Luận văn Sự thâm nhập của tiếng Anh vào tiếng Việt trên một số phương tiện truyền thông đại chúng ở Việt Nam

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH Toân Nöõ Nguyeät An SÖÏ THAÂM NHAÄP CUÛA TIEÁNG ANH VAØO TIEÁNG VIEÄT TREÂN MOÄT SOÁ PHÖÔNG TIEÄN TRUYEÀN THOÂNG ÑAÏI CHUÙNG ÔÛ VIEÄT NAM LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC Thaønh phoá Hoà Chí Minh – 2007 BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH Toân Nöõ Nguyeät An SÖÏ THAÂM NHAÄP CUÛA TIEÁNG ANH VAØO TIEÁNG VIEÄT TREÂN MOÄT SOÁ PHÖÔNG TIEÄN TRUYEÀN THOÂNG ÑAÏI CHUÙNG ÔÛ VIEÄT NAM Chuyeân ngaønh: Ngoân ngöõ hoïc Maõ soá: 60 22 01 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: TS. TRAÀN HOAØNG Thaønh phoá Hoà Chí Minh – 2007 LÔØI CAÛM ÔN W›X Toâi xin chaân thaønh baøy toû loøng bieát ôn saâu saéc ñeán Tieán só Traàn Hoaøng vì nhöõng gì toâi ñaõ ñöôïc keá thöøa vaø vì thaày ñaõ daønh nhieàu thôøi gian vaø coâng söùc dìu daét toâi töø nhöõng ngaøy ñaàu khoù khaên cuõng nhö ñaõ ñoäng vieân, giuùp ñôõ toâi trong suoát quaù trình thöïc hieän luaän vaên Thaïc só. Toâi xin caûm ôn toaøn theå caùc thaày coâ Boä moân Ngoân ngöõ Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm Tp.HCM vaø Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên Tp. Hoà Chí Minh, nhöõng ngöôøi thaày ñaõ taän tình truyeàn ñaït cho toâi nhöõng kieán thöùc quyù baùu ñeå toâi coù theå thöïc hieän luaän vaên naøy. Toâi cuõng xin ñöôïc caûm ôn Phoøng Khoa hoïc Coâng ngheä – Sau ñaïi hoïc Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm TP. Hoà Chí Minh vì ñaõ taïo moïi ñieàu kieän thuaän lôïi cho toâi hoïc taäp vaø hoaøn thaønh luaän vaên. Cuoái cuøng, toâi xin gôûi lôøi caûm ôn saâu saéc ñeán taát caû ngöôøi thaân trong gia ñình vaø baïn beø ñaõ ñoäng vieân, giuùp ñôõ toâi veà nhieàu maët trong suoát thôøi gian qua. Xin traân troïng caûm ôn! QUY ÖÔÙC TRÌNH BAØY Y›Z Chuùng toâi trình baøy luaän vaên theo nhöõng quy öôùc sau: - Phaàn chính cuûa luaän vaên trình baøy thaønh caùc chöông, caùc muïc lôùn cuûa caùc chöông ñöôïc trình baøy theo thöù töï caùc soá AÛ-Raäp (1, 2, 3…) - Caùc ví duï ñöôïc trình baøy baèng loaïi chöõ in nghieâng, in ñaäm. Ví duï: “Khoâng phaûi chæ vaøi naêm gaàn ñaây thì ñoà handmade môùi huùt hoàn giôùi treû…” - Caùc lôøi trích daãn töø taøi lieäu tham khaûo vaø caùc ví duï töø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng ñöôïc quy öôùc nhö sau: ƒ Trong daáu ngoaëc vuoâng [ ] ñaët sau caùc trích daãn goàm caùc chi tieát: soá thöù töï trong danh muïc taøi lieäu tham khaûo, soá trang trích daãn. Ví duï: [30, tr.88]. ƒ Trong daáu ngoaëc vuoâng [ ] ñaët sau caùc ví duï goàm nhöõng chi tieát : teân phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, soá thöù töï trong nguoàn ngöõ lieäu. Ví duï: [Baùo Hoa Hoïc Troø, NNL 17]. 1 MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi Ngoân ngöõ luoân gaén boù vôùi xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Vôùi tö caùch laø coâng cuï giao tieáp, moãi ngoân ngöõ coù quan heä tröïc tieáp vôùi caùi xaõ hoäi maø trong ñoù noù ñöôïc xem laø coâng cuï giao tieáp cuûa xaõ hoäi ñoù. Vì theá, nhöõng bieán ñoäng cuûa xaõ hoäi luoân coù taùc ñoäng ñeán ngoân ngöõ. ÔÛ xaõ hoäi Vieät Nam, giai ñoaïn ñoåi môùi vôùi nhöõng chöông trình hieän ñaïi hoùa, coâng nghieäp hoùa ñöôïc ñaùnh daáu bôûi nhöõng bieán ñoåi dieãn ra trong nhieàu lónh vöïc cuûa cuoäc soáng. Nhöõng bieán ñoåi ñoù ñaõ taùc ñoäng tröïc tieáp ñeán tieáng Vieät vaø ñöôïc theå hieän khaù roõ trong ngoân ngöõ naøy. Moät trong nhöõng bieán ñoåi ñaùng keå cuûa tieáng Vieät laø söï gia taêng raát nhanh nhöõng töø ngöõ vay möôïn tieáng Anh. Cuõng gioáng nhö haøng loaït töø Haùn Vieät du nhaäp vaøo tieáng Vieät trong thôøi kyø ñoäc laäp töï chuû, xaây döïng ñaát nöôùc tröôùc ñaây, trong thôøi kyø hieän ñaïi hoùa, coâng nghieäp hoùa ñaát nöôùc hieän nay, phaïm vi vay möôïn caùc töø ngöõ tieáng Anh raát roäng, bao goàm nhöõng töø ngöõ duøng trong sinh hoaït haøng ngaøy cho ñeán caùc lónh vöïc giaûi trí, khoa hoïc kyõ thuaät vaø kinh teá… Nhöõng töø ngöõ naøy laïi ñöôïc bieåu ñaït treân nhöõng phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng nhö baùo in, phaùt thanh, truyeàn hình, Internet…. Vì theá vai troø quan troïng cuûa chuùng ngaøy caøng ñöôïc nhaán maïnh, trôû thaønh ñeà taøi trung taâm cuûa nhieàu coâng trình nghieân cöùu trong giôùi Vieät ngöõ hoïc trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Tuy nhieân, toàn taïi moät thöïc teá laø, nhieàu coâng trình nghieân cöùu coù lieân quan ñeán töø vay möôïn tieáng Anh, ñaõ ñöùng treân quan ñieåm vaø phöông phaùp cuûa ngoân ngöõ hoïc so saùnh, xem vieäc so saùnh, ñoái chieáu tieáng Anh vôùi tieáng Vieät theo nhöõng tieâu chí naøo ñoù laø nhieäm vuï trung taâm caàn phaûi giaûi quyeát, maø queân raèng vaán ñeà töø ngöõ vay möôïn tieáng Anh trong tieáng Vieät laø vaán ñeà cuûa ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi, so saùnh, ñoái chieáu neáu coù, cuõng chæ laø moät trong soá nhöõng phöông phaùp goùp phaàn laøm saùng toû nhöõng ñaëc ñieåm cuûa töøng loaïi ngoân ngöõ trong quaù trình tieáp xuùc vôùi nhau maø thoâi, coøn nhieäm vuï chính caàn phaûi giaûi quyeát vaãn laø nghieân cöùu ñaëc ñieåm veà ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp cuõng nhö khaû naêng haønh chöùc cuûa töø ngöõ vay möôïn tieáng Anh trong heä thoáng ngoân ngöõ tieáng Vieät. Bôûi leõ, moät khi ñaõ thaâm nhaäp vaøo tieáng Vieät, nhöõng töø ngöõ naøy ñaõ coù nhöõng bieán ñoåi nhaát ñònh cho phuø hôïp vôùi quy luaät cuûa tieáng Vieät, chöù khoâng gioáng nhö nhöõng töø ngöõ tieáng Anh baûn ñòa maø caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc so saùnh thöôøng laáy laøm ñoái töôïng ñeå ñoái chieáu vôùi tieáng Vieät. Coù theå noùi raèng, vieäc nghieân cöùu veà caùc töø ngöõ vay möôïn tieáng Anh trong taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi noùi chung, treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng noùi rieâng laø moät vaán ñeà thuoäc lónh vöïc ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi, vaø do ñoù, vaãn coøn khaù laø môùi meû ñoái vôùi giôùi Vieät ngöõ hoïc trong nhöõng naêm gaàn ñaây. Tröôùc ñaây, cuõng ñaõ coù baøi vieát ñeà caäp ñeán vaán ñeà naøy. Tuy 2 nhieân, nhöõng vaán ñeà cuûa ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi laø nhöõng vaán ñeà ñoäng, luoân luoân bieán ñoåi theo söï taùc ñoäng cuûa xaõ hoäi. Nhöõng coâng trình nghieân cöùu veà noù cuõng phaûi coù söï boå sung, phaùt trieån khoâng ngöøng ñeå ñaùp öùng yeâu caàu cuûa thôøi ñaïi. Ñaây laø lí do thoâi thuùc chuùng toâi thöïc hieän ñeà taøi naøy treân cô sôû keá thöøa thaønh töïu cuûa nhöõng coâng trình ñi tröôùc. 2. Lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà, muïc ñích nghieân cöùu Tieáng Anh ñang ngaøy caøng trôû neân thoâng duïng treân toaøn theá giôùi vaø soá ngöôøi noùi tieáng Anh vôùi tö caùch khoâng phaûi tieáng meï ñeû cuõng ñang gia taêng raát nhanh nhaát laø trong thôøi ñaïi hoäi nhaäp quoác teá vaø buøng noå cuûa Internet ngaøy nay. Tieáng Anh cuõng ñöôïc coi laø thöù ngoân ngöõ chung cuûa nhieàu lónh vöïc, töø chính trò, khoa hoïc kyõ thuaät ñeán vaên hoùa, ngheä thuaät vaø kinh doanh. ÔÛ bình dieän ngoân ngöõ hoïc, tieáng Anh cuõng ñaõ vaø ñang laø moái quan taâm haøng ñaàu cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi khi nghieân cöùu veà nhöõng aûnh höôûng cuûa noù ñoái vôùi caùc ngoân ngöõ khaùc treân phaïm vi toaøn caàu. Treân theá giôùi, tröôùc tieân phaûi keå ñeán hai coâng trình tieâu bieåu cuûa taùc giaû David Crystal laø “Cambridge Encyclopedia of the English language”(Baùch khoa toaøn thö Cambridge cuûa tieáng Anh, 1995) vaø “English as a global language” (Tieáng Anh vôùi tö caùch laø ngoân ngöõ toaøn caàu, 1997). Trong hai coâng trình naøy, taùc giaû David Crystal ñaõ laàn ñaàu tieân ñöa ra nhöõng soá lieäu thoáng keâ ñaùng tin caäy veà soá ngöôøi treân theá giôùi söû duïng tieáng Anh vôùi tö caùch laø moät ngoaïi ngöõ hay ngoân ngöõ thöù hai. Ngoaøi ra, coøn coù moät soá taùc giaû khaùc, trong caùc nghieân cöùu cuûa mình veà tieáng Anh, cuõng toû ra raát quan taâm ñeán vai troø cuûa ngoân ngöõ naøy trong töông lai, chaúng haïn nhö Graddo D. vôùi “The future of English"?” (1997), Soukhanov. A vôùi “The King’s English Its Ain’t” (2003). ÔÛ Vieät Nam, nhöõng taùc ñoäng tröïc tieáp cuûa tieán trình ñoåi môùi, môû cöûa, hoäi nhaäp vaø giao löu quoác teá cuøng vôùi söï buøng noå cuûa coâng ngheä thoâng tin ñaõ taïo ñieàu kieän ñeå tieáng Anh thaâm nhaäp vaøo tieáng Vieät maïnh meõ, hình thaønh neân moät lôùp töø ngöõ vay möôïn coù phaïm vi söû duïng roäng raõi trong moïi lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi Vieät Nam. Baøn veà tieáng Anh, ôû Vieät Nam trong nhöõng naêm gaàn ñaây ñaõ xuaát hieän moät soá baøi vieát vaø coâng trình tieâu bieåu nhö : 1. [17, tr. 72-74]; 2. [19, tr.42-43]; 3. [21, tr. 37-39]; 4. [28]; 5. [54]. Trong caùc taùc phaåm naøy, caùc taùc giaû ñaõ quan taâm ñeán thöïc traïng giao thoa, vay möôïn vaø lai taïp giöõa tieáng Anh vaø tieáng Vieät treân cô sôû lyù thuyeát tieáp 3 xuùc ngoân ngöõ Anh – Vieät, töø ñoù ñöa ra döï baùo cho nhöõng thöïc traïng naøy. Nhöng, ñaây môùi chæ laø moät soá nghieân cöùu ban ñaàu chöù chöa coù tính heä thoáng, vaø quan troïng laø chöa coù moät giaûi phaùp thoûa ñaùng ñeå giöõ gìn söï trong saùng cuûa tieáng Vieät tröôùc söï thaâm nhaäp ngaøy caøng maïnh meõ cuûa tieáng Anh. Gaàn ñaây, ñaùng keå nhaát laø coù taùc phaåm “Töø ngoaïi lai trong tieáng Vieät” cuûa taùc giaû Nguyeãn Vaên Khang (2007). Vôùi nhöõng keát quaû ghi nhaän ñöôïc töø quaù trình ñieàu tra vieäc söû duïng töø ngöõ tieáng Anh trong moïi lónh vöïc ñôøi soáng haøng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät, taùc giaû naøy ñaõ giuùp cho chuùng ta coù nhöõng phaùt hieän môùi meû veà söï toàn taïi cuûa lôùp töø vay möôïn tieáng Anh trong tieáng Vieät. Tuy nhieân, do phaïm vi nghieân cöùu khaù roäng (nghieân cöùu caû töø möôïn Haùn vaø töø möôïn Phaùp) neân thöïc traïng thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät, tieâu bieåu laø treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, vaãn chöa ñöôïc khaûo saùt moät caùch toaøn dieän vaø trieät ñeå. Keá thöøa nhöõng keát quaû cuûa caùc coâng trình ñi tröôùc, chuùng toâi thöïc hieän luaän vaên naøy vôùi mong muoán: - Cung caáp nhöõng cöù lieäu ñaùng tin caäy cho vieäc ñeà ra nhöõng chính saùch ngoân ngöõ phuø hôïp, giaûi quyeát thoûa ñaùng thöïc traïng thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät treân moät soá phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng noùi rieâng, trong taát caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi ôû Vieät Nam noùi chung; - Goùp phaàn thieát thöïc vaøo vieäc giöõ gìn söï trong saùng, giaøu ñeïp cuûa tieáng Vieät. 3. YÙ nghóa cuûa ñeà taøi a. Veà phöông dieän lyù luaän Nghieân cöùu veà söï thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät treân moät soá phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng ôû Vieät Nam laø nghieân cöùu veà moät vaán ñeà cuï theå, coøn khaù môùi meû trong lyù thuyeát tieáp xuùc ngoân ngöõ noùi rieâng, trong lónh vöïc ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi noùi chung. Treân cô sôû ngöõ lieäu söu taàm ñöôïc, baèng vieäc phoái hôïp nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu khaùc nhau, luaän vaên goùp phaàn hoaøn chænh vaø boå sung nhöõng lyù thuyeát coù lieân quan ñeán ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi. b. Veà phöông dieän thöïc tieãn Vôùi nhöõng keát quaû ñaït ñöôïc töø quaù trình nghieân cöùu, luaän vaên mong muoán ñoùng goùp moät tieáng noùi thieát thöïc vaøo vieäc caûnh baùo veà tình traïng “oâ nhieãm” cuûa tieáng Anh ñoái vôùi tieáng Vieät töø ñoù giuùp cho ngöôøi Vieät, nhaát laø giôùi treû, coù ñònh höôùng ñuùng ñaén ñoái vôùi vieäc söû duïng tieáng Anh trong giao tieáp haøng ngaøy. Ñoàng thôøi, veà moät khía caïnh naøo ñoù, luaän vaên cuõng coù nhöõng ñoùng goùp tích cöïc cho coâng taùc giaûng daïy tieáng nöôùc ngoaøi, tieâu bieåu laø daïy tieáng Anh ôû Vieät Nam. 4 4. Phöông phaùp nghieân cöùu Luaän vaên baøn veà söï thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät treân moät soá phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng ôû Vieät Nam. Ñaây laø moät vaán ñeà thuoäc lónh vöïc ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi vì theá phöông phaùp chuû yeáu maø chuùng toâi söû duïng laø phöông phaùp nghieân cöùu ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi, trong ñoù taát caû nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán tieáng Vieät vaø tieáng Anh ñeàu ñöôïc chuùng toâi tieáp caän vaø xöû lí khoâng chæ töø laêng kính cuûa ngoân ngöõ maø caû cuûa xaõ hoäi, tieâu bieåu laø xaõ hoäi Vieät Nam trong giai ñoaïn hieän nay. Ngoaøi ra, trong quaù trình nghieân cöùu, chuùng toâi ñaõ phoái hôïp söû duïng caùc phöông phaùp khaùc nhö ñieàn daõ, thoáng keâ vaø phaân loaïi ngöõ lieäu, so saùnh, ñoái chieáu. Nhöõng phöông phaùp naøy cho pheùp chuùng toâi coù theå khaûo saùt moät caùch cuï theå ñoái vôùi töøng loaïi ngöõ lieäu söu taàm ñöôïc töø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng nhö baùo in, truyeàn hình vaø Internet, treân cô sôû ñoái chieáu chuùng vôùi thöïc teá söû duïng ngoaïi ngöõ trong ñôøi soáng haøng ngaøy hieän nay. Cuoái cuøng, ñeå coù theå ruùt ra ñöôïc nhöõng nhaän xeùt coù tính nhaát quaùn vaø toaøn dieän veà thöïc traïng thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät trong caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi noùi chung, treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng noùi rieâng, chuùng toâi ñaõ vaän duïng phöông phaùp nghieân cöùu phaân tích ngöõ nghóa – ngöõ duïng. 