Luận văn Nghiên cứu hệ sinh thái vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài, tỉnh Bình Phước và đề xuất một số giải pháp phát triển bền vững

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH NGUYỄN BÍCH LIÊN NGHIÊN CỨU HỆ SINH THÁI VƯỜN NHÀ Ở THỊ XÃ ĐỒNG XOÀI, TỈNH BÌNH PHƯỚC VÀ ĐỀ XUẤT MỘT SỐ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG LUẬN VĂN THẠC SĨ SINH HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN: TS. PHẠM VĂN NGỌT TP. HỒ CHÍ MINH - 2010 MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề Bình Phước là một tỉnh nằm trong vùng kinh tế trọng điểm phía Nam có nền kinh tế nông nghiệp phát triển với cơ cấu kinh tế nông nghiệp – công nghiệp – dịch vụ, có diện tích đất nông – lâm nghiệp và mặt nước nuôi trồng thuỷ sản chiếm 82,5% tổng diện tích đất tự nhiên toàn tỉnh. Đó là điều kiện thuận lợi cho sự phát triển nông - lâm nghiệp ở Bình Phước. Thị xã Đồng Xoài được thành lập năm 1999, thuộc tỉnh Bình Phước, có 16.957 ha diện tích tự nhiên và 50.758 nhân khẩu. Thị xã Đồng Xoài gồm 8 đơn vị hành chính cơ sở. Đó là các phường Tân Đồng, Tân Xuân, Tân Bình, Tân Phú, Tân Thiện và các xã Tiến Thành, Tân Thành, Tiến Hưng. Thị xã đang trong quá trình phát triển, đô thị hóa nhưng nhìn chung nông nghiệp vẫn là thế mạnh ở Đồng Xoài, trong đó các vườn nhà với diện tích nhỏ lẻ đã hình thành từ lâu đời cùng một số trang trại xuất hiện gần đây trồng các loài cây công nghiệp như Điều, Tiêu, Cà phê, Nhãn, Cam, Xoài,… là nguồn thu nhập chính của người lao động. Vườn nhà ở Đồng Xoài không những mang lại nguồn lợi kinh tế cho người dân bằng nguồn thu từ sản phẩm nông nghiệp, mà còn kéo theo các dịch vụ chế biến sản phẩm như bóc tách vỏ hạt, phơi sấy, đóng gói … tạo công việc làm cho nhiều người. Tuy nhiên, giá các mặt hàng nông sản không ổn định, nhiều hộ dân vẫn còn nghèo khổ. Bên cạnh đó, trình độ thâm canh không đồng đều đưa đến chất lượng nông sản chưa được qui chuẩn; thiếu sự liên kết tiểu vùng, liên kết vùng; chi phí sản xuất cao; đầu ra nông sản bấp bênh; điệp khúc trúng mùa - mất giá luôn là nỗi lo của bà con... Cây trồng ở Đồng Xoài chủ yếu là cây công nghiệp lâu năm. Những năm gần đây vì chạy theo giá cả thị trường nên nhiều hộ nông dân đã chặt bỏ những vườn cây hàng chục năm tuổi để thay bằng cây trồng khác có giá hơn cũng là cây lâu năm. Chi phí chuyển đổi rất tốn kém nhưng có thực sự hiệu quả và lâu dài không thì còn tùy thuộc vào nhu cầu của thị trường. Ngoài ra, do chưa có mô hình vườn nhà thích hợp nên các vườn nhà hiện nay tuy phát triển nhanh nhưng thiếu bền vững. Đó cũng là ý kiến đánh giá chung cho mô hình vườn nhà ở tỉnh Bình Phước hiện nay. Vì vậy, chúng tôi tiến hành thực hiện đề tài: “Nghiên cứu hệ sinh thái vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài, tỉnh Bình Phước và đề xuất một số giải pháp phát triển bền vững” hy vọng đóng góp một phần nhỏ cho sự phát triển nông nghiệp của thị xã Đồng Xoài nói riêng và tỉnh Bình Phước nói chung. 2. Mục tiêu nghiên cứu - Đánh giá thực trạng hệ sinh thái vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài – tỉnh Bình Phước. - Đề xuất một số giải pháp phát triển bền vững và tăng hiệu quả kinh tế trong việc canh tác các kiểu sinh thái vườn nhà. 3. Nội dung nghiên cứu Một số nội dung chính được đặt ra trong đề tài này là: - Tìm hiểu một số điều kiện tự nhiên ở thị xã Đồng Xoài có ảnh hưởng đến sự phân bố và hiệu quả sử dụng các kiểu sinh thái vườn: diện tích, địa hình, hệ thống tưới tiêu. - Nghiên cứu thành phần nông hóa thổ nhưỡng của một số loại đất trồng cây ở vườn nhà (đất đỏ bazan, đất xám bạc màu… ) - Phân tích hiện trạng các kiểu sinh thái vườn nhà: diện tích, cơ cấu cây trồng và cây dại, tình hình sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, hiệu quả kinh tế của các vườn. 4. Thời gian nghiên cứu Thời gian nghiên cứu từ tháng 5/2009 đến tháng 2/2010. 5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là những vườn nhà (trừ các vườn Cao su) được thành lập từ 5 năm trở lên ở thị xã Đồng Xoài. Đề tài nghiên cứu trong phạm vi 8 xã, phường thuộc thị xã Đồng Xoài đó là: Tân Phú, Tân Bình, Tân Đồng, Tân Thiện, Tân Xuân, Tiến Thành, Tiến Hưng, Tân Thành. Không nghiên cứu về tồn dư thuốc bảo vệ thực vật trong đất, trong rau quả… cũng như sự ảnh hưởng của nó đến sức khỏe của người nông dân trong quá trình sử dụng thuốc bảo vệ thực vật. 6. Ý nghĩa của đề tài Những kết quả nghiên cứu được của đề tài có thể làm cơ sở để xây dựng và nhân rộng những mô hình sinh thái vườn nhà bền vững, hiệu quả kinh tế cao cho thị xã Đồng xoài nói riêng và toàn tỉnh Bình Phước nói chung. Từ đó, góp phần chuyển dịch và thay đổi cơ cấu kinh tế nông nghiệp, tăng hiệu quả kinh tế và phát triển bền vững các kiểu sinh thái vườn nhà ở tỉnh Bình Phước. CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÀI LIỆU 1.1. Một số khái niệm liên quan 1.1.1. Hệ sinh thái Hệ sinh thái được nghiên cứu từ lâu, vì thế khái niệm này đã có từ thế kỷ XIX dưới các tên khác nhau như “Sinh vật quần lạc” (Dukachaev,1846; Mobius,1877). Sukachaev (1944) mở rộng khái niệm “Sinh vật quần lạc” thành khái niệm “Sinh vật địa quần lạc” (biogeocenose). Khái niệm “Hệ sinh thái” (ecosystem) được Tansley nêu ra vào năm 1935 và trở thành phổ biến, được sử dụng rộng rãi nhất vì nó không chỉ bao hàm các hệ sinh thái tự nhiên mà cả các hệ sinh thái HST nhân tạo, kể cả con tàu vũ trụ. Hệ sinh thái là một tập hợp của quần xã sinh vật với môi trường vật lý xung quanh nơi mà quần xã đó tồn tại, trong đó các sinh vật, môi trường tương tác với nhau để tạo nên chu trình vật chất và sự chuyển hóa năng lượng. Nói cách khác, hệ sinh thái bao gồm các loài sinh vật và các điều kiện tự nhiên (môi trường vật lý) như ánh sáng, nước, nhiệt độ, không khí…Điều quan trọng là tất cả các nhân tố hữu sinh (biotic component) và nhân tố vô sinh (abiotic component) tác động tương hỗ với nhau và giữa chúng luôn xảy ra quá trình trao đổi năng lượng, vật chất và thông tin. Các hệ sinh thái có thể có những qui mô lớn nhỏ khác nhau. Tansley (1935) đã đưa ra các khái niệm về hệ sinh thái cực bé (microecosystem) như một bể nuôi cá chẳng hạn; đến các hệ sinh thái vừa (middleecosystem) như một hồ chứa nước; một cánh rừng trồng và một hệ sinh thái lớn (macroecosystem) như một đại dương, một châu lục. Tập hợp tất cả các hệ sinh thái có độ lớn khác nhau trên Quả Đất làm thành một hệ sinh thái khổng lồ và được gọi là sinh thái quyển (ecosphere).[22] Hình 1.1. Sơ đồ một hệ sinh thái (Nguồn:Lê Văn Khoa, 2006) [22] 1.1.2. Vườn - Từ điển Bách khoa Nông nghiệp của Trung tâm Quốc gia biên soạn từ điển Bách khoa Việt Nam (1991) định nghĩa: “ Vườn - khu đất thường có rào giậu dùng vào mục đích sản xuất nông lâm nghiệp hoặc các mục đích khác (văn hóa, phúc lợi v.v…) với những đặc điểm và chức năng như sau: [14] [32] - Tổng diện tích vườn chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ trong tổng diện tích đất nông nghiệp (khoảng 10%). - Khác với đồng ruộng, trồng cây ngắn ngày theo thời vụ, sau khi thu hoạch để lại khoảng đất trống, vườn tạo nên một thảm thực vật che phủ quanh năm, cải thiện môi trường sống của nông dân, tạo nên cảnh quan vườn và đồng ruộng của nông thôn, đóng góp vào hệ sinh thái chung trên lãnh thổ. - Vườn là mô hình sản xuất bổ sung cho ruộng đồng. Đồng ruộng trồng cây hàng năm ngắn ngày, số loài cây trồng hạn chế: cây lương thực, thực phẩm, thức ăn chăn nuôi, cây công nghiệp hàng năm, rau quả. Các loài cây vườn nhiều hơn gấp bội, rất phong phú, phần lớn là cây lâu năm…, rau và một số cây thực phẩm ngắn ngày chịu bóng có thể trồng xen trong vườn. Sản phẩm vườn là một hợp phần quan trọng và không thể thiếu trong sản xuất nông nghiệp, cung cấp nhiều mặt hàng cho thị trường. Ngoài chức năng kinh tế, một vài kiểu vườn phục vụ các mục tiêu văn hóa, xã hội, phúc lợi công cộng, nghiên cứu tài nguyên, bảo vệ sinh thái và tài nguyên (công viên, vườn cây gỗ, vườn quốc gia). - Hệ thống canh tác vườn Việt Nam là một kiểu vườn nhiệt đới hỗn loài, tập hợp nhiều loài cây trồng trên một đơn vị diện tích, tận dụng ánh sáng với những tầng tán khác nhau, yêu cầu ánh sáng khác nhau, tận dụng diện tích với phương thức tăng vụ, trồng xen. Vườn gia đình hay công viên là một tổ hợp nhiều loài cây, khác với đồng ruộng, trên mỗi mảnh đất ở từng thời vụ chỉ trồng một thứ cây. Vườn là một phương thức canh tác đạt hiệu quả sử dụng tài nguyên môi trường ( đất, nước, ánh sáng), áp dụng một kỹ thuật thâm canh cao. - Vườn là trung tâm điều chỉnh và phối hợp giữa 2 thành phần vườn - ruộng đồng trong hệ thống sản xuất của nông dân. Những gì cần cho gia đình, thị trường yêu cầu mà đồng ruộng không sản xuất được thì phải sản xuất ở vườn. Vườn phải tạo công ăn việc làm để sử dụng nhân lực trong những thời vụ và thời gian nghỉ việc đồng ruộng, là điều kiện thuận lợi để sử dụng lao động phụ trong gia đình… Nhiều vườn còn là nơi gây giống, giữ giống cây trồng. - Căn cứ vào chức năng và mục tiêu, vườn có thể phân loại: [14] + Vườn sản xuất nông lâm nghiệp (kể cả vườn giống). Vườn thường kết hợp với ao nuôi cá (hoặc mương nuôi tôm, cá đào trong vườn ở đồng bằng sông Cửu Long) và chuồng trại chăn nuôi gia súc gia cầm, tạo thành một hệ thống tương hỗ đạt hiệu quả kinh tế cao. + Vườn phúc lợi công cộng, vườn cảnh: tạo một hệ sinh thái hài hòa làm nơi nghỉ ngơi, giải trí cho dân đô thị. + Vườn nghiên cứu cây rừng. + Vườn bảo vệ, nghiên cứu hệ sinh thái nguyên thủy và tài nguyên. Ngoài ra còn có vườn đồi, vườn rừng v.v… 1.1.3. Vườn nhà Vườn nhà được tác giả Đường Hồng Dật (1999) gọi là vườn gia đình. Tác giả cho rằng vườn gia đình có nhiều quy mô và mức độ phát triển khác nhau. Phần lớn các hộ nông dân ở nước ta có vườn gia đình là mảnh đất không lớn, thường ở kề bên nhà ở. Những sản phẩm thu được từ vườn chỉ là bổ sung cho bữa ăn và góp thêm thu nhập của gia đình. Tuy nhiên, bên cạnh các hộ nông dân coi vườn là sản xuất phụ, ở một số vùng, nhất là ở các tỉnh miền Tây Nam Bộ, nhiều hộ gia đình coi sản xuất vườn là nguồn thu nhập chính. Những hộ này thường có diện tích vườn khá lớn. [14] Theo Nguyễn Văn Mấn, Trịnh Văn Thịnh (1995), vườn nhà “là nơi gần nhà ở nhất, được chăm sóc thường xuyên và là nơi thực hiện thâm canh cao độ”. [24] Theo Trần Thế Tục (2008), sở dĩ gọi là vườn nhà vì trên đất vườn tọa lạc ngôi nhà, nơi sinh sống của nhiều thế hệ. Tùy theo điều kiện của từng nơi mà vườn có thể bao quanh nhà, hoặc nhà đặt ở trước vườn sau như ở đồng bằng sông Cửu Long hoặc nhà ở phía cuối vườn. Tùy theo diện tích, điều kiện vùng sinh thái, kỹ năng lao động của mỗi thành viên trong gia đình ở mỗi nơi mà cơ cấu cây trồng trong vườn rất khác nhau bao gồm: cây lương thực, các loại rau, cây ăn quả, cây công nghiệp, cây đặc sản, cây làm thuốc, cây rừng… Trong các loại hình vườn hiện nay của nước ta, vườn nhà là loại hình khá phổ biến trong các vùng kinh tế sinh thái, có vị trí quan trọng trong việc cải thiện dinh dưỡng trong gia đình và tăng thu nhập của từng hộ. [32] 1.1.4. Phát triển bền vững Thuật ngữ “Phát triển bền vững” (Sustainable development) lần đầu tiên xuất hiện vào năm 1980 trong ấn phẩm “Chiến lược bảo tồn thế giới” (Hiệp hội bảo tồn thiên nhiên và Tài nguyên thiên nhiên quốc tế- IUCN) với nội dung đơn giản là: “Sự phát triển của nhân loại không thể chỉ chú trọng tới phát triển kinh tế mà còn phải tôn trọng những nhu cầu tất yếu của xã hội và sự tác động đến môi trường sinh thái học”.