quy öôùc (2D) Ñôn vò noùi veà haønh ñoäng Do DK chæ coâng cuï hay ñoäng töø laâm thôøi chuyeån thaønh quaát moät roi, ñaám hai ñaám… Nhoùm chuùt, choác, laùt, tí (maát chöùc naêng tính toaùn, chæ keát hôïp ñöôïc vôùi moät soá töø duy nhaát laø “moät”) Nhoùm “beân, ñaøng (ñaèng), phía, chieàu, phöông, neûo”: duøng ñeå chia söï vaät ra thaønh nhöõng boä phaän coù tính caùch ñoái xöùng nhau so vôùi ñöôøng trucï hay taâm ñieåm: keát hôïp haïn cheá vôùi soá töø. Danh töø ñôn vò Ñaëc bieät Chæ ñôn vò haønh chính, xaõ hoäi nhö khu, tænh, xaõ, heä, ban, lôùp, v.v. Baûng 2.1. Phaân loaïi danh töø ñôn vò theo quan ñieåm cuûa Nguyeãn Taøi Caån 53 Trong nhöõng moâ taû cuûa Nguyeãn Taøi Caån coù nhöõng luaän ñieåm höõu quan ñoái vôùi LT nhö sau: (1) OÂng xeáp caùc töø baày, ñaøn… cuõng nhö caùc DT coù tính chaát taäp hôïp khaùc nhö daõy, ñoaøn… vaøo DÑV quy öôùc (DÑVQU). So saùnh: (12) a. con gaø, caùi caây, teân cöôùp b. ñaøn gaø, haøng caây, toaùn cöôùp Caùc DÑV chæ moät taäp hôïp nhieàu söï vaät trong tröôøng hôïp b khoâng ñöôïc xeáp cuøng loaïi vôùi caùc LT ôû ví duï (12a). Caùch phaân loaïi naøy thoáng nhaát vôùi quan ñieåm veà LT cuûa oâng: LT coù chöùc naêng caù theå hoaù. Tuy nhieân, theo chuùng toâi, tính ñôn vò khaùc vôùi yù nghóa caù theå/ quaàn theå vaø LT coù tính ñôn vò, chöù khoâng ñôn thuaàn laø coâng cuï bieåu thò caù theå (tr.36-39). Vì vaäy, nhöõng DT taäp hôïp coù chöùc naêng phaân laäp, taùch moät taäp hôïp thaønh nhöõng ñôn vò toàn taïi rieâng leû trong töï nhieân nhö ñaøn, baày, toaùn… hoaøn toaøn coù theå ñöôïc xem laø LT. (2) Moät ñieåm phaân bieät giöõa DÑV töï nhieân (LT) vôùi DÑVQU ñöôïc nhieàu taùc giaû hieån ngoân hay haøm aån thöøa nhaän laø DÑVQU coù theå keát hôïp ñöôïc vôùi DT chæ chaát lieäu coøn LT thì khoâng. Döïa vaøo ñaây, Nguyeãn Taøi Caån cho raèng tô øtrong tôø giaáy (A) vaø tôø trong tôø baùo (B) laø hai yeáu toá khaùc nhau: a. moät beân (A) laø DÑVQU, ño löôøng söï vaät, coøn moät beân (B) laø LT duøng ñeå taùch caùc loaïi söï vaät thaønh caù theå, ñôn vò töï nhieân coù theå ñeám ñöôïc; b. vì vaäy, yeáu toá thöù hai trong (A) thöôøng laø danh töø chæ vaät chaát, chaát lieäu, coøn yeáu toá theo sau tôø trong (B) laø DT chæ ñoà ñaïc, söï vaät [3, tr.197]. Cuõng cuøng lí do ñoù, cuïc (vaøng), mieáng (thòt)… ñöôïc xeáp vaøo nhoùm 2B, töùc laø moät maûng cuûa DÑVQU. Tröôùc heát, thöïc teá cho thaáy soá löôïng DÑV vöøa keát hôïp ñöôïc vôùi DT chaát lieäu vöøa keát hôïp ñöôïc vôùi caùc DT ñoäng vaät, thöïc vaät, ñoà ñaïc laø raát lôùn: mieáng thòt – mieáng ruoäng, cuïc ñaát – cuïc keïo, vieân ñaù – vieân thuoác, thanh