5. Boá cuïc cuûa luaän vaên Ngoaøi Muïc luïc (2 trang), Quy öôùc trình baøy (1 trang), Taøi lieäu tham khaûo (6 trang), Nguoàn ngöõ lieäu (4 trang), Phuï luïc (28 trang), phaàn chính vaên cuûa luaän vaên goàm caùc boä phaän sau: - Daãn nhaäp: Trình baøy lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu, lòch söû nghieân cöùu vaán ñeà, yù nghóa nghieân cöùu vaø phöông phaùp nghieân cöùu. - Noäi dung chính: Ñöôïc trình baøy tuaàn töï theo höôùng töø roäng ñeán heïp, ñi töø lyù thuyeát ñeán thöïc teá (duøng ngöõ lieäu söu taàm ñöôïc töø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng coù ñoái chieáu vôùi thöïc teá giao tieáp haøng ngaøy ñeå tìm hieåu thöïc traïng thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät ôû Vieät Nam hieän nay). Phaàn naøy ñöôïc chia thaønh hai chöông: ƒ Chöông 1: Trình baøy nhöõng vaán ñeà cô baûn mang tính lyù thuyeát cuûa ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi nhö lyù thuyeát tieáp xuùc ngoân ngöõ vôùi caùc heä quaû laø hieän töôïng giao thoa, vay möôïn vaø lai taïp ngoân ngöõ; lyù thuyeát veà truyeàn thoâng vôùi nhöõng khaùi nieäm cô baûn veà truyeàn thoâng, truyeàn thoâng ñaïi chuùng vaø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng; vai troø cuûa tieáng Anh ñoái vôùi theá giôùi, khu vöïc Ñoâng Nam AÙ vaø Vieät Nam; nhöõng nguyeân nhaân daãn ñeán söï thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät cuõng nhö nhöõng bình dieän thaâm nhaäp. 5 ƒ Chöông 2: Ñi vaøo khaûo saùt thöïc traïng thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät treân 3 phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng tieâu bieåu laø baùo in, truyeàn hình vaø Internet. Ñoàng thôøi ñöa ra nhöõng nhaän xeùt, ñaùnh giaù vaø ñeà xuaát nhöõng giaûi phaùp coù theå coù tröôùc thöïc traïng naøy. - Keát luaän: Neâu moät caùch toùm taét nhöõng keát quaû böôùc ñaàu ghi nhaän ñöôïc thöïc traïng thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng tieâu bieåu cuûa Vieät Nam. 6 Chöông 1 NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG 1.1. Lyù thuyeát tieáp xuùc ngoân ngöõ 1.1.1. Khaùi nieäm tieáp xuùc ngoân ngöõ Ngöôøi laøm cho töø tieáp xuùc (contact) trôû thaønh thuaät ngöõ aùp duïng roäng raõi, gaây taùc duïng kích thích moät khuynh höôùng ngaøy caøng coù yù nghóa quan troïng cuøa ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi, laø Andreù Martinet. Trong baøi “Söï lan truyeàn ngoân ngöõ vaø ngoân ngöõ hoïc caáu truùc” (Diffusion of Language and Structural Linguistics) ñöôïc trình baøy nhö moät tham luaän taïi cuoäc hoïp cuûa Hoäi nghò Hieäp hoäi Ngoân ngöõ hoïc (1950) maø sau naøy ñöôïc coâng boá trong Romance Philosophy (1952), oâng ñeà caäp ñeán tình huoáng “coù lieân quan ñeán moät ngoân ngöõ lan truyeàn cuõng nhö caùc ngoân ngöõ tieáp xuùc vôùi no ù”. Sau naøy, thuaät ngöõ tieáp xuùc ngoân ngöõ ñöôïc phoå bieán roäng raõi nhôø söï ra ñôøi cuûa taùc phaåm “Languages in Contact – Findings and Problems” cuûa U. Weinrich (1953) trong ñoù Martinet laø ngöôøi vieát Lôøi giôùi thieäu vôùi lôøi nhaán maïnh: “…We shall now have to stress the fact that a linguistic community is never homogenous and harly ever self- contained” (Moät coäng ñoàng ngoân ngöõ khoâng heà coù tính ñoàng chaát vaø vò taát coù moät thôøi kyø naøo ñoù noù ñaõ töøng laø moät coäng ñoàng kheùp kín). Khi ñònh nghóa veà tieáp xuùc ngoân ngöõ, O.S. Akhmanova cho raèng ñoù laø “söï tieáp hôïp nhau giöõa caùc ngoân ngöõ do nhöõng ñieàu kieän caän keà nhau veà maët ñòa lyù, söï töông caän veà maët lòch söû, xaõ hoäi daãn ñeán nhu caàu cuûa caùc coäng ñoàng ngöôøi voán coù nhöõng thöù tieáng khaùc nhau phaûi giao tieáp vôùi nhau” (1966). Coøn theo “Töø ñieån baùch khoa veà ngoân ngöõ hoïc” (V.N.Jarceva chuû bieân, 1990) thì tieáp xuùc ngoân ngöõ laø “söï taùc ñoäng giöõa hai hoaëc nhieàu ngoân ngöõ, taïo neân aûnh höôûng ñoái vôùi caáu truùc vaø voán töø cuûa moät hay nhieàu ngoân ngöõ. Nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi cuûa söï tieáp xuùc ngoân ngöõ ñöôïc quy ñònh bôûi yeâu caàu caàn thieát phaûi giao tieáp laãn nhau giöõa nhöõng thaønh vieân thuoäc caùc nhoùm daân toäc vaø ngoân ngöõ do nhöõng nhu caàu veà kinh teá, chính trò, vaên hoùa.v.v. thuùc ñaåy”. Söï tieáp xuùc ngoân ngöõ naøy coù theå laø tröïc tieáp, töùc do tình hình coäng cö cuûa nhöõng taäp theå ngöôøi noùi caùc thöù tieáng khaùc nhau treân cuøng khu vöïc ñòa lyù (nhö caùc vuøng nhieàu daân toäc ôû nöôùc ta), cuõng coù theå laø giaùn tieáp, töùc thoâng qua con ñöôøng vaên töï; noù coù theå dieãn ra giöõa caùc ngoân ngöõ coù quan heä doøng hoï, cuõng nhö giöõa caùc ngoân ngöõ khaùc doøng hoï. Ví duï: Nhìn vaøo tieáng Vieät coù theå thaáy coù ba ñôït tieáp xuùc lôùn giöõa tieáng Vieät vôùi caùc ngoân ngöõ khaùc ñöa ñeán söï xuaát hieän cuûa caùc ñôn vò töø vöïng ngoaïi lai trong tieáng Vieät: 7 (1) Qua haøng nghìn naêm Baéc thuoäc, vôùi söï tieáp xuùc giöõa hai neàn vaên hoùa Haùn vaø Vieät, vaên hoùa Trung Hoa (trong ñoù coù ngoân ngöõ) ñaõ du nhaäp vaøo Vieät Nam, töø ñoù laøm xuaát hieän oà aït caùc töø möôïn Haùn mang daáu aán cuûa vaên hoùa vaên minh Trung Hoa. Chöõ Haùn xuaát hieän ñöôïc duøng nhö moät vaên töï ñaõ ñöa tieáng Vieät trôû thaønh ngoân ngöõ thaønh vaên vaø coù aûnh höôûng toaøn dieän ñoái vôùi tieáng Vieät ngöõ aâm, ngöõ phaùp ñeán töø vöïng. Ñaëc bieät, vôùi caùch ñoïc Haùn Vieät, caùc töø möôïn Haùn ñaõ coù vai troø quan troïng ñoái vôùi söï taïo laäp caùc töø môùi. (2) Ñôït tieáp xuùc ngoân ngöõ thöù hai laø söï tieáp xuùc giöõa tieáng Phaùp vaø tieáng Vieät trong boái caûnh chính trò 80 naêm ñoâ hoä cuûa thöïc daân Phaùp. Ñôït tieáp xuùc naøy ñeå laïi trong tieáng Vieät moät soá löôïng lôùn caùc töø ngöõ vay möôïn Phaùp mang taûi nhöõng khaùi nieäm môùi veà khoa hoïc – kó thuaät vaø vaên hoùa vaên minh phöông Taây. (3) Trong boái caûnh hoäi nhaäp vaø toaøn caàu hoùa, ñôït tieáp xuùc ngoân ngöõ quan troïng tieáp theo chính laø söï tieáp xuùc giöõa tieáng Vieät vaø tieáng Anh. Cuoäc tieáp xuùc naøy khoâng chæ ñeå laïi trong tieáng Vieät raát nhieàu thuaät ngöõ khoa hoïc baèng tieáng Anh mang tính quoác teá maø coøn ñang laøm lung lay khaùi nieäm goïi laø “ñoàng hoùa” mang tính truyeàn thoáng khi nghieân cöùu veà töø ngöõ vay möôïn. Nhö vaäy, tieáp xuùc ngoân ngöõ laø hieän töôïng ngoân ngöõ phoå bieán trong ñôøi soáng xaõ hoäi giao tieáp cuûa con ngöôøi vaø do ñoù noù laø hieän töôïng phoå bieán ñoái vôùi moïi ngoân ngöõ treân theá giôùi. Noù xuaát hieän khi con ngöôøi (bao goàm caû caù nhaân hay coäng ñoàng) söû duïng hai hay nhieàu ngoân ngöõ. Hay noùi caùch khaùc, ôû ñaâu coù söï hieän dieän cuûa hieän töôïng song ngöõ hoaëc ña ngöõ döôùi taùc ñoäng cuûa caùc nhaân toá xaõ hoäi thì ôû ñoù tieáp xuùc ngoân ngöõ xaûy ra, gioáng nhö lôøi nhaän xeùt cuûa Einar Haughen trong taùc phaåm “Caùi môùi trong ngoân ngöõ hoïc” (1973): “ Moãi moät nhaø ngoân ngöõ hoïc sôùm muoän gì roài cuõng ñeàu phaûi ñuïng chaïm ñeán caùc vaán ñeà coù lieân quan ñeán söï tieáp xuùc ngoân ngöõ” 1.1.2. Ñaëc ñieåm tieáp xuùc ngoân ngöõ Theo taùc giaû Nguyeãn Vaên Khang [35, tr. 29-35], tieáp xuùc ngoân ngöõ coù nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn sau: (1) Tieáp xuùc ngoân ngöõ baét ñaàu töø hoïc taäp. Con ngöôøi muoán bieát töø hai ngoân ngöõ trôû leân thì phaûi hoïc. Bôûi ngoân ngöõ toàn taïi trong boä naõo cuûa con ngöôøi, do ñoù khi hai hay nhieàu ngoân ngöõ cuøng toàn taïi trong boä naõo cuûa moät ngöôøi thì seõ taïo neân söï tieáp xuùc. Vì theá môùi noùi tieáp xuùc ngoân ngöõ veà baûn chaát laø “hoïc ngoân ngöõ” theo caùch noùi cuûa ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng. Tuy nhieân, cuõng coù theå thaáy, coù ngöôøi khoâng hoïc theâm ngoân ngöõ khaùc, nhöng hoï laïi coù theå söû duïng caùc yeáu toá cuûa ngoân ngöõ ñoù. Tröôøng hôïp naøy ñöôïc xem nhö laø keát quaû cuûa quaù trình khueách taùn ngoân ngöõ. Tieáp xuùc ngoân ngöõ tröôùc heát xaûy ra ôû moät boä phaän thaønh vieân xaõ hoäi, keát quaû tieáp xuùc seõ ñöôïc caùc 8 thaønh vieân xaõ hoäi môû roäng ra toaøn xaõ hoäi. Tieáp xuùc döïa vaøo vieäc hoïc taäp ngoân ngöõ cuûa moät boä phaän thaønh vieân xaõ hoäi maø khoâng ñoøi hoûi taát caû moïi ngöôøi tham gia hoïc moät ngoân ngöõ khaùc môùi coi laø tieáp xuùc ngoân ngöõ. Nhö vaäy laø caàn phaûi taùch söï naûy sinh tieáp xuùc vôùi vieäc söû duïng keát quaû tieáp xuùc. (2) Khi noùi ñeán tieáp xuùc ngoân ngöõ cuõng laø nhaéc ñeán hai haøm yù: • Söï tieáp xuùc ôû maët caáu truùc, hay coøn goïi laø söï tieáp xuùc trong noäi boä ngoân ngöõ. Ñaây chính laø moái quan heä töông taùc, söï taùc ñoäng laãn nhau vaø aûnh höôûng laãn nhau giöõa hai hoaëc hôn hai ngoân ngöõ trong boä oùc cuûa moät ngöôøi. Söï tieáp xuùc naøy laøm naûy sinh aûnh höôûng veà maët caáu truùc. Heä quaû cuûa söï tieáp xuùc naøy laø söï vay möôïn hay thaåm thaáu caùc thaønh phaàn cuõng nhö caùc phöông thöùc, thaäm chí laøm thay ñoåi caùc quy taéc, thay ñoåi heä thoáng vaø caáu truùc, ñeán möùc coù theå gaây neân söï pha troän giöõa hai ngoân ngöõ laøm naûy sinh ra moät ngoân ngöõ môùi. • Söï tieáp xuùc beân ngoaøi cuûa ngoân ngöõ, hay coøn goïi laø söï tieáp xuùc ôû maët öùng duïng. Ñoù laø vieäc moät ngöôøi söû duïng hai hoaëc hôn hai ngoân ngöõ, laøm neân hieän töôïng ña ngöõ trong söû duïng (thay theá nhau hoaëc cuøng söû duïng). (3) Khi noùi ñeán tieáp xuùc ngoân ngöõ cuõng laø noùi ñeán tính ñònh höôùng cuûa noù, hay noùi caùch khaùc laø “höôùng taùc ñoäng”, “höôùng aûnh höôûng” giöõa caùc ngoân ngöõ : coù theå ñoù laø söï aûnh höôûng cuûa ngoân ngöõ ñang söû duïng tôùi ngoân ngöõ tieáp thu hoaëc ngöôïc laïi, coù khi laïi laø söï taùc ñoâïng töông hoå. Tính phöông höôùng naøy ñöôïc quyeát ñònh ôû haøng loaït caùc nhaân toá nhö tính muïc ñích cuûa vieäc hoïc taäp, taàn soá öùng duïng, möùc ñoä thuaàn thuïc, boái caûnh vaên hoùa… Ví duï, trong moät vuøng ña ngöõ, caùc ngoân ngöõ tuy laø bình ñaúng vôùi nhau nhöng coù moät ngoân ngöõ noåi leân coù quyeàn löïc nhö moät “ngoân ngöõ vuøng” thì höôùng taùc ñoäng trong tieáp xuùc seõ thieân veà ñôn höôùng: ngoân ngöõ vuøng kia seõ aûnh höôûng tôùi caùc ngoân ngöõ vuøng khaùc maïnh hôn laø söï aûnh höôûng ngöôïc laïi hoaëc laø söï aûnh höôûng giöõa caùc ngoân ngöõ coøn laïi. (4) Trong quaù trình tieáp xuùc ngoân ngöõ, do coù söï taùc ñoäng, moái quan heä vaø aûnh höôûng laãn nhau giöõa caùc ngoân ngöõ coù theå naûy sinh moät traïng thaùi bieán theå, ñoù laø hình thöùc interlanguage (ngoân ngöõ trung gian). Thoâng thöôøng, ñaây laø hình thöùc bieán theå do aûnh höôûng töø ngoân ngöõ cô sôû ñeán ngoân ngöõ ñích laø do vaäy, neàn taûng cuûa interlanguage laø heä thoáng ngoân ngöõ cuûa ngoân ngöõ ñích. Noùi caùch khaùc, ñoù laø hình thöùc bieán theå cuûa ngoân ngöõ ñích vaø chòu aûnh höôûng cuûa ngoân ngöõ cô sôû. Cuõng coù khi hình thöùc bieán theå laø ngoân ngöõ cô sôû vaø chòu aûnh höôûng cuûa ngoân ngöõ ñích. Tuy nhieân, neáu nhìn nhaän töø goùc ñoä hình thaønh bieán theå thì giöõa chuùng coù nhöõng khaùc bieät. Bieán theå interlanguage ñöôïc hình thaønh töø söï aûnh höôûng cuûa ngoân ngöõ cô sôû tôùi