Luận văn Phát triển thị trường option tại Việt Nam: Thực trạng và giải pháp

Luận Văn Tốt Nghiệp Đề tài: " THỊ TRƯỜNG OPTION TẠI VIỆT NAM " - 1 - MUÏC LUÏC LÔØI MÔÛ ÑAÀU............................................................................................................ i Chöông 1: TOÅNG QUAN VEÀ THÒ TRÖÔØNG OPTION 1.1. Nhöõng vaán ñeà cô baûn veà thò tröôøng taøi chính – thò tröôøng chöùng khoaùn......... 1 1.1.1. Thò tröôøng taøi chính..................................................................................... 1 1.1.2. Thò tröôøng chöùng khoaùn (TTCK) ................................................................ 4 1.2. Thò tröôøng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh ..................................................... 7 1.3. Toång quan veà thò tröôøng Option - nhöõng vaán ñeà lyù luaän cô baûn....................... 9 1.3.1. Moät soá khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ .................................................................. 9 1.3.2. Lòch söû phaùt trieån thò tröôøng option treân theá giôùi ..................................... 10 1.3.3. Phaân loaïi – Ñaëc ñieåm caùc loaïi option ...................................................... 12 1.3.3.1. Phaân loaïi theo quyeàn cuûa ngöôøi mua ................................................ 12 1.3.3.2. Phaân loaïi theo thôøi gian thöïc hieän option (Expiration Date)............. 13 1.3.3.3. Phaân loaïi theo taøi saûn cô sôû (Underlying Asset) ............................... 13 a) Option chöùng khoaùn.............................................................................. 13 b) Option chæ soá chöùng khoaùn ................................................................... 15 c) Option tieàn teä (Currency Options) ........................................................ 16 d) Option veà hôïp ñoàng Future................................................................... 18 e) Option veà laõi suaát.................................................................................. 19 1.3.3.4. Moät soá loaïi option ñaëc bieät khaùc ....................................................... 21 a) Option linh hoaït (Flex Option)...................................................... 21 b) Caùc loaïi option ngoaïi lai (Exotic Options).................................... 21 c) Option chöùng khoaùn daønh cho nhaân vieân (Employee stock option - ESOs) 22 1.3.4. Vai troø – caùc thaønh phaàn tham gia thò tröôøng option................................ 22 1.3.5. Vaán ñeà ñònh giaù option (phí quyeàn choïn)................................................. 24 1.3.6. Caùc chieán löôïc kinh doanh veà option ....................................................... 26 KEÁT LUAÄN CHÖÔNG 1 ........................................................................................ 27 - 2 - Chöông 2: THÖÏC TRAÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG XAÂY DÖÏNG – PHAÙT TRIEÅN THÒ TRÖÔØNG OPTION TAÏI VIEÄT NAM 2.1. Thöïc traïng trieån khai vaø söû duïng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh ôû nöôùc ta thôøi gian qua ........................................................................................................... 28 2.2. Thöïc traïng vaø khaû naêng xaây döïng – phaùt trieån thò tröôøng option taïi Vieät Nam 2.2.1. Thò tröôøng quyeàn choïn tieàn teä (Currency Options) ............................. 33 2.2.1.1. Option ngoaïi teä ................................................................................... 33 2.2.1.2. Option tieàn ñoàng Vieät Nam ................................................................ 44 2.2.1.3. Keát quaû ban ñaàu vaø trieån voïng phaùt trieån thò tröôøng option tieàn teä ... 50 2.2.2. Thò tröôøng quyeàn choïn vaøng (Gold Options) ........................................ 51 2.2.2.1. Sô löôïc thöïc traïng trieån khai .............................................................. 51 2.2.2.2. Nhöõng thuaän lôïi vaø khoù khaên ............................................................. 52 2.2.2.3. Keát quaû ban ñaàu vaø trieån voïng phaùt trieån Gold options thôøi gian tôùi 55 2.2.3. Quyeàn choïn veà laõi suaát ........................................................................... 56 2.2.4. Khaû naêng xaây döïng – phaùt trieån caùc loaïi quyeàn choïn khaùc taïi Vieät Nam ....................................................................................................................... 58 2.2.4.1. Quyeàn choïn chöùng khoaùn vaø chæ soá chöùng khoaùn VN- index ........... 58 2.2.4.2. Quyeàn choïn veà hôïp ñoàng Future ....................................................... 64 KEÁT LUAÄN CHÖÔNG 2 ........................................................................................ 64 Chöông 3: CAÙC GIAÛI PHAÙP PHAÙT TRIEÅN THÒ TRÖÔØNG OPTION TAÏI VIEÄT NAM 3.1. Moät soá giaûi phaùp chung cho phaùt trieån toång theå thò tröôøng caùc loaïi option hieän coù taïi Vieät Nam............................................................................................... 66 3.1.1. Ñaåy maïnh coâng taùc tuyeân truyeàn – taïo nhaän thöùc cho coâng chuùng veà coâng cuï option ................................................................................................................. 66 3.1.2. Taïo laäp vaø phaùt trieån caùc cô sôû vaät chaát, kyõ thuaät – hoaøn thieän khung phaùp lyù cho caùc giao dòch veà option ....................................................................... 70 3.1.3. Giaûi phaùp ñaåy maïnh vieäc hieän ñaïi hoaù heä thoáng ngaân haøng taïi Vieät Nam, môû ñöôøng cho caùc coâng cuï phaùi sinh phaùt trieån ..................................................... 72 - 3 - 3.1.4. Caùc NHTM caàn xaùc ñònh caùc möùc phí option mang tính haáp daãn, kích thích khaùch haøng tìm ñeán söû duïng caùc giao dòch naøy hôn trong giai ñoaïn chuùng vaãn chöa thöïc söï phoå bieán taïi nöôùc ta ........................................................................... 73 3.1.5. Nhoùm caùc giaûi phaùp nhaèm caûi thieän vaø naâng cao tính hieäu quaû cuûa TTTC Vieät Nam ................................................................................................................ 74 3.1.6. Taêng cöôøng coâng taùc nghieân cöùu, phaùt trieån thò tröôøng, taêng cöôøng hôïp taùc quoác teá – tieán tôùi sôùm trieån khai vaø phaùt trieån caùc loaïi option khaùc taïi nöôùc ta ............. 76 3.1.7. Nhoùm caùc giaûi phaùp nhaèm ngaên ngöøa vaø haïn cheá caùc taùc ñoäng tieâu cöïc hay “thaûm hoïa” coù theå xaûy ra töø vieäc laïm duïng coâng cuï option khi noù ñöôïc thöïc hieän phoå bieán taïi Vieät Nam trong töông lai............................................................ 77 3.2. Caùc nhoùm giaûi phaùp rieâng nhaèm phaùt trieån töøng loaïi option taïi Vieät Nam töø nay ñeán naêm 2010................................................................................................... 79 3.2.1. Caùc giaûi phaùp phaùt trieån thò tröôøng quyeàn choïn tieàn teä ........................... 79 3.2.2. Caùc giaûi phaùp phaùt trieån thò tröôøng quyeàn choïn vaøng.............................. 83 3.2.3. Caùc giaûi phaùp phaùt trieån thò tröôøng quyeàn choïn laõi suaát .......................... 84 3.3. Caùc giaûi phaùp nhaèm taêng cöôøng khaû naêng sôùm trieån khai caùc loaïi option chöa ñöôïc thöïc hieän taïi Vieät Nam.......................................................................... 85 3.3.1. Giaûi phaùp cho option chöùng khoaùn ........................................................... 85 3.3.2. Giaûi phaùp cho option veà hôïp ñoàng Future ................................................ 87 KEÁT LUAÄN CHÖÔNG 3 ....................................................................................... 88 KEÁT LUAÄN ÑEÀ TAØI ...............................................................................................xi TAØI LIEÄU THAM KHAÛO .....................................................................................xiii PHUÏ LUÏC 1: Caùc chieán löôïc kinh doanh veà option. PHUÏ LUÏC 2: Quyeát ñònh 163/2003/QÑ-TTG (ngaøy 5/8/2003) cuûa Thuû töôùng Chính phuû veà Chieán löôïc phaùt trieån TTCK Vieät Nam ñeán naêm 2010. PHUÏ LUÏC 3: Quyeát ñònh 1452/2004/QÑ-NHNN (ngaøy 10/11/2004) cuûa Thoáng ñoác NHNN veà giao dòch hoái ñoaùi cuûa caùc toå chöùc tín duïng ñöôïc pheùp hoaït ñoäng ngoaïi hoái. PHUÏ LUÏC 4: Option chöùng khoaùn daønh cho nhaân vieân taïi Vieät Nam. - 4 - LÔØI MÔÛ ÑAÀU 1. Söï caàn thieát cuûa ñeà taøi Trong giai ñoaïn hieän nay, hoäi nhaäp hoaù neàn kinh teá ñaát nöôùc ñang ñöôïc thuùc ñaåy maïnh meõ taïi Vieät Nam vôùi haøng loaït caùc caûi caùch quan troïng treân nhieàu lónh vöïc. Ñaëc bieät, trong lónh vöïc taøi chính - tieàn teä laø quaù trình chuyeån töø chính saùch “taøi chính keàm cheá” sang töï do hoaù taøi chính nhaèm tieán tôùi phuø hôïp xu höôùng chung cuûa theá giôùi. Ñeå ruùt ngaén khoaûng caùch trong hoäi nhaäp, naâng cao hieäu quaû kinh doanh cuûa heä thoáng ngaân haøng trong nöôùc, ñoàng thôøi taïo cô hoäi cho giôùi doanh nghieäp vaø nhaø ñaàu tö Vieät Nam coù theå tieáp caän, söû duïng nhöõng coâng cuï taøi chính cao caáp höõu ích; trong khoaûng thôøi gian 5 naêm trôû laïi ñaây, NHNN ñaõ töøng böôùc cho pheùp ñöa vaøo thöïc hieän hoaëc trieån khai thí ñieåm raát nhieàu caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh treân thò tröôøng taøi chính – ngaân haøng nöôùc ta. Ñeán nay, caùc giao dòch phaùi sinh nhö: nghieäp vuï mua baùn kyø haïn (forward), giao dòch hoaùn ñoåi (swap), quyeàn choïn (option) vaø hôïp ñoàng giao sau (future) laø nhöõng saûn phaåm dòch vuï ñang ñöôïc giôùi ngaân haøng Vieät Nam chuù troïng phaùt trieån trong xu höôùng môû roäng caùc saûn phaåm dòch vuï taøi chính - ngaân haøng hieän ñaïi cung caáp cho khaùch haøng. Trong ñoù, ñaùng chuù yù nhaát laø option - coâng cuï quaûn trò ruûi ro höõu ích cho caùc nhaø ñaàu tö taøi chính vaø kinh doanh treân thò tröôøng quoác teá. Ñaây laø coâng cuï ña chöùc naêng, coù theå giuùp xöû lyù ruûi ro veà tyû giaù hoái ñoaùi trong thöông maïi quoác teá, ruûi ro giaù caû trong buoân baùn haøng hoaù kyø haïn, vaø cuõng laø coâng cuï ñaàu tö toát treân thò tröôøng tieàn teä vaø thò tröôøng chöùng khoaùn. Ngoaøi ra, Vieät Nam hieän ñang trong quaù trình xaây döïng vaø phaùt trieån hoaøn chænh thò tröôøng chöùng khoaùn ñeå ñaùp öùng yeâu caàu hoäi nhaäp ngaøy caøng lôùn. Do vaäy, nghieân cöùu phaùt trieån nhöõng coâng cuï taøi chính ñoàng haønh vôùi thò tröôøng chöùng khoaùn nhö coâng cuï option, nhaèm taïo theâm nguoàn haøng hoaù chaát löôïng cao cho thò tröôøng naøy laø vieäc laøm coù yù nghóa raát thieát thöïc trong luùc naøy. Coù theå noùi, nhöõng lôïi ích maø giao dòch option mang laïi laø ñieàu khoâng caàn baøn caûi. Tuy nhieân, ñeå ñöa caùc loaïi option vaøo trieån khai thöïc tieån vaø khuyeán khích caùc nhoùm ñoái töôïng khaùch haøng söû duïng noù hieäu quaû laø ñieàu khoâng deã daøng trong ñieàu kieän nöôùc ta hieän nay. Bôûi thò tröôøng taøi chính – tieàn teä Vieät Nam vaãn coøn nhieàu yeáu keùm; ñieàu kieän cô sôû haï taàng coøn raát thieáu ñeå option phaùt huy heát coâng naêng. Ñaëc bieät laø haï taàng phaàn meàm lieân quan ñeán khung phaùp lyù laøm neàn taûng phuïc vuï cho giao dòch option, cuõng nhö taâm lyù coøn e deø vaø laï laãm cuûa moïi - 5 - giôùi veà coâng cuï môùi naøy. Ñieàu treân daãn ñeán keát quaû laø: tuy thöïc teá thò tröôøng taøi chính Vieät Nam hieän cuõng toàn taïi khaù ña daïng caùc coâng cuï phaùi sinh (vaø cuõng ñaõ coù 3 loaïi option ñöôïc ñöa vaøo giao dòch, thí ñieåm), nhöng ôû moät chöøng möïc naøo ñoù, keát quaû trieån khai thôøi gian qua laø khoâng maáy khaû quan vaø chöa ñaùp öùng ñuû nhö kyø voïng. Do vaäy, taùc giaû nhaän thöùc raèng vieäc nghieân cöùu, tìm hieåu chuyeân saâu ñeå ñöa ra caùc giaûi phaùp nhaèm phaùt trieån khaû naêng söû duïng caùc loaïi option ôû Vieät Nam ñöôïc soâi ñoäng hôn; cuõng nhö phaùt trieån toång theå thò tröôøng giao dòch loaïi saûn phaåm naøy taïi nöôùc ta trong giai ñoaïn tôùi laø heát söùc caàn thieát vaø caáp baùch. Ñaây khoâng phaûi laø coâng vieäc cuûa rieâng Nhaø nöôùc hay giôùi ngaân haøng. Maø taát caû nhöõng yù kieán ñoùng goùp töø caùc nhaø khoa hoïc, nhaø nghieân cöùu taøi chính - tieàn teä vaø nhöõng ai quan taâm ñeán nghieäp vuï naøy ñeàu höõu ích vaø ñaùng ñöôïc khuyeán khích. Xuaát phaùt töø nhöõng