[8] Khái niệm này được phổ biến rộng rãi vào năm 1987 nhờ Báo cáo Brundtland còn gọi là Báo cáo “Tương lai của chúng ta” (Our Common Future) của Ủy ban Môi trường và Phát triển Thế giới (WCED) (1987). Báo cáo này ghi rõ: “Phát triển bền vững là sự phát triển nhằm thỏa mãn các nhu cầu hiện tại của con người nhưng không tổn hại tới sự thỏa mãn các nhu cầu của các thế hệ tương lai”. Năm 1992, tại Rio de Janeiro, các đại biểu tham gia Hội nghị về Môi trường và Phát triển của Liên Hợp quốc đã xác nhận lại khái niệm này, và đã gửi đi một thông điệp rõ ràng tới tất cả các cấp của các chính phủ về sự cấp bách trong việc đẩy mạnh sự hòa hợp kinh tế, phát triển xã hội cùng với bảo vệ môi trường.[8] Hội nghị thượng đỉnh Quả Đất lần thứ II về phát triển bền vững đã họp tại Johannesberg (Cộng hòa Nam Phi) (từ ngày 26/8 – 04/09/2002) để thảo luận về những gì đã làm được và chưa làm được trong 10 năm, kể từ sau Hội nghị Rio de Janeiro đến năm 2002. Đồng thời, Hội nghị này đã nêu ra những vấn đề bức xúc hiện nay là: nước sinh hoạt và sản xuất, tình hình năng lượng, sản xuất nông nghiệp, đa dạng sinh học, quản lý hệ sinh thái và sức khỏe con người [8]. 1.1.5. Nông nghiệp bền vững Định nghĩa “Nông nghiệp bền vững” được nhiều tác giả thừa nhận là “việc thiết kế những hệ thống cư trú lâu bền của con người; đó là một triết lý và một cách tiếp cận về việc sử dụng đất tạo ra mối liên kết chặt chẽ giữa tiểu khí hậu, cây hàng năm, cây lâu năm, súc vật, đất, nước và những nhu cầu của con người, xây dựng những cộng đồng chặt chẽ và có hiệu quả”. (Mollison và Slay, 1994).[24] Nông nghiệp bền vững có cơ sở nền tảng là Sinh thái học, mục tiêu là nhất thể hóa xã hội loài người vào các hệ sinh thái bền vững, do đó có tác giả còn gọi là Nông nghiệp sinh thái. Trong vườn và trang trại theo nông nghiệp bền vững, mục tiêu là sử dụng cho hết chất dinh dưỡng để không trở thành nguyên nhân gây ô nhiễm. Thực hiện việc đó bằng trồng nhiều loại cây, mỗi loại sử dụng những loại chất dinh dưỡng khác nhau, bón phân vào lúc mà cây có thể sử dụng được hết (thí dụ, bón vào từng giai đoạn sinh trưởng của cây: bón lót, bón thúc…). Trồng cây và cỏ dọc đường ranh giới khu đất, phủ mặt đất và ít cày xới bằng cách trồng cây phân xanh. [24] Những nguyên tắc xây dựng nông nghiệp bền vững: - Tính đa dạng: trồng những loài, giống cây khác nhau; lai tạo giống; luân canh; trồng cây lưu niên và cỏ ở khu vực ráp gianh; bảo tồn và phát triển gia súc, gia cầm, ong, cá, thủy sản.[24] - Đất là một vật thể sống: bón phân cho đất thường xuyên bằng chất hữu cơ; phủ cho đất thường xuyên để chống xói mòn; khử những yếu tố gây hại như các hóa chất dùng trong nông nghiệp.[24] - Tái chu chuyển: tạo ra mối quan hệ đúng đắn giữa các thành phần nông nghiệp (cây trồng, vật nuôi, thủy sản, cây rừng…) để có lợi cho từng thành phần và cho toàn thể. Tái chu chuyển là điểm mấu chốt trong việc sử dụng tài nguyên ngoài đồng, trong vườn và giảm bớt lệ thuộc vào bên ngoài.[24] - Cấu trúc nhiều tầng: Thảm thực vật nhiều tầng có thể sử dụng tối đa ánh sáng mặt trời và nước mưa. Có nhiều tầng sẽ giảm hạn hán, lũ lụt và xói mòn cho đất.[24] 1.1.6. Hệ sinh thái vườn nhà Theo Đường Hồng Dật (1999) thì hệ sinh thái vườn nhà bao gồm các thành phần cấu tạo như sau: - Sinh vật trung tâm: loài cây trồng, vật nuôi được gieo trồng hoặc nuôi dưỡng. - Các thành tố sinh vật: các loài sinh vật cùng tồn tại trong hệ sinh thái. Trong đó có các loài gây hại cho sinh vật trung tâm, có các loài có ích, các loài cộng sinh, các loài bổ sung. - Các thành tố không phải sinh vật: đất, nước, ánh sáng, nhiệt độ, ẩm độ, không khí v.v… Các thành tố sinh vật Sinh vật có ích Sinh vật gây hại Sinh vật trung tính Sinh vật cộng sinh Sinh vật bổ sung Cỏ và cây dại Không khí Ánh sáng Đất Nước Nhiệt độ Ẩm độ Các thành tố không phải sinh vật Hình 1.2. Sơ đồ cấu trúc hệ sinh thái vườn nhà Sinh vật trung tâm (Nguồn: Đường Hồng Dật, 1999) [14] 1.2. Tổng quan tài liệu 1.2.1. Tài liệu nước ngoài Các công trình về hệ sinh thái vườn nhà không phong phú như các tài liệu khoa học khác. Năm 1990, Karyono, khảo sát cấu trúc vườn nhà trong diện tích đất nông thôn của lưu vực Citarum, Indonexia. Tác giả mô tả sự phân bố các loài thực vật, sự phân tầng trong không gian, hệ thống canh tác… Long Chun Lin, 1990, với “Diversification of homegardens as a subtainable agroecosystem in Xishuangbana, China” đã khảo sát về hệ sinh thái nông nghiệp và các dạng vườn nhà ở Xishuangbana của Trung Quốc. Tác giả đã nghiên cứu và giới thiệu, mô tả vườn nhà dựa trên thành phần, cấu trúc của vườn nhà. Năm 1997, bài viết “A study on the home garden ecosystem in the Mekong river delta and the Ho Chi Minh city” của Nguyễn Thị Ngọc Ẩn đã đề cập tới các yếu tố của vườn nhà ở miền Nam Việt Nam, cấu trúc phân tầng trong vườn, các loại đất, động vật và thực vật trong vườn và chỉ ra vai trò của vườn về văn hóa, xã hội, kinh tế.[37] Pablo B. Eyzaguirre và các cộng sự L.N. Trinh, J.W. Watson, N.N.Hue, N.N. De, N.V.Minh, P.Chu, B.R. Sthapit (2002), đã nghiên cứu về sự phát triển ở vườn nhà ở Việt Nam, nêu tầm quan trọng về các mặt xã hội và văn hóa của vườn nhà, cấu trúc vườn nhà ở Việt Nam, sự phân bố các loài ở một số vùng, kích thước các vườn khảo sát… Các tác giả kết luận vườn nhà ở Việt Nam là nơi đóng góp thiết yếu cho các dịch vụ xã hội và phát triển bằng cách cung cấp nguồn dinh dưỡng, nguồn lương thực thực phẩm ổn định và còn là nguồn thu nhập đáng kể cho các gia đình nông thôn Việt Nam.[38] 1.2.2. Tài liệu trong nước: 1.2.2.1. Nghiên cứu về vườn và hệ sinh thái vườn Trần Văn Hòa (1994), nghiên cứu kỹ thuật thiết kế vườn ở khu vực đồng bằng sông Cửu Long. Tác giả trình bày cách lập vườn và trồng cây trên liếp đơn, liếp đôi. [20] Nguyễn Thị Ngọc Ẩn (1994), nghiên cứu hệ sinh thái và môi trường vườn với một số biện pháp xử lý và hướng phát triển. Tác giả phân thành các biện pháp xử lý chất thải rắn bằng cách thu gom phân loại rác thải, chế tạo các loại xe chuyên dụng. Đối với nước thải công nghiệp thì dùng than hoạt tính, xử lý sinh học hoặc dùng vôi bột. Nguyễn Thị Ngọc Ẩn (1996), nghiên cứu một số mô hình vườn nhà ở đồng bằng sông Cửu Long và thành phố Hồ Chí Minh, đặc biệt phân tích đặc điểm kinh tế xã hội, hiệu quả kinh tế và điều kiện tự nhiên nhằm có cơ sở đề xuất một số biện pháp xử lý và phương hướng phát triển mô hình vườn thích hợp với từng vùng. Tác giả đã phân tích những đặc điểm có liên quan đến vườn như khí hậu thủy văn, đất đai, giống, kỹ thuật, các điều kiện thuận lợi và khó khăn của từng vùng để dự kiến biện pháp phát triển vườn cho khu vực đồng bằng sông Cửu Long và thành phố Hồ Chí Minh. Trong đó tác giả cũng lưu ý đến các giống cây trồng thích hợp, kháng được bệnh do sâu rầy. Đường Hồng Dật (1999), trong cuốn “Nghề làm vườn- cơ sở khoa học và hoạt động thực tiễn” đã lý giải một số vấn đề của hoạt động làm vườn, phân biệt vườn với ruộng, phân biệt vườn nhà với các loại vườn khác, phân tích các mối liên hệ giữa các thành phần trong hệ sinh thái vườn, chủ yếu là vườn nhà và kết luận vườn là một hệ sinh thái nông nghiệp tạo ra năng suất kinh tế cao. Tác giả cũng nêu cách thiết kế các loại vườn, chia khu cho từng loại vườn (4 khu chính), mỗi khu có đặc điểm và cách thiết lập khác nhau.[14] Trần Thị Phú (2004), nghiên cứu đa dạng thành phần loài cây trồng ở vườn nhà Huế. Tác giả đã xác dịnh được 520 loài thuộc 311 chi trong 122 họ của 4 ngành thực vật trồng ở các vườn nhà Huế. [28] Thanh Hương (2005), nêu lên tầm quan trọng của vườn (rau) trong cuộc sống, hiện trạng vườn hiện nay của các gia đình, phân loại một số loại cây thường trồng trong vườn và tập trung vào trồng rau để cải thiện bữa ăn gia đình. [17] Nguyễn Thị Ngọc Ẩn (2006), đã nêu lên khái niệm, cấu trúc hệ sinh thái vườn, tầm quan trọng và vai trò của vườn đối với đời sống con người. Tác giả cho biết có nhiều khái niệm khác nhau về vườn và có thể chia thành 3 loại: vườn hoa kiểng, vườn rau đậu và vườn cây ăn trái; một đặc điểm chính để phân biệt vườn nhà với vườn và vườn rừng là vườn nhà có thêm một căn nhà và công lao động thường do trong hộ gia đình thực hiện. [2] Trần Thế Tục (2008), nêu khái niệm và phân loại vườn tạp, những tiến bộ kỹ thuật có thể áp dụng để cải tạo vườn tạp mang lại hiệu quả kinh tế cao. Đó là kỹ thuật chọn tạo nhân giống, kỹ thuật tạo tán, tỉa cành, kỹ thuật bón phân, bao quả, điều khiển ra hoa quả trái vụ, ứng dụng các thành tựu bảo vệ thực vật đối với cây ăn quả. Ngoài ra tác giả còn đề ra hướng chọn lựa các giống tốt có thế cạnh tranh trên thị trường để cải tạo vườn tạp.[32] Nguyễn Thanh Vũ, Nguyễn Thị Ngọc Ẩn (2008), nêu đặc điểm vườn nhà, các thành phần của hệ sinh thái vườn, cấu trúc sinh thái vườn nhà theo không gian thẳng đứng ở các xã cù lao thuộc tỉnh Vĩnh Long. Tác giả kết luận mô hình vườn cây ăn trái kết hợp du lịch đem lại nguồn thu nhập đáng kể cho nhà vườn và tạo điều kiện nâng cao kiến thức cộng đồng về giữ gìn và bảo vệ môi trường tự nhiên. [33] 1.2.2.2. Nghiên cứu về phát triển bền vững Nguyễn Văn Mấn và Trịnh Văn Thịnh (1995), đã trình bày cơ sở của nông nghiệp bền vững về đạo đức, nguyên lý, môi trường sinh thái, nền tảng sinh thái học và thiết kế cũng như các hệ thống nông nghiệp bền vững. Các tác giả nêu nguyên tắc xây dựng nông nghiệp bền vững hay còn gọi là nông nghiệp sinh thái: tính đa dạng, đất là một vật thể sống, tái chu chuyển và cấu trúc nhiều tầng.