ngoân ngöõ ñích. Ñaây laø quaù trình ñoäng cuûa vieäc hoïc taäp, tieáp thu ngoân ngöõ vaø thöôøng khoâng oån ñònh do phuï thuoäc vaøo quaù trình hoïc taäp vaø söû duïng ngoân ngöõ ñích. Hình thöùc aûnh höôûng vaø thaåm thaáu 9 coù theå bò trieät tieâu khi maø ngöôøi hoïc ñaït ñeán trình ñoä tieáp caän hoaøn toaøn vôùi ngoân ngöõ ñích. Veà maët keát quaû, raát coù theå interlanguage ñöôïc “oån ñònh hoùa” taïo ra bieán theå hoaëc hình thöùc bieán theå cho ngoân ngöõ ñích. Ví duï, tieáng Haùn (Hoa ngöõ) cuûa ngöôøi Hoa ôû haûi ngoaïi. (5) Nhö treân ñaõ neâu, coäi nguoàn cuûa tieáp xuùc ngoân ngöõ baét ñaàu töø vieäc hoïc theâm ngoân ngöõ khaùc. Nhìn töø goùc ñoä tieáp xuùc, neáu coù söï aûnh höôûng töø ngoân ngöõ cô sôû sang ngoân ngöõ ñích thì caùi goïi laø interlanguage seõ ñöôïc khueách taùn vaø söï khueách taùn naøy ñöôïc quyeát ñònh ôû caáu truùc ngoân ngöõ, taâm lí ngoân ngöõ vaø thaùi ñoä ngoân ngöõ. Ví duï, trong quaù trình hoïc taäp vaø söû duïng ngoân ngöõ, ngöôøi ta thöôøng söû duïng ñan xen caùc yeáu toá cuûa hai ngoân ngöõ ñeå giao tieáp. Neáu caùch giao tieáp naøy laïi ñöôïc môû roäng ra caû coäng ñoàng noùi naêng thì seõ xaûy ra tình traïng xuaát hieän caùc yeáu toá cuûa ngoân ngöõ naøy (thöôøng laø ngoân ngöõ cô sôû) ñöôïc “coá ñònh” trong ngoân ngöõ kia (thöôøng laø ngoân ngöõ ñích). Nhö vaäy, tieáp xuùc ngoân ngöõ ñaõ laøm naûy sinh hieän töôïng vay möôïn. Tuy nhieân, ñieàu naøy thöôøng chæ coù theå xaûy ra trong boái caûnh ña ngöõ xaõ hoäi phoå bieán, töùc laø chæ coù theå xaûy ra khi coù söï aûnh höôûng vaø thaåm thaáu ngoân ngöõ ôû xaõ hoäi ña ngöõ vôùi caùc thaønh vieân ña ngöõ töông ñoái thuaàn thuïc. Neáu khoâng, phaûi tröôùc heát töø moät löôïng ngöôøi töông ñoái thuaàn thuïc nhaát ñònh, sau ñoù lan toûa ra ña ngöõ toaøn xaõ hoäi. Cho neân chuùng toâi muoán nhaán maïnh raèng, ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi nhìn nhaän tieáp xuùc ngoân ngöõ laø söï tieáp xuùc xaõ hoäi mang tính chænh theå chöù khoâng phaûi laø söï tieáp xuùc thieåu soá, caøng khoâng theå laø tieáp xuùc mang tính caù theå / caù nhaân. Ñieàu naøy cuõng laø ñeå nhaán maïnh raèng, keát quaû cuûa söï tieáp xuùc ngoân ngöõ chæ ñöôïc thöïc hieän nhôø môû roäng / khueách taùn. Chuyeån töø caùch nhìn “söï nghieân cöùu laàn löôït hai hoaëc hôn hai ngoân ngöõ qua cuøng moät soá ngöôøi” sang caùch nhìn “söï nghieân cöùu söû duïng ngoân ngöõ cuûa caû coäng ñoàng noùi naêng”, ngoân ngöõ hoïc xaõ hoäi coi tieáp xuùc ngoân ngöõ laø moät hieän töôïng xaõ hoäi, töùc laø mang tính xaõ hoäi. Vì theá, khi noùi ñeán tieáp xuùc ngoân ngöõ khoâng theå khoâng nhaéc ñeán caùc nhaân toá xaõ hoäi – ngoân ngöõ. Noùi ñeán nhaân toá xaõ hoäi töùc laø noùi ñeán tính coäng ñoàng xaõ hoäi. Chaúng haïn, khi hai daân toäc noùi hai ngoân ngöõ khaùc nhau maø tieáp xuùc vôùi nhau thì xu höôùng chung laø: • Ngoân ngöõ cuûa daân toäc coù söùc maïnh veà kinh teá, chính trò cao hôn seõ aûnh höôûng ñeán ngoân ngöõ cuûa daân toäc coù söùc maïnh veà kinh teá, chính trò thaáp hôn. • Ngoân ngöõ cuûa daân toäc coù trình ñoä vaên hoùa cao hôn seõ aûnh höôûng ñeán ngoân ngöõ cuûa daân toäc coù trình ñoä vaên hoùa thaáp hôn (thöôøng thoâng qua caùc keânh giaùo duïc, vaên hoùa, ngheä thuaät, vaên hoïc,…). 10 • Ngoân ngöõ cuûa daân toäc coù soá löôïng ngöôøi noùi ñoâng hôn seõ aûnh höôûng tôùi ngoân ngöõ cuûa daân toäc coù soá löôïng ngöôøi noùi ít hôn. • Quan heä daân toäc cuõng coù taùc duïng khoáng cheá, ñieàu tieát ñoái vôùi quaù trình tieáp xuùc giöõa caùc ngoân ngöõ. Möùc ñoä quan heä vaø tính maät thieát cuûa caùc moái quan heä naøy seõ coù taùc duïng laøm taêng hay giaûm toác ñoä tieáp xuùc vaø aûnh höôûng laãn nhau giöõa caùc ngoân ngöõ. Ví duï, moái gaén keát ôû trong moät quoác gia thoáng nhaát ña daân toäc, ña ngoân ngöõ seõ laøm cho ngoân ngöõ maø vôùi tö caùch laø ngoân ngöõ quoác gia coù aûnh höôûng maïnh ñeán caùc ngoân ngöõ coøn laïi. • Quan heä veà toân giaùo giöõa caùc daân toäc cuõng seõ keùo theo söï tieáp xuùc vaø aûnh höôûng giöõa caùc ngoân ngöõ. Ví duï, trong caùc ngoân ngöõ daân toäc theo ñaïo Hoài coù raát nhieàu töø ngöõ cuûa tieáng A Raäp. Noùi ñeán nhaân toá xaõ hoäi cuõng laø noùi ñeán nhaân toá chính trò – xaõ hoäi ñeå taïo neân hai xu höôùng chính trong tieáp xuùc ngoân ngöõ: tieáp xuùc töï giaùc vaø tieáp xuùc cöôõng böùc. Noùi ñeán nhaân toá ngoân ngöõ töùc laø noùi ñeán baûn thaân ngoân ngöõ, bao goàm söùc thaåm thaáu ngoân ngöõ, möùc ñoä quan heä thaân thuoäc giöõa caùc ngoân ngöõ, giöõa caùc ngoân ngöõ coù chöõ vieát vaø ngoân ngöõ khoâng coù chöõ vieát,… Chaúng haïn, khi caùc ngoân ngöõ tieáp xuùc vôùi nhau thì : • Ngoân ngöõ coù söùc thaåm thaáu maïnh thöôøng deã daøng tieáp thu aûnh höôûng cuûa ngoân ngöõ khaùc. • Nhöõng ngoân ngöõ coù quan heä thaân thuoäc hoaëc cuøng, gaàn nhau veà loaïi hình thì deã chòu aûnh höôûng cuûa nhau vaø vay möôïn laãn nhau. • Ngoân ngöõ khoâng coù chöõ vieát raát deã chòu aûnh höôûng vaø tieáp thu caùc yeáu toá cuûa ngoân ngöõ coù chöõ vieát. Tuy nhieân cuõng caàn noùi theâm raèng, söï taùc ñoäng cuûa nhaân toá xaõ hoäi – ngoân ngöõ thöôøng khoâng chæ laø moät maø laø söï toång hôïp cuûa nhieàu nhaân toá döôùi hình thöùc “nhaân toá noï keùo theo nhaân toá kia”. Moät soá nhöõng nhaân toá neâu treân chæ mang tính xu höôùng, mang tính phoå bieán, chöù chöa phaûi laø taát caû hay hoaøn toaøn nhö vaäy. Chaúng haïn, ñoái vôùi nhaân toá xaõ hoäi veà nhaân khaåu – daân soá nhieàu khi laïi xaûy ra theo quaù trình ngöôïc laïi: daân toäc coù daân soá ít hôn laïi taùc ñoäng ñeán ngoân ngöõ cuûa daân toäc coù daân soá ñoâng hôn. Hay, ñoái vôùi nhaân toá thaân thuoäc, cuøng loaïi hình giöõa caùc ngoân ngöõ thì nhieàu khi giöõa caùc ngoân ngöõ khoâng coù quan heä thaân thuoäc, khoâng cuøng loaïi hình laïi coù aûnh höôûng maïnh meõ ñeán nhau nhö aûnh höôûng cuûa tieáng Haùn (thuoäc loaïi hình ngoân ngöõ ñôn laäp) ñoái vôùi tieáng Nhaät, tieáng Trieàu Tieân (thuoäc loaïi hình ngoân ngöõ chaép dính) laø moät ñieån hình cho quan heä naøy. Veà con ñöôøng tieáp xuùc (bao goàm caû tröïc tieáp vaø giaùn tieáp) daãn tôùi aûnh höôûng ngoân ngöõ, coù theå chia laøm ba loaïi: 11 Thöù nhaát, aûnh höôûng cuûa khaåu ngöõ thoâng qua tieáp xuùc thöôøng xuyeân giöõa thaønh vieân cuûa caùc daân toäc noùi caùc ngoân ngöõ khaùc nhau. Coù hai ñieàu kieän cho pheùp xaûy ra : (a) Hai daân toäc coù quan heä maät thieát vôùi nhau trong ñôøi soáng haèng ngaøy, thoâng qua söï tieáp xuùc tröïc tieáp laøm naûy sinh aûnh höôûng giöõa caùc ngoân ngöõ. (b) Ngoân ngöõ chòu aûnh höôûng maïnh hôn, thöôøng laø ngoân ngöõ khoâng coù chöõ vieát. Thöù hai, aûnh höôûng cuûa saùch vôû. Ñoù laø aûnh höôûng töø trong saùch vôû, sau ñoù môùi aûnh höôûng ra ngoaøi ñôøi soáng. Moät trong nhöõng con ñöôøng aûnh höôûng cuûa saùch vôû laø thoâng qua dòch thuaät. Taát nhieân ñieàu kieän tieân quyeát ñeå coù söï aûnh höôûng naøy laø caùc ngoân ngöõ ñoù phaûi coù chöõ vieát. Thöù ba, aûnh höôûng cuûa caû khaåu ngöõ vaø saùch vôû. Söï aûnh höôûng naøy chæ xaûy ra ôû caùc ngoân ngöõ coù ñuû caùc ñieàu kieän cuûa aûnh höôûng khaåu ngöõ (tieáp xuùc haèng ngaøy) vaø aûnh höôûng cuûa saùch vôû (cuøng coù chöõ vieát). Nhìn chung, trong xaõ hoäi ña ngöõ, caùc ngoân ngöõ tieáp xuùc nhau vaø aûnh höôûng laãn nhau. Heä quaû cuûa söï tieáp xuùc vaø aûnh höôûng naøy ñöôïc bieåu hieän chuû yeáu ôû giao thoa, vay möôïn vaø pha troän (lai taïp). 1.1.3. Hieän töôïng giao thoa ngoân ngöõ Giao thoa (interference) voán laø thuaät ngöõ vaät lí hoïc “chæ hieän töôïng hai hay nhieàu soùng laøm taêng cöôøng hay laøm suy yeáu laãn nhau khi gaëp nhau taïi cuøng moät ñieåm” ñöôïc duøng trong ngoân ngöõ hoïc. Trong ngoân ngöõ hoïc, giao thoa laø hieän töôïng cheäch chuaån cuûa tieáng meï ñeû döôùi taùc ñoäng cuûa ngoân ngöõ thöù hai hoaëc hieän töôïng cheäch chuaån cuûa ngoân ngöõ thöù hai döôùi taùc ñoäng cuûa tieáng meï ñeû ôû nhöõng ngöôøi song ngöõ hoaëc ña ngöõ, noùi nhö Iiese Lehiste “laø hieän töôïng cheäch khoûi chuaån cuûa moät ngoân ngöõ naøo ñoù trong lôøi noùi cuûa nhöõng ngöôøi song ngöõ bieát töø hai ngoân ngöõ trôû leân”. Theo quan ñieåm naøy, giao thoa duøng ñeå chæ hieän töôïng taùc ñoäng qua laïi giöõa caáu truùc vaø caùc yeáu toá cuûa caáu truùc cuûa hai hoaëc hôn hai ngoân ngöõ trong moâi tröôøng song ngöõ hoaëc ña ngöõ. Hay noùi caùch khaùc, giao thoa chæ xaûy ra trong caùc ngoân ngöõ coù quan heä tieáp xuùc tröïc tieáp vôùi nhau töùc laø, khi caùc ngoân ngöõ tieáp xuùc giaùn tieáp - khoâng coù moâi tröôøng ña ngöõ thì seõ khoâng coù hieän töôïng giao thoa. Giao thoa ñöôïc nhìn nhaän chuû yeáu töø hai bình dieän sau: Thöù nhaát, khi toàn taïi traïng thaùi song ngöõ hoaëc ña ngöõ (caù nhaân hay coäng ñoàng) thì seõ xaûy ra hieän töôïng giao thoa ôû caùc caáp ñoä cuûa caáu truùc ngoân ngöõ vaø aûnh höôûng laãn nhau giöõa caùc yeáu toá trong caáu truùc cuûa caùc ngoân ngöõ. Ñieàu ñoù coù nghóa laø, khi nghieân cöùu hieän töôïng song ngöõ hoaëc ña ngöõ thì khoâng theå khoâng nghieân cöùu moái töông quan giöõa caùc caáu truùc vaø caùc yeáu toá trong caáu 12 truùc cuûa hai (hoaëc hôn hai) ngoân ngöõ, söï aûnh höôûng laãn nhau giöõa chuùng, söï xaâm nhaäp laãn nhau giöõa caùc caáp ñoä cuûa hai ngoân ngöõ (aâm vò hoïc, hình thaùi hoïc, töø vöïng, ngöõ nghóa – phong caùch hoïc…) cuï theå laø: (1) Ôû bình dieän ngöõ aâm, trong tieáng Anh coù hai aâm /θ/ vaø /δ/ ñöôïc coi laø khoù phaùt aâm chuaån xaùc. Vì vaäy, khi phaùt aâm caùc aâm naøy, moät soá ngöôøi noùi caùc ngoân ngöõ khaùc ñaõ laáy caùch phaùt aâm gaàn vôùi ngoân ngöõ cuûa mình ñeå thay theá, chaúng haïn: ngöôøi Phaùp (noùi tieáng Phaùp) duøng aâm /S/, /z/ ñeå thay theá; ngöôøi Nga (noùi tieáng Nga) thì duøng aâm /t/ vaø /z/ ñeå thay theá; ngöôøi Vieät (noùi tieáng Vieät) laïi duøng aâm /ť/ vaø /z/ hoaëc /d/ ñeå thay theá. Töông töï nhö vaäy, trong tieáng Phaùp coù nhöõng phuï aâm cuoái maø tieáng Vieät khoâng coù nhö –b, -f, -l, -d, -ch, -s. Ngöôøi Vieät (noùi tieáng Vieät) ñaõ duøng caùc aâm sau ñeå thay theá: • -b (-be) chuyeån thaønh –p Ví duï: (1) cubeÆkuyùp (2) tubeÆtuyùp • -f(-ff) chuyeån thaønh –p Ví duï: (1) apeùritifÆa-peâ-ri-típ/aép-peâ-ri-típ (2) canifÆnhíp/díp/ca-níp (3) chefÆseáp/xeáp (4) rafleÆraùp (5) coffrageÆcoáp-pha • -l(-ll, -le) chuyeån thaøn –n Ví duï: (1) albumineÆan-bu-min/an-buy-min (2) alphaÆan-pha (3) balÆban (4) caleÆcan (5) colleÆcoàn (6) dalleÆñan (7) dentelleÆñaêng-ten/ren/den (8) hoâtelÆhoâ-ten/oâ-ten 13 (9) salleÆxan (10) toâleÆtoân • -d(-de) chuyeån thaønh –t Ví duï: (1) aideÆeùt (2) aø la modeÆmoát/aø-la-moát/a-le-moát (3) anodeÆa-noát (4) codeÆcoát (5) commodeÆcom-moát (6) coudeÆcuùt (7) guideÆghít (8) oxydeÆoâ-xít/oác-xít (9) seùreùnadeÆseâ-reâ-naùt/xeâ-reâ-naùt (10) soudeÆxuùt • -ch(-che) chuyeån thaønh –t Ví duï: (1) baâcheÆbaït (2) sacocheÆxaéc-coát/xaø-coät • -s(-se,-ss) chuyeån thaønh –t, -ch Ví duï: (1) atlasÆ aùt-laùt/a-laùt (2) casquetteÆ caùt-keùt/caét-keùt/(muõ)keát/(muõ) caùt (3) contrebasseÆ coâng-trô-baùt/coâng-tô-baùt/coâng-baït (4) potasseÆ boà-taït (5) saucisseÆ xuùc-xích/xuùt-xít (2) ÔÛ bình dieän ngöõ phaùp, tieáng Anh voán ñöôïc coi laø ngoân ngöõ toång hôïp tính, khi moät soá cö daân Baéc AÂu nhaäp vaøo nöôùc Anh hình thaønh neân hieän töôïng song ngöõ. Tieáng Anh khoâng nhöõng möôïn nhieàu töø cuûa ngoân ngöõ cö daân Baéc AÂu naøy maø coøn du nhaäp caùc hình thöùc caùch cuûa ñaïi töø tieáng Anh nhö they, their, them vaøo ngoân ngöõ cuûa ngöôøi Baéc AÂu ñoù. 14 (3) ÔÛ bình dieän töø vöïng, söï giao thoa theå hieän roõ nhaát laø söï möôïn töø ñeå taïo thaønh töø möôïn (“töø möôïn” ôû ñaây ñöôïc hieåu theo nghóa roäng, bao goàm caû yeáu toá caáu taïo töø). Chaúng haïn, vaøo theá kæ XII, ngöôøi Nooùc – maêng xaâm löôïc vaø chinh phuïc nöôùc Anh. Theo ñoù, tieáng Anh coå, do chòu aûnh höôûng cuûa tieáng Phaùp ñaõ thay ñoåi vaø chuyeån daàn thaønh tieáng Anh trung coå. Vì kieán truùc thöôïng taàng ñaõ thuoäc veà ngöôøi Nooùc – maêng neân haøng ngaøn töø ngöõ thuoäc ñuû caùc lónh vöïc chính trò, toân giaùo, ngheä thuaät, vaên hoïc, y hoïc ñaõ nhaäp vaøo tieáng Anh vaø daàn daàn bò ñoàng hoùa veà caû aâm ñoïc, laøm cho ngöôøi ñôøi sau söû duïng ñaõ khoâng theå nhaän ra boä maët cuûa chuùng. Ví duï: government, state, country, people, nation, liberature… Khoâng nhöõng theá, tieáng Anh coøn möôïn moät soá yeáu toá caáu taïo töø cuûa tieáng Phaùp. Ví duï: möôïn haäu toá –ess vôùi neùt nghóa “gioáng caùi, thuoäc veà gioáng caùi” ñeå taïo caùc töø nhö sau: (1) actor – actress (nöõ dieãn vieân) (2) author – authoress (nöõ taùc giaû) (3) heir – heiress (nöõ thöøa keá) (4) host – hostess (nöõ chuû nhaân) (5) lion – lioness (sö töû caùi) (6) panther – pantheress (baùo caùi ) (7) poet – poetess (nöõ thi nhaân) (8) prince – princess (coâng chuùa) Thöù hai, nghieân cöùu hieän töôïng song ngöõ hoaëc ña ngöõ khoâng nhaèm laøm saùng toû hieän töôïng giao thoa treân caùc caáp ñoä khaùc nhau cuûa caáu truùc ngoân ngöõ maø nhaèm laøm saùng toû toaøn boä nhöõng hieåu bieát veà töøng ngoân ngöõ cuï theå (hoaëc lôùn hôn laø nhoùm ngoân ngöõ) ñeå coù theå söû duïng chuùng laøm phöông tieän giao tieáp, ñaït ñöôïc muïc ñích giao tieáp trong boái caûnh giao tieáp roäng, heïp khaùc nhau. 1.1. 