ñieàu treân, cuõng nhö nhaän thaáy ñaây laø vaán ñeà mang tính thôøi söï khaù “noùng” trong boái caûnh chuùng ta hoäi nhaäp - vaø hoäi nhaäp luoân caû nhöõng baát oån, bieán ñoäng veà tyû giaù hoái ñoaùi, giaù caû cuûa caùc haøng hoaù treân thò tröôøng quoác teá, neân raát caàn ñeán nhöõng coâng cuï nhö option. Do vaäy, taùc giaû ñaõ choïn ñeà taøi: “Phaùt trieån thò tröôøng option taïi Vieät Nam – Thöïc traïng vaø giaûi phaùp” cho Luaän vaên thaïc só cuûa mình vaø thaät söï phaùt hieän nhieàu ñieàu thuù vò khi nghieân cöùu, tìm hieåu saâu veà ñeà taøi naøy. 2. Muïc tieâu – noäi dung nghieân cöùu − Tìm hieåu, laøm saùng toû ñaëc ñieåm, vai troø thò tröôøng coâng cuï taøi chính phaùi sinh noùi chung, ñaëc bieät laø option, trong boái caûnh Vieät Nam môùi ñöa vaøo giao dòch caùc coâng cuï naøy. − Nghieân cöùu moät soá vaán ñeà lyù luaän cô baûn veà thò tröôøng option ñeå laøm neàn taûng khaûo saùt thöïc traïng trieån khai coâng cuï naøy taïi Vieät Nam. − Troïng taâm cuûa ñeà taøi laø nghieân cöùu, thu thaäp thoâng tin ñeå tìm hieåu vaø phaân tích nhöõng thuaän lôïi, khoù khaên gaëp phaûi cuõng nhö toång keát nhöõng keát quaû ñaït ñöôïc ban ñaàu cuøng caùc trieån voïng saép tôùi töø vieäc thöïc hieän caùc loaïi option hieän coù taïi nöôùc ta. Qua ñoù, giuùp ñöa ra caùc giaûi phaùp thieát thöïc vaø hieäu quaû cho phaùt trieån vaø laøm soâi ñoäng hôn nöõa caùc giao dòch quyeàn choïn naøy. − Ngoaøi ra, ñeà taøi Luaän vaên cuõng seõ chuù troïng ñeán vieäc phaùt trieån toång theå taát caû caùc thò tröôøng option trong töông lai taïi Vieät Nam baèng moät soá nghieân cöùu - 6 - veà: vai troø, lôïi ích vaø söï caàn thieát ñöa caùc loaïi option khaùc chöa coù taïi nöôùc ta sôùm ñöôïc thöïc hieän. Ñeà xuaát moät soá giaûi phaùp nhaèm taêng cöôøng khaû naêng xaây döïng vaø phaùt trieån caùc thò tröôøng option loaïi naøy trong töông lai. 3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu − Phaàn cô sôû lyù luaän toång quan, ñeà taøi seõ ñi vaøo phaân tích, giôùi thieäu taát caû caùc loaïi option hieän coù vaø ñang ñöôïc giao dòch phoå bieán treân theá giôùi, keå caû moät soá loaïi option ñaëc bieät. Tuy nhieân, trong nghieân cöùu thöïc traïng taïi Vieät Nam, taùc giaû seõ chæ ñi vaøo phaân tích 3 loaïi chuû yeáu laø: option tieàn teä (goàm option ngoaïi teä vaø option tieàn ñoàng); option laõi suaát vaø option vaøng taïi nöôùc ta. − Ñeà taøi cuõng höôùng ñeán hai loaïi option khaùc: option chöùng khoaùn vaø option veà hôïp ñoàng future. Tuy nhieân, do chuùng chöa ñöôïc thöïc hieän taïi nöôùc ta neân khi ñeà caäp ñeán 2 loaïi naøy, taùc giaû seõ nghieân cöùu theo höôùng nhaèm taêng khaû naêng sôùm trieån khai chuùng taïi Vieät Nam ñeán naêm 2010. − Ngoaøi ra, do coù söï giôùi haïn neân trong khuoân khoå Luaän vaên naøy, ñeà taøi khoâng theå ñi saâu vaøo nhöõng vaán ñeà nhö: caùc kyõ thuaät ñònh giaù option; caùc chieán löôïc phoái hôïp kinh doanh quyeàn choïn; lôïi ích - ruûi ro cho caùc beân tham gia giao dòch option… 4. Phöông phaùp nghieân cöùu Ñeà taøi söû duïng keát hôïp caùc phöông phaùp nghieân cöùu nhö: Phöông phaùp nghieân cöùu döõ lieäu thöù caáp (vôùi nguoàn döõ lieäu, thoâng tin ñöôïc taùc giaû söu taàm, taäp hôïp töø caùc saùch baùo, taïp chí chuyeân ngaønh; taïi thö vieän; thoâng qua caùc website treân Internet…); Phöông phaùp duy vaät bieän chöùng; phöông phaùp phaân tích - toång hôïp; phöông phaùp so saùnh - ñoái chieáu; phöông phaùp dieãn dòch - quy naïp vaø phöông phaùp quan saùt thöïc teá töø thöïc tieãn … ñeå hình thaønh neân baûn Luaän vaên naøy. 5. Keát caáu cuûa ñeà taøi Vôùi phaïm vi nghieân cöùu nhö treân, noäi dung chính cuûa Luaän vaên goàm 3 chöông, 88 trang. Trong ñoù: a. Chöông 1: Toång quan veà thò tröôøng option - 27 trang; b. Chöông 2: Thöïc traïng vaø khaû naêng xaây döïng - phaùt trieån thò tröôøng option taïi Vieät Nam - 38 trang; c. Chöông 3: Caùc giaûi phaùp phaùt trieån thò tröôøng option taïi Vieät Nam - 23 trang. - 7 - Chöông 1 TOÅNG QUAN VEÀ THÒ TRÖÔØNG OPTION 1.1. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN VEÀ THÒ TRÖÔØNG TAØI CHÍNH – THÒ TRÖÔØNG CHÖÙNG KHOAÙN 1.1.1. Thò tröôøng taøi chính 1.1.1.1. Khaùi nieäm Trong moät neàn kinh teá, nhu caàu veà voán ñeå ñaàu tö vaø caùc nguoàn tieát kieäm coù theå phaùt sinh töø nhöõng chuû theå khaùc nhau. Nhöõng chuû theå coù cô hoäi ñaàu tö sinh lôøi thì thieáu voán; traùi laïi nhöõng ngöôøi coù voán nhaøn roãi laïi khoâng coù cô hoäi ñaàu tö. Töø ñoù, neàn kinh teá hình thaønh neân moät cô cheá ñeå chuyeån voán töø tieát kieäm sang ñaàu tö. Vaø cô cheá naøy ñöôïc thöïc hieän trong khuoân khoå cuûa thò tröôøng taøi chính. Hình dung moät caùch toång theå, trong moät neàn kinh teá thò tröôøng, thò tröôøng taøi chính laø moät trong ba loaïi thò tröôøng coù moái quan heä gaén keát chaët cheõ vôùi nhau. Ñoù laø thò tröôøng saûn phaåm; thò tröôøng taøi chính vaø thò tröôøng caùc yeáu toá saûn xuaát. Ñònh nghóa: Thò tröôøng taøi chính xeùt veà baûn chaát laø nôi dieãn ra söï luaân chuyeån voán töø nhöõng ngöôøi coù nguoàn voán nhaøn roãi tôùi nhöõng ngöôøi caàn söû duïng voán. Ñoù laø thò tröôøng giao dòch caùc loaïi taøi saûn taøi chính hay caùc coâng cuï taøi chính. Trong ñoù, taøi saûn taøi chính laø moät daïng ñieån hình cuûa taøi saûn voâ hình maø giaù trò coù theå khoâng lieân quan ñeán hình thöùc vaät lyù maø döïa vaøo traùi quyeàn hôïp phaùp cuûa chuùng treân moät lôïi ích töông lai naøo ñoù. Caùc taøi saûn taøi chính thöôøng gaëp laø: tín phieáu coâng ty (commercial paper), tín phieáu kho baïc (treasury bills), traùi phieáu coâng ty (debentures), traùi phieáu chính phuû (government bonds), coå phieáu thöôøng (common stocks), coå phieáu öu ñaõi (preferred stocks)… Ngoaøi ra, thò tröôøng taøi chính coøn giao dòch caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh (dirivatives). 1.1.1.2. Chöùc naêng cuûa thò tröôøng taøi chính − Moät laø, taäp trung caùc khoaûn tieát kieäm thaønh nguoàn voán lôùn taøi trôï ngaén haïn vaø daøi haïn cho caùc chuû theå caàn voán trong neàn kinh teá (chöùc naêng quan troïng nhaát) − Hai laø, kích thích tieát kieäm vaø ñaàu tö, goùp phaàn taêng hieäu suaát söû duïng voán cuûa toaøn xaõ hoäi. − Ba laø, hình thaønh giaù caùc taøi saûn taøi chính. - 8 - − Boán laø, taïo tính thanh khoaûn cho taøi saûn taøi chính. − Naêm laø, giuùp giaûm thieåu chi phí tìm kieám vaø chi phí thoâng tin, ñaûm baûo cho caùc giao dòch taøi chính dieãn ra giöõa nhöõng ngöôøi mua vaø nhöõng ngöôøi baùn. 1.1.1.3. Phaân loaïi thò tröôøng taøi chính a) Caên cöù vaøo tính chaát chuyeân moân hoaù thò tröôøng: ta coù ba loaïi (i) Thò tröôøng coâng cuï nôï: laø thò tröôøng trong ñoù, ngöôøi caàn huy ñoäng voán döïa treân vieäc phaùt haønh caùc coâng cuï nôï ngaén, trung hoaëc daøi haïn (traùi phieáu, tín phieáu, kyø phieáu…). Ñaëc ñieåm cuûa coâng cuï nôï laø döïa treân quan heä vay möôïn, coù thôøi haïn, laõi suaát ñöôïc aán ñònh tröôùc vaø coá ñònh. Ngöôøi sôû höõu coâng cuï nôï khoâng coù tieáng noùi trong vieäc quaûn lyù coâng ty. (ii) Thò tröôøng coâng cuï voán: laø thò tröôøng trong ñoù, ngöôøi caàn voán huy ñoäng voán baèng caùch phaùt haønh caùc coå phieáu baùn cho ngöôøi coù voán. Caùc coå ñoâng naém giöõ coå phieáu goùp voán vaøo coâng ty vôùi tinh thaàn lôøi aên loã chòu. Hoï coù quyeàn ñöôïc chia phaàn treân laõi roøng vaø taøi saûn cuûa coâng ty. Khaùc vôùi coâng cuï nôï, coå phieáu khoâng coù laõi coá ñònh maø coå töùc phuï thuoäc vaøo hieäu quaû saûn xuaát kinh doanh. Caùc coå phieáu ñöôïc xem laø nhöõng chöùng khoaùn daøi haïn. (iii) Thò tröôøng coâng cuï taøi chính phaùi sinh: laø thò tröôøng phaùt haønh vaø mua ñi baùn laïi caùc chöùng khoaùn phaùi sinh. Ñaây laø thò tröôøng cao caáp, giao dòch caùc coâng cuï taøi chính cao caáp nhö: hôïp ñoàng kyø haïn (forward), hôïp ñoàng hoaùn ñoåi (swap), hôïp ñoàng giao sau (future) vaø hôïp ñoàng quyeàn choïn (option). Muïc 1.2 döôùi ñaây seõ ñi saâu phaân tích veà thò tröôøng naøy. b) Caên cöù vaøo cô caáu thò tröôøng: coù hai loaïi (i) Thò tröôøng sô caáp (Primary Market): coøn goïi laø thò tröôøng caáp moät, laø nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng mua baùn chöùng khoaùn môùi phaùt haønh laàn ñaàu. Ñaây laø moät thò tröôøng khoâng lieân tuïc vaø laø nôi duy nhaát chöùng khoaùn ñem laïi voán cho ñôn vò phaùt haønh. Giaù chöùng khoaùn treân thò tröôøng sô caáp do toå chöùc phaùt haønh quyeát ñònh, thöôøng ñöôïc in ngay treân chöùng khoaùn. (ii) Thò tröôøng thöù caáp (Secondary Market): coøn goïi laø thò tröôøng caáp hai, laø nôi giao dòch mua ñi baùn laïi caùc chöùng khoaùn ñaõ phaùt haønh laàn ñaàu treân thò tröôøng sô caáp. Thò tröôøng thöù caáp ñaûm baûo tính thanh khoaûn cho caùc chöùng khoaùn, noù coù ñaëc ñieåm laø moät thò tröôøng hoaït ñoäng lieân tuïc, caùc khoaûn tieàn thu ñöôïc töø vieäc baùn - 9 - chöùng khoaùn thuoäc veà nhaø ñaàu tö vaø nhaø kinh doanh chöùng khoaùn chöù khoâng thuoäc veà nhaø phaùt haønh. Giao dòch treân thò tröôøng thöù caáp phaûn aùnh nguyeân taéc caïnh tranh töï do vaø giaù chöùng khoaùn treân thò tröôøng naøy do cung – caàu quyeát ñònh. Trong thöïc teá khoâng coù söï phaân bieät roõ ñaâu laø thò tröôøng sô caáp, ñaâu laø thò tröôøng thöù caáp neân vieäc phaân chia naøy chæ coù yù nghóa lyù thuyeát. Thöôøng thì trong moät thò tröôøng seõ vöøa coù giao dòch cuûa thò tröôøng sô caáp, vöøa coù giao dòch cuûa thò tröôøng thöù caáp vaø giöõa chuùng coù moái lieân heä maät thieát vôùi nhau. c) Caên cöù vaøo thôøi haïn luaân chuyeån voán cuûa caùc coâng cuï taøi chính: coù hai loaïi (i) Thò tröôøng tieàn teä (Money Market): laø thò tröôøng mua baùn trao ñoåi caùc coâng cuï nôï ngaén haïn coù theå chuyeån nhöôïng ñöôïc trong voøng moät naêm, qua ñoù cung öùng nhu caàu voán ngaén haïn giöõa caùc chuû theå trong neàn kinh teá nhaèm thoaû maõn nhu caàu thanh khoaûn vaø ñaàu tö ngaén haïn. Thò tröôøng tieàn teä laø thò tröôøng OTC (Over the Counter Market) vaø hình thöùc taøi chính ñaëc tröng laø taøi chính giaùn tieáp. Ñoùng vai troø trung gian taøi chính treân thò tröôøng naøy laø caùc Ngaân haøng thöông maïi (NHTM). Theo moâ hình caùc nöôùc phaùt trieån, thò tröôøng tieàn teä bao goàm: thò tröôøng lieân ngaân haøng (Inter-bank Market), thò tröôøng hoái ñoaùi – thò tröôøng ngoaïi hoái (Foreign Exchange Market) vaø thò tröôøng voán ngaén haïn (Short – term Loans Market). (ii) Thò tröôøng voán (Capital Market): hay thò tröôøng voán daøi haïn, laø nôi huy ñoäng, taäp trung nhieàu nguoàn voán trong xaõ hoäi thaønh nhöõng nguoàn voán taøi trôï daøi haïn cho doanh nghieäp vaø Chính phuû, thöôøng duøng cho caùc döï aùn ñaàu tö coù thôøi haïn töø moät naêm trôû leân. Thò tröôøng voán goàm ba thò tröôøng boä phaän: • Thò tröôøng tín duïng trung vaø daøi haïn – coøn ñöôïc goïi laø thò tröôøng theá chaáp (Mortgage Market): cung caáp tín duïng trung vaø daøi haïn cho caùc doanh nghieäp vaø thöôøng ñoøi hoûi phaûi coù taøi saûn theá chaáp. Hoaït ñoäng treân thò tröôøng naøy laø caùc NHTM vaø caùc toå chöùc tín duïng phi ngaân haøng. • Thò tröôøng cho thueâ taøi chính (Leasing Market): cho thueâ taøi chính laø moät hình thöùc tín duïng daøi haïn, taïo ñieàu kieän cho ngöôøi ñi vay coù quyeàn söû duïng daøi haïn taøi saûn thueâ phuø hôïp nhu caàu. Khi keát thuùc hôïp ñoàng thueâ taøi chính, noù coøn taïo cô hoäi cho ngöôøi ñi thueâ sôû höõu luoân taøi saûn thueâ. Hoaït ñoäng treân thò tröôøng naøy laø caùc coâng ty cho thueâ taøi chính. - 10 - • Thò tröôøng chöùng khoaùn - TTCK (Securities Market): laø moät boä phaän raát quan troïng cuûa thò tröôøng voán. Caùc vaán ñeà lieân quan veà TTCK seõ ñöôïc trình baøy chi tieát ôû Muïc 1.1.2 döôùi ñaây. Nhö vaäy, thò tröôøng tieàn teä vaø thò tröôøng voán laø hai boä phaän caáu thaønh neân thò tröôøng taøi chính, chuùng cuøng thöïc hieän moät chöùc naêng laø cung caáp voán cho neàn kinh teá. Caùc nghieäp vuï hoaït ñoäng ôû treân hai thò tröôøng naøy coù moái lieân quan vaø taùc ñoäng töông hoã laãn nhau. Caùc bieán ñoåi (veà giaù caû, laõi suaát) treân thò tröôøng tieàn teä coù aûnh höôûng lôùn ñeán vieäc phaùt haønh vaø mua baùn caùc chöùng khoaùn treân thò tröôøng voán. Ngöôïc laïi, nhöõng thay ñoåi (veà chæ soá chöùng khoaùn, thò giaù coå phieáu) cuûa thò tröôøng voán cuõng phaûn aùnh caùc hieän töôïng toát hay xaáu, ñaõ, ñang hoaëc seõ xaûy ra treân thò tröôøng tieàn teä. 1.1.2. Thò tröôøng chöùng khoaùn (TTCK) 1.1.2.1. Khaùi nieäm – vai troø TTCK TTCK laø moät boä phaän caáu thaønh cuûa thò tröôøng voán, ñoù laø nôi dieãn ra caùc hoaït ñoäng giao dòch mua baùn caùc chöùng khoaùn trung vaø daøi haïn nhö caùc loaïi traùi phieáu, coå phieáu vaø caùc coâng cuï taøi chính khaùc (chöùng chæ quyõ ñaàu tö, coâng cuï taøi chính phaùi sinh …). TTCK ñöôïc xem laø thò tröôøng voán daøi haïn, nôi taäp trung caùc nguoàn voán cho ñaàu tö vaø phaùt trieån kinh teá. Do ñoù, noù coù taùc ñoäng raát lôùn ñeán moâi tröôøng ñaàu tö noùi rieâng vaø neàn kinh teá noùi chung. Maët khaùc, TTCK laø moät thò tröôøng cao caáp, söï taïo laäp vaø phaùt trieån thò tröôøng naøy coù yù nghóa quan troïng trong söï nghieäp phaùt trieån kinh teá caùc nöôùc coù neàn kinh teá thò tröôøng. TTCK coù vai troø raát quan troïng ñoái vôùi neàn kinh teá. Cuï theå: (i) TTCK giuùp huy ñoäng voán ñaàu tö cho neàn kinh teá, thu huùt voán ñaàu tö nöôùc ngoaøi. (ii) TTCK cung caáp moâi tröôøng ñaàu tö laønh maïnh vôùi caùc cô hoäi löïa choïn phong phuù cho coâng chuùng. Qua ñoù, TTCK goùp phaàn ñaùng keå trong vieäc khuyeán khích tieát kieäm quoác gia cho ñaàu tö phaùt trieån. (iii) TTCK taïo tính thanh khoaûn cho caùc chöùng khoaùn. Chính khaû naêng thanh khoaûn laø moät trong nhöõng ñaëc tính haáp daãn cuûa chöùng khoaùn ñoái vôùi ngöôøi ñaàu tö. (iv) TTCK giuùp ñaùnh giaù hoaït ñoäng cuûa caùc doanh nghieäp vaø ñoàng thôøi xaùc ñònh giaù trò thò tröôøng cuûa doanh nghieäp thoâng qua dieãn bieán giaù chöùng khoaùn doanh nghieäp ñoù treân thò tröôøng. (v) TTCK taïo moâi tröôøng giuùp Chính phuû thöïc hieän caùc chính saùch kinh teá vó moâ. Noù ñöôïc xem laø phong vuõ bieåu cuûa neàn kinh teá bôûi caùc chæ baùo cuûa TTCK phaûn aûnh ñoäng thaùi cuûa neàn kinh teá moät caùch nhaïy beùn vaø chính xaùc. (vi) Ngoaøi ra, TTCK coøn ñoùng vai - 11 - troø hoã trôï vaø thuùc ñaåy caùc coâng ty coå phaàn ra ñôøi vaø phaùt trieån cuõng nhö hoã trôï quaù trình coå phaàn hoaù caùc doanh nghieäp. 1.1.2.2. Cô caáu vaø caùc thaønh phaàn tham gia TTCK a) Cô caáu TTCK − Caên cöù vaøo söï luaân chuyeån caùc nguoàn voán, TTCK ñöôïc chia thaønh: • Thò tröôøng sô caáp: laø thò tröôøng mua baùn caùc chöùng khoaùn môùi phaùt haønh laàn ñaàu, thöïc hieän chöùc naêng quan troïng nhaát cuûa TTCK laø ñöa nguoàn tieàn tieát kieäm vaøo ñaàu tö. Ñaây laø nôi duy nhaát maø caùc chöùng khoaùn ñem laïi voán cho nhaø phaùt haønh. Vieäc xaây döïng moät thò tröôøng sô caáp hoaït ñoäng hieäu quaû vôùi löôïng haøng hoaù ña daïng, haáp daãn coâng chuùng coù yù nghóa quyeát ñònh cho vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån thò tröôøng thöù caáp. • Thò tröôøng thöù caáp: laø nôi giao dòch caùc chöùng khoaùn ñaõ ñöôïc phaùt haønh treân thò tröôøng sô caáp. Thò tröôøng thöù caáp ñoùng vai troø ñaûm baûo tính thanh khoaûn cho caùc chöùng khoaùn ñaõ ñöôïc phaùt haønh neân noù seõ thuùc ñaåy thò tröôøng sô caáp phaùt trieån thoâng qua hoaït ñoäng nhoän nhòp cuûa mình hoaëc ngöôïc laïi. Giaù caû haøng hoaù giao dòch treân thò tröôøng thöù caáp ñöôïc xaùc ñònh phuï thuoäc vaøo: quan heä cung caàu treân thò tröôøng; giaù trò thöïc teá cuûa doanh nghieäp; uy tín cuûa doanh nghieäp; trieån voïng phaùt trieån doanh nghieäp; taâm lyù ngöôøi mua - baùn chöùng khoaùn ôû nhöõng thôøi ñieåm nhaát ñònh; caùc thoâng tin coâng boá, tin ñoàn veà hoaït ñoäng cuûa doanh nghieäp cuõng nhö tình hình oån ñònh chung cuûa neàn kinh teá. − Caên cöù theo tính chaát taäp trung cuûa thò tröôøng, TTCK bao goàm Sôû giao dòch chöùng khoaùn (thò tröôøng taäp trung) vaø thò tröôøng OTC (thò tröôøng phi taäp trung). Thò tröôøng OTC cuøng vôùi SGDCK taïo neân moät TTCK hoaøn chænh. o Sôû giao dòch chöùng khoaùn (SGDCK): Chæ coù caùc loaïi chöùng khoaùn ñuû tieâu chuaån nieâm yeát môùi ñöôïc giao dòch taïi SGDCK. Taïi ñaây, caùc giao dòch ñöôïc taäp trung taïi moät ñòa ñieåm, caùc leänh ñaët mua – baùn ñöôïc chuyeån tôùi saøn giao dòch vaø tham gia vaøo quaù trình gheùp leänh ñeå hình thaønh neân phieân giao dòch. o Thò tröôøng OTC (Over the Counter Market): laø moät thò tröôøng coù toå chöùc, daønh cho nhöõng chöùng khoaùn khoâng ñöôïc nieâm yeát treân SGDCK. Thò tröôøng OTC khoâng coù ñòa ñieåm giao dòch chính thöùc, thay vaøo ñoù, caùc nhaø moâi giôùi (caùc coâng ty chöùng khoaùn) keát noái caùc giao dòch qua maïng maùy tính dieän roäng giöõa caùc coâng ty chöùng khoaùn vaø trung taâm quaûn lyù heä thoáng. - 12 - b) Caùc chuû theå tham gia treân TTCK Coù theå taïm chia thaønh 5 nhoùm chuû theå chính: (i) Nhaø phaùt haønh chöùng khoaùn; (ii) Nhaø ñaàu tö chöùng khoaùn; (iii) Nhaø trung gian moâi giôùi; (iv) Nhaø toå chöùc, quaûn lyù, ñieàu haønh TTCK: bao goàm caùc cô quan quaûn lyù cuûa Chính phuû vaø caùc toå chöùc töï quaûn, cuï theå goàm: UÛy ban chöùng khoaùn Nhaø nöôùc (UBCKNN)(*); Nhaø toå chöùc thò tröôøng (SGDCK); Hieäp hoäi nhöõng nhaø kinh doanh chöùng khoaùn… (v) Caùc toå chöùc phuï trôï khaùc nhö: Trung taâm löu kyù chöùng khoaùn; Trung taâm thanh toaùn buø tröø (Clearing house); Trung taâm tin hoïc… Ñaây laø caùc toå chöùc giuùp phuïc vuï quaù trình giao dòch chöùng khoaùn ñöôïc tieän lôïi, nhanh choùng, chính xaùc vaø khoa hoïc. 1.1.2.3. Haøng hoaù giao dòch treân TTCK Baûng 1.1: Caùc loaïi haøng hoaù giao dòch treân TTCK. (1) Chöùng khoaùn voán Bao goàm caùc loaïi coå phieáu phoå thoâng (common stocks) vaø coå phieáu öu ñaõi (preferred stocks). Chuùng ñöôïc goïi laø chöùng khoaùn voán vì ñoù laø chöùng thö chöùng nhaän vieäc ñaàu tö goùp voán vaøo coâng ty coå phaàn cuûa caùc coå ñoâng. Caùc chöùng khoaùn voán hình thaønh neân thò tröôøng coå phieáu (stock market). (2) Chöùng khoaùn nôï Bao goàm caùc loaïi traùi phieáu Chính phuû, traùi phieáu ñòa phöông, traùi phieáu coâng ty… Caùc loaïi traùi phieáu ñöôïc goïi chöùng khoaùn nôï vì chuùng laø chöùng chæ höùa nôï daøi haïn cuûa chuû theå phaùt haønh cho ngöôøi sôû höõu (traùi chuû). Caùc loaïi chöùng khoaùn nôï hình thaønh neân thò tröôøng traùi phieáu (bond market). (3) Caùc chöùng chæ taøi chính ñaëc bieät Goàm caùc loaïi nhö: chöùng chæ Quyõ ñaàu tö; chöùng quyeàn (Pre- emptive Right), chöùng kheá (Warrants). (4) Caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh (Financial Dirivatives) Laø loaïi saûn phaåm taøi chính cao caáp raát phöùc taïp. Nhöõng noäi dung chi tieát lieân quan ñeán caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh phoå bieán seõ ñöôïc trình baøy ôû Muïc 1.2 döôùi ñaây. Ñaùng löu yù nhaát trong caùc coâng cuï phaùi sinh laø Hôïp ñoàng quyeàn choïn. Ñaây cuõng laø noäi dung troïng taâm taùc giaû seõ ñi saâu phaân tích trong Luaän vaên naøy. 1.1.2.4. Nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa TTCK (*) Taïi Vieät Nam, UBCKNN ñöôïc thaønh laäp theo Nghò ñònh soá 75/CP (ngaøy 28/11/1996) cuûa Chính phuû. - 13 - TTCK thöôøng hoaït ñoäng döïa treân 5 nguyeân taéc chính sau: (i) nguyeân taéc caïnh tranh; (ii) nguyeân taéc coâng baèng; (iii) nguyeân taéc coâng khai; (iv) nguyeân taéc trung gian; vaø (v) nguyeân taéc taäp trung. 1.2. THÒ TRÖÔØNG CAÙC COÂNG CUÏ TAØI CHÍNH PHAÙI SINH Thò tröôøng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh (Financial Derivatives) laø moät daïng thò tröôøng taøi chính cao caáp chuyeân giao dòch caùc coâng cuï phaùi sinh – laø nhöõng taøi saûn taøi chính maø giaù cuûa noù ñöôïc phaùi sinh vaø phuï thuoäc vaøo giaù cuûa caùc loaïi taøi saûn cô sôû (Underlying Assets); hay noùi caùch khaùc ñoù laø nhöõng taøi saûn taøi chính coù doøng tieàn trong töông lai phuï thuoäc vaøo giaù trò cuûa taøi saûn cô sôû. Taøi saûn cô sôû coù theå laø caùc loaïi haøng hoaù; chöùng khoaùn, chæ soá chöùng khoaùn; hoaëc vaøng, tieàn teä… (i) Neáu taøi saûn cô sôû laø haøng hoaù (ví duï: noâng saûn, cao su, daàu thoâ…) ta coù caùc coâng cuï phaùi sinh treân thò tröôøng haøng hoaù. (ii) Neáu taøi saûn cô sôû laø caùc loaïi coå phieáu, chöùng khoaùn hay chæ soá chöùng khoaùn, ta coù caùc coâng cuï phaùi sinh treân TTCK. (iii) Neáu taøi saûn cô sôû laø vaøng, ngoaïi teä… ta coù caùc coâng cuï phaùi sinh treân thò tröôøng tieàn teä - ngoaïi hoái. Thò tröôøng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh phoå bieán goàm: thò tröôøng kyø haïn (Forward); thò tröôøng hoaùn ñoåi (Swap); thò tröôøng giao sau (Future) vaø thò tröôøng quyeàn choïn (Option). 1.2.1. Thò tröôøng giao dòch kyø haïn (Forward) Ñaây laø thò tröôøng phi taäp trung, laø nôi dieãn ra giao dòch caùc Hôïp ñoàng kyø haïn. Theo ñoù, hai beân chuû ñoäng thoaû thuaän vieäc mua - baùn moät loaïi haøng hoaù naøo ñoù, vôùi moät khoái löôïng nhaát ñònh, vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh trong töông lai; nhöng theo möùc giaù caû ñöôïc ñònh tröôùc taïi thôøi ñieåm kyù keát hôïp ñoàng. hôïp ñoàng kyø haïn coù ñaëc ñieåm caùc ñieàu khoaûn cuûa noù do hai beân tham gia töï thoaû thuaän vaø mang tính linh hoaït, khoâng phaûi tuaân theo caùc qui ñònh ñöôïc chuaån hoaù tröôùc. Tuy nhieân, chính ñieàu naøy laøm cho caùc hôïp ñoàng kyø haïn khoâng coù tính thanh khoaûn cao. Moät baát lôïi cuûa hôïp ñoàng kyø haïn laø ruûi ro tính duïng cao. Caùc hôïp ñoàng kyø haïn ngaøy nay khoâng chæ ñöôïc giao dòch phoå bieán ôû nhöõng nöôùc phaùt trieån maø coøn ôû caû caùc nöôùc ñang phaùt trieån. 1.2.2. Thò tröôøng giao dòch hoaùn ñoåi (Swap) Nghieäp vuï hoaùn ñoåi Swap laø moät nghieäp vuï keùp, thöôøng ñöôïc thöïc hieän phoå bieán treân thò tröôøng tieàn teä ñeå hoaùn ñoåi ngoaïi hoái hoaëc laõi suaát. Thoâng thöôøng, moät giao dòch hoaùn ñoåi ngoaïi hoái ñöôïc thöïc hieän theo hai caùch sau: (i) Keát hôïp giöõa - 14 - moät giao dòch giao ngay vaø moät giao dòch coù kyø haïn (spot-forward swap). (ii) Keát hôïp giöõa hai giao dòch kyø haïn, nhöng coù ngaøy giaù trò khaùc nhau (forward - forward swap). Thöïc chaát cuûa giao dòch Swap laø ngöôøi baùn cam keát seõ mua laïi chính löôïng ngoaïi teä ñaõ thoaû thuaän baùn sau moät thôøi gian nhaát ñònh vôùi tyû giaù ñöôïc xaùc ñònh tröôùc taïi thôøi ñieåm thoaû thuaän. Giao dòch hoaùn ñoåi ngoaïi teä thöôøng ñöôïc caùc ngaân haøng söû duïng treân thò tröôøng lieân ngaân haøng nhaèm ñaûm baûo traïng thaùi ngoaïi hoái, baûo hieåm ruûi ro bieán ñoäng tyû giaù. Coøn giao dòch hoaùn ñoåi laõi suaát ñöôïc caùc NHTM vaø doanh nghieäp kyù keát ñeå phoøng ngöøa ruûi ro bieán ñoäng laõi suaát treân thò tröôøng. 1.2.3. Thò tröôøng giao sau (Future) Thò tröôøng Future laø nôi giao dòch mua baùn caùc Hôïp ñoàng giao sau (Future Contracts) veà haøng hoaù, tieàn teä, caùc loaïi chöùng khoaùn… vaø coù caû hôïp ñoàng giao sau veà laõi suaát. hôïp ñoàng giao sau ñöôïc baét nguoàn töø hôïp ñoàng kyø haïn, ñoù chính laø moät daïng hôïp ñoàng kyø haïn ñöôïc chuaån hoaù vaø giao dòch taäp trung treân saøn cuûa Sôû giao dòch döôùi hình thöùc ñaáu giaù coâng khai hoaëc giao dòch ñieän töû qua maïng maùy tính. Thò tröôøng Future qui ñònh kích côû cho moät ñôn vò hôïp ñoàng giao sau (fixed amount fer contract) vaø noù thöôøng chæ coù boán ngaøy coù giaù trò trong naêm (ngaøy thöù tö, tuaàn thöù ba caùc thaùng ba, saùu, chín vaø möôøi hai). Ngaøy nay, giao dòch hôïp ñoàng giao sau dieãn ra treân toaøn caàu vôùi hôn 60 Sôû giao dòch treân khaép theá giôùi. Trong ñoù, Hoa Kyø laø thò tröôøng taäp trung giao dòch hôïp ñoàng giao sau noåi tieáng nhaát vôùi 2 trung taâm laø Sôû giao dòch CBOT (Chicago Board of Trade) vaø CME (Chicago Mercantile Exchange). Tieáp ñoù laø Vöông quoác Anh vôùi LIFFE. Caùc ñieàu khoaûn cuûa hôïp ñoàng giao sau ñeàu ñöôïc chuaån hoaù bôûi caùc Sôû giao dòch naøy. 1.2.4. Thò tröôøng quyeàn choïn (Option) Trong soá caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh, option laø loaïi coù nhieàu öu ñieåm noåi troäi vaø linh hoaït hôn so vôùi caùc coâng cuï khaùc. Thò tröôøng option laø nôi dieãn ra giao dòch caùc Hôïp ñoàng quyeàn choïn. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, thò tröôøng option ngaøy caøng trôû neân quan troïng vaø raát caàn thieát cho caùc nhaø kinh doanh vaø ñaàu tö. Söï phaùt trieån cuûa thò tröôøng quyeàn choïn gaén lieàn vôùi söï lôùn maïnh cuûa caùc TTCK. Trong thöïc teá, thò tröôøng option ngaøy caøng phaùt trieån maïnh vaø phaùt huy tính höõu ích cuûa noù laø nhôø moät phaàn ôû söï ña daïng caùc loaïi taøi saûn cô sôû cuûa option (töø caùc loaïi haøng hoaù thoâng thöôøng ñeán tieàn teä, vaøng, chöùng khoaùn, chæ soá chöùng khoaùn, laõi suaát…). Nhìn chung, thò tröôøng option vaø caùc thò tröôøng coâng cuï taøi chính phaùi - 15 - sinh khaùc laø nhöõng caûi tieán raát thaønh coâng cho thò tröôøng taøi chính vaø cho vieäc kinh doanh treân thöông tröôøng quoác teá voán ngaøy caøng mang tính toaøn caàu hoaù hieän nay. 1.3. TOÅNG QUAN VEÀ THÒ TRÖÔØNG OPTION – NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LYÙ LUAÄN CÔ BAÛN 1.3.1. Moät soá khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ • Hôïp ñoàng quyeàn choïn – HÑQC (Option Contract): laø moät thoaû thuaän giöõa beân mua vaø beân baùn quyeàn choïn maø theo ñoù, beân baùn option ñoàng yù trao cho beân mua option moät quyeàn – chöù khoâng phaûi nghóa vuï – ñeå thöïc hieän vieäc mua (hoaëc khoâng mua) töø anh ta; baùn (hoaëc khoâng baùn) cho anh ta moät löôïng haøng hoaù cô sôû nhaát ñònh (ngoaïi teä, haøng hoaù, chöùng khoaùn…), theo moät möùc giaù hoaëc tyû giaù (strike price, exercise price) ñöôïc thoaû thuaän vaø ñònh tröôùc trong hôïp ñoàng; coù hieäu löïc trong moät thôøi haïn nhaát ñònh (expiration date, exercise date hoaëc maturity) keå töø ngaøy mua HÑQC. Ñoåi laïi, beân mua option phaûi traû cho beân baùn option moät khoaûn tieàn goïi laø phí quyeàn choïn hay giaù quyeàn choïn (option premium) ngay taïi thôøi ñieåm kyù hôïp ñoàng. Thoâng thöôøng, beân mua option ñöôïc xem laø nhaø ñaàu tö coù vò theá daøi haïn treân HÑQC (long- term position); beân baùn option ôû vò theá ngaén haïn (short - term position). Lôïi nhuaän cuûa nhaø ñaàu tö laø khoaûn loã cuûa nhaø phaùt haønh vaø ngöôïc laïi. • Beân baùn quyeàn choïn: laø beân phaùt haønh option, vaø sau khi ñaõ thu phí quyeàn choïn phaûi coù nghóa vuï luoân saün saøng tieán haønh giao dòch (mua hoaëc baùn) taøi saûn cô sôû ñaõ thoaû thuaän trong hôïp ñoàng vôùi beân mua – khi beân mua thöïc hieän quyeàn trong thôøi haïn ñaõ thoaû thuaän. Theo lyù thuyeát, beân baùn quyeàn choïn coù vuøng lôøi giôùi haïn (toái ña laø phí quyeàn choïn), coøn vuøng loã raát lôùn. Do vaäy, beân baùn option thöôøng laø caùc ngaân haøng hoaëc coâng ty taøi chính khoång loà. Treân thò tröôøng option, coù hai loaïi ngöôøi baùn quyeàn choïn: Ngöôøi baùn quyeàn choïn mua (Seller Call option – Short call); vaø Ngöôøi baùn quyeàn choïn baùn (Seller Put option – Short put). • Beân mua quyeàn choïn: laø beân naém giöõ quyeàn choïn, vaø phaûi traû cho beân baùn phí quyeàn choïn ñeå coù ñöôïc “quyeàn” mua hoaëc baùn loaïi haøng hoaù cô sôû naøo ñoù. Option trao cho ngöôøi giöõ noù quyeàn ñeå thöïc hieän ñoái vôùi HÑQC maø hoï ñaõ mua. Do vaäy, trong thôøi haïn hieäu löïc cuûa hôïp ñoàng, beân mua coù ba löïa choïn: (i) Thöïc hieän HÑQC, neáu bieán ñoäng giaù treân thò tröôøng coù lôïi cho hoï; hoaëc (ii) Baùn HÑQC cho beân thöù ba treân thò tröôøng, höôûng cheânh leäch giaù; hoaëc - 16 - (iii) Ñeå cho quyeàn choïn töï ñoäng heát hieäu löïc maø khoâng tieán haønh baát cöù moät giao dòch mua – baùn naøo, neáu bieán ñoäng giaù thò tröôøng baát lôïi so vôùi giaù thöïc hieän treân HÑQC. Khi beân mua khoâng thöïc hieän quyeàn choïn, hoï seõ vaãn maát phí. Do vaäy, theo lyù thuyeát, beân mua coù vuøng lôøi khoâng giôùi haïn coøn vuøng loã giôùi haïn toái ña baèng möùc phí quyeàn choïn. Treân thò tröôøng option, coù hai loaïi ngöôøi mua quyeàn choïn: Ngöôøi mua quyeàn choïn mua (Buyer Call option – Long call); vaø Ngöôøi mua quyeàn choïn baùn (Buyer Put option – Long put). • Caùc traïng thaùi quyeàn choïn: trong thôøi haïn hieäu löïc HÑQC, ngöôøi mua thöïc hieän hôïp ñoàng hay khoâng phuï thuoäc vaøo söï bieán ñoäng cuûa giaù caû hieän haønh treân thò tröôøng vaøo thôøi ñieåm ñoù so vôùi möùc giaù thöïc hieän (strike price) ñaõ qui ñònh. Cuï theå, xeùt töø vò theá ngöôøi mua option, HÑQC coù caùc traïng thaùi nhö moâ taû trong Baûng 1.2: Baûng 1.2: Caùc traïng thaùi quyeàn choïn. 1. Ngang giaù quyeàn choïn – ATM (At the Money) Laø traïng thaùi khi ngöôøi naém giöõ option, neáu boû qua phí quyeàn choïn, thöïc hieän quyeàn choïn maø khoâng phaùt sinh khoaûn laõi hay loã naøo. Khi ñoù: giaù thò tröôøng = strike price. Option ôû traïng thaùi ATM goïi laø option ôû ñieåm hoaø voán. 2. Ñöôïc giaù quyeàn choïn – ITM (In the Money) Laø traïng thaùi khi ngöôøi naém giöõ option, neáu boû qua phí quyeàn choïn, thöïc hieän quyeàn choïn maø coù laõi. Khi ñoù: giaù thò tröôøng > strike price (ñoái vôùi HÑQC mua); vaø giaù thò tröôøng < strike price (ñoái vôùi HÑQC baùn). Option ôû traïng thaùi ITM goïi laø option ôû vuøng haùi ra tieàn. 3. Giaûm giaù quyeàn choïn – OTM (Out the Money) Laø traïng thaùi khi ngöôøi naém giöõ option, neáu boû qua phí quyeàn choïn, thöïc hieän quyeàn choïn seõ chòu loã. Luùc naøy: giaù thò tröôøng < strike price (ñoái vôùi HÑQC mua) vaø giaù thò tröôøng > strike price (ñoái vôùi HÑQC baùn). Option ôû traïng thaùi OTM goïi laø option ôû vuøng maát tieàn. 1.3.2. Lòch söû phaùt trieån thò tröôøng option treân theá giôùi Nhöõng giao dòch ñaàu tieân cuûa thò tröôøng option treân theá giôùi ñöôïc cho raèng ñaõ xuaát hieän töø ñaàu theá kyû 18 ôû Chaâu AÂu. Tuy nhieân, ñeán ñaàu nhöõng naêm 1900 thò tröôøng OTC veà option môùi chính thöùc ñi vaøo hoaït ñoäng khi “Hieäp hoäi nhöõng nhaø moâi giôùi vaø kinh doanh quyeàn choïn” ñöôïc thaønh laäp. Tuy nhieân, moâ hình ban ñaàu - 17 - naøy coù hai ñieåm yeáu: Moät laø, khoâng coù thò tröôøng thöù caáp, ngöôøi mua option khoâng coù quyeàn baùn cho beân khaùc tröôùc ngaøy ñaùo haïn. Hai laø, khoâng coù kyõ thuaät naøo ñaûm baûo raèng ngöôøi baùn option seõ thöïc hieän hôïp ñoàng ngoaïi tröø vieäc ngöôøi mua phaûi toán chi phí kieän tuïng. Thaùng 4 naêm 1973, thò tröôøng quyeàn choïn Chicago (Chicago Board Options Exchange – CBOE) ñöôïc thaønh laäp taïi Myõ, ñaêïc bieät cho trao ñoåi option veà coå phieáu vaø haàu nhö thaønh coâng ngay laäp töùc. Thò tröôøng CBOE ra ñôøi mang ñeán ñieàu môùi laø giaù caû quyeàn choïn vaø ngaøy ñaùo haïn ñöôïc tieâu chuaån hoaù. Vieäc tieâu chuaån hoaù naøy laøm cho tính thanh khoaûn cuûa HÑQC ñöôïc naâng cao vaø kích thích thò tröôøng thöù caáp veà quyeàn choïn phaùt trieån theo. Töø ñoù, giao dòch option trôû neân phoå bieán ñeán caùc nhaø ñaàu tö. Do coù nhieàu öu vieät neân chæ sau moät thôøi gian ngaén, haøng loaït thò tröôøng option khaùc laàn löôït ra ñôøi taïi haàu heát nhöõng thò tröôøng taøi chính lôùn ôû Myõ vaø Chaâu AÂu (Baûng 1.3). Baûng 1.3: Toùm löôïc lòch söû phaùt trieån caùc thò tröôøng giao dòch option taïi Myõ vaø Chaâu AÂu. Soá TT Thò tröôøng Toùm löôïc lòch söû hình thaønh vaø phaùt trieån caùc thò tröôøng giao dòch option 1 Myõ Ngoaøi CBOE coøn coù “The American Stock Exchange” (AMEX) vaø “Philadelphia Stock Exchange” (PHLX) baét ñaàu thöïc hieän giao dòch option vaøo naêm 1975. TTCK Pacific (“Pacific Stock Exchange” - PSE) thöïc hieän option naêm 1976. Rieâng taïi TTCK New York (“New York Stock Exchange” NYSE) vaøo khoaûng ñaàu thaäp nieân 80, khoái löôïng giao dòch option taêng leân ñeán möùc soá löôïng coå phieáu baùn theo HÑQC chöùng khoaùn haèng ngaøy vöôït treân caû khoái löôïng giao dòch coå phieáu treân thò tröôøng naøy. Trong thaäp nieân 80, thò tröôøng option ñoái vôùi ngoaïi teä, chæ soá chöùng khoaùn vaø hôïp ñoàng Future ñaõ phaùt trieån ôû Myõ. Trong ñoù, TTCK Philadelphia laø nôi giao dòch option ngoaïi teä ñaàu tieân; CBOE trao ñoåi chæ soá S&P 100, S&P 500; TTCK New York giao dòch chæ soá NYSE … Haàu heát caùc thò tröôøng Myõ ñeàu giao dòch option ñoái vôùi hôïp ñoàng Future. 2 Chaâu AÂu Coù European Option Exchange (ñaët taïi Amsterdam – Haø Lan). ÔÛ Anh coù “London Stock Exchange” vaø “London International Financical Future Exchange” (LIFFE) baét ñaàu giao dòch option naêm 1982. Ngoaøi ra coøn coù Optionsmakalarna (OM) taïi Thuïy Ñieån; thò tröôøng Monep taïi Phaùp; Ñöùc coù thò tröôøng Deutsche Terminborese (Eurex). Ñaây laø caùc thò tröôøng giao dòch soâi ñoäng veà caùc loaïi option taïi Chaâu AÂu. - 18 - Lòch söû phaùt trieån thò tröôøng option theá giôùi ñaõ chöùng kieán söï caïnh tranh giöõa thò tröôøng taäp trung vaø thò tröôøng phi taäp trung (OTC) veà option trong moät thôøi gian daøi. Ñaëc bieät, thaäp nieân 80 - 90 cuûa theá kyûtröôùc ñaõ ñaùnh daáu söï phaùt trieån maïnh thò tröôøng OTC ñoái vôùi giao dòch quyeàn choïn. − Thò tröôøng giao dòch option taäp trung: laø nôi caùc HÑQC “tieâu chuaån hoaù” ñöôïc nieâm yeát. Ñieåm maïnh cuûa thò tröôøng naøy laø tính minh baïch, giaù caû nhöõng hôïp ñoàng option giao dòch cuoái cuøng ngaøy hoâm tröôùc ñöôïc coâng boá vaø tính thanh khoaûn cuõng ñöôïc minh chöùng, cho thaáy nhöõng HÑQC ñoù deã daøng ñöôïc mua baùn laïi cho ñoái taùc khaùc. Ñaây laø ñieàu thaät söï khoâng deã ñoái vôùi thò tröôøng OTC. − Thò tröôøng option phi taäp trung (OTC): laø nôi giao dòch caùc quyeàn choïn khoâng “chuaån hoaù”, chi tieát caùc HÑQC treân thò tröôøng naøy döïa treân thoaû thuaän rieâng giöõa caùc beân. Thò tröôøng OTC veà option goàm caû caùc giao dòch option OTC lieân ngaân haøng; hoaëc giöõa NHTM vôùi nhöõng nhaø quaûn lyù quyõ ñaàu tö (fund manager) hoaëc vôùi ngöôøi chòu traùch nhieäm veà voán, ngoaïi hoái cuûa caùc taäp ñoaøn lôùn. Option treân thò tröôøng OTC coù ñieåm maïnh laø mang tính linh hoaït, ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu caù bieät cuûa khaùch haøng. Thò tröôøng OTC coù khoái löôïng giao dòch thaäm chí coøn lôùn hôn thò tröôøng option chính thöùc. Nhöõng ngaân haøng phaùt haønh quyeàn choïn treân thò tröôøng naøy thöôøng söû duïng caùc HÑQC treân thò tröôøng chính thöùc ñeå phoøng ngöøa ruûi ro. Ñaëc bieät, option veà ngoaïi hoái vaø laõi suaát giao dòch raát phoå bieán treân thò tröôøng OTC. Tuy nhieân, ñieåm baát lôïi tieàm aån cuûa thò tröôøng OTC laø caû hai beân giao dòch ñeàu laø ñoái töôïng cuûa moät soá ruûi ro tín duïng. Toùm laïi, tuy khaùi nieäm veà option ñaõ coù töø laâu (laàn ñaàu tieân ñöa vaøo giao dòch laø option veà hoa Tulip ôû Haø lan, theá kyû18) nhöng chæ trong khoaûng thôøi gian hôn 30 naêm trôû laïi ñaây, thò tröôøng option theá giôùi môùi thöïc söï phaùt trieån vaø ñöôïc öa chuoäng giao dòch treân haàu heát caùc trung taâm taøi chính quoác teá. Qua thôøi gian, caùc HÑQC cuõng daàn ñöôïc chuaån hoaù. Ngaøy nay, ngoaøi quyeàn choïn ñoái vôùi chöùng khoaùn, caùc nhaø ñaàu tö coøn söû duïng quyeàn choïn treân chæ soá chöùng khoaùn, traùi phieáu, haøng hoaù, ngoaïi teä, vaøng, laõi suaát, hôïp ñoàng Future… 1.3.3. Phaân loaïi – Ñaëc ñieåm caùc loaïi option 1.3.3.1. Phaân loaïi theo quyeàn cuûa ngöôøi mua: coù 2 loaïi option cô baûn - 19 - − Quyeàn choïn mua (Call option): laø HÑQC trong ñoù beân mua Call option coù quyeàn mua (hoaëc khoâng mua) moät ñoàng tieàn, haøng hoaù, chöùng khoaùn… theo möùc giaù ñöôïc thoaû thuaän trong hôïp ñoàng. Coøn beân baùn Call option phaûi thöïc hieän nghóa vuï baùn loaïi haøng hoaù cô sôû naøy khi beân mua quyeát ñònh thöïc hieän “quyeàn mua” cuûa mình trong thôøi gian ñaùo haïn. − Quyeàn choïn baùn (Put option): laø HÑQC trong ñoù ngöôøi mua Put option coù quyeàn baùn (hoaëc khoâng baùn) moät ñoàng tieàn, haøng hoaù, chöùng khoaùn… theo möùc giaù ñöôïc thoaû thuaän trong hôïp ñoàng. Coøn ngöôøi baùn Put option phaûi thöïc hieän nghóa vuï mua loaïi haøng hoaù cô sôû naøy khi ngöôøi mua quyeát ñònh thöïc hieän “quyeàn baùn” cuûa mình trong thôøi gian ñaùo haïn. 1.3.3.2. Phaân loaïi theo thôøi gian thöïc hieän option (Expiration date): coù 2 loaïi − Quyeàn choïn kieåu Myõ (American style Option): cho pheùp ngöôøi naém giöõ option thöïc hieän HÑQC vaøo baát kyø ngaøy naøo trong thôøi haïn hôïp ñoàng vaø tröôùc ngaøy ñaùo haïn. − Quyeàn choïn kieåu Chaâu AÂu (European style Option): chæ cho pheùp ngöôøi naém giöõ option thöïc hieän HÑQC taïi thôøi ñieåm/ngaøy ñeán haïn. Vieäc thanh toaùn giöõa hai beân thöïc teá xaûy ra sau khi hôïp ñoàng ñeán haïn töø 1 ñeán 2 ngaøy laøm vieäc, gioáng tröôøng hôïp ngaøy giaù trò trong caùc giao dòch giao ngay (spot). Söï phaân bieät giöõa hai loaïi option Chaâu AÂu vaø option Myõ khoâng lieân quan ñeán vò trí ñòa lyù. Ña soá option ñöôïc trao ñoåi chính yeáu treân thò tröôøng Myõ. Option Chaâu AÂu coù ñaêïc ñieåm deã phaân tích hôn option Myõ, vaø moät soá thuoäc tính cuûa option Myõ thöôøng ñöôïc suy ra töø option Chaâu AÂu. 1.3.3.3. Phaân loaïi theo taøi saûn cô sôû (Underlying Assets): Goàm caùc loaïi phoå bieán nhö: Option chöùng khoaùn; Option chæ soá chöùng khoaùn; Option tieàn teä; Option veà hôïp ñoàng Future; Option laõi