[24] Nguyễn Thái Tự (2002), trình bày cơ sở để phát triển bền vững vườn nhà và trang trại trên nền tảng đa dạng sinh học. Từ những nghiên cứu về ưu điểm và qui luật cơ bản của thiên nhiên nước ta, tác giả đưa ra những tiêu chí để vận dụng trong qui hoạch, xây dựng mô hình vườn nhà, trang trại góp phần tạo nên một nền nông nghiệp sản xuất hàng hóa bền vững. [39] Nhìn chung, chưa có công trình nghiên cứu nào về hệ sinh thái vườn nhà và đề xuất những mô hình có hiệu quả, bền vững ở thị xã Đồng Xoài, tỉnh Bình Phước. CHƯƠNG 2 ĐỊA ĐIỂM VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 2.1. Địa điểm nghiên cứu Địa điểm nghiên cứu là các vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài, tỉnh Bình Phước 2.1.1. Điều kiện tự nhiên của thị xã Đồng Xoài, tỉnh Bình Phước 2.1.1.1. Vị trí địa lý Thị xã Đồng Xoài nằm ở phía Đông - Nam tỉnh Bình Phước và ở giao điểm của hai tuyến giao thông quan trọng là quốc lộ 14 và tỉnh lộ ĐT741, cách thị xã Thủ Dầu Một 80 km, cách thành phố Hồ Chí Minh 120 km về phía Bắc. Toạ độ địa lý của thị xã Đồng Xoài: - Từ 11o31’25” đến 11o33’36” vĩ độ Bắc - Từ 106o53’36” đến 106o55’31” kinh độ Đông Hình 2.1. Bản đồ thị xã Đồng Xoài, tỉnh Bình Phước (tỉ lệ 1/25.000) (Nguồn: Ủy ban nhân dân thị xã Đồng Xoài) [34] Thị xã Đồng Xoài có diện tích tự nhiên là 16.769,83 ha, chiếm 2,44% diện tích của cả tỉnh Bình Phước. Toàn thị xã có 3 xã và 5 phường. Trung tâm hành chính thị xã đặt tại phường Tân Phú. Ranh giới hành chính của thị xã Đồng Xoài như sau: - Phía Đông giáp huyện Đồng Phú. - Phía Tây giáp huyện Chơn Thành - Phía Nam giáp huyện Đồng Phú - Phía Bắc giáp huyện Đồng Phú - Phía Tây Nam giáp tỉnh Bình Dương. Đến nay toàn thị xã có diện tích tự nhiên là 16.848 ha, gần bằng 2,46% diện tích cả tỉnh Bình Phước và bằng khoảng 0,05% diện tích toàn quốc. Với dân số năm 2001 là 56.120 người, mật độ dân số khoảng 333 người/km2. - Địa hình: nằm ở độ cao trung bình 88,63 m so với mực nước biển, là vùng đất đồi tương đối bằng phẳng, hơi lượn sóng. Là một thị xã miền núi nhưng Đồng Xòai có địa hình tương đối bằng phẳng so với các vùng khác. Địa hình có độ dốc <15o, thuận lợi cho sử dụng đất trong nông nghiệp, trong đó địa hình < 3 o có 10.856 ha (64,44%), tương đối bằng phẳng chiếm gần 2/3 diện tích tự nhiên của thị xã Đồng Xoài, là yếu tố rất thuận lợi cho thị xã trong sử dụng đất. Bảng 2.1. Thống kê diện tích đất của thị xã Đồng Xoài theo địa hình Cấp Tỉnh Bình Phước Thị xã Đồng Xòai Độ dốc Diện tích đất (ha) (%) Diện tích đất (ha) (%) < 3o 171.026 24,95 10.856,0 64,44 3 - 8o 188.711 27,53 4.750,3 28,19 8 - 15o 131.503 19,19 1.241,7 7,37 15 - 20o 86.103 12,56 > 20o 108.051 15,76 Tổng diện tích 685.394 100 16.848 100 (Nguồn: Sở Tài nguyên- Môi trường tỉnh Bình Phước, 2008) [29] 2.1.1.2. Khí hậu Thị xã Đồng Xòai nằm trong vùng có khí hậu nhiệt đới gió mùa cận xích đạo, có nền nhiệt cao đều quanh năm, ít gió bão và không có mùa đông lạnh. Khí hậu tỉnh Bình Phước nói chung và thị xã Đồng Xòai nói riêng mang đặc thù khí hậu nhiệt đới gió mùa không đồng nhất với các đặc điểm sau: - Có cấu trúc đa dạng về thời tiết mùa - Khí hậu có tính biến động rất cao do hệ quả của phức hệ gió mùa và quan hệ tương tác với cảnh quan địa hình - Diễn thế khí hậu quan hệ với động lực gió mùa. Bảng 2.2. Nhiệt độ, lượng mưa và độ ẩm không khí ở thị xã Đồng Xoài Chỉ tiêu khí hậu Tháng 1 Tháng 2 Tháng 3 Tháng 4 Tháng 5 Tháng 6 Tháng 7 Tháng 8 Tháng 9 Tháng 10 Tháng 11 Tháng 12 Trung bình Nhiệt độ(0C) 26,1 27,1 28,0 28,0 27,4 26,9 26,5 26,3 26,2 26,2 25,8 25,5 26,7 Lượng mưa (mm) 4,4 28,2 78,6 145,2 298,9 328,5 335,5 390,0 487,6 368,5 152,4 14,4 2632,2 Độ ẩm % 71,7 70,0 71,8 75,9 82,3 84,8 86,4 87,1 88,1 85,7 81,4 75,9 80,1 (Nguồn:Trung tâm dự báo khí tượng thủy văn tỉnh Bình Phước) [31] Nhiệt độ trung bình năm khoảng 26,7oC, không có sự chênh lệch lớn về nhiệt độ giữa các tháng trong năm. Tháng tư và tháng năm nóng nhất lên đến 28,00C, tháng lạnh nhất là tháng 12 với nhiệt độ 25,50C. Thị xã Đồng Xoài có bức xạ mặt trời cao trên 130 kcalo/cm2/năm. Thời kỳ có cường độ bức xạ cao nhất vào tháng 3 & tháng 4, đạt 300 - 400 calo/cm2/ngày. Trên nền đó cán cân bức xạ có trị số lớn 70 - 75 kcalo/ cm2/năm. Từ nguồn năng lượng đó chế độ nhiệt cao và khá ổn định: nhiệt độ cao đều trong năm khoảng 26,6oC. Nhiệt độ trung bình tối cao không quá 33oC (31,7 - 32,2oC) và nhiệt độ trung bình tối thấp không dưới 20oC (21,5 - 22oC). Tổng giờ nắng trong năm trung bình 2.400 - 2.500 giờ. Số giờ nắng bình quân trong ngày 6,2 - 6,6 giờ. Thời gian nắng dài nhất vào các tháng ít mưa 2,3,4, thời gian ít nắng nhất vào các tháng mưa nhiều 7,8,9.[34] Lượng mưa trung bình tương đối cao khoảng 2.632,2 mm/năm, nhưng phân hóa theo mùa, tạo ra hai mùa rất ngược nhau: mùa mưa và mùa khô. Mùa khô kéo dài trong 6 tháng từ tháng 11 đến tháng 4 năm sau, lượng mưa rất thấp chỉ chiếm khoảng 10 -15% lượng mưa cả năm. Trong khi đó lượng bốc hơi rất cao, chiếm khoảng 64 - 67% tổng lượng bốc hơi cả năm và cán cân ẩm rất cao. Do lượng mưa ít và bức xạ mặt trời cao đã làm tăng quá trình bốc hơi nước một cách mãnh liệt. Điều đó đẩy nhanh sự phá hủy chất hữu cơ, dung dịch đất hòa tan các Secquioxyt sắt nhôm ở dưới sâu dịch chuyển lên tầng đất trên và bị oxy hóa tạo thành kết von và đá ong rất phổ biến. Mùa mưa kéo dài trong 06 tháng từ tháng 5 đến tháng 11, mưa rất tập trung, lượng mưa trong 06 tháng mùa mưa chiếm 85 - 90% tổng lượng mưa cả năm, chỉ riêng 04 tháng mưa lớn nhất, lượng mưa đã chiếm 62 - 63% lượng mưa cả năm. Ngược lại lượng bốc hơi và nền nhiệt thấp hơn mùa khô và khi đó cán cân ẩm rất cao. Lượng mưa lớn và tập trung đã xảy ra quá trình xói mòn, rửa trôi rất mạnh, lôi cuốn sét mùn từ nơi cao xuống nơi thấp, làm bất đồng hóa phẫu diện và dẫn tới nhiều biến đổi quan trọng trong phân hóa vỏ thổ nhưỡng. Lượng mưa phân hóa theo mùa đã chi phối mạnh mẽ đến sản xuất nông nghiệp. Vào mùa mưa cây cối sinh trưởng và phát triển rất tốt, là mùa sản xuất chính; ngược lại vào mùa khô cây cối khô cằn, sinh trưởng và phát triển rất kém. Khả năng cung cấp nước tưới của thị xã cho nông nghiệp rất khó khăn, chưa đầy 10% diện tích đất nông nghiệp có tưới tiêu, vì vậy trong sản xuất nông nghiệp cần phải chọn và đưa vào sử dụng những loại hình sử dụng đất ít hoặc không cần nước tưới. Bên cạnh đó, nguồn nước sinh họat cũng gặp rất nhiều khó khăn do mùa nắng kéo dài mà các hồ, đập lại dự trữ nước ít. [34] Độ ẩm không khí trung bình năm khoảng 80,1%. 2.1.1.3. Các loại đất Thị xã Đồng Xòai có 3 loại mẫu chất đá mẹ hình thành đất là đá bazan, đá phiến sét, mẫu chất phù sa cổ và được phân bố thành 3 khối tập trung. Trên bản đồ tỷ lệ 1/25.000, đất Thị xã Đồng Xòai có 3 nhóm đất, với 7 đơn vị bản đồ đất. (Hình 2.2) Hình 2.2. Bản đồ các loại đất ở thị xã Đồng Xoài (tỉ lệ 1/25.000) (Nguồn: Sở Tài nguyên & Môi trường tỉnh Bình Phước, 2007 ) [29] Ghi chú: Nhóm đất xám Nhóm đất đỏ vàng Nhóm đất dốc tụ - Nhóm đất xám Có 8.812,4ha (52,31%) là nhóm đất chiếm diện tích lớn nhất ở thị xã Đồng Xòai. Phân bố nhiều nhất ở xã Tân Thành 3.760,2 và xã Tiến Hưng 3.562,6 ha và các xã khác như: Tân Phú 300,8ha, Tiến Thành 509,4ha, Tân Xuân 281,9ha, Tân Bình 347,1ha, Tân Đồng 50,4ha. Đất xám chủ yếu có địa hình bằng phẳng < 3o có diện tích bằng 94,18% diện tích đất xám. Nhóm đất xám ở thị xã Đồng Xòai hình thành chủ yếu trên mẫu chất phù sa cổ (Pleistocene) nghèo kiềm và thường có thành phần cơ giới nhẹ; phân bố trong điều kiện khí hậu nhiệt đới ẩm; khoáng sét đã bị biến đổi đáng kể; quá trình rửa trôi sét và các Cation kiềm thổ xảy ra mạnh mẽ. Đất xám thường có thành phần cơ giới nhẹ đến trung bình: thịt pha sét- cát đến thịt pha sét. Đất xám nhìn chung rất nghèo mùn, đạm, lân và kali. - Nhóm đất đỏ vàng Nhóm đất đỏ vàng có diện tích lớn 7.660,5ha, chiếm 45,47% diện tích tự nhiên. Nó được hình thành trên 02 đá mẹ khác nhau: đá bazan và đá phiến sét. Nhóm đất đỏ vàng được phân thành 3 loại: đất nâu đỏ và nâu vàng trên bazan, đất nâu vàng trên phù sa cổ và đất đỏ vàng hình hình thành trên đá phiến sét. - Đất nâu đỏ và nâu vàng trên bazan: Có 3.343,5 ha, chiếm 19,85% diện tích tự nhiên toàn thị xã và chiếm 0,84% qũy đất đỏ bazan toàn tỉnh. Đất nâu đỏ và nâu vàng trên bazan có thành phần cơ giới nặng, cấu tượng viên hạt, tơi xốp: thịt pha sét tới sét. Đất đỏ nhìn chung có độ phì tương đối cao. - Đất nâu vàng trên phù sa cổ: Có diện tích 2.188,6 ha, chiếm 12,99% diện tích tự nhiên. Đất nâu vàng trên phù sa cổ có thành phần cơ giới thịt trung bình, cấu tượng viên hạt, khá tơi xốp, khả năng giữ nước, giữ phân khá hơn đất xám. Đất nâu vàng trên phù sa cổ nhìn chung nghèo dinh dưỡng. - Đất đỏ vàng hình hình thành trên đá phiến sét: Có 32.812ha, chiếm 35,32% DTTN toàn thị xã. Đất đỏ vàng trên phiến sét nhìn chung có thành phần cơ giới từ trung bình đến nặng. tầng đất thường mỏng và hơi dốc. Đất thường chua, có độ phì nhiêu thấp với mùn và đạm trung bình, nghèo lân và nghèo kali. - Nhóm đất dốc tụ Đất dốc tụ có 97ha, chiếm 0,58% diện tích tự nhiên. Đất hình thành ở địa hình thung lũng, trên các sản phẩm bồi tụ từ các khu vực đồi cao xung quanh. Vì vậy đất phân bố rất rải rác, ở khắp các khe hợp thủy và thung lũng ở vùng đồi. Nhìn chung các đất dốc tụ có độ phì nhiêu tương đối khá, nhưng chua. Địa hình thấp trũng, khó thóat nước. 2.1.1.4. Tài nguyên nước - Sông, suối Trên địa bàn thị xã Đồng Xòai có 01 con sông lớn chảy qua: Sông Bé và suối Rạt, nhánh sông Đồng Nai. + Sông Bé chảy dài dọc theo trung tâm tỉnh Bình Phước theo hướng Bắc-Nam, chảy qua các huyện Phước Long, Lộc Ninh, Bình Long, thị xã Đồng Xòai và chảy về tỉnh Bình Dương. Trên dòng Sông Bé đã quy hoạch 04 công trình thủy lợi lớn theo 04 bậc thang: Thủy điện Thác Mơ, Cần Đơn, Sóc Phu Miêng và Phước Hòa. Hiện nay công trình thủy điện Thác Mơ (1,47 tỷ m3) đã đưa vào sử dụng từ 1995. Công trình Cần Đơn đang trong giai đọan thi công và công trình Phước Hòa đang trong giai đoạn thiết kế kỹ thuật. Trên địa bàn thị xã Đồng Xòai, sông Bé cũng chạy từ Bắc xuống phía Nam dọc theo phía Tây thị xã; là ranh giới giữa thị xã Đồng Xòai và huyện Bình Long. Suối Cam và suối Sông Rinh là hai nhánh của Sông Bé thường cạn vào mùa khô và ngập sâu vào mùa mưa. + Suối Rạt là ranh giới giữa thị xã Đồng Xòai và huyện Đồng Phú. Suối này có nước ngập sâu vào mùa mưa, nhưng tương đối cạn kiệt về mùa khô, nên có tác dụng thấp trong sản xuất nông nghiệp và sinh họat. - Nước ngầm Theo bản đồ địa chất thủy văn tỉnh Sông Bé (cũ) thành lập năm 1995 của liên đoàn Địa chất 6 cho thấy nước ngầm trong vùng có các tầng chứa nước sau: +Tầng chứa nước Bazan (QI-II) phân bố trên quy mô khoảng 348km2, lưu lượng tương đối khá 0,5-16l/s. Tuy vậy, do biến động lớn về tính thấm nên tỷ lệ khoan khai thác nước không cao. + Tầng chứa nước Pleistocene (QI-III), phân bố ở phía Nam của thị xã. Đây là tầng chứa nước có trữ lượng khá lớn và chất lượng tốt. + Tầng chứa nước Plioxen (N2) lưu lượng 5-15l/s, phân bố ở trung tâm thị xã Đồng Xòai. Có chất lượng tốt. + Ngoài ra có các tầng chứa nước Mezozoi (M2) phân bố ở vùng đồi thấp (100-250 m). - Nguồn nước của các hồ, đập, bàu Trên địa bàn toàn thị xã hiện có 07 hồ chứa nước gồm: hồ Suối Cam ở Tân Phú diện tích sử dụng khoảng 79,2 ha; Bàu Tà Môn ở xã Tiến Hưng diện tích sử dụng 12,35 ha; 05 bàu ở xã Tân Thành diện tích 20 ha. Hồ Suối Cam là nguồn cung cấp nước sinh họat, nước sản xuất cho thị xã; 06 bàu đập còn lại phục vụ chính cho nông nghiệp. [34] 2.1.1.5. Tài nguyên rừng Thị xã Đồng Xòai nói riêng và tỉnh Bình Phước nói chung vốn là nơi có qũy rừng rất phong phú, đa dạng và nó có giá trị phòng hộ, môi trường, nhưng đã bị khai thác và tàn phá mạnh mẽ. 2.