4. Hieän töôïng vay möôïn trong ngoân ngöõ 1.1. 4.1. Thuaät ngöõ “töø vay möôïn” Daáu aán roõ neùt nhaát cuûa hieän töôïng vay möôïn trong ngoân ngöõ ñöôïc theå hieän ôû lónh vöïc töø vöïng. Ñaây laø moät vaán ñeà thu huùt ñöôïc söï quan taâm cuûa nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc khi nghieân cöùu veà lyù thuyeát vaø heä quaû cuûa tieáp xuùc ngoân ngöõ. “Vay”, “möôïn”, “vay möôïn” voán laø töø ngöõ ñöôïc söû duïng trong ñôøi soáng haøng ngaøy ñöôïc chuyeån duøng laøm thuaät ngöõ ngoân ngöõ hoïc. 15 Trong “Töø ñieån tieáng Vieät”, Hoaøng Pheâ(chuû bieân, 2004) ñònh nghóa caùc töø treân nhö sau: Vay: Nhaän tieàn hay vaät cuûa ngöôøi khaùc ñeå söû duïng vôùi ñieàu kieän seõ traû laïi baèng caùi cuøng loaïi ít nhaát coù soá löôïng hoaëc giaù trò töông ñöông. Möôïn: Laáy cuûa ngöôøi khaùc ñeå duøng trong moät thôøi gian roài seõ traû laïi, vôùi söï ñoàng yù cuûa ngöôøi ñoù. Vay möôïn: Vay (noùi khaùi quaùt). Nhöõng ñònh nghóa treân ñaây cho pheùp chuùng ta giaûi thích ñöôïc nguyeân nhaân cuûa söï vay möôïn trong ngoân ngöõ (cuï theå laø vay möôïn töø vöïng). Tröôùc heát, vay möôïn laø do khoâng coù, thieáu. Thieáu neân phaûi vay möôïn. Thieáu caùi gì phaûi vay möôïn caùi ñoù. Trong voán töø cuûa moät ngoân ngöõ neáu thieáu caùc ñôn vò töø vöïng thì veà lyù thuyeát (hay nguyeân taéc) vaãn coù theå vay möôïn töø vöïng cuûa moät ngoân ngöõ khaùc. Ví duï 1: Thôøi gian ñaàu khi chieác xe ñaïp laàn ñaàu tieân xuaát hieän ôû Vieät Nam thì tieáng Vieät chöa coù ñuû töø ñeå goïi teân caùc boä phaän cuûa chieác xe ñaïp. Bieän phaùp toát nhaát chính laø vay möôïn caùc töø tieáng Phaùp döôùi daïng phoûng aâm nhö sau: (1) Bougie: bu – gi (2) Boulon: buø - loong (3) Chaine: xích (4) Chambre aù air: saêm/ voû; (roue) libre: líp (5) Garde – chaine: gaùc – ñôø – sen/ caùi chaén xích (6) Garde – boue: gaùc – ñôø – bu/ caùi chaén buøn (7) Garde – du corps: gaùc – ñôø – co/gaïc – ñôø – co (8) Guidon: ghi –ñoâng/ tay caàm/ tay laùi (9) Peùdale: peâ – ñan (10) Porte – bagages: booùc – ba – ga / pooùc – ba – ga Ví duï 2: Trong nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán xaây döïng, nhaø cöûa, tieáng Vieät cuõng vay möôïn caùc töø tieáng Phaùp döôùi daïng phoûng aâm : (1) Beùton: beâ – toâng (2) Coffrage: coáp – pha (3) Divan: ñi – vaêng (4) Garde – manger: gaùc – maêng – gieâ 16 (5) Kiosque: ki – oát (6) Toilette:toa – leùt (7) Villa: vi – la (8) Vernis: veùc – ni (9) Ciment: xi – maêng (10) Salon: xa – loâng Ví duï 3: Caùc töø Haùn Vieät xuaát hieän trong tieáng Vieät bieåu thò nhöõng khaùi nieäm môùi maø tieáng Vieät chöa coù töø bieåu thò nhö tuyeát, xuaân, haï, thu, ñoâng, beänh, ñoäc laäp, töï do, daân chuû, hoøa bình… Beân caïnh vieäc vay möôïn do thieáu (khoâng coù) nhö ñaõ neâu treân, coøn xuaát hieän moät kieåu vay möôïn nöõa ñoù laø coù saün roài nhöng vaãn vay möôïn. Nhìn vaøo trong ngoân ngöõ, ñaây laø kieåu vay möôïn caùc ñôn vò töø vöïng nöôùc ngoaøi maø baûn thaân heä thoáng töø vöïng cuûa ngoân ngöõ ñoù ñaõ coù töø bieåu thò. Ví duï: Heä thoáng voán töø tieáng Vieät du nhaäp caû caùc töø trong tieáng Haùn coù nghóa töông ñöông vôùi nhöõng töø coù saün trong tieáng Vieät ñeå laäp thaønh caùc nhoùm ñoàng nghóa nhö: (1) Cheát/hi sinh/töø traàn/quy tieân/baêng haø (2) Nhôù/töôûng/töôûng nieäm (3) Buoàn/saàu/saàu naõo (4) Daøi / tröôøng (5) Ngaén / ñoaûn Chính hình thöùc vay möôïn kieåu naøy ñaõ laøm neân söï phaân hoùa veà ngöõ nghóa cuûa caû töø vay möôïn cuõng nhö caùc töø ñoàng nghóa vôùi chuùng trong baûn ngöõ. Chaúng haïn, do coù söï du nhaäp cuûa töø hi sinh, töø traàn,vaø baêng haø neân töø cheát chæ coøn duøng ñeå chæ “söï khoâng coøn toàn taïi söï soáng cuûa moät ngöôøi naøo ñoù”vaø caùc töø hi sinh, töø traàn vaø baêng haø chæ khaùi nieäm “cheát” trong phaïm vi heïp hôn laø “vì nghóa vuï, vì lí töôûng cao ñeïp”, “thöôøng noùi veà nhöõng ngöôøi coù tuoåi, ñaùng kính” vaø “ñöôïc duøng cho caùc vò vua chuùa phong kieán” Khi lí giaûi veà kieåu vay möôïn naøy, coù hai quan ñieåm ñaùng löu yù: (1) Nhöõng ngöôøi theo quan ñieåm thöù nhaát nhö Belikop vaø Nikoânski [3] khaúng ñònh hieän töôïng “coù nhöng vaãn vay” thöôøng chæ thaáy ôû caùc ngoân ngöõ phöông Ñoâng. Theo hoï, “kieåu vay möôïn ñoù [coù töø töông ñöông] chöùa ñöïng saéc thaùi bieåu caûm ñaùng keå vaø nhö vaäy noù coù khaû naêng laøm roõ cho ngay caû caùc töø ñaõ coù saün” . 17 (2) Quan ñieåm thöù hai laïi khaúng ñònh, hieän töôïng naøy khoâng phaûi chæ daønh rieâng cho caùc ngoân ngöõ phöông Ñoâng maø coù theå môû roäng ñoái vôùi caùc ngoân ngöõ khaùc treân theá giôùi, ñaëc bieät laø ngoân ngöõ Chaâu AÂu nhö tieáng Phaùp, tieáng Anh. Quan ñieåm naøy giuùp chuùng ta lí giaûi ñöôïc hieän töôïng vì sao baét ñaàu thaäp kæ cuoái cuûa theá kæ XX, caùc töø ngöõ tieáng Anh –Myõ “traøn vaøo” caùc ngoân ngöõ treân theá giôùi (ñeán möùc ngöôøi baûn ngöõ laïi thích duøng caùc töø tieáng Anh voán ñaõ coù töø baûn ngöõ töông ñöông ñang ñöôïc duøng raát quen vaø oån ñònh), noùi nhö V. G. Kostomarov [26], [35]: “Caùc töø möôïn töø bieán theå tieáng Anh trong tieáng Anh – Mó laø neùt noåi baät nhaát trong quaù trình phaùt trieån ngoân ngöõ cuûa chuùng ta ngaøy nay khi so saùnh doøng thaùc vôùi naïn thuûy tai tieáng Phaùp maø chuùng ta ñaõ traûi qua trong theá kæ XVIII”. Hieän töôïng naøy khieán cho nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc phaûi leân tieáng, cho ñaây laø “baèng chöùng veà söï oâ nhieãm khoâng theå tha thöù ñöôïc” [35, tr.27]. Xung quanh vieäc söû duïng thuaät ngöõ “töø vay möôïn” coøn toàn taïi caùc teân goïi khaùc vaø vì vaäy coù caùc yù kieán khaùc nhau. Ví duï: Coù theå tham khaûo baûng so saùnh thuaät ngöõ ñeå chæ töø vay möôïn trong tieáng Anh vaø tieáng Vieät sau ñaây: Töø tieáng Anh Töø tieáng Vieät Nghóa Loan Töø möôïn Töø ngoaïi lai Caùc ñôn vò töø vöïng ñeán töø ngoân ngöõ hay phöông ngöõ khaùc, ñöôïc ngoân ngöõ ñi vay söû duïng. Loan word Töø ngoaïi lai Caùc ñôn vò töø vöïng ñeán töø ngoân ngöõ hay phöông ngöõ khaùc, ñöôïc ngoân ngöõ ñi vay söû duïng thoâng qua thuû phaùp dòch aâm, phoûng dòch. Loan traslation Calque Phoûng dòch Dòch Can –ke ngöõ nghóa Caùc ñôn vò töø vöïng ñeán töø ngoân ngöõ hay phöông ngöõ khaùc, ñöôïc ngoân ngöõ ñi vay söû duïng thoâng qua thuû phaùp dòch, phoûng dòch. Loan blends Töø hoãn hôïp ngoaïi lai Caùc ñôn vò töø vöïng ñöôïc möôïn töø ngoân ngöõ hay phöông ngöõ khaùc baèng phöông thöùc pha 18 taïp giöõa moät phaàn ngöõ aâm vaø moät phaàn ngöõ aâm cuûa ngoân ngöõ ñi vay. Borrowed/ borrowing (word) Töø möôïn Töø vay möôïn Caùc ñôn vò töø vöïng ñöôïc möôïn töø ngoân ngöõ khaùc, baát keå laø ñoàng hoùa hay chöa ñoàng hoùa veà hình thöùc hay noäi dung (töùc laø coøn nguyeân daïng hay ñaõ thay ñoåi ít nhieàu). Hybrid word Töø hoãn chuûng Töø hoãn huyeát Caùc ñôn vò töø vöïng phöùc hôïp ñöôïc caáu taïo töø caùc thaønh phaàn coù nguoàn goác töø ngoân ngöõ cho vay vaø ngoân ngöõ ñi vay. Alien word Töø ngoaïi quoác Töø nöôùc ngoaøi Caùc ñôn vò töø vöïng ñeán töø ngoân ngöõ khaùc noùi chung Foreign word Töø ngoaïi quoác Töø nöôùc ngoaøi Caùc ñôn vò töø vöïng ñeán töø ngoân ngöõ khaùc. [35, tr.27-28] Xeùt baûng ñoái chieáu treân, coù theå thaáy caùch duøng phoå bieán, thoâng duïng nhaát hieän nay trong tieáng Anh laø borrowed, loan word. Töông öùng, trong tieáng Vieät hieän nay söû duïng ba caùch goïi: töø vay möôïn, töø möôïn, töø ngoaïi lai. Tuy nhieân, coù moät vaán ñeà ñöôïc ñaët ra khi xem xeùt töø möôïn. Theo nghóa trong töø ñieån, “möôïn” laø “nhaän ñöôïc hoaëc ñöôïc (caùi gì) taïm thôøi (töø ai/caùi gì) vôùi lôøi höùa hoaëc yù ñònh seõ traû laïi noù” thì veà nguyeân taéc, khi thöïc hieän haønh vi naøy phaûi thoûa maõn ñieàu kieän: coù “hai beân”, goàm moät beân cho cho vay vaø moät beân ñi vay; caùi maø voán coù ôû beân cho vay seõ khoâng coøn nöõa do chuyeån sang beân ñi vay; beân ñi vay phaûi traû laïi beân cho vay theo quy luaät “coù vay coù traû”. Nhöng vay möôïn töø vöïng ôû trong ngoân ngöõ laïi hoaøn toaøn khaùc: vay khoâng nhöõng khoâng coù traû maø beân cho vay cuõng khoâng heà maát ñi ñôn vò töø vöïng ñoù. Vì theá, khi baøn veà teân goïi naøy (borrowed word), Fasold Ray [64], [35] ñaõ ñeà nghò neân thay “vay möôïn töø vöïng”(töø vay möôïn) baèng “sao cheùp”(copying). Theo taùc giaû naøy, chæ nhö vaäy môùi coù theå theå hieän chính xaùc ñöôïc noäi dung cuûa khaùi nieäm vöøa neâu. Maëc duø vaäy, cho ñeán nay, teân goïi “töø vay möôïn” vaãn ñöôïc duøng vaø duøng quen ñeán möùc neáu “tìm caùch thay ñoåi noù ñi laø chuyeän voâ nghóa”. 19 1.1. 4.2. Caùc caùch vay möôïn töø vöïng 1.1.4. 2.1. Caùc bình dieän vay möôïn cuûa töø Nhö chuùng ta ñaõ bieát, moät yeáu toá töø vöïng cuûa ngoân ngöõ naøy nhaäp vaøo moät ngoân ngöõ khaùc vaø ñöôïc coi laø töø möôïn khi noù ñaõ ñöôïc ñoàng hoùa döôùi aùp löïc heä thoáng caáu truùc cuûa ngoân ngöõ ñi vay: thay ñoåi laïi hình thöùc ngöõ aâm, ngöõ phaùp, giöõ nguyeân hoaëc thay ñoåi ít nhieàu veà nghóa - töùc laø phaûi ñöôïc baûn ngöõ hoùa. Vôùi caùch nhìn naøy, döôùi ñaây chuùng toâi tieán haønh xem xeùt caùc caùch vay möôïn töø vöïng ôû töøng bình dieän rieâng reõ bao goàm caùc bình dieän hình thöùc (ngöõ aâm), noäi dung (ngöõ nghóa), caáu truùc (taïo töø môùi) ñeå töø ñoù coù moät caùi nhìn toång theå cho caû ñôn vò töø vöïng. 1.1.4.2.1.1. ÔÛ bình dieän hình thöùc (ngöõ aâm hay voû aâm thanh) Khi caùc ñôn vò töø vöïng cuûa ngoân ngöõ naøy du nhaäp vaøo moät ngoân ngöõ khaùc ôû bình dieän hình thöùc (ngöõ aâm) thì xuaát hieän moät soá tröôøng hôïp sau: ™ Möôïn nguyeân xi caùch phaùt aâm nöôùc ngoaøi, töùc laø laëp laïi nguyeân caùch phaùt aâm töø ngoân ngöõ cho vay sang ngoân ngöõ ñi vay Coù theå nhaän ra kieåu möôïn naøy nhôø vaøo bình dieän chöõ vieát (vieát theo nguyeân ngöõ hay nguyeân daïng) Ví duï: Caùc töø tieáng Anh ñöôïc vieát nguyeân daïng trong tieáng Vieät nhö stress, mascara, world cup, tennis, laptop, internet… Tuy nhieân, nhieàu yù kieán cho raèng, caùch möôïn naøy mang tính lyù thuyeát nhieàu hôn laø thöïc teá bôûi raát khoù coù theå “phaùt aâm nguyeân xi” ñôn vò töø vöïng ñöôïc möôïn vôùi nhieàu lí do. Chaúng haïn, söï khaùc nhau veà heä thoáng ngöõ aâm giöõa ngoân ngöõ ñi vay vaø ngoân ngöõ cho vay laøm cho ngöôøi ta khoù maø coù theå ñoïc chính xaùc ñöôïc vaø coù xu höôùng “chuyeån” nhöõng aâm khoù sang caùch phaùt aâm gaàn vaø saùt vôùi aâm baûn ngöõ. Ví duï: Ngöôøi Anh khi gaëp töø möôïn Ñöùc muesli ñeàu noùi thaønh [‘mju:zli] maø khoâng phaùt aâm ñöôïc nhö nguyeân ngöõ [‘my:zli] ™ Phoûng aâm Caùch phaùt aâm cuûa töø möôïn trong nguyeân ngöõ chæ laø cô sôû cho vieäc taïo ra caùch phaùt aâm môùi trong ngoân ngöõ ñi vay. Nguyeân taéc chung cuûa caùch phoûng aâm laø laøm sao caøng gaàn saùt vôùi aâm ñoïc cuûa chuùng trong ngoân ngöõ cho vay caøng toát. Coù theå nhaän bieát caùch möôïn naøy nhôø vaøo bình dieän chöõ vieát (vieát baèng chöõ vieát cuûa ngoân ngöõ ñi vay) Ví duï: Caùc töø tieáng Phaùp trong tieáng Vieät (1) Bille: bi 20 (2) Blouse: blu / bôø - lu (3) Blouson: blu – doâng / bôø – lu – doâng/ bô – lu - doâng (4) Cassette: caùt –xeùt/ caùt – seùt (5) Complet: com – pleâ/ com – leâ/ com – bôø - leâ (6) Cineù/cineùma: xi – neâ (7) Chef: seáp (8) Dalle: ñan (9) Plafond: la - phoâng (10) Sandale: xaêng – ñan / saêng – ñan ™ Thay ñoåi hoaøn toaøn voû ngöõ aâm Söï töø boû hoaøn toaøn voû ngöõ aâm nöôùc ngoaøi voán coù cuûa töø vay möôïn coù theå tìm thaáy ôû nhöõng ñôn vò ñöôïc möôïn theo caùch dòch, töùc laø chæ möôïn noäi dung ngöõ nghóa. Ví duï: Tieáng Haùn Tieáng Vieät Baùch phaùt baùch truùng Traêm phaùt traêm truùng Hoàng dieäp xích thaèng Laù thaém chæ hoàng Nhaân dieän thuù taâm Maët ngöôøi daï thuù Thuûy chung nhö nhaát