suaát, option haøng hoaù, option vaøng … a) Option chöùng khoaùn Option chöùng khoaùn laø moät HÑQC kieåu Myõ vôùi taøi saûn cô sôû laø caùc loaïi chöùng khoaùn; noù trao cho ngöôøi naém giöõ option quyeàn mua hoaëc baùn 100 coå phieáu vôùi möùc giaù thöïc hieän xaùc ñònh vaø coù hieäu löïc ñeán ngaøy ñaùo haïn. Caùc chi tieát cuûa hôïp ñoàng nhö: qui ñònh veà ngaøy ñaùo haïn, giaù thöïc hieän, nhöõng thay ñoåi khi coâng boá coå töùc, chia coå phieáu, nhaø ñaàu tö naém giöõ vò theá trong bao laâu… thöôøng ñöôïc qui - 20 - ñònh roõ treân thò tröôøng giao dòch option. Caùc thò tröôøng option lôùn veà chöùng khoaùn ôû Myõ laø: CBOE, PHLX, AMEX vaø NYSE. Ñaëc ñieåm HÑQC veà chöùng khoaùn: + Ngaøy ñaùo haïn: Option chöùng khoaùn thöôøng qui ñònh moác ñaùo haïn theo caùc “chu kyø thaùng”: Chu kyø thaùng gieâng (goàm caùc thaùng: gieâng, tö, baûy vaø möôøi); Chu kyø thaùng hai (goàm caùc thaùng: hai, naêm, taùm, vaø möôøi moät); Chu kyø thaùng ba (goàm caùc thaùng: ba, saùu, chín, vaø möôøi hai). Thôøi ñieåm ñaùo haïn cuoái cuøng cuûa HÑQC chöùng khoaùn laø vaøo 22 giôø 59 phuùt (theo giôø trung taâm giao dòch) cuûa ngaøy thöù baûy - sau ngaøy thöù saùu, tuaàn leã thöù ba thaùng ñaùo haïn. Theo thoâng leä, ngöôøi naém giöõ option (neáu quyeát ñònh thöïc hieän quyeàn choïn) seõ coù thôøi gian ñeán 16 giôø 30 phuùt cuûa ngaøy thöù saùu ñoù ñeå ra chæ thò cho nhaø moâi giôùi thöïc hieän option. Tieáp ñeán, nhaø moâi giôùi seõ coøn thôøi gian tôùi 22 giôø 59 phuùt ngaøy thöù baûy hoâm sau ñeå hoaøn thaønh caùc thuû tuïc thoâng baùo cho Trung taâm giao dòch thöïc hieän HÑQC ñoù. + Giaù thöïc hieän: option chöùng khoaùn thöôøng coù giaù thöïc hieän ñöôïc ñaët caùch nhau töøng khoaûng 2 ½ $; 5 $ hoaëc 10 $ (tröø khi coù söï phaân chia chöùng khoaùn hoaëc coå töùc thì khoaûng caùch ñöôïc ruùt ngaén hôn). Qui taéc thöôøng ñöôïc nhieàu Trung taâm giao dòch aùp duïng laø: söû duïng khoaûng caùch 2 ½ $ cho giaù thöïc hieän - khi giaù coå phieáu thaáp hôn 25 $; khoaûng caùch 5 $ - khi giaù coå phieáu naèm trong khoaûng töø 25 - 200 $; vaø khoaûng caùch 10 $ - khi giaù coå phieáu lôùn hôn 200 $. + Taùc ñoäng cuûa vieäc phaân chia coå töùc vaø coå phieáu: Thöù nhaát, option chöùng khoaùn treân thò tröôøng OTC ñöôïc ñaûm baûo veà coå töùc. Khi coâng ty coâng boá chia coå töùc baèng tieàn maët, giaù thöïc hieän option treân coå phieáu ñoù seõ giaûm moät khoaûn baèng soá coå töùc vaøo thôøi ñieåm khoâng nhaän coå töùc. Thöù hai, option chöùng khoaùn trao ñoåi qua trung taâm giao dòch noùi chung khoâng ñöôïc ñieàu chænh theo coå töùc traû baèng tieàn maët, nhöng ñöôïc ñieàu chænh theo söï phaân chia coå phieáu. Vieäc phaân chia coå phieáu xaûy ra khi soá coå phieáu hieän taïi ñöôïc chia thaønh nhieàu coå phieáu hôn (ví duï: trong moät laàn phaân chia 3 treân 1 coå phieáu, coù 3 coå phieáu môùi ñöôïc phaùt haønh ñeå thay theá 1 coå phieáu hieän höõu. Khi ñoù, giaù coå phieáu giaûm coøn 1/3 so vôùi giaù trò ban ñaàu). Do vaäy, sau moät laàn phaân chia n treân m coå phieáu ban ñaàu (n > m), giaù thöïc hieän treân HÑQC giaûm coøn m/n giaù ban ñaàu; soá löôïng coå phieáu ñöôïc quyeàn trao ñoåi theo HÑQC ñöôïc ñieàu chænh taêng töông öùng n/m laàn. Thöù ba, option veà coå phieáu coøn ñöôïc ñieàu chænh theo coå töùc traû baèng chöùng khoaùn (töùc vieäc coâng ty phaùt haønh theâm coå phieáu ñeå traû coå töùc cho nhöõng coå ñoâng hieän höõu). Ví duï: traû coå töùc 25% - 21 - baèng chöùng khoaùn, nghóa laø nhaø ñaàu tö nhaän ñöôïc theâm 1 coå phieáu môùi treân moãi 4 coå phieáu hoï ñang sôû höõu (töông töï tröôøng hôïp chia coå phieáu 5 treân 4). Khi ñoù, caùc ñieàu kieän HÑQC seõ ñöôïc ñieàu chænh töông öùng: giaù thöïc hieän giaûm coøn 4/5 giaù ban ñaàu; soá löôïng coå phieáu ñöôïc quyeàn trao ñoåi theo HÑQC naøy taêng 5/4 laàn. + Vaán ñeà thueá: vieäc xaùc ñònh thueá aùp duïng ñoái vôùi caùc giao dòch option laø moät vaán ñeà khaù phöùc taïp. Tuy nhieân, quy taéc chung laø lôøi vaø loã töø kinh doanh option chöùng khoaùn ñeàu phaûi chòu thueá nhö lôøi loã treân voán. + Giôùi haïn vò theá vaø giôùi haïn thöïc hieän: ñöôïc thieát keá ñeå ngaên ngöøa tình traïng thò tröôøng option bò chi phoái quaù möùc bôûi haønh vi cuûa moät hoaëc moät nhoùm nhaø ñaàu tö caù bieät. Giôùi haïn vò theá (Position limit): xaùc ñònh soá HÑQC toái ña moät nhaø ñaàu tö ôû moät beân cuûa thò tröôøng coù theå naém giöõ. Vò theá daøi haïn - ngöôøi mua treân Call option vaø vò theá ngaén haïn - ngöôøi baùn treân Put option ñöôïc xem laø ôû cuøng “beân mua” treân thò tröôøng, khi option ñöôïc thöïc hieän. Hai vò theá ñoái öùng coøn laïi ôû vò theá “beân baùn”. Giôùi haïn thöïc hieän (Exercise limit): töông ñöông vôùi giôùi haïn vò theá, noù ñöôïc ñònh nghóa laø soá löôïng hôïp ñoàng toái ña moät caù nhaân (hoaëc moät nhoùm) baát kyø coù theå thöïc hieän trong giai ñoaïn 5 ngaøy laøm vieäc phoái hôïp baát kyø. + Leänh buø tröø (Offseting order): nhaø ñaàu tö ñaõ mua (hoaëc phaùt haønh) option coù theå ñoùng traïng thaùi baèng caùch phaùt leänh buø tröø baùn (hoaëc mua) moät option töông töï. + Kyù quyõ (Margin): nhaø ñaàu tö mua option chöùng khoaùn khoâng ñöôïc mua baèng caùch kyù quyõ maø phí quyeàn choïn phaûi ñöôïc thanh toaùn ñaày ñuû ngay thôøi ñieåm mua. Ñoái vôùi nhaø ñaàu tö phaùt haønh option, do nhaø moâi giôùi vaø Trung taâm giao dòch ñeàu e ngaïi beân phaùt haønh coù theå maát khaû naêng thanh toaùn khi option ñöôïc yeâu caàu thöïc hieän, neân nhaø phaùt haønh luoân bò yeâu caàu duy trì quyõ trong taøi khoaûn kyù quyõ. Möùc yeâu caàu kyù quyõ tuøy thuoäc töøng tröôøng hôïp. b) Option chæ soá chöùng khoaùn Moät option chæ soá chöùng khoaùn laø moät HÑQC vôùi taøi saûn cô sôû laø caùc chæ soá chöùng khoaùn phoå bieán (chaúng haïn chæ soá S&P 100; S&P 500; chæ soá Nasdaq treân thò tröôøng NYSE; chæ soá Nikkei 225 treân TTCK Tokyo…). Moät soá chæ soá theo doõi söï bieán ñoäng cuûa toaøn boä thò tröôøng; trong khi caùc chæ soá khaùc chæ döïa treân caên baûn hoaït ñoäng cuûa töøng ngaønh rieâng bieät. Moät HÑQC chæ soá chöùng khoaùn trao cho - 22 - ngöôøi naém giöõ noù quyeàn mua hoaëc baùn moät khoái löôïng baèng 100 nhaân vôùi chæ soá ôû möùc giaù thöïc hieän ñaõ ñöôïc neâu roõ vaø coù hieäu löïc trong moät thôøi haïn xaùc ñònh. Ñaëc ñieåm HÑQC veà chæ soá chöùng khoaùn: + Option chæ soá chöùng khoaùn coù theå theo kieåu Chaâu AÂu hoaëc kieåu Myõ. Ví duï: HÑQC veà chæ soá S&P 500 theo kieåu Chaâu AÂu; trong khi HÑQC veà chæ soá S&P 100 laïi theo kieåu Myõ. + Vieäc thöïc hieän HÑQC veà chæ soá chöùng khoaùn: thöôøng hai beân seõ thanh toaùn baèng tieàn maët vôùi nhau hôn laø chuyeån giao danh muïc chöùng khoaùn cô sôû cuûa chæ soá. Cuï theå: ngöôøi naém giöõ Call option seõ nhaän soá tieàn: 100 $ ×(S – X) baèng tieàn maët töø ngöôøi phaùt haønh (vôùi S: giaù trò thò tröôøng cuûa chæ soá; X: giaù trò thöïc hieän treân hôïp ñoàng). Töông töï, ngöôøi giöõ Put option seõ nhaän töø ngöôøi phaùt haønh: 100$ ×(X – S) baèng tieàn maët. Vieäc thanh toaùn naøy döïa treân caên baûn giaù trò cuûa chæ soá vaøo cuoái ngaøy maø chæ thò thöïc hieän option ñöôïc ñöa ra, trong thôøi haïn hôïp ñoàng. Lôïi ích cuûa HÑQC chæ soá chöùng khoaùn: Caùc nhaø quaûn lyù danh muïc ñaàu tö coù theå söû duïng option chæ soá chöùng khoaùn ñeå baûo hieåm danh muïc ñaàu tö cuûa hoï vaø giôùi haïn ruûi ro. Neáu giaù trò cuûa danh muïc ñaàu tö phaûn aùnh chæ soá, töùc danh muïc ñaàu tö ñöôïc ña daïng toát (well - diversified portfolio) vôùi beta baèng 1 – khi ñoù seõ laø ñieàu kieän thích hôïp ñeå mua 1 Put option chæ soá cho moãi khoaûn voán 100 $ cuûa danh muïc ñaàu tö. Neáu giaù trò cuûa danh muïc ñaàu tö khoâng phaûn aùnh chæ soá, thì neân mua β Put option chæ soá cho moãi khoaûn voán 100 $ cuûa danh muïc, vôùi β laø beta danh muïc ñöôïc tính theo moâ hình ñònh giaù taøi saûn voán (CAPM). Giaù thöïc hieän cuûa Put option ñöôïc mua seõ phaûn aùnh möùc yeâu caàu baûo hieåm. c) Option tieàn teä (Currency Options) Option tieàn teä laø moät HÑQC vôùi taøi saûn cô sôû laø caùc loaïi tieàn teä, noù trao cho ngöôøi naém giöõ option quyeàn mua hoaëc baùn moät löôïng ngoaïi teä nhaát ñònh theo tyû giaù xaùc ñònh tröôùc trong moät khoaûng thôøi gian ñaùo haïn trong töông lai. Thò tröôøng chính veà option tieàn teä laø TTCK Philadelphia (PHLX), giao dòch caû hai loaïi option Chaâu AÂu vaø option kieåu Myõ. PHLX baét ñaàu giao dòch option tieàn teä töø naêm 1982. Beân caïnh ñoù, moät soá lôùn caùc giao dòch option ngoaïi teä cuõng ñöôïc thöïc hieän treân caùc thò tröôøng OTC. Nhieàu NHTM vaø caùc ñònh cheá taøi chính khaùc cuõng thöïc hieän nghieäp vuï mua baùn option ngoaïi teä vôùi giaù thöïc hieän, ngaøy ñaùo haïn vaø nhöõng ñaëc ñieåm thích hôïp khaùc ñeå ñaùp öùng nhu caàu cuûa khaùch haøng. - 23 - Ñaëc ñieåm HÑQC tieàn teä: + Coù hai loaïi option tieàn teä: (i) Option tieàn teä giao ngay (Spot currency option): laø HÑQC tieàn teä ñöôïc yeát giaù gaén vôùi söï bieán ñoäng cuûa tyû giaù giao ngay. Spot currency option ñöôïc giao dòch phoå bieán treân thò tröôøng PHLX. (ii) Option tieàn teä töông lai (Future currency option): laø HÑQC tieàn teä ñöôïc yeát giaù gaén vôùi söï bieán ñoäng cuûa tyû giaù giao töông lai. Loaïi HÑQC naøy ñöôïc giao dòch phoå bieán treân Sôû giao dòch IMM (International Money Market) ôû Chicago. + Kích côû HÑQC ngoaïi teä treân thò tröôøng taäp trung: tuyø thuoäc vaøo töøng loaïi tieàn. Khoái löôïng giao dòch moãi HÑQC tieàn teä thöôøng ñöôïc tieâu chuaån hoaù, laø moät soá coá ñònh vaø baèng moät nöûa hôïp ñoàng Future töông öùng. Chaúng haïn côû cuûa HÑQC ñoái vôùi baûng Anh (31.250 GBP); ñoàng Maùc Ñöùc (65.500 DEM); Franc Phaùp (250.000 FRF); Ñoâla Canada (50.000 CAD); Ñoâla UÙc (50.000 AUD); Yen Nhaät (6,25 trieäu JPY); Franc Thuïy Só (62.500 CHF)… Ñieàu naøy cho pheùp môû roäng caùc ñoái töôïng tieáp caän vaø giao dòch HÑQC ñoàng thôøi vaãn duy trì moái quan heä vôùi thò tröôøng Future. + Ngaøy ñaùo haïn option ngoaïi teä: chính xaùc laø vaøo ngaøy thöù baûy tröôùc ngaøy thöù tö tuaàn leã thöù ba cuûa thaùng ñaùo haïn. Ngoaøi ra, coù moät soá hôïp ñoàng ñaùo haïn vaøo thöù saùu cuoái cuøng cuûa thaùng ñaùo haïn (thöôøng ñöôïc kyù hieäu EOM - end of month - treân caùc baûng yeát giaù option taïi caùc Sôû giao dòch). Trong moät vaøi tình huoáng, thöïc hieän option tieàn teä kieåu Myõ tröôùc thôøi haïn laø toái öu. Vì vaäy, option tieàn teä kieåu Myõ coù giaù trò hôn option tieàn teä Chaâu AÂu. Lôïi ích cuûa HÑQC tieàn teä: (i) Ñoái vôùi nhöõng nhaø ñaàu tö vaø kinh doanh quoác teá maø hoaït ñoäng vaø lôïi nhuaän cuûa hoï luoân gaén vôùi caùc khoaûn thu – chi ngoaïi teä thì option ngoaïi teä laø moät löïa choïn ñaùng quan taâm vaø höõu hieäu trong vieäc baûo hoä ruûi ro veà tyû giaù hoái ñoaùi (coù theå thay theá hôïp ñoàng kyø haïn). Trong khi hôïp ñoàng kyø haïn choát tyû giaù hoái ñoaùi cho moät giao dòch trong töông lai, thì HÑQC ngoaïi teä ñöa ra moät hình thöùc baûo hieåm doøng voán cuûa nhaø ñaàu tö tröôùc nhöõng bieán ñoäng tyû giaù khoâng theå löôïng ñònh tröôùc treân thò tröôøng vôùi moät chi phí töông ñoái thaáp (phí option). (ii) Option ngoaïi teä coøn ñöôïc caùc NHTM vaän duïng trong vieäc raøo chaén ruûi ro cho caùc hoaït ñoäng kinh doanh ngoaïi hoái cuûa mình. (iii) Option ngoaïi teä laø cô hoäi ñaàu tö treân söï bieán ñoäng tyû giaù, vôùi moät chi phí höõu haïn (fixed premium), nhöng coù theå ñaït lôïi nhuaän khoâng giôùi haïn (unlimited profit). - 24 - d) Option veà hôïp ñoàng Future Caùc option ñaõ ñöôïc xem xeùt ñeán treân ñaây (option chöùng khoaùn, option chæ soá chöùng khoaùn, option tieàn teä) cung caáp cho ngöôøi giöõ option quyeàn mua hay baùn moät taøi saûn cô sôû nhaát ñònh vaøo moät ngaøy nhaát ñònh. Chuùng coù theå ñöôïc goïi laø option giao ngay (spot options), bôûi vì khi option ñöôïc thöïc hieän, vieäc baùn hay mua taøi saûn vôùi giaù ñaõ thoaû thuaän seõ ñöôïc tieán haønh ngay laäp töùc. Tuy nhieân, coøn coù moät loaïi option ñaëc bieät khaùc goïi laø option veà hôïp ñoàng Future (hay Future options) maø khi option ñöôïc thöïc hieän, noù cho pheùp ngöôøi giöõ option quyeàn mua hay baùn taøi saûn vôùi giaù thoaû thuaän vaøo moät thôøi ñieåm khaùc trong töông lai. Ñònh nghóa: Option veà hôïp ñoàng Future laø HÑQC döïa treân taøi saûn cô sôû laø caùc hôïp ñoàng Future, noù trao cho ngöôøi naém giöõ option quyeàn, nhöng khoâng baét buoäc, tham gia hôïp ñoàng