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội thị xã Đồng Xoài, tỉnh Bình Phước 2.1.2.1. Đặc điểm dân số Năm 2008 dân số của thị xã là 74.020 người, tỷ lệ tăng dân số tự nhiên là 15,57%. Dân số trung bình thành thị là 44,484 nghìn người, dân số trung bình nông thôn là 29,536 nghìn người. Tổng số phường, xã là 8. [13] Thị xã Đồng Xòai có dân số chưa nhiều, mật độ dân số trung bình nhưng tốc độ tăng dân số rất cao, nhất là tăng dân số cơ học, đã gây một sức ép không nhỏ trong sử dụng đất. 2.1.2.2. Cơ sở hạ tầng - Giao thông: Thực trạng đường ô tô đến trung tâm các xã, phường: 8/8 phường xã có đường ô tô đến trung tâm phường, xã. - Bưu chính: 8/8 phường xã được trang bị điện thoại. - Điện: 8/8 phường xã có điện thắp sáng và sinh hoạt. - Nước: thị xã có một nhà máy nước cung cấp cho 40% dân thị xã, chủ yếu các cơ quan nhà nước và những hộ dân thuộc công chức, còn lại phần lớn bà con dùng nước giếng. [13] 2.2. Phương pháp nghiên cứu 2.2.1. Thu thập thông tin Thu thập những tài liệu có liên quan đến đề tài từ các nguồn khác nhau. Sắp xếp, phân tích và xử lí tài liệu thu thập được. 2.2.2. Ngoài thực địa - Thực địa khảo sát các vườn nhà: thống kê số vườn, diện tích các vườn. Để xác định loại đất vườn, chúng tôi dựa vào bản đồ phân loại đất của thị xã và tính chất đất khi khảo sát thực địa. - Lấy 3 mẫu đất và đem phân tích ở Viện Khoa học Kỹ thuật Miền Nam về một số chỉ tiêu thành phần cơ giới, pH, N tổng số, K2O tổng số, P2O5 tổng số, N dễ tiêu, K2O dễ tiêu, P2O5 dễ tiêu. - Sau đó chọn mẫu (150 vườn nhà) để khảo sát. Chọn các vườn thể hiện được vườn cây trồng thuần loại và vườn cây trồng xen để khảo sát, thu mẫu, chụp hình các loài động, thực vật được nuôi trồng và hoang dại có trong vườn. - Điều tra về năng suất cây trồng, về hiệu quả kinh tế thu được từ vườn trong 2-3 năm gần đây; về tình hình sử dụng thuốc trừ sâu, thuốc bảo vệ thực vật, phân hóa học qua phiếu điều tra. 2.2.3. Ở phòng thí nghiệm - Định danh tên khoa học của các loài thực vật bằng phương pháp hình thái so sánh và dựa trên tài liệu chính: "Cây cỏ Việt Nam" của Phạm Hoàng Hộ (2003). Danh lục được sắp xếp theo Brummitt (1992). - Xử lý các số liệu thu được bằng phần mềm Excel 2003. CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN 3.1. Thực trạng các vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài 3.1.1. Diện tích các vườn nhà Kết quả điều tra tổng số vườn nhà trong thị xã Đồng Xoài cho thấy có 3.956 vườn. Trong đó: - Số vườn nhà có diện tích < 1,0 ha là 1.060 vườn chiếm tỷ lệ 26,8%. Vườn có diện tích nhỏ phân bố chủ yếu ở các phường thuộc nội ô thị xã. Các vườn này thường được trồng cây ăn quả, rau màu, hoa cảnh… - Số vườn nhà có diện tích 1,0 ha - 10 ha là 1.391 vườn, chiếm tỷ lệ 35,2%. Những vườn này thường trồng cây ăn quả lâu năm như Cam, Bưởi, Xoài, Chôm chôm, Nhãn; cây công nghiệp là Điều, Tiêu và hiện nay đang trồng Cao su xen vào Điều để chuẩn bị thay thế Điều. - Số vườn nhà có diện tích > 10 ha là 1.505 vườn, hầu hết tập trung ở 3 xã ngoại ô, chiếm tỷ lệ 38,0% trong tổng số vườn điều tra. Những vườn nhà có diện tích lớn hầu hết là vườn Điều lâu năm. Bảng 3.1. Diện tích vườn nhà thuộc các phường, xã trong thị xã Đồng Xoài Diện tích Phường Xã Tổng số vườn Tân Phú Tân Bình Tân Đồng Tân Thiện Tân Xuân Tiến Thành Tiến Hưng Tân Thành < 1 ha 65 72 150 70 434 51 2 216 1.060 1– 10 ha 150 69 72 80 187 417 126 290 1.391 >10 ha 35 126 28 100 85 192 424 515 1.505 Tổng số vườn 250 267 250 250 706 660 552 1021 3.956 Hình 3.1. Tỷ lệ % diện tích các vườn trong thị xã Đồng Xoài. Kết quả điều tra số vườn ở thị xã Đồng Xoài được thể hiện ở bảng 3.2 Bảng 3.2. Số vườn trồng các loại cây khác nhau trong thị xã Đồng Xoài Loại vườn Phường, xã Tổng Tân Phú Tân Bình Tân Đồng Tân Thiện Tân Xuân Tiến Thành Tiến Hưng Tân Thành Vườn Điều 110 141 91 200 247 220 401 515 1925 Vườn Tiêu 1 2 3 14 2 21 10 53 Vườn Cà phê 2 1 10 3 18 8 42 Vườn Nhãn 35 35 Vườn Xoài 93 93 Vườn Quýt 15 15 Vườn Cam 5 5 Vườn khác(*) 100 123 156 37 349 420 130 473 1788 Tổng 250 267 250 250 706 660 552 1021 3956 (*) Vườn trồng nhiều loại cây hoặc cây khác với những cây trên. Hình 3.2. Tỷ lệ % số vườn trồng các loại cây khác nhau trong thị xã Đồng Xoài Qua số liệu ở bảng 3.2 cho thấy vườn Điều có ở khắp các phường, xã trong thị xã và cũng chiếm tỷ lệ lớn nhất trong các vườn khảo sát (48,66%). Vườn khác gồm vườn trồng xen Điều với Cao su, vườn rau, vườn trồng Sầu riêng xen Bưởi, Chôm chôm, vườn trồng cây hàng năm như Khoai mì hoặc vườn Cao su thuần loại. 3.1.2. Địa hình của các vườn nhà Thị xã Đồng Xoài có 3 loại địa hình sau: địa hình bằng phẳng, độ dốc < 3o; địa hình hơi dốc từ 0 - 8o và địa hình dốc từ 8 -15o. Các vườn Điều tập trung nhiều nhất ở 3 xã ngoại ô Tiến Thành, Tiến Hưng và Tân Thành (1016/1395 vườn, chiếm tỷ lệ 72%). Đất ở đây thuộc nhóm đất xám là nhóm đất lớn nhất ở thị xã Đồng Xoài, chiếm tỷ lệ 52,31% diện tích đất toàn thị xã. Địa hình khá bằng phẳng, độ dốc < 3o, chiếm tỷ lệ 94,18% tổng diện tích đất xám. Khu vực suối Cam tập trung nhiều vườn Nhãn, đất ở đây thuộc loại đất nâu đỏ và nâu vàng trên bazan, địa hình hơi dốc hơn một chút, từ 0 - 8o. Các phường, xã có địa hình hơi dốc là Tân Phú, Tân Đồng, Tiến Thành, Tân Thành. Các vườn Điều, vườn tiêu, vườn Nhãn được trồng ở vùng đất có địa hình hơi dốc này. Một số ít vườn Tiêu, Cà phê, Điều được bà con trồng ở những vùng đất dốc từ 8 -15o có ở khắp các phường xã trong thị xã. Riêng khu vực phường Tân Thiện có nhiều vườn rau nhất, về mùa mưa thường hay ngập úng do nước chưa rút kịp. 3.1.3. Cấu trúc vườn nhà ở các phường, xã thuộc thị xã Đồng Xoài 3.1.3.1. Thành phần loài cây trồng và hoang dại ở trong các kiểu sinh thái vườn nhà thuộc thị xã Đồng Xoài Tổng số loài thực vật điều tra được ở các vườn nhà của thị xã Đồng Xoài có 240 loài, trong đó có 151 loài cây trồng và 82 loài cây hoang dại, 07 loài vừa mọc dại vừa được trồng. (Phụ lục 1). - Thành phần các loài cây trồng chính Thành phần các loài cây trồng chính trong các vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài gồm có: + Các loài cây công nghiệp: cây trồng trong vườn nhà ở Đồng Xoài không nhiều chủng loại, cây công nghiệp chủ yếu là cây Điều (Anacardium occidentale L.), Tiêu (Piper nigrum L.), Cao su (Hevea brasiliensis (A. Juss) Muell. – Arg.), Cà phê vối (Coffea robusta). + Các loài cây ăn quả: cây ăn quả được trồng nhiều là Cam sành (Citrus nobilis Lour. var. nobilis), Quýt đường (Citrus reticulata Blanco), Nhãn (Dimocarpus longan Lour.) (nay đã bị chặt bỏ nhiều), một số ít Xoài (Mangifera indica L.), Sầu riêng (Durio zibethinus Murr.), Chôm chôm (Nephelium lappaceum L.) … + Các loài Rau xanh: thường được trồng trong vườn theo luống, mỗi luống rộng khoảng 1,2 m, dài tùy theo diện tích vườn, thường từ 40-80 m, có khi hơn. Mỗi luống trồng một loại rau để có thể có nhiều rau cung cấp cho thị trường. Chủ yếu rau trồng ở phường Tân Đồng, Tân Thiện và được bán cho người dân trong nội ô thị xã. Hiện nay, Đồng Xoài vẫn chưa trồng được nhiều chủng loại rau, vẫn còn phải nhập từ Bình Dương, Đà Lạt. Rau trồng ở thị xã chủ yếu là các loại rau: rau Giền (Amaranthus tricolor L.), Mồng tơi (Basella rubra L.), Rau đay (Corchorus olitorius L.), Bồ ngót, Rau muống (Ipomoea aquatica Forssk.), Cà tím (Solanum melongena L, Cà chua (Lycopersicon esculentum (L.) Mill.), Xà lách (Lactuca sativa L.), Cải xanh (Brassisca juncea (L.) Czern. et Coss.); một số rau gia vị: Húng quế (Ocimum basilicum L.), Kinh giới (Elsholtzia ciliata (Thunb.) Hyland.), Tía tô (Perrila frutescens (L.) Britt.)... Số lượng rau các loại cũng chưa đủ cung cấp cho toàn thị xã. - Thành phần loài cây hoang dại Cây hoang dại ở trong vườn không nhiều vì hầu hết các vườn đều được chăm sóc tốt, nhất là các vườn trồng Tiêu, Cà phê, vườn Điều trồng xen Mì hoặc Ca cao, vườn Cam Quýt. Các vườn mới trồng thường gặp nhiều Cỏ tranh (Imperata cylindrica (L.) P. Beauv). Vườn Điều lâu năm (khoảng 10 năm trở lên) thường cây to, vườn rộng, thưa nên có một số cây hoang dại và cỏ như: Cỏ lào (Eupatorium odoratum L.), Cỏ tranh (Imperata cylindrica (L.) P. Beauv.), Cỏ Mỹ (Pennisetum polystachyon (L.) Schult.), Cỏ chỉ (Cynodon dactylon (L.) Pers.), Cỏ hôi (cứt lợn) (Ageratum conyzoides L.), Cỏ gấu (Cyperus rotundus L.) , Cỏ mần trầu (Euleusine indica (L.) Gaertn.), cây Lồng mức (Wrightia annamensis Eb. & Dub.)... 3.1.3.2. Cấu trúc vườn nhà Dựa vào thành phần loài cây có trong vườn nhà, chúng tôi chia vườn nhà thành hai kiểu đó là: vườn nhà thuần loại và vườn nhà trồng xen. - Vườn nhà thuần loại Phần lớn vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài là vườn nhà thuần loại trồng cây Điều, cây Cao su. Trước đây có một số vườn Tiêu, vườn Cà phê, Nhãn nhưng hiện nay đã bị phá gần hết để trồng cây Cao su hoặc cây trồng ăn quả khác như Cam, Quýt. Vườn nhà thuần loại ở thị xã Đồng Xoài có cấu trúc đơn giản. Với những vườn trồng thuần một loại cây như Điều, Tiêu, Nhãn đều giống nhau về cấu trúc chung. Mỗi vườn đều có một căn nhà, phần lớn là cấp 4, cũng có một số nhà cấp 3, một số ít nhà cấp 2 khá đẹp. - Cấu trúc ngang trong không gian + Vị trí nhà: Các nhà thuộc nhà cấp 4 đều ở trong vườn, xung quanh là cây cối. Những hộ có nhà cấp 3, nhà tầng chủ hộ thường bố trí nhà ở phía trước, gần đường đi, phía sau nhà là vườn cây. Đối với vườn Điều, nhà thường được bố trí ở trong vườn cho mát. Đi qua một khoảng vườn mới vào đến nhà. Đối với vườn Tiêu nhà lại thường được làm ở phía trước, ngay sát đường đi, vườn ở phía sau hoặc một bên của nhà. + Sân: Hầu hết các nhà đều có làm sân phơi ngay trước cửa nhà. Đa số sân thường được làm bằng xi măng, cũng có một số ít sân đất. + Hàng rào: Xung quanh nhà và vườn có hàng rào hoặc tường bao. Xung quanh vườn có hàng rào làm ranh giới với đường đi. Hàng rào trước nhà có thể là hàng cây Dâm bụt được cắt tỉa đẹp mắt, có thể là cây Duối cảnh hay cây Hoa giấy… Hàng rào quanh vườn rất khác nhau: vườn Tiêu thường có rào là cây gỗ như Xà cừ, Bạch đàn, Xoan. Vườn Điều thường không làm hàng rào hoặc cũng trồng cây Xà cừ nhưng thường chỉ làm đối với những vườn sát đường đi. Vườn Nhãn lại hay rào bằng lưới B40 để chống trộm quả. + Ao, hồ chứa nước: Những vườn trồng Tiêu, Cà phê, Xoài, Cam, Quýt, vườn rau hoặc những vườn trồng xen nhiều loại cây thường đào ao hay hồ chứa nước tưới cây với diện tích khoảng 50 – 100 m2. Vườn Điều thuần lâu năm không có ao, hồ chứa nước. Một số vườn gần sông, suối thì không cần đào ao để lấy nước tưới. - Cấu trúc đứng trong không gian: Vườn thuần loại ở thị xã Đồng Xoài không có cấu trúc nhiều tầng. Các vườn Điều, vườn Nhãn, vườn Xoài hơn 15 năm tuổi trong vườn chỉ có cây Điều hay cây Nhãn hoặc cây Xoài ở tầng trên cao 10 - 15 m, một ít cây cỏ và cây dại ở tầng sát mặt đất. Một số vườn Điều đang trồng xen cây Điều ghép (điều cao sản) để thay thế cho cây Điều cũ thì có thêm tầng giữa cao 5 - 7 m (các vườn Điều lâu năm ở Tiến Thành, Tân Thành). Trong vườn Tiêu dùng nọc sống có sự phân tầng rõ rệt: Tầng cao nhất (trên 10 m) gồm những cây làm nọc (cây Thừng mức), cây làm hàng rào (cây Xà cừ); tầng ưu thế là Tiêu (5 - 10 m); tầng sát mặt đất gồm cỏ, cây dại (Cỏ tranh, cây Xấu hổ, Cỏ lào…) Hình 3.3. Lát cắt đứng từ trước ra sau một vườn nhà thuần loại - Vườn nhà trồng xen Thường gặp ở thị xã Đồng Xoài các kiểu vườn nhà trồng xen như: Điều - Khoai mì, Điều - Đậu xanh, Điều - Khoai lang, Điều - Ca cao, Điều - Cao su, Cam - Bưởi - Quất, Cam - Quýt - Bưởi, Cam - Bưởi - Chôm chôm, Điều - Tiêu, Điều - cây cảnh. + Vườn điều thường được trồng xen với Khoai mì khi cây Điều còn nhỏ, hoặc Khoai mì được trồng ở phía ngoài vườn gần hàng rào để tận dụng ánh sáng. Bà con nông dân còn trồng xen Đậu xanh, rau xanh, Khoai lang ở phía ngoài, sát hàng rào gần nhà ở để cải thiện bữa ăn chứ không phải tăng thu nhập chính. Một số hộ thuộc phường Tân Phú trồng hoa Cúc ở phía gần hàng rào, nơi có khoảng trống nhiều. Hoa dùng để bán trong dịp Tết Nguyên đán. Có hộ trồng Tiêu xen Điều nhưng nọc không phải là cây Điều. Một số vườn trồng cây Ca cao xen dưới tán Điều. Tuy nhiên, nhiều hộ nông dân có vườn nhà đang chuyển sang trồng Cao su trong vườn Điều và khi cây Cao su mở miệng sẽ chặt dần cây Điều đi để trồng thuần cây Cao su. + Vườn Cam - Quýt được trồng xen Mướp hương, Đậu đũa, Đậu cô ve cho leo làm giàn hay leo lên cây Cam (hộ anh Đông, ấp Suối Cam, Tân Phú). Vườn Quýt đường ở Tân Thành được trồng xen Cà tím. Hình 3.4. Vườn Điều trồng xen Đậu xanh Hình 3.5. Vườn Điều trồng xen Khoai mì Hình 3.6.Vườn Điều trồng xen cây Ca cao Hình 3.7. Vườn Quýt trồng xen Cà tím - Cấu trúc vườn trồng xen + Cấu trúc theo chiều ngang: giống vườn thuần loại. + Cấu trúc theo không gian đứng (sự phân tầng): Trong vườn trồng xen do có nhiều loài cây nên sự phân tầng phong phú hơn vườn thuần loại. Một đặc điểm nổi bật trong vườn trồng xen ở Đồng Xoài là những cây trong vườn thường ít tuổi, khoảng 10 năm tuổi trở lại. Riêng vườn Điều lâu năm (trên 15 năm) phần lớn không trồng xen (trừ một số vườn điều xen Ca cao thử nghiệm). Có thể coi sự phân tầng trong vườn trồng xen như sau: * Tầng cao nhất (A): trên 10 m gồm những cây Xà cừ, Bạch đàn, Thừng mức … làm hàng rào hoặc làm trụ tiêu. * Tầng giữa (B): 5 - 10 m gồm những cây ưu thế như Điều, Nhãn, Xoài, Tiêu, Cà phê, Cam, Bưởi, Chôm chôm, ...(cây trồng chính) * Tầng thấp hơn (C ): 1 - 5 m gồm Ca cao 3 - 5 tuổi, Khoai mì sắp thu hoạch, Quất (tắc), …(cây trồng xen). * Tầng sát mặt đất ( D ): 0 - 1 m gồm cỏ dại, các loại rau, khoai, đậu, cà,…các cây hoa như Cúc, Huệ, Mười giờ… (cây trồng xen theo vụ). Hình 3.8. Cấu trúc một vườn trồng xen - Vấn đề trồng cây phân xanh cải tạo đất Ở thị xã Đồng Xoài hầu như không có vườn nào trồng cây phân xanh cải tạo đất. Do đặc thù cây trồng là cây Điều rợp bóng nên hầu như không có cây nào mọc dưới tán điều (trừ cỏ dại), ngoài ra bà con nông dân cũng không có tập quán trồng cây phân xanh trong vườn, nhất là vườn điều phải sạch để còn lượm hạt. Đến mùa thu hoạch thường quét sạch lá trong vườn để dễ nhìn thấy hạt rơi dưới gốc. Vườn Tiêu, vườn Cà phê (còn lại một ít) thường được trồng dày, làm cỏ rất sạch nhưng cũng không trồng cây phân xanh để cải tạo đất. 100% số hộ được hỏi đều không trồng cây phân xanh trong vườn, một số chủ hộ không biết có những loài cây phân xanh nào. 3.1.4. Mô tả một số vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài 3.1.4.1. Vườn Điều sạch xen Ca cao ở Tiến Hưng Vườn Điều sạch Tiến Hưng do ông Đàm Xuân Thọ, sinh năm 1959, địa chỉ ở ấp 7, xã Tiến Hưng làm nhóm trưởng (số thành viên trong nhóm là 47). Tổng diện tích vườn Điều sạch là 250 ha. Nhóm được thành lập năm 2007 và được công nhận ngày 19/7/2009. Diện tích vườn nhỏ nhất là 3 sào, lớn nhất là 12 ha. Các vườn Điều trong nhóm đã có từ trước, nhưng từ khi gia nhập nhóm, các thành viên phải tuân thủ một số qui định sau: + Chăm sóc chủ yếu vẫn như trước về đốn cành, tạo tán, bón phân, làm cỏ… nhưng cấm sử dụng một số hóa chất như thuốc diệt cỏ 2,4D, thuốc diệt cỏ hiệu Balamat, Glamoxong; thuốc diệt sâu DDT, 666, Bi 58. + Chỉ được dùng thuốc diệt cỏ có gốc Glyposat (do không lưu trong đất lâu) và gốc lân hữu cơ. + Xử lý bao bì sau khi dùng: phân loại bao bì rồi chôn hoặc đốt. Có người của công ty đến kiểm tra. Hầu hết bà con vẫn còn dùng cách đốt. - Sau 3 năm tổ chức giám định lại và tiếp tục cấp giấy chứng nhận điều sạch nếu đủ tiêu chuẩn, hoặc tuyển mới các thành viên khác đủ điều kiện. - Năng suất và thu nhập Các vườn Điều đang ở độ tuổi 15 năm tuổi (80%), còn một số ít 7-8 năm tuổi, một vài vườn Điều 20 năm tuổi đạt năng suất trung bình là 500 tấn hạt/vụ/250 ha. Năm 2008 xuất khẩu 19,837 tấn điều khô tương đương 3.994 kg nhân, thu được 447,23 USD, trong đó có 2,015 tấn vào kênh Thương mại quốc tế qua tổ chức Thương mại công bằng quốc tế (FLO). * Mô tả một vườn Điều sạch xen Ca cao - Vườn Điều nhà ông Đàm Xuân Thọ, nhóm trưởng, ở ấp 7, xã Tiến Hưng với diện tích 5,4 ha. Cơ cấu các loài sinh vật trong vườn Điều sạch được thể hiện ở bảng 3.3. Bảng 3.3. Cơ cấu các loài sinh vật trong vườn Điều sạch xen Ca cao Tên cây, con Độ tuổi Số lượng Ghi chú Điều (giống địa phương) 15 500 cây Đang ra hoa Điều (giống địa phương) 3 30 cây Ca cao 3 50 cây Quả bói Cỏ lào một ít Bò 2 con Gà 20 con - Năng suất của vườn Điều sạch xen Ca cao và hiệu quả kinh tế Năng suất của vườn Điều sạch xen Ca cao và hiệu quả kinh tế được trình bày ở bảng 3.4. Bảng 3.4. Năng suất và thu nhập hàng năm của vườn Điều sạch xen Ca cao Năm Năng suất (Kg/ha) Đơn giá (đồng/kg) Thu (đồng/ha) Chi (đồng/ha) Thu nhập (đồng/ha) 2007 2.500 8.000 20.000.000 10.000.000 9.000.000 2008 2.500 9.000 22.500.000 11.000.000 11.500.000 2009 2.500 13.000 25.000.000 11.000.000 14.000.000 (Năm 2008, 2009 chi phí cao hơn do công lao động tăng, thuốc trừ sâu, phân bón đều tăng giá so với 2007) Hình 3.9. Vườn Điều sạch ở Tiến Hưng Nhận xét: Đây là một loại mô hình mới trong sản xuất nông nghiệp đặc biệt là hướng đến việc sản xuất với quy mô lớn, tập trung với chất lượng sản phẩm được kiểm soát. Tuy nhiên, so với mặt bằng chung về giá và lợi nhuận chưa cao và chưa tương xứng với chất lượng của sản phẩm sạch. 3.1.4.2. Vườn Nhãn thuần loại ở Tân Phú thị xã Đồng Xoài Vườn Nhãn thuần loại thuộc địa hình hơi dốc của ông Đinh Đức Đạo, 70 tuổi, ở tổ 2, khu phố Phú Tân, phường Tân Phú, thị xã Đồng Xoài có diện tích 1 ha, với 400 cây Nhãn 10 năm tuổi. Thành phần nông hóa thổ nhưỡng của mẫu đất ở vườn Nhãn được thể hiện qua bảng 3.5. Bảng 3.5. Thành phần nông hóa thổ nhưỡng của đất vườn Nhãn (Ngày lấy mẫu: 29/12/2009) Chỉ tiêu Tầng đất 0 - 20cm 20 – 40 cm 40 – 60 cm pH(H2O) 5,3 5,3 5,4 CHC (%) 2,38 0,69 0,72 N_ts (%) 0,13 0,05 0,05 P2O5_ts (%) 0,19 0,37 0,33 K2O_ts (%) 0,74 0,52 0,50 N_dt (mg/kg) 9,1 4,9 3,5 P_Bray 2 (mg/kg) 5,9 3,2 2,6 K_dt (mg/kg) 36 20 20 Cát (%) 60 70 72 Thịt (%) 15 6 7 Sét (%) 25 24 21 Đất vườn nhãn thuộc loại nhóm đất nâu vàng trên bazan có tỉ lệ cát cao 60 – 72%, pH hơi chua, nhìn chung đất nghèo dinh dưỡng. - Chăm sóc vườn Nhãn + Bón phân NPK với 1 kg/gốc cây và bón làm 3 đợt trong năm. + Tưới nước cho vườn Nhãn mỗi tháng 4 lần từ một ao 3000 m2 có kết hợp thả cá Rô phi, cá Trê vàng. + Dùng thuốc diệt cỏ để phun 2 lần/năm, mỗi lần 10 lít. Đối với sâu hại thì đục thân cây nhét thuốc vào để trừ sâu đục thân, sâu đục quả, sâu ăn bông. - Về Cơ cấu loài sinh vật trong vườn Nhãn: Cơ cấu các loài được trình bày ở bảng 3.6. Bảng 3.6. Cơ cấu các loài sinh vật trong vườn Nhãn Tên cây, con Tuổi cây Số lượng Ghi chú Cây Nhãn 10 400 cây Đang ra hoa Cỏ lào Ít Trong vườn nhãn Cỏ tranh Ít Trong vườn nhãn Chuối 20 cây Ven bờ ao Cá (rô phi, trê…) Để ăn Dơi Phá quả nhãn Ong Hiện nay không Nhìn chung, vì đây là kiểu vườn nhà thuần loại nên cơ cấu loài hết sức đơn giản, cấu trúc chỉ gồm tầng cây gỗ là Nhãn và tầng cỏ (chủ yếu là cỏ Tranh, cỏ Lào). - Năng suất và thu nhập từ vườn Nhãn + Nhìn chung trồng Nhãn những năm gần đây thất thu do năng suất kém, bệnh nhiều, đặc biệt bệnh xoắn đọt trong 2 năm trở lại đây khiến nhãn không ra hoa, không đậu quả. Nhiều hộ đã chặt bỏ chuyển sang trồng cây khác như Cam, Bưởi, hoa cảnh… + Năng suất trung bình: 30 kg/cây. Năm được mùa: 40 kg/cây. + Giá bán tại vườn: 3.500 đ – 5.000 đ/kg. Bảng 3.7. Năng suất và thu nhập hàng năm của vườn Nhãn Năm Năng suất (kg/ha) Đơn giá (đồng/kg) Thu (đồng/ha) Chi (đồng/ha) Thu nhập (đồng/ha) 2007 12.000 5.000 60.000.000 46.000.000 14.000.000 2008 10.000 5.000 50.000.000 40.000.000 10.000.000 2009 8.000 5.000 40.000.000 30.000.000 10.000.000 Ông Đạo cho biết vào năm 2009 vườn Nhãn chỉ được bón phân NPK mỗi gốc 0,5 kg. Riêng tiền phân bón đã hết 18 triệu đồng. Bệnh xoắn đọt mới có trong khoảng 2 - 3 năm trở lại đây. Cây Nhãn hầu như không cho quả nữa và ông Đạo dự định chặt bỏ Nhãn để chuyển sang trồng Cam. Hình 3.10. Vườn Nhãn ở Tân Phú 3.1.4.3. Vườn Bưởi - Quất - Chôm chôm ở Tân Phú Vườn Bưởi - Quất – Chôm chôm của anh Lưu Chí Cường, sinh năm 1963, tổ 1, khu phố Phú Mỹ, phường Tân Phú với diện tích 8.000 m2. Địa hình tương đối bằng. Độ dốc 0-8o . Đất thuộc loại đất nâu vàng trên bazan. Vườn được chia thành 3 khu vực trồng cây: 5.000 m2 trồng Bưởi được 4 năm tuổi, 1.000 m2 trồng Quất với 500 cây đang đậu quả rất đẹp và 2.000 m2 trồng Chôm chôm 6 năm tuổi đang ra hoa. Có 2 ao, mỗi ao 500 m2, trong đó 1 ao thả cá bán, 1 ao lấy nước tưới. Vườn nhà thiết kế theo VAC có nuôi heo thịt. Trên bờ ao trồng Chuối, Dừa, Ổi. Mặt đất sát bờ ao và lòng ao trồng Rau muống, vài đám rau Húng quế, Kinh giới, Ngò gai. Phía bên phải của nhà trồng Bưởi, phía sau trồng Chôm chôm. Trong khu trồng Bưởi có đào các mương rộng 0,6 m để thoát dẫn nước. Trên bờ mương trồng Mướp, Bầu leo giàn bắc qua mương. Vào thời điểm khảo sát, Bầu và Mướp đã hết vụ, mương cạn và chủ hộ đang trồng Khoai lang, Rau muống trong lòng và sát bờ mương. Trên bờ còn trồng thêm vài khóm Mía, Rau má, rau thơm … Cây Bưởi 4 năm tuổi cao khoảng 2 m, khoảng cách khá thưa (4m x 5m) đang trồng xen Quất cao khoảng 0,5m trong đó khoảng 40 cây đang ra hoa, quả… Trong khu trồng Chôm chôm có chuồng nhỏ nuôi gà, vịt xiêm. Vườn sạch cỏ, có rất ít Cỏ Lào mọc lưa thưa. Ao cá chỉ nuôi trong mùa mưa, đến mùa khô đánh bắt. Vào thời điểm khảo sát không còn nhiều cá trong ao, chỉ còn một ít để ăn, một ao đã cạn nước đang trồng Rau muống. Rau muống được trồng chủ yếu để nuôi heo, các loại rau khác như Bầu, Bí, Mướp, Cà tím để ăn chứ không bán. Chuối trồng xung quanh bờ ao vừa lấy quả ăn vừa lấy thân làm rau heo. Nước ao cá để tưới và tắm heo. Phân chuồng ủ có hầm bioga, sau đó sử dụng bón cho cây. - Chăm sóc vườn nhà Nhìn chung vườn nhà thực hiện đúng hướng dẫn của mô hình VAC trong việc tận dụng các sản phẩm trồng trọt và chăn nuôi. Tuy nhiên anh cho biết cá trong ao nuôi chưa đủ cung cấp cho việc nuôi heo, gia đình vẫn phải mua thêm ở ngoài chợ. Vẫn phải dùng thêm phân bò cho Bưởi và Chôm chôm vì nguồn phân heo chưa đủ. Ngoài ra cũng dùng phân hóa học như NPK bón cho Bưởi, Chôm chôm 4 lần/năm, mỗi lần 0,5 kg/cây. - Cơ cấu các loài sinh vật trong vườn Bưởi - Quất – Chôm chôm: Bảng 3.8. Cơ cấu các loài sinh vật trong vườn Bưởi - Quất – Chôm chôm Tên cây, con Diện tích m2 Số lượng Ghi chú Bưởi 5.000 100 cây Đang thu hoạch Chôm chôm 2.000 250 cây Đang ra hoa Quất (bán Tết) 1.000 500 cây Chuẩn bị xuất Khoai lang 100 2 khóm Bờ mương Cây Cóc thái 1 cây Sân nhà Cây