Tröôùc sau nhö moät 1.1.4.2.1.2. ÔÛ bình dieän hình thaùi caáu truùc ™ Giöõ nguyeân hình thaùi – caáu truùc nhö trong nguyeân ngöõ Tröôøng hôïp naøy thöôøng xaûy ra khi ngoân ngöõ ñi vay vaø cho vay cuøng thuoäc loaïi hình ngoân ngöõ hoaëc coù söï gioáng nhau veà moâ hình caáu taïo töø. Ví duï: Caùc töø tieáng Haùn du nhaäp vaøo tieáng Vieät nhôø caùch ñoïc Haùn Vieät goàm caùc nhoùm töø ñôn tieát nhö: • Nhoùm töø chæ muøa: xuaân, haï, thu, ñoâng… • Nhoùm töø chæ ñôn vò haønh chính: thoân, aáp, xaõ, toång, chaâu, huyeän, phuû, traán, tænh, phöôøng, quaän… • Nhoùm töø chæ ñaïo ñöùc phöông Ñoâng: trung, hieáu, leã, tieát, nghóa, coâng, dung, ngoân, haïnh… • Nhoùm töø chæ aâm döông nguõ haønh: aâm, döông, kim, moäc, thuûy, hoûa, thoå… 21 • Nhoùm töø chæ cuoäc ñôøi con ngöôøi: soá, kieáp, duyeän, phaän, meänh, hoïa, phuùc… ™ Thay ñoåi cho phuø hôïp vôùi hình thaùi – caáu truùc cuûa ngoân ngöõ ñi vay Tröôøng hôïp naøy khaù phoå bieán ôû caùc ngoân ngöõ bieán hình. Vì moãi ngoân ngöõ bieán hình ñeàu coù nhöõng kieåu khaùc nhau veà gioáng, soá, caùch. Khi xaûy ra hieän töôïng vay möôïn töø vöïng thì noùi chung, ôû caùc ngoân ngöõ bieán hình, caùc töø möôïn ñeàu coù söï thay ñoåi veà hình thaùi (gioáng, soá, caùch) cho phuø hôïp vôùi ngoân ngöõ ñi vay. Ví duï: Tieáng Anh laø moät ngoân ngöõ bieán hình tieâu bieåu, khi du nhaäp vaøo tieáng Ñöùc thì caùc töø tieáng Anh ôû daïng soá nhieàu khoâng chæ theâm –s nhö trong tieáng Anh maø coøn thay ñoåi theo gioáng, soá, caùch. Tieáng Ñöùc Tieáng Anh Soá ít Soá nhieàu Flower Blume Blumen Pilot Pilot Piloten Way Weg Wege Söï thay ñoåi veà hình thaùi cuõng ñöôïc theå hieän ôû söï thay ñoåi traät töï caùc yeáu toá trong töø vay möôïn cho phuø hôïp vôùi ñaëc tröng hình thaùi cuûa ngoân ngöõ ñi vay, chaúng haïn tröôøng hôïp caùc töø gheùp chính phuï tieáng Haùn coù caùch ñoïc Haùn Vieät khi nhaäp vaøo tieáng Vieät. Ñaëc ñieåm laøm neân söï khaùc nhau cô baûn veà moâ hình caáu taïo cuûa töø gheùp chính phuï tieáng Haùn vaø tieáng Vieät laø : trong tieáng Vieät laø chính +phuï, coøn trong tieáng Haùn laø phuï + chính. Vì theá, Vieät hoùa caùc töø gheùp Haùn Vieät chính phuï laø söï chuyeån ñoåi moâ hình caáu taïo. Ñaây chính laø lí do giaûi thích taïi sao moät soá nhaø ngöõ phaùp hoïc tieáng Vieät ñaõ coi caùc töø gheùp kieåu naøy laø “ngöôïc ngöõ phaùp tieáng Vieät” vaø noù ñöôïc coi laø moät tieâu chí deã nhaän thaáy ñeå xaùc ñònh ñoù laø töø Haùn Vieät. Ví duï: Tieáng Haùn Tieáng Vieät AÅn bí Bí aån Cao ñoää Ñoä cao Chi thu Thu chi Dieän saéc Saéc dieän Huøng traàm Traàm huøng 22 1.1.4.2.1.3. ÔÛ bình dieän ngöõ nghóa Caùc ñôn vò töø vöïng nöôùc ngoaøi coù theå ñöôïc mang vaøo trong ngoân ngöõ ñi vay moät noäi dung ngöõ nghóa ôû caùc möùc ñoä khaùc nhau tuøy theo nhu caàu vay möôïn cuûa ngoân ngöõ ñoù. Chaúng haïn: ™ Möôïn toaøn boä noäi dung ngöõ nghóa cuûa töø möôïn ñoù. Tröôøng hôïp naøy thöôøng xaûy ra ôû töø ñôn nghóa hay caùc thuaät ngöõ khoa hoïc. Ví duï: Caùc thuaät ngöõ ñöôïc duøng trong lónh vöïc y hoïc cuûa Phaùp khi vaøo tieáng Vieät ñöôïc giöõ nguyeân noäi dung ngöõ nghóa: a – mi – ñan (amydal), a – xít (acide), vaéc – xin (vaccin), vi – ta – min (vitamine)… ™ Möôïn moät nghóa hoaëc moät vaøi nghóa cuûa töø ña nghóa. Ví duï 1: Töø cravate trong tieáng Phaùp coù 5 nghóa laø: 1) Daûi vaûi quaán quanh coå aùo, thaét nuùt, trang trí… 2) Khaên quaøng coå (phuï nöõ), 3) Baêng thaét (ñaàu ngoïn côø), 4) Daây oâm, 5) Mieáng vaên coå (theå thao). Khi thaâm nhaäp vaøo tieáng Vieät, cravate chæ mang nghóa thöù nhaát “daûi vaûi quaán quanh coå aùo, thaét nuùt, trang trí…”. Caùc bieán theå cuûa cravate trong tieáng Vieät laø : ca – vaùt, ca vaùt, caø – vaït, caø vaùt, cra – vaùt, caø – ra – vaùt, cravate… • “Toâi lieác maét vaøo chieác göông gaàn ôû tuû nhoû […] maø thaáy ñau loøng vì boä com – pleâ môùi cöùng, cra – vaùt haún hoi maø laïi ñi chaân ñaát.” [Baùo Phuï Nöõ, NNL 43] • “Phoá Haøng Gai: aùo sô mi, cravate, vaûi luïa tô taèm, ñuõi noäi ñòa, baùn raát chaïy.” [Baùo Thanh Nieân, NNL 55] • “ÔÛ ta, nhaø thô Xuaân Dieäu bao giôø cuõng baûnh bao moãi khi xuaát hieän. OÂng raát chuù yù ñeán boä complet keøm caø vaït noåi baät.” [Baùo ñieän töû Thanh Nien Online, NNL98] Ví duï 2: Töø amateur trong tieáng Phaùp coù caùc nghóa: I. Tính töø: 1) ham thích, 2) khoâng chuyeân, 3) ñònh mua; II. Danh töø: 1) ngöôøi ham thích, 2) keû chôi khoâng chuyeân, 3) keû laøm vieäc khoâng nhieät tình, 4) ngöôøi ñònh mua. Khi söû duïng trong tieáng Vieät, amateur chæ baûo löu moät nghóa danh töø “ngöôøi khoâng chuyeân nghieäp” vaø moät nghóa tính töø “khoâng chuyeân nghieäp”, ñoàng thôøi phaùt trieån treân cô sôû thay ñoåi moät nghóa tính töø “coù tính phoùng tuùng, khoâng theo moät quy taéc chaët cheõ”. • “Moät soá söu taäp caù nhaân maø ngöôøi chuïp chæ a – ma – tô thoâi.” [Baùo Theå Thao vaø Vaên Hoùa, NNL 70] 23 • “Caäu ta laøm vieäc raát a – ma – tô vaø soáng cuõng a – ma – tô nhö theá thì laøm sao maø hôïp vôùi caäu ñöôïc.” [Baùo Thanh Nieân, NNL 57] ™ Möôïn vaø coù nhöõng thay ñoåi nhaát ñònh veà noäi dung nghóa voán coù. Ví duï: Moät soá töø Haùn Vieät chæ maøu saéc voán trong tieáng Haùn duøng ñeå chæ caùc maøu cô baûn, khi sang tieáng Vieät ñöôïc duøng ñeå chæ möùc ñoä cuûa töøng loaïi maøu nhö: Tieáng Haùn Tieáng Vieät Baïch (traéng) Traéng baïch (traéng phau, traéng loáp, traéng töôi, traéng noõn…) Haéc (ñen) Ñen haéc (ñen sì, ñen nheûm…) Hoàng(ñoû) Ñoû hoàng (ñoû au, ñoû quaïch, ñoû loøm, ñoû choùt…) Luïc (xanh) Xanh luïc (xanh lô, xanh da trôøi…) ™ Möôïn vaø treân cô sôû nghóa möôïn ñeå phaùt trieån nghóa môùi Ví duï: Allo trong tieáng Phaùp laø thaùn töø “duøng ñeå thu huùt söï chuù yù”. Khi söû duïng trong tieáng Vieät, allo ñöôïc baûo löu nghóa naøy nhöng chæ söû duïng trong phaïm vi “gaây söï chuù yù khi chuaån bò noùi tröôùc ñaùm ñoâng, khi goïi loa, goïi ñieän thoaïi”. Ñoàng thôøi, allo cuõng phaùt trieån theâm 3 nghóa môùi: 1) thoâng baùo cho bieát, 2) goïi ñieän thoaïi, 3) noân. Chaúng haïn: • “A – loâ! A- loâ! Ñoàng baøo chuù yù ! Ñoàng baøo chuù yù !” • “Chuùng mình seõ tìm hoaëc a – loâ ñeå ai coù gaø thì ñeán nhaän tröùng.” • “Veà ñeán nhaø thì a – loâ cho mình ngay nheù.” [35, tr. 283] 1.1.4.2.1.4. ÔÛ bình dieän chöõ vieát Caùc ñôn vò töø vöïng nöôùc ngoaøi du nhaäp vaøo trong ngoân ngöõ döôùi daïng caùc chöõ vieát nhö sau: ™ Möôïn hoaøn toaøn caùch vieát trong nguyeân ngöõ Tröôøng hôïp naøy thöôøng xaûy ra ôû vieäc möôïn nguyeân xi caùch phaùt aâm hoaëc thay ñoåi ít nhieàu caùch phaùt aâm (so vôùi ngoân ngöõ cho vay) ñoái vôùi caùc ngoân ngöõ coù cuøng loaïi chöõ vieát, chaúng haïn nhö tröôøng hôïp cuûa caùc thuaät ngöõ cuûa tieáng Anh ñöôïc tieáng Vieät vay möôïn: format, key, bit… 24 ™ Thay ñoåi moät phaàn cho phuø hôïp vôùi caùch ñoïc, caùch vieát cuûa ngoân ngöõ ñi vay Tröôøng hôïp naøy phuï thuoäc vaøo söï vay möôïn ôû bình dieän ngöõ aâm cuûa töø möôïn Ví duï: ca – noâ (canot), maêng soâng (manchon), moû – leát (molette), saéc – xoâ – phoân (saxophone), soâ – ña (soda), tuoác – nô – vít (tournevis)… ™ Thay ñoåi hoaøn toaøn caùch vieát cuûa töø möôïn Tröôøng hôïp naøy thöôøng xaûy ra khi chæ khi vay möôïn noäi dung ngöõ nghóa maø khoâng vay möôïn ôû bình dieän hình thöùc (dòch) hoaëc vay möôïn töø vöïng giöõa caùc ngoân ngöõ khaùc nhau veà loaïi hình chöõ vieát. Ví duï: nuùt coå chai (bottle neck), vay baéc caàu (bridge), baøn ñaïp (pedan)… 1.1.4.2.2. Caùc caùch vay möôïn töø vöïng Sau khi tieán haønh phaân tích caùc bình dieän vay möôïn cuûa töø, coù theå nhìn nhaän moät caùch toång theå söï vay möôïn cuûa töø vöïng ñöôïc dieãn ra theo caùc caùch sau ñaây: 1.1.4.2.2.1. Dòch nghóa (can – ke ngöõ nghóa) Ñaây laø phöông thöùc dòch töø ngöõ. Caùch laøm naøy cho thaáy chæ coù noäi dung (ngöõ nghóa) laø ñöôïc vay möôïn, coøn toaøn boä hình thöùc bao goàm ngöõ aâm, chöõ vieát, hình thaùi – caáu truùc laø cuûa ngoân ngöõ ñi vay. Ngoân ngöõ hoïc truyeàn thoáng goïi caùch vay möôïn naøy laø can – ke ngöõ nghóa (calque) hay dòch (loan translation) Ví duï: Caùc töø tieáng Phaùp ñöôïc möôïn baèng con ñöôøng dòch sang tieáng Vieät nhö sau: (1) Ñöôøng saét Å chemin de fer (2) Phôùt aêng – le / phôùt tænh aêng – leâ Åle flegme d’anglais (3) Gieát thì giôø Å tuer le temps (4) Töø A ñeán Z Å de A aø Z (5) Vuõ trang ñeán taän raêngÅ armeù jusqu’au dent 1.1.4.2.2.2. Phieân aâm Ñaây laø caùch vay möôïn töø vöïng baèng caùch döïa treân (phoûng theo) aâm ñoïc cuûa töø ngöõ cho vay ñeå ghi laïi töø ngöõ ñoù baèng caùch ñoïc, caùch vieát cuûa ngoân ngöõ ñi vay. Taát nhieân laø moãi ngoân ngöõ ñeàu coá gaéng xaây döïng cho mình moät phöông thöùc phieân aâm mang tính nguyeân taéc. 25 Ñoái vôùi tieáng Vieät, neáu nhö tröôùc ñaây, töùc laø vaøo nhöõng naêm 60, 70 cuûa theá kyû XX, ngöôøi ta chæ nhaéc ñeán “phieân aâm” thì gaàn ñaây laïi xuaát hieän khaùi nieäm “phieân chuyeån” ñoù laø söï keát hôïp giöõa phieân aâm vaø chuyeån töï. Ví duï: Phieân aâm: Caùc töø Phaùp coù nhieàu caùch ghi aâm khaùc nhau (1) biscotteÆ bi coát / bích coát / bít coát (2) capitaineÆ ca pi ten / caäp teân (3) creâpeÆ caø leáp / côø – leáp / côø – reáp (4) keùpiÆ keâ – pi / keâ - bi (5) portefeuilleÆ boùp / boùt / boùp – taàm – phô (6) pourboireÆ boa / buoác – boa / buoäc – boa / puoác – boa (7) potenceÆ phoát – taêng / poâ – taêng Phieân chuyeån: Moät soá töø tieáng Anh ñeàu coù theå vöøa ñöôïc phieân aâm vöøa ñöôïc chuyeån töï (1) miloÆ mi – loâ (nghieâng veà chöõ) (2) valentineÆ va – len – tin (nghieâng veà chöõ) (3) valentineÆ va – len – thai (nghieâng veà aâm ñoïc) (4) virusÆ vi - ruùt (nghieâng veà chöõ) (5) virusÆ vai – rôùt (nghieâng veà aâm ñoïc) 1.1.4.2.2.3. Chuyeån töï Chuyeån töï laø bieän phaùp chuyeån töøng con chöõ trong nguyeân daïng sang con chöõ töông öùng cuûa ngoân ngöõ ñi vay. Bieän phaùp naøy ñöôïc aùp duïng vôùi nhöõng töø vay möôïn baét nguoàn töø nhöõng ngoân ngöõ coù heä thoáng chöõ vieát khoâng phaûi Latin, chaúng haïn, tieáng Nga: (1) IzvestiaÅИ3BecTИЯ (2) Moskva ÅМocKBa 1.1.4.2.2.4. Möôïn nguyeân daïng cuûa nguyeân ngöõ Caùch vay möôïn naøy theå hieän ôû hình thöùc chöõ vieát: söû duïng nguyeân caùch vieát chính taû ñôn vò töø vöïng cuûa ngoân ngöõ ñi vay; coøn caùch ñoïc thì coá gaéng ñoïc saùt vôùi caùch ñoïc cuûa nguyeân ngöõ. Ví duï: Trong tieáng Vieät nhöõng naêm gaàn ñaây xuaát hieän caùc töø tieáng Anh nguyeân daïng trong moät soá loaïi hình vaên baûn chuyeân ngaønh nhö heroin, stress, mascara, cotton, silk… 26 1.1.5. Hieän töôïng ngoân ngöõ lai taïp (Lingua Franca) Nhö ñaõ trình baøy ôû treân, khi hai ngoân ngöõ tieáp xuùc vôùi nhau thì ngoaøi vieäc phaùt sinh hieän töôïng giao thoa vaø vay möôïn, coøn xuaát hieän moät hieän töôïng nöõa laø lai taïp ngoân ngöõ vôùi teân goïi quoác teá laø Lingua Franca. UNESCO (1953) ñaõ ñònh nghóa Lingua Franca laø “moät thöù ngoân ngöõ ñöôïc duøng theo thoùi quen cuûa nhöõng ngöôøi coù tieáng meï ñeû khaùc nhau, nhaèm laøm deã daøng trong giao tieáp giöõa hoï” [30, tr. 88] W. J. Samarin, trong taùc phaåm “Lingua Francas of the World” (1968) ñaõ thoáng keâ coù 4 loaïi Lingua Franca: (1) Ngoân ngöõ thöông maïi Ví duï: • Tieáng Hausa ôû Taây Phi • Tieáng Swahili ôû Ñoâng Phi (2) Ngoân ngöõ tieáp xuùc Ví duï: • Tieáng Koineâ Hy Laïp ôû thôøi theá giôùi coå ñaïi • Tieáng Sabir ôû vuøng Ñòa Trung Haûi (3) Ngoân ngöõ quoác teá Ví duï: • Tieáng Anh (hieän ñang ñöôïc duøng phoå bieán treân theá giôùi) (4) Ngoân ngöõ phuï trôï Ví duï: • Tieáng Esperanto vaø tieáng Anh cô sôû Trong hieän töôïng lai taïp ngoân ngöõ thì hình thöùc chuû yeáu nhaát chính laø pidgin maø tieáng Vieät dòch laø “tieáng boài”, “tieáng lai”. 