Future cô sôû vôùi möùc giaù Future xaùc ñònh vaøo moät thôøi ñieåm nhaát ñònh. Trong ñoù, ngaøy ñaùo haïn cuûa option thöôøng laø ñuùng, hoaëc caùch moät vaøi ngaøy tröôùc ngaøy giao haøng sôùm nhaát cuûa hôïp ñoàng Future. Treân thöïc teá, haàu heát option veà hôïp ñoàng Future ñeàu thuoäc kieåu Myõ vaø ñöôïc giaûi quyeát vaøo nhöõng thaùng ñaùo haïn cuûa hôïp ñoàng Future chöù khoâng phaûi thaùng ñaùo haïn cuûa option. Taïi Myõ, UÛy ban giao dòch future haøng hoaù (The Commodity Futures Trading Commission) cho pheùp giao dòch thöû nghieäm option veà hôïp ñoàng Future vaøo naêm 1982; giao dòch thöôøng xuyeân ñöôïc thoâng qua vaøo naêm 1987 vaø keå töø ñoù, tình hình phoå bieán loaïi hôïp ñoàng option naøy trong giôùi ñaàu tö phaùt trieån raát nhanh. Option veà hôïp ñoàng Future ngaøy nay coù saün cho haàu heát caùc loaïi taøi saûn, haøng hoaù giao dòch theo hôïp ñoàng Future. Ñaëc ñieåm caùc loaïi option veà hôïp ñoàng Future: + Call option veà hôïp ñoàng Future: laø quyeàn tham gia (hoaëc khoâng tham gia) hôïp ñoàng Future cô sôû ôû vò theá ngöôøi mua, vôùi möùc giaù xaùc ñònh. Khi option loaïi naøy ñöôïc thöïc hieän, ngöôøi naém giöõ noù thu töø ngöôøi phaùt haønh vò theá daøi haïn treân hôïp ñoàng Future, coäng vôùi soá tieàn baèng möùc vöôït troäi giaù Future tröø giaù thöïc hieän. + Put option veà hôïp ñoàng Future: laø quyeàn tham gia (hoaëc khoâng tham gia) hôïp ñoàng Future cô sôû ôû vò theá ngöôøi baùn, vôùi möùc giaù xaùc ñònh. Khi option loaïi naøy ñöôïc thöïc hieän, ngöôøi naém giöõ noù thu töø ngöôøi phaùt haønh vò theá ngaén haïn treân hôïp ñoàng Future, coäng vôùi soá tieàn baèng möùc vöôït troäi giaù thöïc hieän tröø giaù Future. Nhöõng ñieåm maïnh vaø lôïi theá cuûa Option treân hôïp ñoàng Future: - 25 - (i) Option treân hôïp ñoàng Future thöôøng ñöôïc nhaø ñaàu tö thích choïn giao dòch hôn option treân taøi saûn cô sôû laø haøng hoaù. Bôûi caùc hôïp ñoàng Future, trong nhieàu tình huoáng, coù tính thanh khoaûn cao hôn vaø deã giao dòch hôn. Ngoaøi ra, giaù Future ñöôïc bieát ngay laäp töùc khi giao dòch treân thò tröôøng, trong khi giaù giao ngay caùc loaïi haøng hoaù coù theå khoù xaùc ñònh ñöôïc. (ii) Vieäc thöïc hieän option veà hôïp ñoàng Future khoâng daãn tôùi vieäc giao nhaän haøng hoaù (theo hôïp ñoàng Future) maø thöôøng ñöôïc thanh toaùn baèng tieàn maët. Ñieàu naøy haáp daãn nhieàu nhaø ñaàu tö, ñaëc bieät nhöõng nhaø ñaàu tö ít voán bôûi hoï coù theå gaëp khoù khaên trong vieäc taêng voán ñeå mua taøi saûn cô sôû neáu phaûi thöïc hieän option. (iii) Hôïp ñoàng Future vaø option veà hôïp ñoàng Future coù ñieåm thuaän lôïi laø ñöôïc giao dòch treân nhöõng saøn giao dòch caïnh nhau trong cuøng moät trung taâm. Hôn nöõa, phí giao dòch option hôïp ñoàng Future thaáp hôn so vôùi option giao ngay neân cuõng laø moät lôïi theá. e) Option veà laõi suaát Option veà laõi suaát laø daïng ñaëc bieät cuûa option veà hôïp ñoàng Future: taøi saûn cô sôû cuûa option laø caùc hôïp ñoàng Future veà laõi suaát. Khi option laõi suaát ñöôïc thöïc hieän, cuøng vôùi thu nhaäp baèng tieàn maët, ngöôøi naém giöõ option seõ coù vò theá daøi haïn treân hôïp ñoàng Future cô sôû; coøn ngöôøi phaùt haønh option coù vò theá ngaén haïn töông öùng. Trong nhöõng naêm gaàn ñaây, option veà laõi suaát ngaøy caøng trôû neân phoå bieán vaø ñöôïc giao dòch soâi ñoäng treân thò tröôøng OTC vaø caùc thò tröôøng coù toå chöùc. Ñaëc ñieåm – caùc loaïi option veà laõi suaát: + Treân thò tröôøng coù toå chöùc, option laõi suaát phoå bieán laø option treân hôïp ñoàng Future veà traùi phieáu kho baïc daøi haïn vaø option treân hôïp ñoàng Future veà Eurodollar. Trong ñoù, hôïp ñoàng Future traùi phieáu kho baïc daøi haïn chuyeån giao 100.000$ traùi phieáu. Hôïp ñoàng Future Eurodollar coù taøi saûn cô sôû laø 1.000.000$ tieàn göûi 3 thaùng. + Treân thò tröôøng OTC, option laõi suaát ñöôïc caùc NHTM vaø coâng ty taøi chính ñöa ra giao dòch nhaèm chuyeån ñoåi moät caùch hieäu quaû caùc khoaûn vay vaø cho vay töø laõi suaát thaû noåi sang laõi suaát coá ñònh; phoå bieán laø caùc loaïi theå hieän trong Baûng 1.4: - 26 - Baûng 1.4: Caùc loaïi option laõi suaát giao dòch phoå bieán treân thò tröôøng OTC. (1) Hôïp ñoàng Caps (hay Call option laõi suaát vôùi möùc traàn laõi suaát) Laø hôïp ñoàng cung caáp cho beân mua söï baûo hieåm choáng laïi tình traïng laõi suaát cuûa caùc khoaûn ñi vay theo laõi suaát thaû noåi taêng vöôït quaù moät möùc nhaát ñònh (laõi suaát traàn hay laõi suaát Caps). Theo ñoù, neáu laõi suaát thò tröôøng taêng vöôït möùc traàn, beân baùn hôïp ñoàng Caps seõ phaûi thanh toaùn khoaûn cheânh leäch laõi suaát ñoù cho beân mua. Buø laïi beân baùn thu ñöôïc moät khoaûn phí baùn Caps. Beân mua hôïp ñoàng Caps thöôøng laø caùc coâng ty, NHTM coù caùc khoaûn ñi vay daøi haïn theo laõi suaát thaû noåi vaø lo ngaïi laõi suaát thò tröôøng seõ taêng cao. (2) Hôïp ñoàng Floors (hay Put option laõi suaát vôùi möùc saøn laõi suaát) Laø hôïp ñoàng cung caáp cho beân mua söï baûo hieåm choáng laïi tình traïng laõi suaát cuûa caùc khoaûn cho vay theo laõi suaát thaû noåi giaûm xuoáng döôùi möùc nhaát ñònh (laõi suaát saøn hay laõi suaát Floors). Theo ñoù, neáu laõi suaát thò tröôøng giaûm döôùi möùc saøn, beân baùn hôïp ñoàng Floors seõ phaûi thanh toaùn khoaûn cheânh leäch laõi suaát ñoù cho beân mua. Buø laïi beân baùn thu ñöôïc moät khoaûn phí baùn Floors. Beân mua hôïp ñoàng Floors thöôøng laø caùc nhaø quaûn lyù quyõ ñaàu tö hay caùc NHTM coù caùc khoaûn cho vay daøi haïn theo laõi suaát thaû noåi vaø lo ngaïi laõi suaát thò tröôøng seõ giaûm maïnh trong töông lai. (3) Giao dòch Collars (keát hôïp 1 hôïp ñoàng Cap + 1 hôïp ñoàng Floor) Laø giao dòch keát hôïp ñoàng thôøi vieäc mua hôïp ñoàng Cap vaø hôïp ñoàng Floor. Ñaây chính laø giao dòch ñöôïc caùc nhaø quaûn trò ngaân haøng, voán laø nhöõng ngöôøi ngaïi chaáp nhaän ruûi ro vaø luoân quan taâm tìm kieám caùc nghieäp vuï ñeå phoøng ngöøa ruûi ro laõi suaát moät caùch an toaøn ñoái vôùi caùc taøi saûn nôï vaø taøi saûn coù cuûa ngaân haøng, thöôøng vaän duïng. Ví duï: moät NHTM thöïc hieän Collars baèng caùch mua hôïp ñoàng Cap vôùi laõi suaát 9% vaø hôïp ñoàng Floor vôùi laõi suaát 4%. Khi ñoù, neáu laõi suaát thò tröôøng taêng cao hôn 9% hoaëc giaûm thaáp hôn 4% thì beân baùn Collars phaûi thanh toaùn phaàn cheânh leäch laõi suaát naøy cho NHTM ñaõ mua Collars. Ngöôïc laïi, neáu laõi suaát thò tröôøng luoân bieán ñoäng trong khoaûng töø 4% ñeán 9% trong thôøi gian hieäu löïc cuûa Collars thì beân mua Collars seõ khoâng nhaän ñöôïc baát cöù khoaûn thanh toaùn naøo töø beân baùn; töùc hôïp ñoàng Collars töï ñoäng heát haïn maø khoâng coù moät giao dòch - thanh toaùn naøo. Tuy nhieân, NHTM seõ phaûi thanh toaùn cho beân baùn Collars hai khoaûn phí (phí mua Cap vaø phí mua Floor). (4) Option hoaùn ñoåi laõi suaát (Swap option) Laø loaïi option döïa treân taøi saûn cô sôû laø hôïp ñoàng hoaùn ñoåi veà laõi suaát. Beân naém giöõ option loaïi naøy coù quyeàn (khoâng phaûi nghóa vuï) thöïc hieän vieäc hoaùn ñoåi laõi suaát thaû noåi treân thò tröôøng baèng moät laõi suaát coá ñònh xaùc ñònh tröôùc, coù hieäu löïc trong khoaûng thôøi gian nhaát ñònh. Ñoåi laïi, beân baùn Swap option veà laõi suaát seõ nhaän ñöôïc - 27 - moät khoaûn phí. Nhö vaäy, theo caùch naøy, beân mua Swap option laõi suaát seõ phaûi boû ra moät khoaûng phí coá ñònh ñeå ñoåi laáy vieäc ñaûm baûo raèng möùc laõi suaát maø hoï phaûi traû cho khoaûn nôï vay cuûa hoï, trong töông lai, seõ khoâng bao giôø vöôït quaù ngöôõng nhaát ñònh ñaõ ñònh tröôùc. 1.3.3.4. Moät soá loaïi option ñaëc bieät khaùc a) Option linh hoaït (Flex Option) Laø option ñaëc bieät daønh cho nhöõng nhaø kinh doanh treân saøn giao dòch option chính thöùc nhöng ñoàng yù theo ñieàu kieän khoâng chuaån hoaù (non-standard terms). Caùc ñieàu kieän khoâng chuaån hoaù coù theå lieân quan ñeán giaù thöïc hieän hoaëc ngaøy ñaùo haïn khaùc vôùi nhöõng quy ñònh phoå bieán. Hieän nay, moät soá TTGDCK ñaõ ñöa ra loaïi option naøy. Option linh hoaït laø moät coá gaéng cuûa thò tröôøng option taäp trung ñeå giaønh laïi khaùch haøng töø thò tröôøng OTC maø ngaøy nay ñang raát lôùn maïnh, hoaït ñoäng chuû yeáu qua heä thoáng maïng maùy tính toaøn caàu. b) Caùc loaïi Option ngoaïi lai (Exotic Options) Laø nhöõng loaïi option ñaëc bieät ñöôïc giao dòch treân thò tröôøng option OTC. − Option coù raøo chaén (Barrier option): thoâng duïng nhaát laø knock-out option vaø knock-in option. Trong ñoù, knock-out option seõ heát toàn taïi neáu giaù taøi saûn cô sôû ñaït ñeán moät möùc cuï theå ñöôïc aán ñònh tröôùc, goïi laø raøo chaén (barrier). Coøn knock-in option chæ toàn taïi khi giaù taøi saûn ñaït ñeán möùc raøo chaén. − Asian option: laø loaïi option cung caáp moät khoaûn thanh toaùn döïa treân caên baûn giaù bình quaân cuûa taøi saûn trong voøng ñôøi cuûa option, chöù khoâng phaûi möùc giaù cuoái cuøng cuûa taøi saûn. − Option ñoâi (Binary option): laø option coù khoaûn thanh toaùn giaùn ñoaïn. Chaúng haïn “Cash-or-nothing call option” seõ coù khoaûn thanh toaùn baèng moät löôïng tieàn coá ñònh neáu giaù taøi saûn treân giaù thöïc hieän; hoaëc baèng khoâng neáu giaù taøi saûn döôùi giaù thöïc hieän. Hay “Asset-or-nothing call option” seõ coù khoaûn thanh toaùn baèng giaù taøi saûn neáu giaù taøi saûn treân giaù thöïc hieän vaø ngöôïc laïi thì baèng khoâng. “Cash-or-nothing put option” vaø “Asset-or-nothing put option” ñöôïc ñònh nghóa töông töï. − Option theo ngöôøi choïn (Chooser option): laø loaïi option maø trong moät vaøi ngaøy tröôùc thôøi ñieåm ñaùo haïn, ngöôøi naém giöõ coù theå choïn option ñoù laø put option hay call option. - 28 - − Option keùp (Compound option): laø option tính treân option. Coù 4 loaïi: Call option ñeå thöïc hieän Call option; Call option ñeå thöïc hieän Put option; Put option ñeå thöïc hieän Call option; vaø Put option ñeå thöïc hieän Put option. Trong moãi tröôøng hôïp coù hai giaù thöïc hieän: moät cho option ñaàu vaø moät cho option thöù hai. − Lookback option: laø loaïi option maø khoaûn thanh toaùn phuï thuoäc vaøo giaù toái ña vaø giaù toái thieåu cuûa taøi saûn trong voøng ñôøi cuûa option. Trong moät lookback call option, khoaûn thanh toaùn baèng giaù cuoái cuøng cuûa taøi saûn tröø ñi giaù toái thieåu cuûa taøi saûn. Trong lookback put option, khoaûn thanh toaùn baèng giaù toái ña cuûa chöùng khoaùn tröø ñi giaù cuoái cuøng cuûa chöùng khoaùn. c) Option chöùng khoaùn daønh cho nhaân vieân (Employee Stock Option - ESOs) Ñaây laø moät loaïi option chöùng khoaùn ñaëc bieät, do caùc coâng ty coå phaàn phaùt haønh ñeå thöôûng cho nhaân vieân coâng ty hoï. ESOs laø loaïi option cho pheùp ngöôøi nhaân vieân naém giöõ noù coù quyeàn, nhöng khoâng phaûi nghóa vuï, ñöôïc mua chöùng khoaùn cuûa coâng ty ñoù taïi moät möùc giaù ñöôïc xaùc laäp tröôùc (giaù thöïc hieän) trong moät khoaûng thôøi gian nhaát ñònh, thöôøng laø khoaûng vaøi naêm. Möùc giaù thöïc hieän naøy thoâng thöôøng ñöôïc thieát laäp gaàn vôùi giaù chöùng khoaùn treân thò tröôøng vaøo ngaøy ESOs ñöôïc phaùt haønh. Khi nhaân vieân naém giöõ option muoán thöïc hieän quyeàn choïn naøy ñuùng theo nhöõng ñieàu khoaûn trong hôïp ñoàng ESOs thì coâng ty phaùt haønh phaûi ñaûm baûo chaéc chaén coù saün soá löôïng coå phieáu ñaõ höùa ñeå baùn cho anh ta. Sau ñoù, nhaân vieân naøy coù toaøn quyeàn ñoái vôùi coå phieáu maø mình ñaõ mua (giöõ laïi hoaëc baùn ra thò tröôøng). ÔÛ caùc nöôùc coù TTCK phaùt trieån, ESOs laø coâng cuï hay nhaát maø caùc coâng ty coå phaàn thöôøng söû duïng ñeå thu huùt vaø giöõ chaân nhöõng nhaân vieân gioûi. Khoâng chæ rieâng coâng ty maø ngay ñoái vôùi caùc nhaân vieân, hoï cuõng thích coù ñöôïc ESOs vì chuùng theå hieän moät söï phaùt trieån, moät söï ñaûm baûo toát trong töông lai cuõng nhö caùc ñieàu khoaûn thueá ñaëc bieät daønh cho option loaïi naøy(*). 1.3.4. Vai troø – caùc thaønh phaàn tham gia thò tröôøng option 1.3.4.1. Vai troø cuûa option Baûng 1.5: Moät soá vai troø cuûa hôïp ñoàng quyeàn choïn. 