hoa giấy 1 cây Sân nhà Rau muống 500 m2 Lòng ao cạn, lòng mương cạn Mía 20 cây Bờ mương Chuối Xung quanh bờ ao theo hàng rào, dọc theo đường đi từ cổng vào nhà Quất 500 cây Xen giữa các hàng Bưởi Dừa 4 cây Bờ ao Ổi 6 cây Bờ ao, bờ mương Tre Trồng làm hàng rào ngăn cách đường với khu nhà, vườn. Gà 7 con lớn, 15 con nhỏ Để ăn Heo thịt 8 con Có 4 con sắp xuất chuồng Cá rô phi và một số cá khác Đã đánh bắt. Còn một ít để ăn. Ngan 5 con Để ăn - Thu nhập từ vườn Bưởi - Quất – Chôm chôm Thu nhập từ vườn được trình bày ở bảng 3.9. Bảng 3.9. Thu nhập từ vườn Bưởi - Quất – Chôm chôm (triệu đồng) Năm Bưởi Chôm chôm Quất Heo Cá Tổng 2008 Thu 100 75 - 30 25 230 Chi 40 30 - 21 15 106 2009 Thu 100 56 150 28 19 353 Chi 40 30 70 21 10 171 Chi phí phân bón cho Bưởi, Quất, Chôm chôm nhiều hơn những loại cây trồng khác. Nuôi cá để góp thêm thu nhập và chăn nuôi chứ không lời lắm. Bưởi 2 năm gần đây ổn định giá nhưng không cao vì chất lượng không bằng Bưởi Năm Roi của miền Tây, và tâm lý người tiêu dùng vẫn thích Bưởi Năm Roi. Chôm chôm cho năng suất khá nhưng năm được, năm thất. Năm nay, anh trồng thêm 1 sào quất cảnh bán trong dịp Tết Nguyên đán hy vọng kiếm lời khá. Dự tính với giá 300.000 đ/cây anh cũng được khoảng 150 triệu, trừ chi phí dự kiến còn gần 50 triệu. Nhìn chung mỗi năm thu nhập các khoản sau khi trừ chi phí gia đình anh thu trên 100 triệu đồng. Năm 2009 thu trên 200 triệu. Hộ anh Cường thuộc loại hộ khá của phường Tân Phú. Hình 3.11. Vườn Bưởi – Quất – Chôm chôm 3.1.4.4. Vườn Xoài ở Tân Xuân Vườn Xoài ở Tân Xuân có diện tích 2 ha của anh Nguyễn Văn Chửng, 52 tuổi, khu phố Phước Bình, phường Tân Xuân. Có 300 cây Xoài cát Hòa Lộc 13 năm tuổi được trồng ở đây. Trong vườn cũng có 50 cây Xoài 5 năm tuổi. - Cơ cấu các loài sinh vật trong vườn Xoài Cơ cấu các loài trong vườn Xoài được thể hiện ở bảng 3.10. Bảng 3.10. Cơ cấu các loài sinh vật trong vườn Xoài Tên cây, con Diện tích Số lượng Ghi chú Xoài 13 năm tuổi 2 ha 300 cây Đang thu hoạch Xoài 5 năm tuổi 2000 m2 50 cây Đang ra hoa Quất 1 cây Sát sân nhà Hoa giấy 1 cây Trước hiên nhà Cỏ Mỹ Ít Trong vườn xoài Cỏ Lào Ít Trong vườn xoài Heo 2 con Gà 20 con Sâu đục thân Nhiều Đã phun thuốc Nhện đỏ Ít Đã phun thuốc Ruồi đục quả Nhiều Vì đang mùa quả - Chăm sóc vườn Xoài + Các loại sâu bệnh thường gặp ở vườn xoài là Sâu đục thân, Bọ trĩ, Nhện đỏ, Rệp sáp, Rầy, bệnh Thán thư. Trong đó sâu đục thân thường gặp nhiều nhất, chưa trị được. Ngoài ra vào mùa ra hoa - kết quả thường bị Ruồi vàng đục quả, nhất là vào mùa quả chín. Bẫy thuốc trừ Ruồi vàng (bả ruồi) được sử dụng và phun thuốc trừ sâu khá nhiều, 5 ngày/lần. Ngoài ra còn phun thuốc trừ các loại cỏ dại 3 lần/năm. + Bón phân: Phân chuồng, phân đạm, lân, kali tự trộn. + Tưới nước: 5 ngày/lần. Nguồn nước: giếng khoan 60 m. - Năng suất và thu nhập từ vườn Xoài Năng suất và thu nhập từ vườn Xoài thể hiện ở bảng 3.11 Với năng suất 40 kg/cây nhưng anh Chửng cho biết Xoài cho quả cách năm, một năm được mùa lại đến một năm mất mùa. Dù cho có thấy ra hoa nhiều đấy nhưng lại rụng, không đậu quả, hoặc quả rụng rất nhiều. Thường nếu năm trước ra hoa nhiều thì năm nay ra ít, nếu chăm sóc không tốt thì quả ngày càng nhỏ, chất lượng kém. Chủ vườn ước tính chi phí cho 1 cây khoảng 300.000 đ. Tính ra năm được mùa cho thu nhập 210 triệu với 2 ha. Bảng 3.11. Năng suất và thu nhập từ vườn Xoài ở Tân Xuân Năm Năng suất (kg) Giá (đồng/kg) Thu (triệu đồng) Chi (triệu đồng) Thu nhập (triệu đồng) 2008 12 000 25 000 300 90 210 2009 7 000 28 000 196 95 101 Hình 3.12. Vườn Xoài của anh Nguyễn Văn Chửng 3.1.4.5. Vườn Điều xen hoa cảnh ở Tân Phú Vườn Điều xen hoa cảnh của anh Nguyễn Thanh Hải, 41 tuổi, tổ 3, khu phố Phú Tân, phường Tân Phú có diện tích 12.000 m2 và cây Điều mới được trồng 2009 xen các loại hoa để tận dụng đất. Địa hình tương đối bằng phẳng, độ dốc 0-8o. Chỗ đất bằng đang trồng hoa huệ, cúc, lay ơn. Đất thuộc loại nâu vàng trên bazan. Trước đây vườn của anh trồng Nhãn, 3 năm trở lại đây cây Nhãn không có quả nên chặt bỏ chuyển sang trồng cây Điều. Điều được trồng là giống Điều cao sản do có nguồn nước tưới của suối Cam. - Cơ cấu các loài sinh vật trong vườn Điều xen hoa cảnh Cơ cấu loài được thể hiện ở bảng 3.12 Bảng 3.12. Cơ cấu loài sinh vật trong vườn Điều xen hoa cảnh Tên cây, con Diện tích m2 Số lượng Ghi chú Điều cao sản 8.000 600 cây Mới trồng 2009 Hoa huệ 1.000 Cúc vạn thọ 1.000 Lay ơn 2.000 Cỏ tranh Nhiều Dưới gốc điều Cỏ gấu Ít Lẫn trong hoa Cỏ lào Ít Ven đường, lối vào vườn Gà 15 con - Thu nhập từ vườn nhà Thu nhập từ vườn nhà của anh Hải như sau: (Bảng 3.13) Bảng 3.13. Thu nhập năm 2009 từ vườn Điều xen hoa cảnh Thu, chi Huệ Cúc Lay ơn Tổng Thu 40 triệu 10 triệu 75 triệu 125 triệu Chi phí 27 triệu 3 triệu 40 triệu 70 triệu Thu nhập 13 triệu 7 triệu 35 triệu 55 triệu Hình 3.13. Vườn Điều xen hoa cảnh 3.1.4.6. Vườn rau an toàn Nhóm vườn rau an toàn (rau sạch) có 5 ha do anh Nguyễn Văn Thủy làm nhóm trưởng, sinh năm 1970, tổ trưởng, khu phố Xuân Đồng, phường Tân Thiện. Thông tin về nhóm: Thành lập tháng 11/2008 do Hội Nông dân Tỉnh Bình Phước đề xuất dự án và chỉ đạo chọn phường Tân Thiện làm thí điểm. Nhóm có 8 thành viên do anh Thủy làm nhóm trưởng. Ban đầu nhóm có 3 hộ được dự án cung cấp vốn 21 triệu đồng, cho mỗi hộ vay 20 triệu đồng trong 1 năm lãi suất 0,7% / tháng để đầu tư làm nhà lưới, mua cột chăng lưới, lắp đặt hệ thống tưới, mua máy cày, máy bơm… Những thành viên muốn gia nhập nhóm phải gửi mẫu đất và nước của vườn nhà đi xét nghiệm. Sau khi có giấy chứng nhận của Trung tâm kỹ thuật tiêu chuẩn đo lường chất lượng 3 (thành phố Hồ Chí Minh) mới được vào nhóm và được vay vốn đầu tư. Hội Nông dân dự kiến diện tích: 5 ha rau sạch. Thực tế mới được hơn 2,5 ha. Riêng hộ anh Thủy có 2800 m2. Giống rau hầu hết lấy của công ty Trang Nông, ngoài ra bà con tự để giống một số vụ cho một số rau như rau Cải xanh, Xà lách, rau mùi. Thị trường tiêu thụ chủ yếu ở chợ thị xã Đồng Xoài, siêu thị, bếp ăn của một số trường tiểu học và mẫu giáo đặt hàng tháng. - Biện pháp canh tác Lúc đầu ủ phân hữu cơ cày xới cùng với làm đất. Sau đó bón thúc ure, DAP. Tưới nước giếng khoan theo hệ thống ống tưới đã lắp đặt sẵn. Do được cán bộ của Sở Khoa học Công nghệ về hướng dẫn kỹ thuật nên cũng có kiến thức đúng đắn trong việc phòng và trị sâu bệnh cũng như chăm sóc rau theo mùa vụ. Ví dụ giảm dùng thuốc trừ sâu bằng cách tăng cường bắt bằng tay hoặc bẫy bằng đèn. Do trồng rau trong nhà lưới nên ít sâu bệnh vì bướm không vào được. Đặc biệt trồng rau trong nhà lưới có thời gian thu hoạch nhanh hơn bên ngoài từ 3-5 ngày/vụ. Hiện nhà anh Thủy vẫn còn khoảng 500 m2 chưa trang bị cột lưới và ống tưới nên dễ dàng nhận thấy sự khác biệt giữa luống rau trồng trong nhà lưới với luống trồng bên ngoài có sự khác biệt rõ rệt về sâu hại. Do giảm chi phí thuốc trừ sâu, thời gian thu hoạch nhanh hơn nên thu nhập tăng hơn nhiều. - Cơ cấu các loài trong vườn rau an toàn Cơ cấu các loài trong vườn rau an toàn của hộ anh Nguyễn Văn Thủy, khu phố Xuân Đồng, phường Tân Thiện với diện tích là 2800 m2 (500 m2 ngoài lưới, 360 m2 đang làm đất) được thể hiện qua bảng 3.14. Bảng 3.14. Cơ cấu loài trong vườn rau an toàn Tên cây, con Diện tích 1 luống (m2) Số luống Số con Ghi chú Xà lách 120 3 Đang thu hoạch Cải xanh 120 1 Đang thu hoạch Cải ngọt 120 1 Mới trồng Cải đuôi phụng 120 2 Đang thu hoạch Mồng tơi 120 1 Mới trồng Rau dền 120 2 Đang thu hoạch Cải ăn bông 120 1 Đang thu hoạch (cải ngồng) Thìa là 120 1 Còn ít Húng dũi 120 1 Còn ít Mùi (ngò) 120 2 Đang để giống Heo 2 Sâu ăn lá Hình 3.14. Vườn rau an toàn - Thu nhập từ vườn rau sạch Bảng 3.15. Thu nhập hàng năm từ vườn rau sạch của anh Nguyễn Văn Thủy Năm Thu (triệu đồng/sào) Chi (triệu đồng/sào) Thu nhập (triệu đồng/sào) 2007 40 15 25 2008 42 16 26 2009 50 15 35 Trong các loại rau thì Cải xanh và Xà lách chi phí ít nhất, thu hoạch nhanh nhất. Xà lách 25 ngày được thu hoạch, mỗi luống 500 kg, giá 3000 đồng/kg. Mỗi tháng tiền bán xà lách khoảng 4.500.000 đồng. Tùy tình hình thị trường mà tăng diện tích trồng từng loại rau cho từng vụ. Nhìn chung mỗi năm thu khoảng 40 -50 triệu đồng/sào. Tuy nhiên mùa mưa số loại rau ít hơn mùa khô do nước ngập lâu làm rau bị thối hoặc giập không bán được 3.1.4.7. Vườn Điều thường Vườn Điều thường với địa hình bằng phẳng có diện tích 7.000 m2 của chị Lê Thị Kim Phước, 28 tuổi, ấp Suối Cam, xã Tiến Thành được trồng từ năm 2000 với giống Điều địa phương. Mẫu đất được lấy ở vườn Điều có Cơ cấu nông hóa thổ nhưỡng được thể hiện qua bảng 3.16 Bảng 3.16. Thành phần nông hóa thổ nhưỡng của đất xám vườn Điều (Ngày lấy mẫu: 29/12/2009) Chỉ tiêu Tầng đất 0 - 20cm 20 – 40 cm 40 – 60 cm pH(H2O) 5,4 5,8 6,8 CHC (%) 2,60 2,74 2,03 N_ts (%) 0,14 0,15 0,10 P2O5_ts (%) 0,21 0,18 0,20 K2O_ts (%) 0,14 0,18 0,17 N_dt (mg/kg) 40 21 12 P_Bray 2 (mg/kg) 24 22 18 K_dt (mg/kg) 63 71 60 Cát (%) 56 46 61 Thịt (%) 5 6 6 Sét (%) 36 48 33 Qua các số liệu trên cho thấy đất xám có tỉ lệ thịt thấp (5 – 6%), tỉ lệ cát cao (46 – 61%), pH(H20) hơi chua. Đất xám nhìn chung rất nghèo mùn, đạm, lân và kali. - Chăm sóc vườn Điều Vườn Điều không có chăm sóc gì nhiều, không tưới nước, một năm phun thuốc diệt cỏ 2 lần, chưa bón phân bao giờ. Không có sâu bệnh nên không phun thuốc trừ sâu. Không dùng thuốc ra bông hay dưỡng quả. Chủ vườn hầu như không có kiến thức chăm sóc cây Điều. - Năng suất và thu nhập từ vườn Điều thường + Năng suất năm 2008: 7 tạ/7.000 m2. + Thu nhập từ điều của hộ chị Phước năm 2008 là 8.400.000 đồng + Chi thuốc diệt cỏ 240.000 đ, còn Thu nhập 8.160.000 đ. Hình 3.15. Vườn Điều thường 3.1.4.8. Vườn Điều xen Tiêu - Do ông Võ Nga, 70 tuổi, tổ 1, khu phố Phú Mỹ, phường Tân Phú làm chủ vườn có diện tích 7 ha Điều, trong đó có 1 sào Tiêu trồng xen Điều để tăng thu nhập và mới trồng (năm 2009) 1 ha Cao su xen Điều để chuẩn bị thay thế Điều. - Tiêu được tưới nước từ nguồn nước tưới là suối làng Ba, chảy ra suối Cam. - Các cây điều 15 năm tuổi đang ở độ cao về năng suất, tuy nhiên đây là giống địa phương nên năng suất không cao bằng giống điều cao sản. Giống điều địa phương có ưu điểm không phải chăm sóc nhiều, đặc biệt không cần tưới nước vào mùa khô.Vườn Điều của ông Nga hầu như ít bón phân, mỗi năm 1 lần có khi dùng DAP, có khi ure hoặc lân với số lượng ít, chỉ có đầu tư phun thuốc tăng ra bông, tăng đậu quả và thuốc trừ sâu khi thấy nhiều sâu. Bảng 3.17. Cơ cấu loài trong vườn Điều xen Tiêu Tên cây, con Diện tích Số lượng Ghi chú Điều 15 năm tuổi 7 ha 650 cây Tiêu 10 năm tuổi 1 sào 150 nọc Cao su 1 ha 50 cây Mới trồng, xen trong Điều Cỏ lào Rất ít Tại thời điểm khảo sát Cây dại khác Rất ít - Riêng Tiêu không dùng thuốc sâu vì ông cho rằng khi Tiêu đã bị sâu bệnh thì không thuốc gì cứu nổi. cũng không phun thuốc diệt cỏ mà chỉ phát hoặc nhổ cỏ vì nếu dùng thuốc diệt cỏ tiêu sẽ chết, thậm chí cũng không cuốc cỏ vì sợ đứt rễ tiêu. Chăm sóc tiêu chủ yếu là tưới nước, bón phân chuồng, nhổ cỏ. Nói chung chi phí cho cây Tiêu, cây Điều của