1.1.5.1. Pidgin 1.1.5.1.1. Khaùi nieäm Khaûo saùt veà söï ra ñôøi cuûa pidgin, coù theå thaáy raèng söï ra ñôøi nguyeân thuûy cuûa pidgin gaén lieàn vôùi lòch söû buoân baùn noâ leä vaø caùc cuoäc chinh phaït thuoäc ñòa cuûa thöïc daân da traéng (nhö Anh, Phaùp, Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha,…) tôùi caùc mieàn cuûa caùc Chaâu luïc AÙ, Phi, Myõ. Söï baát ñoàng ngoân ngöõ trong giao tieáp giöõa nhöõng ngöôøi chuû gia traéng vôùi nhöõng ngöôøi noâ leä da ñen, giöõa nhöõng ngöôøi ñi xaâm löôïc, vôùi nhöõng ngöôøi daân thuoäc ñòa, nhöõng ngöôøi ñi truyeàn giaùo vôùi 27 nhöõng ngöôøi ñöôïc truyeàn giaùo hay giöõa nhöõng thöông gia töø caùc nôi ñeán tieáp xuùc vôùi cö daân cuûa nhöõng vuøng ñaát naøy vaøo thôøi kì ñoù chính laø nguyeân nhaân thuùc ñaåy söï hình thaønh moät ngoân ngöõ trung gian ñeå ñaùp öùng nhu caàu giao tieáp chung, moät ngoân ngöõ coù theå ñöôïc duøng “vôùi taát caû khaû naêng coù theå coù ñöôïc” ñeå bieåu ñaït, chæ coát mong sao cho hai beân “hieåu ñöôïc laø ñöôïc”. Coù leõ xuaát phaùt töø goùc ñoä chöùc naêng trong boái caûnh giao tieáp ñoù, pidgin ñöôïc goïi laø “ngoân ngöõ quan heä” hay “ngoân ngöõ thöông maïi”. Theo quan nieäm truyeàn thoáng noùi chung, pidgin döïa treân neàn taûng töø vöïng cuûa moät soá ngoân ngöõ “da traéng” nhö Anh, Phaùp, Taây Ban Nha, Boà Ñaøo Nha… vaø ñöôïc sinh ra töø nhu caàu tieáp xuùc ngoân ngöõ giöõa caùc nhoùm ngöôøi khoâng cuøng ngoân ngöõ. Song, ñeán vôùi töøng ñònh nghóa thì khaùi nieäm pidgin khoâng haún ñôn giaûn nhö vaäy. Trong quaù trình khaûo saùt moät soá ñònh nghóa tieâu bieåu veà pidgin, chuùng toâi nhaän thaáy coù hai xu höôùng sau ñaây: (1) Xu höôùng thöù nhaát: thöôøng nhaán maïnh yeáu toá xuaát xöù vaø luoân giôùi haïn caùc ngoân ngöõ hình thaønh, coi pidgin laø moät loaïi ngoân ngöõ hoãn hôïp giöõa tieáng Anh (khoâng nhaéc tôùi hoaëc löôùt qua söï tham gia cuûa caùc ngoân ngöõ da traéng khaùc nhö Phaùp, Boà Ñaø Nha, Taây Ban Nha … trong quaù trình hình thaønh pidgin) vôùi moät soá ngoân ngöõ vuøng Vieãn Ñoâng, maø chuû yeáu laø tieáng Trung Quoác. Chaúng haïn nhö: “Ngöôøi ta thöôøng ñöa caùi teân pidgin cho caùc ngoân ngöõ coù nguoàn goác töø tieáng Anh, nhö pidgin - English ôû Ca-mô-run hay vuøng bôø bieån Thaùi Bình Döông” [83], [36, tr.1-6] Hay “Ngöôøi ta goïi laø pidgin moät ngoân ngöõ thöù hai sinh ra töø söï tieáp xuùc giöõa tieáng Anh vôùi caùc ngoân ngöõ khaùc vuøng Vieãn Ñoâng (ñaëc bieät laø tieáng Trung Quoác) nhaèm cho pheùp caùc coäng ñoàng noùi ngoân ngöõ khaùc nhau hieåu ñöôïc nhö nhau … Ñaët bieät hôn nöõa pidgin-English hay pidgin laø moät ngoân ngöõ toång hôïp döïa treân cô sôû ngöõ phaùp tieáng Trung vaø ngöõ vöïng tieáng Anh [84], [36, tr.1-6] Hoaëc theo Petit Larousse (1987 )thì “ngoân ngöõ sinh ra töø tieáp xuùc cuûa tieáng Anh vôùi caùc ngoân ngöõ vuøng Vieãn Ñoâng, vaø duøng cho caùc moái quan heä buoân baùn” Töông töï laø: “Moät trong soá vaøi ngoân ngöõ sinh ra töø tieáp xuùc giöõa nhöõng ngöôøi buoân baùn chaâu Aâu vôùi nhöõng ngöôøi daân ñòa phöông ôû Taây Phi vaø Ñoâng Nam AÙ bao goàm nhöõng yeáu toá cuûa caùc ngoân ngöõ ñòa phöông vaø caùc tieáng Anh, Phaùp hay Haø Lan ñöôïc söû duïng ñeå giao tieáp vôùi nhau.” [72], [36, tr.1-6] 28 (2) Xu höôùng thöù hai: khoâng bò giôùi haïn bôûi yeáu toá lòch söû, do ñoù, ñònh nghóa coù tính chaát bao quaùt hôn vaø saùt vôùi yù nghóa cuûa pidgin hôn. Ví duï: Töø ñieån “Larousse Cobuild English learn’s Dictionary” (1989) ñònh nghóa pidgin nhö sau: “Pidgin laø ngoân ngöõ hoãn hôïp cuûa hai ngoân ngöõ khaùc nhau. Noù thöôøng khoâng phaûi laø ngoân ngöõ baåm sinh cuûa ai ñoù, nhöng ñöôïc söû duïng khi coù nhöõng ngöôøi daân töø hai nöôùc khaùc nhau ñeán ñeå buoân baùn, laøm aên vôùi nhau”. [69], [36, tr.1-6] Trong “Dictionaire encyclopeùdique” (2000) coù ñònh nghóa: “caùch noùi thoâ sô sinh ra töø söï ñôn giaûn hoùa caùc ngoân ngöõ trong tieáp xuùc, vaø chæ duøng cho nhöõng nhu caàu haïn cheá, nhaát laø trong lónh vöïc buoân baùn”. Vieäc quan nieäm pidgin laø “moät ngoân ngöõ” (langue) hay “moät caùch noùi” (parler) qua nhöõng ñònh nghóa trong töø ñieån hay nhöõng nhaän ñònh cuûa caùc nhaø nghieân cöùu cuõng laø vaán ñeà ñaùng quan taâm. Gabiel Manessy, ngöôøi ñöôïc xem laø chuyeân gia veà pidgin hoïc cho raèng: “Pidgin laø moät caùch noùi duøng haïn cheá, ñöôïc söû duïng nhö moät ngoân ngöõ thöù hai ñoái vôùi nhöõng ngöôøi söû duïng noù, caáu truùc sô giaûn nhöng oån ñònh ñeå giaûi thích ñöôïc nhöõng ñaùnh giaù veà tính maát ngöõ phaùp (agrammaticaliteù)”. [82], [36, tr.1-6] Cuõng theo Manessy, pidgin coù hai ñaëc tröng” (1) Söï lai taïp hoùa (piginnation) (2) Tính lai gheùp (hybriditeù) Xuaát phaùt töø hai ñaët tröng naøy, taùc giaû cuoán saùch “Creùoles pidgins, varieùtes veùhiculaires” giôùi thieäu 3 loaïi ñònh nghóa maø theo chuùng toâi coù theå chaáp nhaän cho caùi goïi laø Pidgin: • Ñònh nghóa cuûa Fishman(1971) vaø Halliday(1973): “Ngöôøi ta goïi laø pidgin taát caû caùc ngoân ngöõ hoãn hôïp (mixte) khoâng phaûi laø tieáng noùi rieâng cuûa moät nhoùm ngöôøi naøo. • Ñònh nghóa cuûa Samarin (1968): “Taát caû caùc ngoân ngöõ theå hieän ñaëc tính sau naøy, coù lai gheùp hay khoâng, nhöng döùt khoaùt phaûi ñöôïc lai taïp hoùa (hybrideù) (pidgnieeù)” 29 • Ñònh nghóa cuûa S.M. Ervin (1971): “Taát caû caùc ngoân ngöõ ñoàng thôøi vöøa ñöôïc lai gheùp, vöøa ñöôïc lai taïp hoùa” [36, tr.1-6] 1.1.5.1.2. Ñaëc ñieåm Nhö chuùng toâi ñaõ trình baøy, pidgin laø moät hieän töôïng ngoân ngöõ lai taïp, naûy sinh trong quaù trình tieáp xuùc giöõa caùc nhoùm ngöôøi khoâng cuøng ngoân ngöõ. Caùc ngoân ngöõ coù tính neàn taûng ñeå hình thaønh neân pidgin chuû yeáu laø ngoân ngöõ cuûa thöïc daân da traéng thôøi baáy giôø nhö tieáng Anh, tieáng Phaùp, tieáng Taây Ban Nha vaø Boà Ñaøo Nha … Pidgin coù caùc ñaëc ñieåm chuû yeáu sau ñaây: ™ Coù soá löôïng töø vöïng ít oûi, ñôn giaûn. Voán töø vöïng naøy ñöôïc xaây döïng chuû yeáu treân cô sôû heä thoáng töø vöïng cuûa tieáng Anh, tieáng Phaùp hoaëc tieáng Taây Ban Nha, tieáng Boà Ñaøo Nha, vaø theâm vaøo ñoù laø moät soá töø ngöõ cuûa ngoân ngöõ baûn ñòa. Ví duï: Trong voán töø cuûa Cameroon Pidgin English thì 80% laø töø ngöõ tieáng Anh; 14% laø töø ngöõ thoå ngöõ; 5% töø ngöõ tieáng Phaùp vaø 0,07% laø töø ngöõ cuûa ngoân ngöõ khaùc. Trong voán töø vöïng cuûa pidgin, coù raát nhieàu caùc toå hôïp töø (ñoaûn ngöõ) mieâu taû duøng ñeå bieåu ñaït yù nghóa töông ñöông vôùi moät töø cuûa ngoân ngöõ cô sôû. Ví duï: Töø ngöõ tieáng Anh Töø ngöõ pidgin töông ñöông Blood Blut (maùu) Fish Fis (caù) Die Daj (cheát) Sun Lamp belongs Jesus (Ngoïn ñeøn cuûa Chuùa Gieâ – su) Friend Him brother belong me (Anh ta laø anh em cuûa toâi) Piano Big bokus (box), you fight him be cry (Caùi hoäp lôùn, baïn ñaùnh noù seõ khoùc) Can not do no can do (khoâng theå laøm) Do not go no go (khoâng ñi) 30 Caùc töø ngöõ cuûa ngoân ngöõ cô sôû khi trôû thaønh töø ngöõ cuûa pidgin ñeàu ñöôïc ñoïc “boài” döïa treân caùch ñoïc cuûa nguyeân ngöõ. Chaúng haïn, sau ñaây laø moät vaøi ví duï veà caùch ñoïc caùc töø Phaùp trong tieáng Vieät ôû thôøi kì thöïc daân Phaùp: “Noù tí tí giôõn, noù tí tí noa. Noù maêng gieâ moa, noù maêng gieâ toa, noù maêng gie tuù”. [36, tr.1-6] Ví duï treân laø caâu chuyeän vui mieâu taû con hoå baèng moät thöù ngoân ngöõ hoãn hôïp Phaùp -Vieät, trong ñoù caùc töø ngöõ tieáng Phaùp ñeàu ñöôïc ñoïc “boài”. Gioân: jaune: coù maøu vaøng Noa: noir: coù maøu ñen Maêng gieâ: manger: aên Moa: moi: toâi (Ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù nhaát) Toa: toi: Anh/ chò/ baïn/ (Ñaïi töø nhaân xöng ngoâi thöù hai) Tuù: tout: taát caû Caên cöù vaøo nhöõng neùt nghóa treân, coù theå taïm dòch nhöõng caâu noùi “boài” treân sang tieáng Vieät nhö sau: “Noù vöøa maøu vaøng, laïi coù maøu ñen. Noù aên thòt toâi. Noù aên thòt anh. Noù aên thòt taát caû (chuùng ta)” Töông töï nhö vaäy laø: (1) Cuùt –xeâ ñoàng, moâng se pôø –ti Manh – tô – naèng phi – ni pa –pa (Nguû ñi, con yeâu meán Baây giôø thoâi heát khoâng coøn cha) (2) AÙc – bôø - rô ki puùt - xôø, xuoác ki cun Pi - e ki run, maùc - côø lô taêng ki xeâ - cun, xeâ - cun (Caây moïc, suoái chaûy, ñaù laên Ñaùnh daáu thôøi gian troâi ñi thaám thoaùt, troâi ñi thaám thoaùt) [35, tr. 41] ™ Coù keát caáu ngöõ phaùp ñôn giaûn (thöôøng boû ñi söï phoái hôïp veà gioáng, soá, caùch). Nhieàu khi ngöõ phaùp cuûa pidgin nhö moät thöù pha troän giöõa ngoân ngöõ cô sôû (ñeå taïo pidgin) vôùi “ngoân ngöõ meï ñeû” cuûa ngöôøi söû duïng. 31 Ví duï 1: Thôøi chieán tranh nha phieán, ngöôøi Thöôïng Haûi ôû Trung Quoác thöôøng hay noùi “Two piecee book” (hai quyeån saùch). Caùch noùi naøy chòu aûnh höôûng cuûa tieáng Haùn. Vì tieáng Haùn cuõng nhö tieáng Vieät, ñeàu coù caùch caáu taïo soá gioáng nhau, neân “book” khoâng coù “s”; “piece” ñöôïc duøng nhieàu löôïng töø (hayloaïi töø) theo ngöõ phaùp tieáng Haùn hay tieáng Vieät. Coù theå thaáy roõ ñieàu naøy qua baûng so saùnh sau ñaây” Tieáng Anh Tieáng Haùn Tieáng Vieät Pidgin töông öùng Two books Liang ben shu Hai quyeån saùch Two piecee book Ví duï 2: Trong moät truyeän tranh noåi tieáng cuûa Papua Taân Ghi Neâ coù nhöõng caâu sau: (a) Sapos you kalkai planti pinat, bai yu kamap strong olsem phantom. (b) Fantom, you pren tru bilongmi. Inap you ken help mi mi nau? (c) Fautom, em I go we? Xeùt caùc tröôøng hôïp (a), (b), (c), ta thaáy ñaây laø nhöõng caâu noùi “boài” ñöôïc taïo neân töø tieáng Papuana ñòa phöông vaø tieáng Anh, trong ñoù tieáng Anh ñaõ ñöôïc phieân aâm theo caùch ñoïc cuûa ngöôøi ñòa phöông nhöng döïa vaøo maët chöõ ta vaãn coù theå ñoaùn ñöôïc nghóa cuûa chuùng. Nhöõng caâu pidgin treân coù theå ñöôïc phieân chuyeån sang tieáng Anh nhö sau: (a’) If you eat plenty of peanuts, you will come up strong like the phantom. (Neáu anh aên thaät nhieàu ñaàu vaøo, anh seõ maïnh meõ nhö moät aùc ma) (b’) Phantom, you are a true friend of mine. Are you able to help me now? (Aùc ma oi, ngöôi la moät ngöôøi baïn toát cuûa ta. Giôø ñaây ngöôi coù saün loøng giuùp ñôõ ta khoâng?) (c’) Where did he go? (Anh ta ñaõ ñi veà ñaâu?) Ví duï 3: Khi tìm hieåu nhöõng khu vöïc baùn rau quaû trong caùc chôï lôùn ôû thuû ñoâ Haø Noäi, nhöõng nôi coù ngöôøi nöôùc ngoaøi ra vaøo mua baùn, chuùng ta coù theå nghe ñöôïc nhöõng lôøi môøi goïi nhöõng vò khaùch cuûa caùc baø baùn haøng baèng moät thöù tieáng pha taïp Anh – Phaùp ñöôïc ruùt goïn ôû möùc cao nhaát theo ngöõ phaùp tieáng Vieät kieåu nhö: (1) Ma dam, ma dam! Papay (2) Ma dam! La ghim ve ri chip 32 ÔÛ hai tröôøng hôïp treân, nhöõng ngöôøi ñaõ töøng hoïc qua tieáng Phaùp vaø tieáng Anh ñeàu coù theå deã daøng nhaän dieän caùc töø “ma dam”, “papay”, “la ghim”, voán laø nhöõng pidgin cuûa caùc töø tieáng Phaùp “ma dame” (quyù baø), “papaye”( ñu ñuû), “legumeù” (rau); coøn “ve ri chip” voán laø pidgin ñöôïc taïo neân töø moät cuïm töø trong tieáng Anh “very cheap” (raát reû/ reû laém). Töø ñaây, (1) vaø (2) seõ ñöôïc dieãn ñaït theo caùch hieåu cuûa ngöôøi Vieät laø: (1) Mua ñu ñuû ñi baø ôi! (2) Baø ôi, mua rau ñi, reû laém! Nhö vaäy, vôùi nhöõng ñaëc ñieåm neâu treân coù theå khaúng ñònh raèng, pidgin khoâng coù khaû naêng ñaûm nhieäm ñöôïc chöùc naêng giao tieáp hoaøn haûo maø chæ ñöôïc söû duïng ôû moät phaïm vi giao tieáp raát haïn heïp. Vì theá, trong quaù trình nghieân cöùu pidgin, phaàn ñoâng caùc hoïc giaû ñeàu thoáng nhaát ôû yù kieán cho raèng pidgin khoâng phaûi laø ngoân ngöõ thöïc daân, khoâng phaûi laø ngoân ngöõ baûn ñòa, cuõng khoâng phaûi laø ngoân ngöõ giao tieáp cho soá ñoâng vaø do ñoù pidgin chöa phaûi laø ngoân ngöõ, maø chæ laø moät hieän töôïng lai taïp, ñöôïc xem nhö laø phöông tieän giao tieáp cuûa hai hay nhieàu nhoùm ngöôøi khoâng noùi cuøng moät ngoân ngöõ. 1.1.5.2.Creole 1.1.5.2.1.Khaùi nieäm Thuaät ngöõ creole coù nguoàn goác töø tieáng Boà Ñaøo Nha: crioulo voán coù nghóa laø “moät ngöôøi coù nguoàn goác Chaâu AÂu ñöôïc sinh ra vaø lôùn leân ôû vuøng thuoäc ñòa”. Thuaät ngöõ naøy xuaát hieän vaøo theá kyû XVI, gaén lieàn vôùi söï baønh tröôùng veà quyeàn löïc vaø thöông maïi cuõng nhö söï thaønh laäp caùc nöôùc thuoäc ñòa cuûa haûi quaân Chaâu AÂu ôû caùc chaâu luïc Phi, Myõ, doïc theo bôø bieån Nam AÙ vaø Ñoâng Nam AÙ cho ñeán taän Philippin, AÁn Ñoä vaø Ñaïi Taây Döông. Ban ñaàu, creole chæ ñöôïc duøng ñeå chæ nhöõng ngöôøi Chaâu Aâu da traéng ôû thuoäc ñòa, nhöng veà sau, thuaät ngöõ naøy ñöôïc duøng ñeå chæ caû nhöõng ngöôøi baûn ñòa noùi creole. Neáu nhö pidgin chöa ñöôïc nhìn nhaän laø ngoân ngöõ vaø chæ ñöôïc duøng ñeå giao tieáp trong moät moät phaïm vi raát heïp thì creole laïi chính laø pidgin nhöng ñaõ trôû thaønh ngoân ngöõ vôùi chöùc naêng giao tieáp khaù hoaøn haûo vaø phaïm vi giao tieáp töông ñoái roäng. Noùi caùch khaùc, pidgin vaø creole laø hai giai ñoaïn trong moät quaù trình ñôn giaûn cuûa söï phaùt trieån cuûa moät ngoân ngöõ ñöôïc xem nhö laø coâng cuï giao tieáp giöõa hai hay nhieàu nhoùm ngöôøi khoâng chung tieáng meï ñeû – ngoân ngöõ lai taïp (franca langua). Nguyeãn Vaên Khang [30, tr. 80] giaûi thích: “Thoaït ñaàu, trong moät coäng ñoàng noùi naêng, pidgin coù theå môùi chæ ñöôïc duøng trong moät phaïm vi raát heïp. Daàn daàn soá löôïng ngöôøi söû duïng taêng leân, töùc laø phaïm vi giao tieáp chung baèng pidgin trong coäng ñoàng