1. Vai troø quaûn lyù ruûi ro giaù caû, ruûi ro hoái ñoaùi Option cung caáp moät cô cheá hieäu quaû cho pheùp phoøng traùnh ruûi ro vaø dòch chuyeån ruûi ro töø nhöõng ngöôøi khoâng thích ruûi ro sang nhöõng ngöôøi chaáp nhaän ruûi ro ñeå tìm kieám lôïi nhuaän. (*) Xem theâm Phuï Luïc 02: Option chöùng khoaùn daønh cho nhaân vieân taïi Vieät Nam. - 29 - 2. Vai troø ñònh giaù HÑQC tuy khoâng tröïc tieáp phaûn aùnh döï ñoaùn veà giaù giao ngay trong töông lai nhö hôïp ñoàng Future, nhöng noù phaûn aùnh söï bieán ñoäng giaù cuûa caùc loaïi haøng hoaù cô sôû – hay noùi caùch khaùc, option phaûn aùnh ñoä ruûi ro gaén lieàn vôùi moãi taøi saûn cô sôû. 3. Vai troø thuùc ñaåy thò tröôøng taøi chính, TTCK phaùt trieån Thò tröôøng giao dòch option cho pheùp caùc nhaø ñaàu tö ñaït ñöôïc tyû suaát lôïi nhuaän cao vaø chính ñieàu naøy haáp daãn maïnh caùc nguoàn voán ñaàu tö maïo hieåm. Töø ñoù, giuùp hình thaønh caùc Quyõ ñaàu tö maïo hieåm (mutual Fund), huy ñoäng theâm nhieàu nguoàn löïc taøi chính trong xaõ hoäi. Beân caïnh ñoù, vieäc tham gia thò tröôøng option cuõng khoâng ñoøi hoûi chi phí quaù lôùn ñaõ cho pheùp caùc nhaø ñaàu tö coù theå deã daøng tham gia hoaëc ruùt lui khoûi thò tröôøng, laøm thò tröôøng theâm soâi ñoäng. Qua ñoù, goùp phaàn thuùc ñaåy söï phaùt trieån cuûa thò tröôøng taøi chính vaø TTCK quoác gia. Nhö vaäy, ngaøy nay caùc giao dòch option ngaøy caøng theå hieän vai troø quan troïng vaø coù nhieàu öùng duïng trong caùc lónh vöïc khaùc nhau cuûa neàn kinh teá. Cuï theå nhö ñöôïc trình baøy trong Baûng 1.5 treân ñaây. 1.3.4.2. Caùc thaønh phaàn tham gia thò tröôøng option − Treân thò tröôøng OTC veà option: Ñoùng vai troø beân phaùt haønh option chuû yeáu laø caùc NHTM, ngaân haøng ñaàu tö, coâng ty taøi chính… Beân mua option thöôøng laø caùc nhaø quaûn lyù Quyõ ñaàu tö; ngöôøi quaûn lyù voán, ngoaïi hoái cuûa caùc taäp ñoaøn lôùn; ñoâi khi cuõng coù caû caùc NHTM- trong caùc giao dòch option OTC lieân ngaân haøng. − Taïi caùc trung taâm giao dòch option taäp trung: Ngoaøi Ban quaûn lyù, ñieàu haønh Sôû giao dòch coøn coù caùc thaønh phaàn chuû yeáu sau: + Nhaø ñaàu tö: laø caùc caù nhaân hoaëc toå chöùc tìm ñeán caùc nhaø moâi giôùi hoaëc coâng ty moâi giôùi veà option khi hoï coù nhu caàu tìm mua hoaëc chaøo baùn caùc loaïi HÑQC. + Nhöõng nhaø taïo laäp thò tröôøng (the Market Makers): Haàu heát thò tröôøng option ñeàu söû duïng heä thoáng nhöõng ngöôøi taïo thò tröôøng nhaèm taïo thuaän lôïi hôn cho hoaït ñoäng giao dòch. Ñoù laø nhöõng caù nhaân thöïc hieän vieäc neâu ra giaù caû hoûi mua (the bid) vaø giaù caû chaøo baùn (the ask) nhaèm ñaûm baûo raèng leänh mua vaø baùn option luoân ñöôïc thöïc hieän ôû moät vaøi möùc giaù maø khoâng coù baát cöù söï chaäm treã naøo. Nhöõng ngöôøi kieán taïo thò tröôøng giuùp caûi thieän tính linh hoaït cuûa thò tröôøng vaø hoï töï taïo ra lôïi nhuaän cho mình töø cheânh leäch giaù mua, giaù baùn. - 30 - + Nhaø moâi giôùi: Goàm nhaø moâi giôùi taïi caùc coâng ty chöùng khoaùn hoaëc coâng ty moâi giôùi; vaø nhaø moâi giôùi treân saøn giao dòch (the Floor Brokers) - ngöôøi thöïc hieän giao dòch cho coâng chuùng. Khi nhaø ñaàu tö lieân heä vôùi caùc coâng ty moâi giôùi ñeå mua hoaëc baùn option, nhaø giôùi moâi giôùi coâng ty seõ chuyeån leänh ñeán nhaø moâi giôùi treân saøn giao dòch option. Nhaø moâi giôùi treân saøn tieán haønh giao dòch khoâng chæ vôùi caùc nhaø moâi giôùi khaùc maø coøn vôùi nhöõng ngöôøi taïo thò tröôøng. Hoï coù theå coù hoa hoàng hoaëc ñöôïc traû löông bôûi coâng ty moâi giôùi cuûa hoï. + Nhaân vieân löu tröõ leänh (the Order Book Official): Phaàn lôùn leänh chuyeån ñeán nhaø moâi giôùi treân saøn laø leänh giôùi haïn – chæ coù theå ñöôïc thöïc hieän ôû möùc giaù ñaõ ñònh hoaëc giaù toát hôn. Do vaäy, leänh naøy phaûi ñöôïc chuyeån ñeán nhaân vieân löu tröõ leänh, laø ngöôøi nhaäp lieäu caùc leänh giôùi haïn vaøo maùy tính ôû trung taâm giao dòch ñeå ñaûm baûo raèng sau khi ñaït ñeán giaù giôùi haïn, leänh seõ ñöôïc thöïc hieän. + Coâng ty thanh toaùn hôïp ñoàng option (Option Clearing Corporation - OCC): thöïc hieän nhieàu chöùc naêng cho thò tröôøng option, trong ñoù coù vai troø ñaûm baûo beân phaùt haønh option seõ hoaøn thaønh nghóa vuï cuûa hoï theo caùc ñieàu kieän treân HÑQC. OCC ñoàng thôøi cuõng thöïc hieän vieäc löu tröõ, baùo caùo taát caû caùc vò theá mua vaø baùn. Caùc thaønh vieân cuûa OCC ñöôïc yeâu caàu phaûi coù moät soá voán toái thieåu nhaát ñònh vaø cuøng ñoùng goùp thaønh laäp moät quyõ ñaëc bieät ñeå coù theå söû duïng khi coù baát cöù thaønh vieân naøo cuûa OCC khoâng theå ñaûm baûo nghóa vuï thanh toaùn hôïp ñoàng. 1.3.4.3. Caùch thöùc thöïc hieän giao dòch option Khi mua option, beân mua phaûi thanh toaùn ñaày ñuû phí option vaøo buoåi saùng cuûa ngaøy laøm vieäc keá tieáp. Tieàn kyù quyõ ñöôïc caùc beân göûi taïi OCC. Beân phaùt haønh option phaûi duy trì taøi khoaûn kyù quyõ vôùi nhaø moâi giôùi. Nhaø moâi giôùi duy trì taøi khoaûn kyù quyõ vôùi thaønh vieân cuûa OCC ñeå thanh toaùn caùc giao dòch cuûa hoï. Thaønh vieân OCC laïi duy trì taøi khoaûn kyù quyõ vôùi OCC. Khi leänh thöïc hieän option ñöôïc nhaø ñaàu tö thoâng baùo cho ngöôøi moâi giôùi vaø ñöôïc chuyeån ñeán OCC, OCC seõ thöïc hieän nghieäp vuï cuûa mình vaø ñaûm baûo leänh ñoù ñöôïc thöïc thi. Vaøo ngaøy ñaùo haïn cuûa option, taát caû option ôû vuøng haùi ra tieàn ITM ñeàu ñöôïc thöïc hieän, tröø phi chi phí giao dòch quaù cao laøm maát ñi toaøn boä lôïi nhuaän cuûa option. Moät soá coâng ty moâi giôùi töï ñoäng thöïc hieän option cho khaùch haøng vaøo ngaøy ñaùo haïn khi vieäc naøy phuø hôïp vôùi lôïi ích cuûa khaùch. Nhieàu thò tröôøng cuõng coù qui taéc ñeå thöïc hieän option ôû vuøng haùi ra tieàn luùc ñaùo haïn. - 31 - 1.3.5. Vaán ñeà ñònh giaù option (phí quyeàn choïn) 1.3.5.1. Giaù trò HÑQC Moät HÑQC ñöôïc xem laø coù giaù trò, xeùt töø giaùc ñoä ngöôøi naém giöõ option, laø khi HÑQC ñoù ñöôïc thöïc hieän (hoaëc coù theå baùn laïi cho beân thöù ba treân thò tröôøng) vaø mang laïi cho ngöôøi giöõ noù moät khoaûng thu nhaäp. Theo ñoù, giaù trò cuûa moät HÑQC thöôøng ñöôïc caáu thaønh goàm hai phaàn (Baûng 1.6). Baûng 1.6: Caùc thaønh phaàn giaù trò cuûa moät hôïp ñoàng quyeàn choïn. (1) Giaù trò noäi taïi (Intrinsic Value) Laø phaàn cheânh leäch giöõa giaù thöïc hieän (X) vaø giaù giao ngay (S) hieän haønh cuûa thò tröôøng; hay khi HÑQC ôû traïng thaùi “ñöôïc giaù quyeàn choïn” (ITM) taïi thôøi ñieåm thoaû thuaän hôïp ñoàng. Giaù trò noäi taïi thay ñoåi tuøy theo caùch ñònh möùc giaù thöïc hieän cheânh leäch ra sao so vôùi giaù hieän haønh cuûa taøi saûn cô sôû. Taïi thôøi ñieåm giao dòch option, neáu HÑQC ôû traïng thaùi ATM (“hoaø voán”) hoaëc OTM (“giaûm giaù quyeàn choïn”) thì xem nhö giaù trò noäi taïi baèng zero. (2) Giaù trò ngoaïi lai (Extrinsic Value) Laø phaàn coøn laïi cuûa giaù trò quyeàn choïn sau ñi ñaõ tröø ñi giaù trò noäi taïi. Phaàn giaù trò naøy phaùt sinh töø khaû naêng coù theå xaûy ra raèng: giaù trò noäi taïi trong töông lai seõ cao giaù hôn giaù trò noäi taïi hieän nay (hay traïng thaùi ITM thôøi ñieåm thöïc hieän option lôùn hôn traïng thaùi ITM khi thoaû thuaän option) vì giaù caû thò tröôøng cuûa taøi saûn cô sôû HÑQC bieán ñoäng theo thôøi gian. Do vaäy, giaù trò ngoaïi lai coøn thöôøng ñöôïc noùi ñeán nhö giaù trò thôøi gian (time value) cuûa HÑQC. Giaù trò thôøi gian naøy bieán ñoäng cuøng vôùi söï thay ñoåi cuûa caùc yeáu toá: thôøi haïn ñaùo haïn hôïp ñoàng; tính oån ñònh hay baát oån cuûa giaù taøi saûn cô sôû… 1.3.5.2. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán phí option Phí HÑQC (option premium) hay “giaù quyeàn choïn” laø khoaûn tieàn maø ngöôøi mua phaûi traû cho ngöôøi baùn HÑQC ngay khi kyù hôïp ñoàng. Phí quyeàn choïn phaûi laø löôïng tieàn hôïp lyù ñuû ñeå buø ñaép ruûi ro – xeùt töø giaùc ñoä ngöôøi baùn option; vaø khoâng quaù ñaét – xeùt töø giaùc ñoä ngöôøi mua option. Nhö vaäy, vaøo baát kyø luùc naøo tröôùc khi - 32 - ñaùo haïn, phí quyeàn choïn cao giaù (ITM) seõ baèng trò giaù noäi taïi coäng vôùi giaù trò thôøi gian; coøn phí quyeàn choïn giaûm giaù (OTM) hay ngang giaù (ATM) seõ chæ coù giaù trò thôøi gian maø thoâi. Phí option chòu aûnh höôûng cuûa caùc yeáu toá sau: + Giaù trò noäi taïi cuûa HÑQC: Phí option seõ phaûi laø moät soá khoâng nhoû hôn giaù trò noäi taïi, bôûi neáu nhoû hôn seõ phaùt sinh hoaït ñoäng kinh doanh cheânh leäch giaù (arbitrage). Do ñoù, quyeàn choïn coù giaù trò noäi taïi caøng lôùn, phí option caøng cao. + Giaù trò ngoaïi lai (giaù trò thôøi gian): Bao haøm hai yeáu toá laø thôøi gian ñaùo haïn HÑQC vaø ñoä bieán ñoäng giaù thò tröôøng cuûa taøi saûn cô sôû. Theo ñoù, phí option chòu taùc ñoäng cuøng chieàu vôùi söï gia taêng cuûa hai yeáu toá naøy. + Kieåu quyeàn choïn: Vôùi cuøng caùc ñieàu kieän nhö nhau veà kích côû hôïp ñoàng, giaù thöïc hieän vaø thôøi gian ñaùo haïn, option kieåu Myõ luoân ñöôïc ñònh giaù cao hôn (coù phí quyeàn choïn cao hôn) so vôùi option kieåu Chaâu AÂu. + Yeáu toá laõi suaát: Ñoái vôùi option tieàn teä, neáu ñoàng tieàn choïn mua coù laõi suaát cao hôn ñoàng tieàn choïn baùn, ngöôøi naém giöõ Call option kieåu Myõ seõ quan taâm thöïc hieän HÑQC tröôùc khi noù ñeán haïn nhaèm thu ñöôïc laõi suaát cao hôn. Do vaäy, lôïi theá veà laõi suaát trong tröôøng hôïp naøy khieán option Myõ coù phí cao hôn option Chaâu AÂu. 1.3.5.3. Caùc kyõ thuaät ñònh giaù option Treân thöïc teá, caùc NHTM, toå chöùc taøi chính… thöôøng söû duïng nhöõng kyõ thuaät ñònh giaù option hieän ñaïi maø tieâu bieåu nhaát laø moâ hình ñònh giaù noåi tieáng Black - Scholes (1973) ñeå ñònh giaù vaø tính phí cho caùc loaïi option. Tuy nhieân, moâ hình naøy cuõng coù moät soá haïn cheá nhö: vaän duïng cho Put option khoâng chính xaùc baèng vôùi Call option; Black - Scholes khoâng tính chính xaùc ñöôïc giaù trò cho option kieåu Myõ cuõng nhö khaû naêng söû duïng quyeàn choïn baùn tröôùc thôøi haïn. Ngoaøi ra, ñeå ñònh giaù cho option chöùng khoaùn, nhaát laø option chöùng khoaùn kieåu Myõ, ngöôøi ta coøn söû duïng phoå bieán moâ hình caây Binominal (1979). Ñoù laø sô ñoà trình baøy caùc höôùng phaùt trieån khaùc nhau (theo loái nhò phaân) cuûa giaù chöùng khoaùn coù khaû naêng xaûy ra trong suoát voøng ñôøi option. Öu ñieåm lôùn nhaát cuûa moâ - 33 - hình caây Binominal so vôùi moâ hình Black – Scholes laø noù khoâng chæ ñònh giaù ñöôïc option kieåu Chaâu AÂu maø coøn ñònh ñöôïc moät caùch töông ñoái chính xaùc giaù option kieåu Myõ. Tuy nhieân, Binominal laïi coù khieám khuyeát laø toác ñoä tính toaùn khaù chaäm so vôùi Black – scholes. Trong thôøi ñaïi coâng ngheä thoâng tin phaùt trieån maïnh nhö ngaøy nay, caùc phöông phaùp ñònh giaù option ñaõ ñöôïc “laäp trình hoaù” vaø toû ra töông ñoái ñôn giaûn hôn ñoái vôùi ngöôøi söû duïng. Chuùng ta chæ caàn thu thaäp vaø nhaäp lieäu caùc thoâng soá chính xaùc vaøo maùy tính, chöông trình seõ töï ñoäng cho ra caùc keát quaû tính toaùn. 