hộ ông Nga không nhiều. Thường mỗi năm chi hết 35- 45 triệu tiền phân bón, thuốc tăng đậu quả cho toàn bộ diện tích. Bảng 3.18. Năng suất và thu nhập của vườn Điều xen Tiêu (tính trên 7 ha Điều và 1 sào Tiêu xen cây Điều) Năm Điều Tiêu Tổng thu (triệu đồng) Chi (triệu đồng) Thu nhập Năng suất (kg/ha) Thành tiền (triệu đồng /7ha) Năng suất (kg/sào) Thành tiền (triệu đồng /sào) (triệu đồng) 2008 2 000 140 150 5,4 145,6 35 110,6 2009 1 800 151,2 150 6 157,2 46 111,2 Hình 3.16. Vườn Điều xen Tiêu 3.1.4.9. Vườn rau gia vị Vườn rau gia vị của anh Nguyễn Xuân Hòa, sinh năm 1960, khu phố 3, phường Tân Đồng có diện tích 7.000 m2 nhưng diện tích canh tác chỉ có 3.000 m2. Địa hình hơi dốc 8-15o. Đất thuộc nhóm đỏ vàng trên đá phiến sét.Vườn được trồng các loại rau gia vị như Kinh giới, Tía tô, Rau răm… Mùa mưa diện tích trồng 2.000 m2, mùa khô giảm xuống 1.000 m2 do thiếu nước. Vào thời điểm khảo sát là mùa khô, trong vườn có một ao với diện tích 400 m2 , 1000 m2 đất đang trồng rau gia vị, 1600 m2 đất để trống. Ao có thả một ít cá để ăn chứ không phải để bán. - Cơ cấu loài trong vườn rau gia vị Bảng 3.19. Cơ cấu loài trong vườn rau gia vị Tên cây, con Diện tích (m2) Số cây Ghi chú Tía tô 144 Đang thu hoạch Kinh giới 386 Đang thu hoạch Tía tô 48 Mới trồng Kinh giới 72 Mới trồng Húng quế 1.500 Thu hoạch xong Húng xoăn 1.500 Thu hoạch xong Sung 5 cây Ven bờ ao Vả 3 cây Ven bờ ao Rau răm 4 Ven bờ ao Khế chua 4 cây Rải rác trong vườn Sả 15 bụi Trên bờ ao sát vườn cạn Tre Xung quanh khu đất lập vườn làm hàng rào. Cỏ dại Một ít Xen lẫn trong rau - Chăm sóc vườn rau gia vị Các loại rau thơm không có sâu bệnh nên không sử dụng thuốc trừ sâu, chỉ phun thuốc đuổi kiến khi gieo hạt. Ngoài trồng rau, anh còn nuôi heo nái để xuất heo giống. Trong chuồng có 10 con heo nái, đẻ mỗi năm 2 lứa được 180 heo con. Tiền vốn nuôi heo lấy từ tiền bán rau, phân heo chuyển qua biogas làm nguồn phân tưới, bón cho rau. Vườn anh Hòa hầu như không dùng phân hóa học, chỉ sử dụng 1 bao phân ure /năm (50 kg) - Thu nhập từ vườn rau gia vị Về thu nhập từ vườn rau gia vị được thể hiện ở bảng 3.20. Bảng 3.20. Thu nhập hàng năm từ vườn rau gia vị (triệu đồng/năm) Năm Rau gia vị Heo Tổng thu Chi Thu nhập 2008 60 30 90 22 68 2009 68 30 98 24 74 Năm 2009 thu nhập từ vườn rau gia vị của anh Hòa được tăng thêm nhờ tận dụng đất bờ ao, ven lối đi để trồng rau. Hình 3.17. Vườn rau gia vị của anh Nguyễn Văn Hòa Nhận xét: Đây là mô hình mới rất có hiệu quả kinh tế và môi trường, cần được sự quan tâm của các bộ phận cơ quan chức năng. Đất đỏ vàng trên đá phiến sét thường được đánh giá là loại đất nghèo dinh dưỡng, thành phần cơ giới trung bình đến nặng, độ phì thấp, khả năng sử dụng cho nông nghiệp bị hạn chế, gặp nhiều khó khăn. Nhưng khi trồng các loại rau gia vị như tía tô, kinh giới…lại tỏ ra rất có hiệu quả kinh tế. Tuy nhiên số hộ trồng theo mô hình này ít, chỉ có 2-3 hộ. Thị trường tiêu thụ chủ yếu là thị xã Đồng Xoài. Nếu nhân rộng mô hình này phải tính đến đầu ra cho bà con nông dân. 3.1.4.10. Vườn Quýt đường ở Tân Thành Vườn Quýt đường ở ấp 4, Tân Thành do anh Trần Văn Bảo, 45 tuổi làm chủ. Vườn có diện tích 4 ha. Địa hình vườn tương đối bằng phẳng, độ dốc < 3o. Đất thuộc loại đất xám. Trước đây anh Bảo trồng Điều cao sản từ năm 2003-2007. Với 4 ha trồng Điều, cây Điều rất tốt nhưng cho ít quả, thu hái được 0,8 tấn hạt/ha. Thu hoạch trong 2 năm nhưng không đáng kể. Vì vậy, năm 2006 anh đã chuyển sang trồng Quýt xen trong Điều để thử nghiệm. Sau đó, anh cưa bỏ Điều để chuyển sang trồng Quýt. Trong số 4 ha Điều cưa bỏ anh trồng 1,8 ha Quýt đường, còn lại trồng Vú sữa. - Cơ cấu các loài trong vườn Quýt đường Cơ cấu các loài trong vườn Quýt đường được thể hiện ở bảng 3.21: Bảng 3.21. Cơ cấu loài trong vườn Quýt đường ở Tân Thành Tên cây, con Diện tích Số lượng Ghi chú Quýt đường 3,5 tuổi 1,8 ha 1200 cây Chuẩn bị thu hoạch Vú sữa 6 tháng 1,8 ha 1400 cây Mới trồng Cà tím 300 m2 Xen trong Quýt Khoai lang 100 m2 Gần nhà ở Khoai môn 50 m2 Gần nhà ở Rau răm 2 m2 Gần nhà ở Mía 4 bụi Gần nhà ở Chuối 20 cây Xung quanh vườn theo hàng rào Cỏ mần trầu Xen giữa các hàng Quýt Để giữ đất ẩm Gà 20 con Ngan (vịt xiêm) 6 con Trùng quế 1 bồn 4 m2 Nuôi để làm phân bón Nhện đỏ 3 -5 con/cây Trên cây Quýt - Biện pháp và kỹ thuật chăm sóc vườn Quýt đường + Bón phân: Bón lót bằng phân trùng quế tự nuôi. Anh tự tìm hiểu cách nuôi trùng Quế, mua giống và nuôi bằng phân của Bò sữa. Trung bình bón phân trùng Quế 20 kg/gốc. Bón phân hóa học (DAP) 100g/gốc, mỗi tháng 1 lần. + Tưới nước: 5 ngày /lần tưới xả (tưới xung quanh vùng rễ); 4 ngày/lần tưới thấm. Có hệ thống giàn tưới thấm. Khi cây ra quả thì tưới xả, khi cây nuôi quả thì tưới thấm. Nguồn nước lấy từ sông Bé (sát vườn). + Trừ sâu: biện pháp chủ yếu là trừ Nhện đỏ. Dùng thuốc Alphamai liều lượng 1,5 lít cho 1,8 ha. Mỗi tháng phun 2 lần cho đến khi thấy hết sâu bệnh. + Chăm sóc ra hoa: Phun thuốc Abamatin chống rụng hoa, mỗi tháng 2 lần. + Chăm sóc ra quả: Phun thuốc giữ quả mỗi tháng 2 lần. + Diệt cỏ: Đầu mùa mưa dùng thuốc diệt cỏ, còn lại phát hoặc cuốc bỏ. Hình 3.18. Vườn Quýt đường của anh Trần Văn Bảo - Thu nhập từ vườn Quýt đường Hiện nay vườn Quýt đường của anh Bảo đang vào vụ. Với 1.200 cây Quýt cho quả sai khoảng trên 20 tấn. Giá mua sỉ tại vườn là 12.000 đ/kg, ước tính thu khoảng trên 240 triệu đồng. Lý do chọn cây quýt đường thay cây điều mà không trồng cao su như nhiều gia đình khác là vườn gần sông, bị ngập trong mùa mưa (1 ha) nên không trồng cao su, gia đình không có công cạo mủ. Ngoài ra thấy một số hộ đã trồng quýt cho năng suất cao, thu nhập cao nên cũng làm theo. Mặt khác trồng quýt nhanh được thu hơn cao su, chi phí ban đầu vì thế cũng ít hơn, phù hợp đối với những gia đình ít vốn. Bảng 3.22. Năng suất và thu nhập của vườn Quýt đường ở Tân Thành (tính trên 1,8 ha đang trồng) Năm Năng suất (tấn/ 1,8 ha) Giá (đ/kg) Thu (triệu đ) Chi (triệu đ) Thu nhập (triệu đ) Ghi chú 2008 2 tấn 9000 18 50 - 32 Quả bói 2009 20 tấn 12 000 240 125 115 Có thể hơn Nhận xét: Nhìn chung trồng Quýt chi phí khá cao, khoảng gần 70 triệu /năm, nhưng lời hơn trồng Điều rất nhiều. Đất vườn quýt đường của anh Bảo thuộc loại đất xám là đất có thành phần cơ giới nhẹ đến trung bình, thịt pha sét – cát, nghèo mùn, đạm, lân và kali. Độ phì không cao nhưng thích hợp với nhiều loại cây công nghiệp và cây ăn trái. Cây quýt cũng thích hợp với loại đất này [31]. Chủ vườn cho biết trước đây trồng điều giống cao sản hầu như không cho trái. Hiện nay trồng quýt đường mới có thu hoạch đã cho năng suất cao; 20 – 40 tấn. Có thể cây quýt thích hợp hơn cây điều đặc biệt là giống điều cao sản khi trồng ở loại đất này. Điều này cần có sự quan tâm của các đơn vị chức năng, các trung tâm giống kỹ thuật … để có thể kết luận về việc qui hoạch cơ cấu cây trồng cho thị xã. 3.1.4.11. Vườn Cam – Bưởi ở Tiến Thành Vườn Cam với địa hình hơi dốc ở ấp Suối Cam, xã Tiến Thành do anh Lê Văn Đông, 40 tuổi làm chủ. Diện tích vườn là 5 sào. Thành phần nông hóa thổ nhưỡng của mẫu đất lấy ở vườn Cam thể hiện ở bảng 3.23: Bảng 3.23. Thành phần nông hóa thổ nhưỡng của đất vườn Cam (Ngày lấy mẫu: 29/12/2009) Chỉ tiêu Tầng đất 0 - 20cm 20 – 40 cm 40 – 60 cm pH(H2O) 5,1 5,2 5,0 CHC (%) 0,73 2,26 0,75 N_ts (%) 0,06 0,13 0,05 P2O5_ts (%) 0,27 0,28 0,31 K2O_ts (%) 0,58 0,58 0,48 N_dt (mg/kg) 7,7 14 8,4 P_Bray 2 (mg/kg) 3,1 7,0 3,8 K_dt (mg/kg) 35 58 37 Cát (%) 70 62 72 Thịt (%) 9 13 9 Sét (%) 21 25 19 Mẫu đất khảo sát thuộc nhóm đất nâu đỏ và nâu vàng trên bazan. Đất có thành phần cơ giới với tỉ lệ cát khá cao (62 – 72%), thành phần dinh dưỡng nghèo – trung bình. - Cơ cấu các loài trong vườn Cam – Bưởi Vườn của anh Đông được xây dựng từ năm 2000, chuyên trồng Nhãn, nhưng do hiệu quả kinh tế kém, nên đến năm 2007, anh đã chặt bỏ Nhãn chuyển sang trồng Cam, Bưởi, Tiêu, rau xanh các loại. Trong vườn Cam - Bưởi của anh Đông ở Tiến Thành có các loài sau: Bảng 3.24. Cơ cấu loài trong vườn Cam – Bưởi ở Tiến Thành Tên cây, con Diện tích Số lượng Ghi chú Bưởi 3 tuổi 2 sào 80 cây Đang thu hoạch Cam 3 tuổi 2 sào 30 cây Đang thu hoạch Tiêu 100 nọc Mới trồng Chanh 1 cây Khế 1 cây Nhãn 2 cây Mướp Leo trên cam, giàn Đậu đũa Leo trên cam, giàn Cà tím Gần mặt đất Khoai lang Sát mặt đất Gà 20 con Bò 1 con Heo 2 con Ngan (vịt xiêm) 3 con - Chăm sóc vườn Cam –Bưởi Anh Đông sử dụng phân chuồng ủ hoai để bón lót; còn bón thúc bằng phân hữu cơ, phân đạm lân kali tự trộn. Trung bình bón phân mỗi gốc 0,5 kg, sau mỗi đợt ra quả phải được bón phân. Cam, Bưởi trong vườn chưa phát hiện sâu bệnh, tuy nhiên đợt sau cùng năm 2009 thì có hiện tượng quả rụng nhiều hơn trước đây. Vườn nhà của anh Đông có ao để lấy nước tưới cho Cam, Bưởi lúc còn nhỏ, tưới cho rau, Đậu đũa, Tiêu … Anh Đông có nhiều hiểu biết về chăm sóc các loại cây trồng trong vườn. - Năng suất và thu nhập từ vườn Cam- Bưởi Vườn Cam – Bưởi của anh Đông có 30 cây Cam là giống Cam xoài quả chín màu vàng, ngọt, thơm; 80 cây Bưởi đã cho quả cách đây 2 năm. Anh cho biết trồng Cam, Bưởi từ cành chiết nhanh cho quả, chỉ sau 1,5 năm đã có quả bói, dễ trồng, cây cho quả quanh năm. Trong thời gian đợi Cam, Bưởi cho thu nhập, anh đã trồng xen thêm Mướp, Cà tím, Bầu một số rau, đậu … Các loại rau, đậu, Mướp, Cà tím, Bầu mang lại thu nhập 70 000 – 80 000đ/ngày. Anh cũng đang trồng thêm 100 nọc tiêu trong vườn. Năm 2009, thu nhập từ Cam, Bưởi khá hơn từ Nhãn. Anh cho biết những năm trước trồng Nhãn, mỗi năm anh thu được 30 triệu đồng/5 sào, trừ tiền chi phí cũng gần hết. Từ khi chuyển sang trồng Cam, Bưởi thu lợi khoảng 40 triệu đồng (mỗi cây bưởi trung bình cho 40 quả, mỗi quả giá 10.000 đ, có 80 cây Bưởi có quả; thu từ Cam được 32 triệu đồng). Bảng 3.25. Thu nhập từ vườn Cam – Bưởi của anh Đông (triệu đồng) Năm Bưởi Cam Rau đậu… Tổng thu Chi Thu nhập 2008 15 15 35 2009 32 32 15 79 35 44 Hình 3.19. Vườn Cam xen Đậu, Mướp… 3.1.5. Tình hình sử dụng thuốc bảo vệ thực vật trong canh tác vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài 3.1.5.1. Tình hình sử dụng các loại thuốc diệt cỏ dại Trong các vườn thường gặp một số loài cỏ như Cỏ tranh (Imperata cylindrica (L.) P. Beauv.), Cỏ gấu (Cyperus rotundus L.), Mắc cỡ (Mimosa pudica L.), Cỏ Mỹ (Pennisetum polystachyon (L.) Schult.), Cứt lợn (Ageratum conyzoides L.). Để diệt cỏ dại, phần lớn các vườn nhà thường sử dụng thuốc diệt cỏ là Dalapon (Omyden) với lượng thuốc từ 10 - 15 kg pha trong 600 lít nước phun lên Cỏ tranh ở giai đoạn còn non cao 20 - 25 cm. Sau khi phun nếu cỏ tranh còn tái sinh thì tiếp tục phun lần thứ 2 với nồng độ thuốc như trên. Sử dụng thuốc 2,4D với 3 - 4 kg pha trong 600 lít nước phun Cỏ gấu lúc non chưa ra hoa. Thường một năm phun thuốc diệt cỏ 1 - 2 lần. Có 94% số hộ nông dân được khảo sát sử dụng thuốc diệt cỏ, trong đó 82,67% phun thuốc cỏ 2 lần/năm. Chỉ có một số ít hộ diệt cỏ bằng cách phát quang hoặc nhổ cỏ (6%) (Phụ lục 10). Chúng tôi nhận thấy không có vườn nào trồng cây phân xanh để hạn chế sự phát triển