ñoù taêng leân vaø ñöôïc môû roäng. Ñieàu kieän naøy laøm cho treû 33 con (con caùi cuûa hoï) tieáp xuùc vôùi pidgin nhieàu hôn so vôùi ngoân ngöõ khaùc (giao tieáp noùi, nghe). Ñeán moät giai ñoaïn naøo ñoù, moät caùch töï nhieân, pidgin coù vò trí laø tieáng meï ñeû ñoái vôùi theá heä sau (theá heä tieáp theo naøy). Töø vò trí naøy, pidgin tieáp tuïc cuûng coá vaø phaùt trieån. Keát quaû laø coù moät creole thöïc söï thay “creole hoùa” (creolization) ngoân ngöõ”. Nhìn chung, vieäc pidgin trôû thaønh creole gaén lieàn vôùi vieäc môû roäng caùc bình dieän töø vöïng, ngöõ phaùp vaø phong caùch. Tuy nhieân söï chuyeån hoùa naøy phuï thuoäc raát nhieàu vaøo caùc nhaân toá xaõ hoäi. Trong taùc phaåm “Language birth, the process of pidgination and creolization: The sociocultural context”- moät coâng trình chuyeân khaûo veà quaù trình creole hoùa ôû Papua Taân GhiNeâ (1988), nhaø nghieân cöùu W.A. Foley ñaõ ñöa ra keát luaän raèng, dieãn tieán cuûa creole ôû ñoâ thò raát khaùc ôû noâng thoân. ÔÛ ñoâ thò, do nhöõng ngöôøi lôùn xung quanh boïn treû nhö boá meï, baïn beø cuûa boá meï chuùng… noùi nhieàu thöù ngoân ngöõ khaùc nhau neân caùi goïi laø ngoân ngöõ giao tieáp chung (töùc pidgin) ñaõ trôû thaønh ngoân ngöõ thöù nhaát cuûa boïn treû. Ngöôïc laïi, ôû noâng thoân, ngöôøi ta thích duøng thoå ngöõ laøm ngoân ngöõ giao tieáp chung. Luùc ñaàu pidgin chæ laø ngoân ngöõ cuûa nhöõng ngöôøi da traéng qua laïi buoân baùn. Trong tieàm thöùc cuûa boïn treû noâng thoân vaø ngay caû ngöôøi lôùn, pidgin laø moät thöù ngoân ngöõ coù danh voïng cao. Töø ñaây naûy sinh nhöõng vaán ñeà mang tính xaõ hoäi; caùc baäc phuï huynh muoán con caùi cuûa hoï coù tieàn ñoà neân ñaõ thuùc eùp chuùng hoïc thöù ngoân ngöõ giao tieáp chung naøy. Thaäm chí, hoï coøn coá tình khoâng giao tieáp vôùi con caùi mình baèng thoå ngöõ. Ñaây laø moät nguyeân nhaân daãn ñeán vieäc creole hoùa ôû noâng thoân. Beân caïnh ñoù, ñoâi khi vieäc creole hoùa ôû noâng thoân laïi do moät nguyeân nhaân khaùc veà ngoân ngöõ. Ñoù laø tình traïng soá thoå ngöõ coù hình thaùi caáu truùc phöùc taïp hôn nhieàu pidgin daãn ñeán vieäc boïn treû nhanh choùng chuyeån sang hoïc vaø giao tieáp baèng pidgin. 1.1.5.2.2. Caùc loaïi pidgin vaø creole tieâu bieåu Theo soá lieäu cuûa cuoán “Baùch khoa ngoân ngöõ hoïc” (The Cambridge Encyclopedia of Language, 1992) cuûa taùc giaû David Crystal, treân theá giôùi hieän coù 100 pidgin vaø creole. Pidgin coù soá löôïng ngöôøi noùi ñoâng nhaát laø Cameroon Pidgin English ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Anh, coù tôùi 2 trieäu ngöôøi söû duïng vôùi tö caùch laø ngoân ngöõ thöù hai. Theo taùc giaû Nguyeãn Vaên Khang [30, tr. 84-86], trong soá 100 pidgin vaø creole ñoù coù caùc pidgin vaø creole sau ñöôïc xem laø tieâu bieåu: (1) Creole Guytama: Creole ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Anh ôû Guytama, coù chòu aûnh höôûng cuûa moät soá creole khaùc nhö Barbados vaø Sierra Lecone. 34 (2) Kryoâl: Creole ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Boà Ñaøo Nha, ñöôïc duøng ôû Senegal vôùi khoaûng 57000 ngöôøi söû duïng. (3) Kivio: Creole ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Anh ôû vuøng Freetown thuoäc Sierra Lecone, 50.000 ngöôøi söû duïng nhö laø ngoân ngöõ thöù nhaát vaø môû roäng caùch duøng nhö laø ngoân ngöõ thöù hai. Moät bieán theå cuõ cuõng ñöôïc tìm thaáy ôû Liberia. (4) Tok Pisin: Pidgin ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Anh, chòu aûnh höôûng cuûa caùc tieáng Papuana ñòa phöông. Moät trieäu ngöôøi ôû Papua Taân GhiNeâ söû duïng chuùng. Tok Pisin ñöôïc creole hoùa ôû moät soá vuøng. (5) Pidgin bôø bieån Trung Quoác: Pidgin ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Anh, tröôùc kia ñöôïc duøng phoå bieán ôû vuøng Trung Quoác gaàn bôø bieån Hoàng Koâng nhöng baây giôø ñaõ khoâng coøn nöõa. (6) Sango: Moät bieán theå ñöôïc pidgin hoùa cuûa Ngbandi chòu söï aûnh höôûng voán töø vöïng tieáng Phaùp. Phaïm vi söû duïng ñöôïc môû roäng taïi coäng hoøa Trung Phi, vaø laùc ñaùc taïi Cameroon vaø Chad. (7) Chinook Jargon: Ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Chinook, chòu aûnh höôûng cuûa tieáng Anh, tieáng Phaùp, tieáng Nootka vaø phöông ngöõ Salishan. Ôû cuoái theá læ XIX coù khoaûng 100.000 ngöôøi söû duïng nhöng hieän nay haàu nhö khoâng coøn toàn taïi nöõa. (8) Tieáng Anh Pidgin Cameroon: Pidgin ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Anh, ñöôïc creole hoùa ôû moät soá vuøng ñoâ thò, ñöôïc duøng ôû Cameroon nhö laø ngoân ngöõ thöù hai. Soá ngöôøi söû duïng khoaûng 2 trieäu. Nhöõng bieán theå coù quan heä gaàn guõi ñöôïc duøng ôû phía ñoâng Nigieâria vaø Fernando Po. (9) Pidgin / Creole Hawaiian: xaây döïng treân cô sôû tieáng Anh, coù söï aûnh höôûng cuûa cuûa caùc ngoân ngöõ khaùc nhö tieáng Haùn, tieáng Nhaät, tieáng Hawaiin, tieáng Boà Ñaøo Nha vaø tieáng Philippin. Soá ngöôøi söû duïng khoaûng 500.000 vaø ñöôïc nhieàu ngöôøi coi ñaây laø ngoân ngöõ thöù nhaát. (10) Creole Nahuati – Italia: Ñöôïc duøng ôû Nicaragua töø theá kæ XVI, hieän nay khoâng coøn nöõa. (11) Tieáng Taây Ban Nha Pidgin: Xaây döïng treân cô sôû tieáng Taây Ban Nha thöôïng maïi, chuû yeáu ñöôïc hai boä laïc ngöôøi da ñoû söû duïng ôû mieàn taây Venezuela. (12) Creole Guygana Phaùp: Creole ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Phaùp, coù aûnh höôûng ít nhieàu cuûa tieáng Boà Ñaøo Nha, ñöôïc duøng ôû Cayene vaø doïc theo bôø bieån naøy. Soá ngöôøi noùi khoaûng 50.000. 35 (13) Sabir: Bieán theå Pdgin hoùa cuûa Provencal, ñöôïc duøng ôû caûng cuûa Ñòa Trung Haûi (vaø ôû Trung Ñoâng, giöõa caùc cuoäc thaäp töï chinh) vaø chòu aûnh höôûng voán töø vöïng cuûa moät soá ngoân ngöõ khaùc trong khu vöïc. Hieäin nay khoâng coøn toàn taïi nöõa. (14) Tieáng Boà Ñaøo Nha Singgapore: Creole ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Boà Ñaøo Nha, coù chòu aûnh höôûng cuûa tieáng Maõ Lai, ñöôïc duøng moät phaàn ôû Singapore. (15) Tieáng Anh Bamboo: Pidgin tieáng Anh ñöôïc duøng ôû Trieàu Tieân, ñaëc bieät ôû thôøi kì chieán tranh Trieàu Tieân. Hieän nay haàu nhö khoâng coøn toàn taïi. (16) Pidgin Nhaät: Xaây döïng treân cô sôû tieáng Nhaät, ñöôïc duøng roäng raõi taïi caùc caûng Nhaät Baûn ôû theá kyû XIX vaø ôû moät soá khu vöïc Myõ chieám ñoùng vaøo nhöõng naêm 1940. hieän nay khoâng duøng nöõa. (17) Tieáng Boà Ñaøo Nha Jacarta: Creole ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Boà Ñaøo Nha. Tröôùc kia, ngöôøi Jacarta (Indonesia) coù söû duïng, nay khoâng duøng nöõa. (18) Tieáng Malay Bazaar: Moät bieán theå Pidgin hoùa cuûa tieáng Maõ Lai tieâu chuaån ñöôïc duøng roäng raõi ôû Malaysia vaø Indonesia. Cuõng ôû vuøngnaøy, Babamalay, moät bieán theå pidginhoùa ñaõ chòu aûnh höôûng lôùn cuûa tieáng Haùn. (19) Tieáng Caviteno vaø Ermitano: Caùc creole xaây döïng treân cô sôû tieáng Taây Ban Nha, ñöôïc söû duïng ôû caùc vuøng xung quanh Malina, ôû Philippin. (20) Tieáng Davaweno: Creole xaây döïng treân cô sôû tieáng Taây Ban Nha, ñöôïc duøng ôû Davao, Philippin. 1.1.5.3. Hieän töôïng lai taïp tieáng Anh trong tieáng Vieät Trong taùc phaåm “The Cambridge Encylopedia of Language”(1992), khi giôùi thieäu hôn 100 pidgin phoå bieán treân theá giôùi, David Crystal ñaõ giôùi thieäu veà 2 pidgin cuûa Vieät Nam laø pidgin thöù 77, moät “tay boy pidgin ñöôïc xaây döïng treân cô sôû tieáng Phaùp, ñöôïc duøng roäng raõi ôû Vieät Nam trong thôøi kyø thuoäc ñòa Phaùp. Baây giôø khoâng coøn toàn taïi nöõa.” vaø pidgin thöù 82 hay coøn goïi laø Vietnam pidgin, “moät pidgin xaây döïng treân cô sôû tieáng Anh, ñöôïc söû duïng ôû Vieät Nam giöõa ngöôøi daân baûn ñòa vôùi caùc nhaân vieân ngöôøi Mó, hieän nay ñaõ khoâng coøn toàn taïi”. [35, tr.40]. Vôùi muïc ñích khaûo saùt söï thaâm nhaäp cuûa tieáng Anh vaøo tieáng Vieät thì ñoái töôïng maø chuùng toâi muoán ñeà caäp ñeán ôû ñaây chính laø pidgin thöù 82. Caên cöù vaøo ñònh nghóa treân cuûa David Crystal, coù theå thaáy tieáp xuùc song ngöõ Anh – Vieät moät caùch chính thöùc, roäng raõi baét ñaàu töø giai ñoaïn 1954 ñeán 1975 gaén lieàn vôùi cuoäc chieán tranh xaâm löôïc cuûa ngöôøi Myõ taïi mieàn Nam Vieät Nam. Ñieàu naøy cuõng coù nghóa laø, nhöõng cuoäc tieáp xuùc song ngöõ giöõa tieáng Anh vaø 36 tieáng Vieät tröôùc ñoù chæ laø leû teû, duø raèng, nhö ñaõ trình baøy ôû treân, ôû giai ñoaïn cuoái cuûa cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp ñaõ coù söï xuaát hieän cuûa ngöôøi Mó; ôû moät soá tænh Nam Boä thôøi ñoù cuõng ñaõ xuaát hieän caùc aán phaåm, töø saùch baùo, phim aûnh ñeán haøng hoùa baèng tieáng Anh; tieáng Anh cuõng ñöïôc ñöa vaøo giaûng daïy trong tröôøng hoïc… Tuy nhieân, soá löôïng töø Anh ñöôïc Vieät hoùa khoâng nhieàu, chuû yeáu laø caùc töø thuoäc lónh vöïc theå thao vaø neáu coù chuû yeáu xuaát hieän döôùi daïng khaåu ngöõ. Chaúng haïn, ngoaïi tröø töø cao-boài (cowboy) ñöôïc Vieät hoùa troïn veïn ôû caû daïng noùi laãn daïng vieát, coøn laïi caùc töø khaùc haàu nhö ñeàu xuaát hieän ôû daïng noùi. Ví duï: (1) One, two, threeÆoaún, tuø, tì / oaûn, tuø, tì (2) Ball Æbanh (3) BoxingÆboác (ñaùnh boác, ñaám boác) (4) GolfÆgoân (chôi goân, ñaùnh goân) Khi baøn veà thôøi kì hình thaønh vaø toàn taïi cuûa Vietnam pidgin, coù moät thöïc teá caàn phaûi ghi nhaän laø, coù nhöõng giai ñoaïn, nhöõng boái caûnh nhaát ñònh, vieäc hình thaønh moät pidgin laø moät nhu caàu thaät söï caàn thieát trong giao tieáp cho nhöõng coäng ñoàng ngöôøi khoâng cuøng chia xeû moät ngoân ngöõ. Ví duï, tröôøng hôïp pidgin – English ôû Cameroon, vôùi ñaëc ñieåm voâ cuøng phöùc taïp cuûa coäng ñoàng ngoân ngöõ treân ñaát nöôùc naøy (goàm 200 thoå ngöõ, cuøng hai coäng ñoàng ngoân ngöõ lôùn cuûa nhöõng ngöôøi noùi tieáng Anh (anglophones) vaø nhöõng ngöôøi noùi tieáng Phaùp (frangcophones)), thì pidgin xuaát hieän gaàn nhö laø moät heä quaû taát yeáu. ÔÛ Cameroon, tuy noù khoâng phaûi laø moät ngoân ngöõ coù uy tín (chính quyeàn Cameroon coi pidgin – English nhö moät thöù tieáng Anh noùi toài, laøm aûnh höôûng ñeán vieäc hoïc toát tieáng Anh, thaäm chí coøn bò caám söû duïng ôû tröôøng hoïc), nhöng ñoâi khi, ñeå phoå bieán, tuyeân truyeàn cho daân chuùng moät ñieàu gì ñoù, nhö khi coù chieán dòch baàu cöû hoaëc khi phoøng choáng dòch beänh, thì thöù tieáng Anh bò xem thöôøng ñoù, noùi theo caùch noùi cuûa moät nhaø ngoân ngöõ hoïc noåi tieáng ngöôøi Phaùp, vaãn laø “moät ñieàu toài teä caàn thieát”. ÔÛ Vieät Nam, tuy Vietnam pidgin ôû mieàn Nam thôøi kyø Myõ Nguïy cuõng laø moät coâng cuï phuï trôï khoâng keùm phaàn quan troïng trong moái quan heä giao tieáp baèng ngoân ngöõ giöõa nhöõng ngöôøi daân baûn xöù vôùi nhöõng ngöôøi thoáng trò ngoaïi bang khi caàn thieát, theá nhöng, yù nghóa toàn taïi cuûaVietnam pidgin ôû mieàn Nam thôøi chöa giaûi phoùng khoâng heà gioáng nhö cuûa pidgin – English ôû Cameroon. Vì neáu nhö “söï xuaát hieän cuûa pidgin ôû Vieät Nam trong thôøi kì bò ñeá quoác Myõ ñoâ hoä chæ laø moät giaûi phaùp “töï phaùt’, “laâm thôøi”, mang tính chaát tình theá thì pidgin – English ôû Cameroon laïi laø giaûi phaùp coù tính chieán löôïc, “laâu daøi” cho nhöõng coäng ñoàng ña ngoân ngöõ ôû ñaây” [36, tr. 1-6]. 