1.3.6. Caùc chieán löôïc kinh doanh veà option Nhö ñaõ ñeà caäp ñeán ôû caùc phaàn treân, option vöøa nhö moät coâng cuï taøi chính ña naêng cao caáp ñeå baûo hieåm vaø phoøng ngöøa ruûi ro treân thò tröôøng ngoaïi hoái, TTCK, trong kinh doanh, ñaàu tö quoác teá…; ñoàng thôøi, option coøn ñöôïc vaän duïng nhö moät chieán löôïc ñaàu tö hieän ñaïi ñeå tìm kieám lôïi nhuaän. ÔÛ khía caïnh daân gian, option ñöôïc ví nhö moät kieåu caù cöôïc cao caáp. Caùc chieán löôïc kinh doanh veà option laø nhöõng caùch thöùc maø nhaø ñaàu tö vaän duïng nghieäp vuï option ñeå kieám lôøi. Theo tieâu thöùc soá löôïng HÑQC maø nhaø ñaàu tö tham gia giao dòch, ta phaân Chieán löôïc quyeàn choïn thaønh hai nhoùm: (i) Nhoùm caùc chieán löôïc quyeàn choïn ñôn leû: laø nhöõng chieán löôïc trong ñoù nhaø ñaàu tö chæ tham gia moät HÑQC ñôn leû. (ii) Nhoùm caùc chieán löôïc quyeàn choïn phoái hôïp: laø nhöõng caùch thöùc nhaø ñaàu tö keát hôïp tham gia nhieàu HÑQC khaùc nhau treân cuøng moät loaïi taøi saûn cô sôû. Vì ñaây laø moät khía caïnh hay khi nghieân cöùu veà ñeà taøi option nhöng laïi laø moät ñeà muïc khaù daøi vaø phöùc taïp neân ngöôøi vieát xin ñöôïc ñeà caäp ñeán chi tieát hôn trong phaàn Phuï Luïc 1 (Caùc chieán löôïc kinh doanh veà option). - 34 - KEÁT LUAÄN CHÖÔNG 1 Cuøng vôùi xu höôùng môû cöûa vaø hoäi nhaäp quoác teá ngaøy caøng saâu roäng cuûa Vieät Nam treân lónh löïc taøi chính – tieàn teä – ngaân haøng thì vieäc phaùt trieån thò tröôøng giao dòch caùc saûn phaåm taøi chính phaùi sinh ôû nöôùc ta laø raát caàn thieát. Trong ñoù, nghieäp vuï quyeàn choïn – options laø coâng cuï taøi chính cao caáp, khaù phöùc taïp nhöng laïi coù nhieàu öùng duïng vaø vai troø to lôùn thieát thöïc ñoái vôùi caùc doanh nghieäp ta trong boái caûnh ngaøy nay. Taùc giaû cho raèng caùc loaïi option ñöôïc trình baøy trong Chöông- 1 naøy laø raát höõu ích cho caùc doanh nghieäp trong caïnh tranh, hoäi nhaäp quoác teá cuõng nhö naâng cao tính an toaøn - hieäu quaû trong kinh doanh, ñaàu tö cuûa hoï. Vaø taát nhieân, ñaây cuõng laø moät coâng cuï raát toát cho neàn kinh teá vó moâ Vieät Nam. Ñeå nhaän daïng vaø xaây döïng - phaùt trieån caùc loaïi thò tröôøng option taïi Vieät Nam trong giai ñoaïn tôùi, ngoaøi vieäc ñöa ra caùc phaân loaïi, ñaëc ñieåm cuõng nhö nhöõng lôïi ích noåi troäi cuûa töøng loaïi option, ôû Chöông naøy, ngöôøi vieát ñaõ taäp trung phaân tích nhöõng vaán ñeà lyù luaän cô baûn quan troïng khaùc veà option nhö: Moät soá khaùi nieäm vaø thuaät ngöõ lieân quan; Lòch söû phaùt trieån thò tröôøng option treân theá giôùi; Vaán ñeà ñònh giaù option; Caùc chieán löôïc kinh doanh veà option; Caùc thaønh phaàn tham gia thò tröôøng… Ngoaøi ra, ôû ngay ñaàu chöông-1, phaàn vieát veà thò tröôøng taøi chính, TTCK vaø giôùi thieäu chung veà thò tröôøng caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh cuõng khoâng naèm ngoaøi duïng yù nhaèm laøm roõ hôn vaø lieân keát chuùng trong moái quan heä vôùi nhöõng vaán ñeà toång quan veà thò tröôøng quyeàn choïn. - 35 - Chöông 2 THÖÏC TRAÏNG VAØ KHAÛ NAÊNG XAÂY DÖÏNG – PHAÙT TRIEÅN THÒ TRÖÔØNG OPTION TAÏI VIEÄT NAM 2.1. THÖÏC TRAÏNG TRIEÅN KHAI VAØ SÖÛ DUÏNG CAÙC COÂNG CUÏ TAØI CHÍNH PHAÙI SINH ÔÛ NÖÔÙC TA THÔØI GIAN QUA ÔÛ caùc nöôùc coù thò tröôøng taøi chính phaùt trieån, caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh (swap, forward, future, option) raát ñöôïc öa duøng. Ñoù laø nhöõng coâng cuï ña chöùc naêng, coù theå giuùp xöû lyù ruûi ro veà tyû giaù hoái ñoaùi trong thöông maïi quoác teá; ruûi ro giaù caû trong buoân baùn haøng hoaù kyø haïn; vaø cuõng laø coâng cuï ñaàu tö treân thò tröôøng tieàn teä vaø TTCK. Maët khaùc, voán ñaàu tö treân caùc coâng cuï phaùi sinh thöôøng thaáp hôn nhieàu so vôùi giaù caùc taøi saûn cô sôû, ñieàu naøy cho pheùp nhaø ñaàu tö coù theå nhaân soá doanh thu töø taøi saûn ñoù leân nhieàu laàn. Do vaäy, vieäc söû duïng caùc coâng cuï phaùi sinh nhaèm taän duïng cô hoäi ñeå ñaàu tö hoaëc ñeå baûo hieåm danh muïc ñaàu tö khoûi nhöõng ruûi ro veà bieán ñoäng thò tröôøng laø coâng duïng cöïc kyø haáp daãn cuûa caùc coâng cuï taøi chính cao caáp naøy. Taïi Vieät Nam, caùc coâng cuï phaùi sinh ñaõ ñöôïc Ngaân haøng Nhaø nöôùc (NHNN) cho pheùp ñöa vaøo söû duïng hoaëc trieån khai thí ñieåm treân thò tröôøng taøi chính - ngaân haøng nöôùc ta töø vaøi naêm tröôùc. Coù theå thaáy, chöa bao giôø caùc hình thöùc giao dòch nhö hoaùn ñoåi laõi suaát, mua baùn ngoaïi teä, vaøng… theo phöông thöùc swap, forward, option; hay vaän duïng giao dòch hôïp ñoàng giao sau treân haøng hoaù noâng saûn, cao su… laïi ñöôïc NHNN Vieät Nam doàn daäp cho trieån khai thí ñieåm trong voøng 2-3 naêm qua taïi nöôùc ta. Song nhìn chung, thöïc traïng chuû yeáu ñoái vôùi caùc giao dòch phaùi sinh naøy ôû ta laø chuùng vaãn coøn ñôn ñieäu; raát ít ñöôïc caùc nhaø ñaàu tö söû duïng; coøn toàn taïi quaù nhieàu nhöõng trôû ngaïi khaùch quan cuõng nhö haïn cheá veà khung phaùp lyù ñeå coù theå phaùt trieån toaøn dieän thò tröôøng phaùi sinh cho caùc giao dòch kyø haïn; hoaùn ñoåi; hôïp ñoàng giao sau vaø quyeàn choïn. Moät soá nhaän ñònh toång quan veà thöïc traïng trieån khai vaø söû duïng caùc coâng cuï naøy ôû Vieät Nam thôøi gian qua nhö sau: 2.1.1. Caùc giao dòch phaùi sinh coøn ñôn ñieäu vaø chöa ñöôïc öa chuoäng, phoå bieán taïi Vieät Nam Coù theå nhìn nhaän nhöõng noå löïc raát ñaùng khích leä cuûa caùc nhaø hoaïch ñònh chính saùch taøi chính vaø NHNN Vieät Nam trong nhöõng naêm qua khi ñaõ coá gaéng ñöa - 36 - vaøo thò tröôøng haàu heát caùc coâng cuï taøi chính phoå bieán nhaèm hoã trôï doanh nghieäp phoøng traùnh ruûi ro, taïo theâm thuaän lôïi vaø hieäu quaû hôn cho hoaït ñoäng kinh doanh vaø ñaàu tö nhö: ngoaøi nghieäp vuï giao ngay (spot) coøn coù nghieäp vuï hoaùn ñoåi (swap) veà laõi suaát, tieàn teä; caùc giao dòch kyø haïn (forward) veà ngoaïi teä; thí ñieåm vaø thöïc hieän hôïp ñoàng giao sau (future) veà haøng hoaù (chuû yeáu laø noâng saûn: caø pheâ, ñaäu naønh, cao su); thí ñieåm vaø thöïc hieän coù haïn cheá giao dòch option ngoaïi teä - ngoaïi teä; option laõi suaát; option vaøng… Vaø gaàn ñaây (thaùng 4/2005) laàn ñaàu tieân option giöõa ngoaïi teä vaø tieàn ñoàng cuõng ñaõ ñöôïc cho pheùp trieån khai thí ñieåm. Nhìn chung, tuy treân thöïc teá thò tröôøng taøi chính Vieät Nam cuõng toàn taïi khaù ña daïng caùc coâng cuï phaùi sinh neâu treân, nhöng haàu nhö thôøi gian qua, vôùi moät chöøng möïc naøo ñoù coù theå noùi caùc coâng cuï naøy chæ toàn taïi cho coù maø chöa ñöôïc ñöôïc nhieàu nhaø ñaàu tö, doanh nghieäp Vieät bieát ñeán vaø söû duïng. Baûng 2.1: Toùm löôïc thöïc traïng trieån khai caùc giao dòch taøi chính phaùi sinh taïi Vieät Nam. (1) Thò tröôøng kinh doanh ngoaïi teä kyø haïn, hoaùn ñoåi Chính thöùc ñi vaøo hoaït ñoäng töø ñaàu naêm 1999, treân cô sôû Quyeát ñònh soá 17/1998/QÑ-NHNN cuûa Thoáng ñoác NHNN. Tuy nhieân töø khi ra ñôøi ñeán nay, thò tröôøng naøy ñaõ boäc loä nhöõng haïn cheá nhaát ñònh: (i) Doanh soá giao dòch coøn raát nhoû, ñeán thaùng 8/2004 chæ chieám khoaûng 4 - 6% doanh soá mua baùn giao ngay; coøn hieän nay, caùc giao dòch kyø haïn vaø hoaùn ñoåi coù taêng leân chuùt ít (chieám 11% toång giao dòch treân thò tröôøng). (ii) Caùc giao dòch thöôøng chæ taäp trung chuû yeáu vaøo kyø haïn ngaén (7 - 60 ngaøy). (iii) Cô caáu giao dòch baát hôïp lyù (baùn ngoaïi teä laø chuû yeáu, doanh soá baùn thöôøng gaáp 3 - 6 laàn doanh soá mua). (iv) Ñoái töôïng giao dòch taäp trung nhieàu vaøo khoái caùc ngaân haøng nöôùc ngoaøi. (2) Giao dòch baèng hôïp ñoàng giao sau ÔÛ Vieät Nam, giao dòch loaïi naøy laàn ñaàu tieân ñöôïc NHNN caáp pheùp cho Techcombank ñöa vaøo thöû nghieäm trong moät naêm, keå töø thaùng 1/2005. Theo ñoù, Techcombank ñoùng vai troø nhaø trung taâm moâi giôùi giöõa caùc doanh nghieäp xuaát nhaäp khaåu trong nöôùc vôùi caùc saøn giao dòch lôùn treân theá giôùi (nhö: LIFFE, SIMEX, TOCOM, NYBOT…) ñeå thöïc hieän hôïp ñoàng giao sau treân saûn phaåm ñaàu tieân laø caø pheâ. Tuy nhieân, ban ñaàu chæ coù moät vaøi doanh nghieäp (nhö Inexim Ñaék Laék) coù ñuû khaû naêng thoâng qua Techcombank ñeå thöïc hieän giao dòch hôïp ñoàng giao sau tröïc tieáp vôùi thò tröôøng kyø haïn LIFFE (Anh) vaø thu veà moät soá keát quaû böôùc ñaàu khaû quan. Tieáp ñoù, ngaøy 20/5/2005, Techcombank ñaõ thöøa thaéng xoâng leân, thöïc hieän hôïp ñoàng giao - 37 - sau haøng hoaù cho 2 maët haøng môùi nöõa laø ñaäu naønh vaø cao su. Tuy nhieân thöïc traïng giao dòch loaïi naøy cuõng chöa phoå bieán vaø phaùt trieån laém taïi nöôùc ta. (3) Veà giao dòch quyeàn choïn Ñeán nay, Vieät nam ñaõ trieån khai thí ñieåm vaø ñöa vaøo giao dòch caùc loaïi HÑQC laø: option tieàn teä, option laõi suaát vaø option vaøng. Tuy nhieân, möùc ñoä höôûng öùng cuûa thò tröôøng laø khaù deø daët vaø coøn chöa thaät söï thu huùt giôùi doanh nghieäp vaø nhaø ñaàu tö. Thöïc traïng veà caùc giao dòch option seõ ñöôïc trình baøy chi tieát ôû Muïc 2.3 döôùi ñaây. Nhö vaäy, böùc tranh toaøn caûnh veà caùc giao dòch taøi chính phaùi sinh taïi Vieät Nam quaû thaät coøn ñôn ñieäu, chöa soâi ñoäng vaø ñaït ñeán möùc phoå bieán caàn thieát. Coù leõ, do haàu heát caùc coâng cuï nhö swap, forward, future, option… ñeàu chæ môùi ñöôïc pheùp thöïc hieän ôû nöôùc ta töø moät vaøi naêm tröôùc; thaäm chí coù loaïi chæ môùi trieån khai thí ñieåm ñöôïc vaøi thaùng (nhö option tieàn ñoàng). Neân thöïc teá, soá hôïp ñoàng phaùi sinh caùc NHTM kyù ñöôïc laø raát nhoû, chöa ñaùng keå so vôùi kyø voïng. Moät phaàn coù veû nhö caùc doanh nghieäp Vieät Nam coøn “ngaïi” phoøng choáng ruûi ro taøi chính. Keå töø khi hôïp ñoàng phaùi sinh ñaàu tieân ñöôïc kyù vaøo naêm 1998-1999, ñeán nay thò tröôøng phaùi sinh Vieät Nam chöa chuyeån ñoäng ñöôïc bao nhieâu. 2.1.2. Cô cheá quaûn lyù tyû giaù vaø caùc chính saùch, quy ñònh phaùp lyù coøn chöa hôïp lyù, chöa thöïc söï “môû cöûa” cho caùc giao dòch phaùi sinh phaùt trieån Cô cheá quaûn lyù tyû giaù nhö hieän nay ñaõ daãn ñeán moät thöïc teá laø tyû giaù giao ngay USD/VND quaù oån ñònh trong nhöõng naêm qua. Möùc bieán ñoäng tyû giaù haèng ngaøy nhoû, chæ taêng moät vaøi VND/ 1USD, keùo theo möùc taêng caû naêm raát thaáp (trung bình chæ khoaûng 1,5%/naêm). Töø naêm 2000 ñeán nay, möùc ñoä bieán ñoäng tyû giaù cao nhaát cuõng khoâng vöôït quaù 4%/naêm. Beân caïnh ñoù, Quyeát ñònh 679/2002/ QÑ- NHNN cuûa Thoáng ñoác NHNN quy ñònh thôøi haïn giao dòch caùc hôïp ñoàng forward vaø swap chæ töø 7-180 ngaøy; cuøng vôùi vieäc ñònh caùc möùc giôùi haïn traàn cöùng nhaéc tyû giaù kyø haïn so vôùi tyû giaù giao ngay ñaõ gaây ra taùc ñoäng tieâu cöïc, haïn cheá nhu caàu baûo hieåm ruûi ro tyû giaù baèng caùc coâng cuï phaùi sinh naøy. Tuy raèng sau ñoù, Quyeát ñònh 679 noùi treân ñöôïc thay baèng Quyeát ñònh 648/2004/QÑ-NHNN (trong ñoù taêng kyø haïn giao dòch cho pheùp leân 7-365 ngaøy; baõi boû möùc giôùi haïn traàn tyû giaù kyø haïn…) ñaõ phaàn naøo theå hieän söï thoâng thoaùng hôn trong coâng taùc quaûn lyù ngoaïi hoái. Rieâng ñoái vôùi giao dòch hôïp ñoàng giao sau, hieän Nhaø nöôùc vaãn chöa coù haønh lang phaùp lyù naøo cho vieäc tham gia treân thò tröôøng kyø haïn quoác teá. Ñieàu naøy gaây luùng - 38 - tuùng khoâng nhoû cho doanh nghieäp laãn giôùi ngaân haøng khi muoán tham gia thò tröôøng Future. Ngoaøi ra, coù leõ do quaù e ngaïi nhöõng maët traùi cuûa caùc coâng cuï phaùi sinh neân nhöõng nhaø hoaïch ñònh chính saùch Vieät Nam ñaõ khoâng daùm cho pheùp trieån khai roäng raõi – “môû cöûa” thò tröôøng töï do cho taát caû caùc ñònh cheá taøi chính - ngaân haøng thöïc hieän caùc hôïp ñoàng phaùi sinh; maø phaàn lôùn chæ “thí ñieåm” ôû moät vaøi nôi, neân chuùng khoâng vaø chöa theå phaùt huy heát ñaày ñuû coâng naêng ñuùng vôùi baûn chaát voán coù cuûa caùc coâng cuï naøy. Bôûi ñi keøm theo ñoù laø caùc giôùi haïn ngaët ngheøo vaø quaù baát hôïp lyù ñoái vôùi caùc giao dòch phaùi sinh (chaúng haïn nhö caùc quy ñònh veà traïng thaùi ngoaïi teä treân giao dòch option bò giôùi haïn nghieâm ngaët – seõ ñöôïc trình baøy cuï theå phaàn tieáp theo döôùi ñaây). Hôn nöõa, cuõng moät trôû ngaïi lôùn veà maët phaùp lyù laø hieän nay, Chính phuû Vieät Nam vaãn chöa tham gia “Thoaû thuaän giao dòch tieàn teä ña bieân giôùi” (Multinational Cross Border) vôùi Hieäp hoäi caùc nhaø giao dòch hoaùn ñoåi quoác teá (ISDA – International Swap Dealers Association). Trong khi ñaây laø moät ñieàu kieän baét buoäc ñeå NHTM Vieät Nam tham gia kyù hôïp ñoàng taùi baûo hieåm vôùi caùc ngaân haøng nöôùc ngoaøi töø nhöõng giao dòch phaùi sinh trong nöôùc. 2.1.3. Moät soá nhöõng trôû ngaïi khaùc − Beân caïnh caùc vaán ñeà ñaõ neâu, coù moät thöïc traïng noåi baät, baét nguoàn töø caùc yeáu toá khaùch quan laãn chuû quan laø phaàn ñoâng thò tröôøng chöa quen taâm lyù caàn phaûi söû duïng caùc coâng cuï phaùi sinh ñeå phoøng ngöøa ruûi ro trong bieán ñoäng giaù caû vaø tyû giaù. Tính chuû ñoäng phoøng ngöøa cuûa doanh nghieäp Vieät do vaäy chöa cao. Ña phaàn caùc nhaø doanh nghieäp vaø ñaàu tö ôû ta coøn raát thieáu kinh nghieäm, kieán thöùc veà caùc coâng cuï höõu ích naøy; cuõng nhö chöa coù ñöôïc nhöõng traûi nghieäm thöïc teá treân thò tröôøng ñuû söùc ñaùnh ñoäng vaø thu huùt söï quan taâm cuûa hoï. Chính töø nhöõng haïn cheá treân daãn ñeán taâm lyù e deø cuûa thò tröôøng khi tieáp nhaän caùc coâng cuï taøi chính phaùi sinh noùi chung. − Ngoaøi ra, caùc doanh nghieäp nay cuõng coøn baên khoaên veà caùc vaán ñeà nhö: nhöõng khoaûn lôïi nhuaän, doanh thu… khi tham gia caùc giao dòch taøi chính phaùi sinh seõ ñöôïc tính thueá ra sao. Bôûi hieän nay ñaây vaãn laø ñieàu ñang coøn bò boû ngoõ. - 39 - 2.1.4. Nhöõng thaønh töïu vaø keát quaû ban ñaàu Vieät Nam coù khaû naêng chính thöùc trôû thaønh thaønh vieân WTO vaøo cuoái 2005. Vieäc naøy ñaët ra nhu caàu caàn theâm caùc coâng cuï phoøng ngöøa ruûi ro treân thò tröôøng taøi chính ñeå baûo veä caùc doanh nghieäp khi tham gia caïnh tranh trong moät thò tröôøng lieân tuïc bieán ñoäng veà tyû giaù, laõi suaát vaø giaù caû haøng hoaù. Do vaäy, tuy vaãn coøn nhieàu haïn cheá trong trieån khai thöïc hieän, song vieäc ñöa haàu heát caùc coâng cuï phaùi sinh vaøo giao dòch treân thò tröôøng taøi chính Vieät