37 ÔÛ Vieät Nam, tuy raèng Vietnam pidgin veà lyù thuyeát ñaõ keát thuùc cuøng vôùi söï ñoâ hoä cuûa ñeá quoác Myõ, song, khoâng vì theá maø ngaøy nay hieän töôïng pidgin maát ñi. Noù chæ dieãn ra khoâng gioáng tröôùc ñaây: khoâng thöôøng xuyeân, khoâng coù heä thoáng, vaø trong nhöõng tình huoáng haïn höõu, hoaøn toaøn tuøy tieän maø theo nhö quan nieäm cuûa Robert A. Hall ñoù laø “theá heä töï phaùt cuûa caùc ngoân ngöõ lai taïp, ñoâi khi trong vaøi giôø, moãi laàn, ôû nhöõng nôi coù nhu caàu du lòch, moät oâng seáp vaø moät ngöôøi laøm thueâ, moät oâng chuû vaø ngöôøi laøm” (Juliette Garmadi (1981), La sociolinguistique). Nhöõng ví duï veà hieän töôïng pha taïp nhö quan nieäm cuûa Hall coù theå keå khaù nhieàu, chaúng haïn nhö moät ngöôøi ñaïp xích loâ vaãn coù theå neâu giaù caû vôùi khaùch nöôùc ngoaøi baèng thöù tieáng Anh boài kieåu nhö “One you, one dollar; two you, two dollar” (Moät ngöôøi moät ñoâ la, hai ngöôøi thì 2 ñoâ la). Coù theå thaáy nhöõng ví duï veà hieän töôïng lai taïp kieåu nhö treân raát phong phuù vaø ña daïng, neáu chòu khoù tìm hieåu nhieàu hôn coù leõ seõ coù voâ khoái ví duï ñöôïc daãn. Song, ñieàu maø luaän vaên muoán neâu roõ aáy laø tính chaát pha taïp trong hoaït ñoäng cuûa tieáng Vieät hieän nay. Noù khoâng chæ dieãn ra khi coù söï tieáp xuùc ngoân ngöõ vôùi ngöôøi nöôùc ngoaøi noùi tieáng Anh – Myõ, maø coøn xaûy ra ngay trong hoaït ñoäng giao tieáp cuûa ngöôøi Vieät, khoâng chæ thoâng qua lôøi noùi maø coøn ñöôïc theå hieän treân chöõ vieát, ñieàu coù theå laøm aûnh höôûng ñeán quaù trình giöõ gìn vaø phaùt trieån söï trong saùng cuûa tieáng Vieät. Theo chuùng toâi, hieän töôïng pha taïp Anh – Vieät ñöôïc bieåu hieän ôû 3 maët, maø chuû yeáu laø ngöõ aâm vaø töø vöïng: - Veà ngöõ aâm Ñaây laø söï theå hieän roõ raøng caùc thanh ñieäu tieáng Vieät khi phaùt aâm caùc töø tieáng Anh. Noùi caùch khaùc, khi caùc töø tieáng Anh ñöôïc phaùt aâm theo aâm tieát tieáng Vieät thì maëc nhieân coù söï tham gia cuûa daáu thanh. Tuy nhieân, khoâng phaûi taát caû saùu thanh ñeàu ñöôïc tham gia maø taäp trung chæ coù hai thanh laø thanh khoâng daáu vaø thanh saéc, moät ít laø thanh huyeàn vaø caù bieät laø thanh naëng. Thoáng keâ caùc töø tieáng Anh ñang xuaát hieän trong tieáng Vieät coù caùch ñoïc thaønh ñôn tieát tieáng Vieät cho thaáy keát quaû laø nhöõng töø tieáng Anh coù caùch ñoïc theo aâm tieát tieáng Vieät mang thanh ngang (khoâng daáu) chieám soá löôïng cao nhaát, tieáp ñeán laø thanh saéc vaø thanh huyeàn. Ví duï: Thanh ngang: din (jeans), niu(new), seâm seâm (same same), gô/gôn (girl), ñrim/dim(dream), gheâm (game), hoai/oai (why), sai (size)… Thanh saéc: eùt (add), poát (post), guùt (good), aát – ñreùt (address), loát (load), poáp (pop), buùc (book), baùch (back)… Thanh huyeàn: tuø (two), tì (three).. 38 Thanh hoûi: oaún (one) trong “oaún, tuø, tì (one, two, three)” Trong phöông ngöõ Nam Boä, tính chaát pha taïp veà ngöõ aâm kieåu nhö treân coù moät ñaëc tröng rieâng, taát caû caùc töø pha taïp goác nöôùc ngoaøi, trong ñoù haún nhieân coù tieáng Anh, khi phaùt aâm ñeàu ñi keøm thanh huyeàn vaø thanh naëng ôû aâm tieát ñaàu vaø aâm tieát cuoái cuûa töø. Ví duï: xì – tai (style), xì – po (sport), sooïc (short), caïc (card), ñeà – moâ (demo), xì – treùt (stress), le – voà (level)… Ñaùng chuù yù laø hieän nay trong caùc chöông trình quaûng caùo baèng lôøi treân truyeàn hình, khi goïi teân moät soá saûn phaåm teân nöôùc ngoaøi cuõng coù xu höôùng ñoïc theo kieåu pha taïp naøy cuûa phöông ngöõ Nam Boä nhö rì choi (rejoice), pa na xoâ nòch (panasonic). - Veà töø vöïng Tính pha taïp töø vöïng theå hieän ôû caùch duøng pha troän töø ngöõ Anh – Vieät trong noùi naêng cuûa moät soá ngöôøi. Noù chính laø hieän töôïng “vay möôïn” cuûa ngöôøi ñôn ngöõ maø theo Nguyeãn Vaên Khang laø phaûi chòu söï “ñoàng hoùa cuûa ngoân ngöõ ñi vay”. Trong quaù trình vay möôïn, töø ngöõ cuûa ngoân ngöõ ñi vay (nhö tieáng Vieät) bò giaûn löôïc ñi raát nhieàu. Chaúng haïn, giôùi treû hieän nay ôû Vieät Nam, do thích theå hieän söï saønh soûi cuûa mình veà tieáng Anh, thöôøng cheâm nhieàu töø tieáng Anh trong caâu noùi cuûa mình kieåu nhö: “Gioïng ñieäu cuûa maøy coù veû formal quaù ñi thoâi” thay vì laø “Gioïng ñieäu cuûa maøy nghieâm tuùc quaù ñi thoâi” , hay nhö thay vì noùi “veù mieãn phí” thì coù ngöôøi laïi duøng cuïm töø pha troän “veù free” Thöôøng söï pha taïp chæ dieãn ra trong giao tieáp baèng lôøi, nhöng thöïc teá cho thaáy laø noù coøn hieän dieän ngay caû treân chöõ vieát, treân baùo chí chaúng haïn. Ví duï: (1) Maïng Internet. (2) Camera quan saùt. [Baùo Khoa hoïc vaø Phaùt trieån, NNL 29] - Veà ngöõ phaùp Söï pha taïp veà maët ngöõ phaùp bieåu hieän ôû söï giaûn löôïc toái ña nhöõng hình thöùc cuù phaùp cuûa cuûa ngoân ngöõ goác laø tieáng Anh, theo caùch suy nghó loâgich cuûa ngöôøi Vieät. Ví duï: Moät ngöôøi xe thoà chuyeân chôû khaùch nöôùc ngoaøi, bieát loõm boõm vaøi tieáng Anh “boài”, ñaõ noùi nhö sau “Today, I work very bad” (dòch ra laø: Hoâm nay, toâi laøm vieäc raát meät – Today, I work hard) 39 Ngoaøi nhöõng caùch giaûn löôïc nhö treân, coù moät hieän töôïng ngoân ngöõ hieän nay caàn phaûi keå ñeán laø nhöõng caâu noùi nghòch ngôïm cuûa giôùi treû Vieät hieän naøy. Hoï taïo ra moät caâu tieáng Vieät treân cô sôû gheùp caùc töø tieáng Anh theo caáu truùc tieáng Vieät. Ví duï: (1) No star where (Khoâng sao ñaâu) (2) Like is afternoon (Thích thì chieàu) (3) No table (Mieãn baøn) (4) Love toilet (Yeâu caàu) (5) Sugar you, you go; sugar me, me go (Ñöôøng anh, anh ñi; ñöôøng toâi, toâi ñi). Nhìn chung, hieän töôïng lai taïp coù theå noùi laø taát yeáu vaø chung cho caùc ngoân ngöõ trong quaù trình tieáp xuùc. Song thieát nghó, söï lai taïp naøy chæ neân döøng laïi ôû möùc ñoä laø moät coâng cuï trong nhöõng tröôøng hôïp baát khaû khaùng, chöù khoâng neân phaùt trieån moät caùch tuøy tieän, böøa baõi nhö hieän töôïng lai taïp Anh – Vieät trong tieáng Vieät hieän nay. Bôûi vì, ngoaøi vaán ñeà laøm cho tieáng Vieät thieáu trong saùng, söï lai taïp coøn gaây aûnh höôûng khoâng toát ñeán quaù trình daïy vaø hoïc tieáng Anh ôû Vieät Nam. 1.2. Lyù thuyeát veà truyeàn thoâng 1.2.1. Khaùi nieäm truyeàn thoâng Truyeàn thoâng (töông öùng vôùi thuaät ngöõ communication trong tieáng Anh hoaëc tieáng Phaùp) laø moät daïng hoaït ñoäng caên baûn cuûa baát cöù moät toå chöùc naøo mang tính xaõ hoäi. Coù theå noùi moät caùch ngaén goïn raèng truyeàn thoâng laø moät quaù trình truyeàn ñaït, tieáp nhaän vaø trao ñoåi thoâng tin nhaèm thieát laäp caùc moái lieân heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi. [47, tr.36] Söï truyeàn thoâng naøy thöôøng ñöôïc thöïc hieän thoâng qua lôøi noùi, hay chöõ vieát, töùc laø ngoân ngöõ, nhöng cuõng coù theå thoâng qua cöû chæ, ñieäu boä hay haønh vi ñeå bieåu toû thaùi ñoä hoaëc caûm xuùc. Vì theá, coù taùc giaû coøn phaân bieät hai loaïi hình truyeàn thoâng: truyeàn thoâng baèng ngoân töø (verbal), vaø truyeàn thoâng khoâng baèng ngoân töø (non-verbal). Noùi chung, trong caùc quaù trình töông taùc hay tieáp xuùc vôùi nhau trong cuoäc soáng haøng ngaøy, con ngöôøi luoân luoân truyeàn thoâng vôùi nhau baèng lôøi leõ hoaëc cöû chæ. Ngöôøi ta goïi ñoù laø truyeàn thoâng lieân caù nhaân (interpersonal communication), nghóa laø truyeàn ñaït thoâng tin giöõa ngöôøi naøy vôùi ngöôøi khaùc. 40 Tröôùc ñaây, moãi khi nhaéc tôùi truyeàn thoâng, ngöôøi ta thöôøng nhaéc tôùi coâng thöùc noåi tieáng cuûa Lasswell: “Ai noùi, noùi caùi gì, cho ai, baèng keânh naøo, vaø hieäu quaû nhö theá naøo?”. Loái ñaët vaán ñeà nhö vaäy tuy cuõng boå ích vì noù gôïi ra nhöõng ñieàu caàn nghieân cöùu, nhöng gaëp moät khieám khuyeát lôùn, ñoù laø: chæ hình dung quaù trình truyeàn thoâng nhö moät ñöôøng thaúng, moät chieàu, giöõa ngöôøi phaùt tin (transmitter) vaø ngöôøi nhaän tin (receiver), vaø do ñoù chæ quan nieäm veà ngöôøi nhaän tin moät caùch thuï ñoäng. Vì theá, veà sau, caùc nhaø nghieân cöùu thöôøng quan nieäm quaù trình truyeàn thoâng lieân caù nhaân theo moâ hình chu kyø, theo daïng ñöôøng voøng troøn kheùp kín, trong ñoù bao goàm boán giai ñoaïn chính nhö sau: ¾ Phaùt tin (emission) ¾ Truyeàn tin (transmission) ¾ Nhaän tin (reception) ¾ Phaûn hoài (feedback) Moâ hình naøy quan nieäm raèng: moät thoâng ñieäp, sau khi ñöôïc phaùt ra, luoân luoân gaây ra moät phaûn öùng naøo ñoù veà phía ngöôøi nhaän tin, vaø do ñoù ngöôøi nhaän tin seõ coù moät thoâng ñieäp phaûn hoài gôûi veà laïi cho ngöôøi phaùt tin. Luùc ñoù, ngöôøi nhaän tin cuõng laïi trôû thaønh moät ngöôøi phaùt tin (töùc laø nguoàn thoâng tin) - ñieàu naøy laøm cho quaù trình truyeàn thoâng trôû thaønh moät chu kyø kheùp kín. Nhö vaäy, quaù trình truyeàn thoâng lieân caù nhaân thöïc chaát phaûi ñöôïc hieåu nhö laø moät quaù trình trao ñoåi thoâng tin giöõa caù nhaân vôùi caù nhaân khaùc, trong ñoù chuû theå vaø khaùch theå truyeàn thoâng ñöôïc chuyeån ñoåi moät caùch linh hoaït, quaù trình tieáp nhaän vaø trao ñoåi htoâng tin thöôøng dieãn ra ñoàng thôøi. 1.2.2. Khaùi nieäm truyeàn thoâng ñaïi chuùng Taùc giaû Traàn Höõu Quang [47, tr.37] ñaõ ñònh nghóa truyeàn thoâng ñaïi chuùng nhö sau: Truyeàn thoâng ñaïi chuùng (mass communication) laø quaù trình truyeàn taûi thoâng tin moät caùch roäng raõi höôùng ñeán moïi ngöôøi trong xaõ hoäi thoâng qua caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng (mass media). ÔÛ ñaây, chuùng ta caàn phaân ñònh roõ söï khaùc bieät giöõa hai thuaät ngöõ maø nhieàu ngöôøi thöôøng söû duïng moät caùch laãn loän: truyeàn thoâng ñaïi chuùng (mass communication) vaø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng (mass media). Thuaät ngöõ truyeàn thoâng ñaïi chuùng laø thuaät ngöõ duøng ñeå chæ moät quaù trình xaõ hoäi. Coøn caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng chæ laø nhöõng coâng cuï kó thuaät hay nhöõng keânh maø nhôø vaøo ñoù maø ngöôøi ta coù theå thöïc hieän quaù trình truyeàn 41 thoâng ñaïi chuùng, nghóa laø tieán haønh vieäc phoå bieán, loan truyeàn thoâng tin ra moïi ngöôøi daân. Ví duï: Khi chuùng ta môû ti –vi ñeå theo doõi baûn tin thôøi söï luùc 7 giôø toái, ñeå xem chöông trình “Ai laø trieäu phuù” hay ñeå coi moät traän ñaù banh, thì ñoù laø nhöõng haønh vi naèm trong quaù trình truyeàn thoâng ñaïi chuùng. Theá nhöng neáu chuùng ta cuõng môû maøn hình ti – vi, nhöng laïi ñeå coi moät cuoán viñeâoâ quay leã cöôùi cuûa anh trai trong gia ñình chaúng haïn, thì haønh ñoäng naøy laïi khoâng ñöôïc coi laø naèm trong quaù trình truyeàn thoâng ñaïi chuùng, bôûi moät leõ ñôn giaûn laø cuoán baêng naøy chæ ñöôïc quay vaø phaùt trong khuoân khoå sinh hoaït gia ñình maø thoâi. Noùi caùch khaùc, ñieåm maáu choát ñeå xaùc ñònh xem moät haønh vi coù naèm trong quaù trình truyeàn thoâng ñaïi chuùng hay khoâng khoâng naèm ôû choã söû duïng thieát bò kó thuaät naøo (maøn hình ti – vi, daàu maùy viñeâoâ…) maø laø caàn xem haønh vi ñoù coù naèm trong quaù trình truyeàn taûi vaø tieáp nhaän thoâng tin thoâng qua caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng hay khoâng. Töø ñaây, coù theå thaáy raèng truyeàn thoâng ñaïi chuùng laø moät quaù trình xaõ hoäi ñaëc thuø bao goàm ba yeáu toá caáu thaønh: ¾ Hoaït ñoäng truyeàn thoâng (chaúng haïn nhö ñi saên tin, quay phim, chuïp hình… roài vieát tin, baøi, bieân taäp, vaø cuoái cuøng laø in aán, phaùt haønh, phaùt soùng…); ¾ Nhöõng ngöôøi laøm coâng taùc truyeàn thoâng (nhö phoùng vieân, bieân taäp vieân ôû caùc toå chöùc baùo chí, ñaøi phaùt thanh, ñaøi truyeàn hình…); ¾ Vaø coâng chuùng (caùc taàng lôùp ñaïi chuùng roäng raõi ). 1.2.3. Caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng Trong tieáng Anh, ngöôøi ta duøng chöõ mass media ñeå chæ caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng. Thuaät ngöõ naøy bao goàm chöõ mass coù nghóa laø ñaïi chuùng, vaø chöõ media (goác töø tieáng La – tinh laø medium, theå soá nhieàu laø media) coù nghóa ban ñaàu laø trung gian, ôû ñaây coù nghóa laø caùc phöông tieän hay coâng cuï. Nhö vaäy, thuaät ngöõ caùc phöông tieän tuyeàn thoâng ñaïi chuùng coù nghóa laø nhöõng phöông tieän kó thuaät hay coâng cuï trung gian ñöôïc söû duïng ñeå thöïc hieän quaù trình truyeàn thoâng ñaïi chuùng. [47, tr.38], [48, tr.20]. Nhaø nghieân cöùu truyeàn thoâng Charles Wright ñaõ ñònh nghóa caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng nhö sau: ñaây laø nhöõng phöông tieän thoâng tin nhaém ñeán nhöõng coâng chuùng töông ñoái roäng raõi, dò bieät, naëc danh vaø khoâng coù quan heä gì vôùi nhaø truyeàn thoâng; noäi dung thoâng tin ñöôïc phaùt ra nôi coâng coäng; caùch phaùt haønh aán phaåm hoaëc giôø phaùt soùng ñöôïc tính toaùn theá naøo ñeå tôùi ñöôïc vôùi khoái löôïng coâng chuùng ñoâng ñaûo nhaát; vaø nhaø truyeàn thoâng laø (hoaëc hoaït ñoäng trong) moät toå chöùc chính thöùc, toå chöùc naøy thöôøng coù boä maùy töông ñoái phöùc taïp vaø ñoøi hoûi voán ñaàu tö töông ñoái lôùn.[48, tr.20]. 42 Ngöôøi ta thöôøng coi caùc hoaït ñoäng nhö baùo chí, phaùt thanh, truyeàn hình, ñieän aûnh, xuaát baûn laø thuoäc lónh vöïc truyeàn thoâng ñaïi chuùng; coù nhöõng nhaø nghieân cöùu coøn keå luoân caû nhöõng lónh vöïc nhö phim viñeâoâ, aùp-phích, vaø aâm nhaïc. Vaø hieän nay, chuùng ta caàn keå theâm caû phöông tieän Internet. Trong khuoân khoå cuûa luaän vaên naøy, chuùng toâi seõ söû duïng caû cuïm töø phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng vaø coi noù ñoàng nghóa vôùi phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng. 1.3. Vai troø cuûa tieáng Anh 1.3.1. Ñoái vôùi theá giôùi Nhìn ra theá giôùi coù theå thaáy, baét ñaàu töø cuoái nhöõng naêm 80, ñaàu nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû XX, vôùi söï tan raõ cuûa Lieân Xoâ vaø c