của cỏ dại. 3.1.5.2. Tình hình sử dụng hóa chất, phân bón và thuốc trừ sâu bệnh - Sử dụng thuốc kích thích Có 81,33% các vườn cây công nghiệp và cây ăn trái có sử dụng thuốc kích thích, trong đó 68,67% số vườn sử dụng 2 lần /năm; 6,67% sử dụng 3 lần/năm (Phụ lục 10). Các loại cây trồng và loại thuốc thường được sử dụng là thuốc tăng đậu quả CAT (Điều, Xoài), thuốc chống rụng quả F.BO (Xoài, Nhãn, Quýt), tăng ra hoa CAT (Điều, Xoài). Đối với cây Điều bà con hay phun thuốc kích thích cùng lượt với thuốc trừ sâu để đỡ phải phun nhiều lần, giảm chi phí thuê mướn vì công phun thuốc cao hơn những công khác gần gấp đôi. (120.000 đ/công phun thuốc kích thích trong khi những công khác thường 60 000- 70 000 đ/công). - Sử dụng phân bón Có 92,67% số vườn sử dụng phân bón hóa học, trong đó có 78% số vườn bón phân 2 lần/năm. Số vườn sử dụng phân hữu cơ là 94,67%, tất cả số này đều bón 1 lần/năm (Phụ lục 10).Tuy nhiên các vườn Tiêu sử dụng phân hữu cơ nhiều hơn những vườn trồng các loại cây khác. - Các loài sâu bệnh thường gặp Một loài cây có thể có nhiều loại sâu bệnh hại khác nhau. Các loài sâu bệnh thường gặp ở các vườn thuộc thị xã Đồng Xoài là: + Các loài sâu bệnh thường gặp ở vườn Điều Các loài sâu thường gặp trong vườn Điều là: Bọ xít muỗi (Helopeltis antonii Sign.), Sâu đục ngọn (Alcides sp.), Sâu đục thân (Plocaederus obesus Gahan), Bọ trĩ (Scirthrips dorsalis Hood); ngoài ra còn gặp rải rác một số vườn có Sâu róm đỏ (Cricula trifenestrata Helfer.), Nhện đỏ (Oligonychus sp.). Bệnh thường gặp ở cây Điều là bệnh thán thư do nấm Colletotrichum gloeosporioides Penz. gây ra. + Các loài sâu, bệnh thường gặp ở vườn Tiêu Rệp sáp hay rệp dính (Pseudococcus sp.), Rầy (Elasmognathus nepalens Distant.), Tuyến trùng (Meloidogyne incognita) hại rễ tiêu... Các loại bệnh gồm có: bệnh chết nhanh do nấm Phytophthora capsici gây nên, bệnh chết chậm do các nấm như Fusarium sp., Rhizoctonia sp., diplodia sp., bệnh thán thư do nấm Colletotrichum gloeosporioides gây nên. + Các loài sâu, bệnh thường gặp ở vườn Cà phê Rệp sáp (Pseudococcus spp.) là loài thường gặp gây hại Cà phê + Các loài sâu, bệnh thường gặp ở vườn Nhãn Trong vườn Nhãn thường gặp Sâu đục trái (Acrocercops cramerella), Bọ xít (Tessaratoma papillosa D., Tessaratoma longicorne Dohm.), Sâu ăn bông (Autoba grisescens). Ngoài ra còn hay gặp loài gây hại nặng nhất cho nhãn đó là Dơi (Pipissellus, Scotophilus). + Các loài sâu, bệnh thường gặp ở vườn Cam Sâu hại cam quýt thường gặp ở Đồng Xoài là: Sâu vẽ bùa (Phyllocnistis citrella), Bọ xít xanh hại trái (Rhynchocoris humerales, Rhynchocoris longirostris). + Các loài sâu, bệnh thường gặp ở vườn rau Thường gặp sâu tơ (Plutella ma culi peunis curtis), sâu khoang (Pronina litura), châu chấu (Patanga sp.). - Sử dụng thuốc trừ sâu Kết quả điều tra cho thấy ở thị xã Đồng Xoài có 88,67% số vườn sử dụng thuốc trừ sâu, trong đó hầu hết sử dụng 2 lần/ năm (75,3%) để tiêu diệt sâu bệnh. (Phụ lục 10) Các hộ thường dùng thuốc trừ sâu Motox, Bassa, Fastac để phun lên vườn Điều; vườn Nhãn thường được phun Basudin; Bassa, Bi 58, Benlate được sử dụng cho vườn Xoài; để diệt sâu bệnh cho vườn Cam Quýt thường được sử dụng Docytox, Alphamai; còn vườn rau thì dùng thuốc Abamectin, Sherpa, Padan để phun xịt. Bà con nông dân ở Đồng Xoài có thói quen phun thuốc trừ sâu phá hại cây Điều một năm 2 - 3 đợt vào các thời kỳ cây ra chồi non, lá non, thời kỳ cây ra hoa và thời kỳ đậu quả. Thuốc trừ sâu được trộn lẫn thuốc kích thích ra hoa, thuốc dưỡng quả để tiết kiệm công phun thuốc. Mặc dù cán bộ khuyến nông hướng dẫn phun riêng từng loại nhưng bà con vẫn pha trộn phun chung vì công phun thuốc rất đắt (120.000 đ/công). Những hộ có nhiều vốn thường dùng thuốc Fastac vì thuốc này không có mùi hôi. Giá thành cao khoảng 480.000 đ/ha. Những hộ ít tiền thường dùng thuốc Motox giá rẻ hơn, khoảng 110.000 đ/ha. Những hộ trồng Cam, Quýt, Xoài thường sử dụng những loại thuốc trừ sâu như: Docytox, Bassa. Những thuốc này thuộc loại cao cấp so với thuốc trừ sâu Điều vì giá rất cao. Docytox có khi lên tới 70.000 đ/chai 100 ml. Cam, Quýt lại phun nhiều (2 tuần/lần). 3.2. Hiệu quả kinh tế của các vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài 3.2.1. Hiệu quả kinh tế vườn nhà 3.2.1.1. Vườn nhà thuần loại - Vườn Điều: Với mật độ khoảng 100 cây/ha, cây Điều 9 - 10 tuổi trung bình cho 100 - 150 kg hạt tươi, tương đương 20 - 25 kg hạt/cây, một ha cho 1,5 - 2,5 tấn hạt. Giá điều năm 2008 dao động xung quanh mức 13.000 đ/kg. Như vậy một ha Điều được khoảng 26- 32,5 triệu đồng. Sau khi tính trừ chi phí các khoản như phân bón, thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, thuốc kích thích ra hoa, đậu quả, công lao động… còn lại thu nhập cho 1 ha Điều là 14.038.000 đ. (Phụ lục 6) - Vườn Tiêu: Vườn Tiêu ở thị xã thường chỉ vài sào đất (mỗi sào 1.000 m2). Mật độ trồng Tiêu là 2m x 2m, như vậy một sào được 220 trụ Tiêu. Mỗi trụ gần 2,5 kg quả, một sào cho thu khoảng 5 tạ quả. Giá Tiêu năm 2008 khoảng 40.000 đ/kg, mỗi sào cho thu nhập 22 triệu đồng. Sau khi trừ chi phí các khoản, còn lại 7.339.600 đ/ sào. Rõ ràng thu nhập từ Tiêu cao hơn Điều rất nhiều. Nhưng không phải đất nào cũng trồng được Tiêu. Một số hộ dân cho rằng cây Tiêu chỉ phát triển tốt và cho năng suất cao khi trồng ở đất mới. Ngoài ra những nơi khô hạn không có nguồn nước tưới thì không thể trồng Tiêu vì cây Tiêu đòi hỏi phải tưới liên tục. Một nhược điểm nữa khiến người nông dân không thích trồng Tiêu là vì giá Tiêu lên xuống thất thường và cây Tiêu dễ bị bệnh. Khi đã có bệnh, Tiêu chết hàng loạt không thể cứu nổi (bệnh chết nhanh). (Phụ lục 8) - Vườn Cà phê: Thông thường Cà phê được trồng khoảng 500 cây/ha. Mỗi ha thu trung bình 2,5-3 tấn hạt. Giá cà phê năm 2008 khoảng 25.000 đ/kg hạt. Vậy mỗi ha cho thu nhập 62.000.000 - 75.000.000 đ. Sau khi trừ chi phí còn lại 38.170.000 đ/ha. (Phụ lục 7) - Vườn Nhãn: Mật độ trung bình của vườn Nhãn khoảng 5m x 6m, vào khoảng 400 cây/ha. Mỗi cây cho khoảng 40 kg quả, giá nhãn tại vườn dao động khoảng 5.000 đ/kg, tính ra mỗi cây thu được khoảng 200.000 đ, mỗi ha cho thu nhập khoảng 80.000.000 đồng, sau khi trừ chi phí các khoản còn lại 24.389.000 đ. (Phụ lục 3). Thực tế 2 năm gần đây không được như vậy vì năng suất giảm do bệnh. - Vườn Cam, Quýt: Mật độ trung bình của Cam, Quýt là 3m x 4m, có khoảng 800 - 1200 cây/ha, mỗi cây cho khoảng 15 - 20 kg quả. Giá Cam, Quýt bình quân 9.000 đ/kg quả, tính ra thu nhập từ 1 ha cam Quýt là 144 - 162 triệu đồng, sau khi trừ chi phí còn khoảng 60 - 67 triệu đồng. Thu nhập từ vườn Cam, Quýt rất cao so với vườn Cà phê, Tiêu, Điều, Nhãn… nên hiện nay rất nhiều hộ đã phá bỏ vườn Nhãn, Tiêu, Điều, Cà phê để chuyển sang trồng Cam, Quýt. Tuy nhiên kinh phí đầu tư cho Cam, Quýt khá nhiều nên không phải hộ nào cũng trồng được. (Phụ lục 5, 9) - Vườn Xoài: Mật độ trung bình của vườn Xoài là 5m x 6m, vào khoảng 300 cây/ha, mỗi cây cho 40 kg quả. Giá Xoài tại vườn dao động ở mức 12.000 - 15.000 đ/kg, tính ra mỗi cây Xoài thu được khoảng 600.000 đ, mỗi ha cho thu nhập 180.000.000 đồng, sau khi trừ chi phí các khoản còn lại 84.152.500 đ. (Phụ lục 4) - Vườn rau: Theo anh Thủy nhóm trưởng nhóm rau an toàn ở Tân Thiện, thu nhập từ vườn rau các loại của anh mỗi năm cho 35 triệu đồng/sào. So sánh thu nhập từ các vườn nhà trồng cây khác nhau cho thấy ở bảng 3.26 Bảng 3.26. Thu nhập từ một số vườn cây trồng khác nhau Loại vườn Thu (triệu đ/ha) Chi phí (triệu đ/ha) Thu nhập (triệu đ/ha) Điều 26 11,962 14,038 Tiêu 220 140,66 70,34 Cà phê 75 36,83 38,17 Xoài 180 95,847 84,152 Nhãn 80 55,611 24,389 Cam sành 144 83,189 60,811 Quýt đường 162 94,997 67,002 Nhận xét: Trong các loại vườn trên, vườn Điều cho thu nhập thấp, chi phí đầu tư cũng rất thấp. Trồng cây Điều phù hợp với những hộ không nhiều vốn, chủ hộ ít hiểu biết về kỹ thuật canh tác, chăm sóc, hầu như chỉ đợi đến mùa thì nhặt quả. Mặt khác, ở thị xã Đồng Xoài vốn thiếu nước, không hề có hộ nào tưới Điều trong mùa khô nên không phải đầu tư máy bơm, ống dẫn nước…Trong những năm giá Điều thấp thậm chí nhiều hộ bỏ vườn không chăm sóc nhưng vẫn có quả tuy không nhiều. Hiện nay Trung tâm Khuyến nông thị xã chuyển giao giống Điều cao sản, hướng dẫn kỹ thuật trồng tới tận các hộ dân nên một số hộ đã có vườn Điều năng suất cao 2,5 - 3 tấn/ha. Tuy nhiên do thu nhập từ vườn Điều thấp nên khá nhiều chủ vườn đã chuyển sang trồng Cao su. Hầu hết các vườn Điều ở thị xã Đồng Xoài, đặc biệt là ở xã Tiến Thành, Tân Thành đang được trồng xen Cao su để chuẩn bị thay thế cho cây Điều. Bảng 3.27. Biến động diện tích trồng cây công nghiệp trong thị xã (ha) Cây \ Năm 2006 2007 2008 2009 Cà phê 111.8 110.5 120.5 112.7 Cao su 1661.6 1848.8 3702.5 4186.7 Tiêu 77.2 54.8 49.8 57.8 Điều 5893.2 5755.1 4579.1 4628.9 ( Nguồn: Phòng Kinh tế - Nông nghiệp thị xã, Báo cáo năm 2009)[26] Sự thay đổi diện tích trồng cây công nghiệp ở thị xã thể hiện ở hình 3.20. Hình 3.20. Biến động diện tích trồng cây công nghiệp trong thị xã Đồng Xoài. Những năm gần đây, đặc biệt là trong năm 2008, 2009 diện tích trồng điều đang giảm mạnh trong khi diện tích trồng cao su tăng rất nhanh. Tuy nhiên theo chúng tôi, không nên phá bỏ vườn Điều vì loài cây này tỏ ra thích hợp trên vùng đất xám với khí hậu khô nóng của thị xã Đồng Xoài. Điều là mặt hàng xuất khẩu có thể thu ngoại tệ, với các dịch vụ kéo theo tạo công việc làm cho nhiều người. Vấn đề là phải cải tạo vườn Điều để nâng cao năng suất, chất lượng để có thể tăng thu nhập. 3.2.1.2. Vườn nhà trồng xen - Vườn Điều trồng xen Khoai mì: Vào lúc cây Điều 1 - 3 năm tuổi chưa khép tán và chưa cho thu nhập nên các hộ gia đình thường trồng xen Khoai mì. Lúc này Khoai mì lại trở thành thu nhập chính. Với năng suất 1 tấn/ha, giá bán củ tươi 1.400 – 1.500 đ/kg, thường 1 ha cho khoảng 14 - 15 triệu đồng. - Vườn Điều trồng xen Ca cao: Mỗi ha Ca cao trồng xen cho khoảng 30 triệu đồng, thu nhập từ Điều 25 - 30 triệu đồng, như vậy mỗi ha cho 55- 60 triệu đồng, gấp đôi so với vườn Điều thuần. - Vườn Cam trồng xen rau đậu: Mô hình này vừa có hiệu quả kinh tế vừa có tác dụng cải tạo đất. Nếu tính trên 1m2, thì mô hình này cho thu nhập cao nhất 82.000 đ/1m2 (thu nhập từ Cam là 67.000 đ/m2, từ các rau đậu là 15.000 đ/m2). Tuy nhiên diện tích của những mô hình này thường nhỏ do cần nhiều công chăm sóc. 3.2.2. Một số mô hình vườn có hiệu quả kinh tế và bảo vệ môi trường 3.2.2.1. Mô hình Điều bền vững Còn gọi là mô hình Điều sạch. Điều sạch ở đây có nghĩa là không sử dụng một số hóa chất độc hại gây ô nhiễm đất như thuốc diệt cỏ 2,4 D; thuốc diệt cỏ Balamat, chỉ được dùng thuốc diệt cỏ có gốc Glyposate do không lưu trong đất lâu. Về thuốc trừ sâu cấm sử dụng DDT, 666, Bi 58. Sau khi phun thuốc phải xử lý bao bì đúng quy định. Kết hợp với dự án trồng xen Ca cao, mô hình này vừa có hiệu quả kinh tế cao (thu nhập gấp đôi Điều thuần) vừa có lợi trong bảo vệ môi trường. 3.2.2.2. Mô hình rau an toàn Do trồng rau trong nhà lưới nên giảm được sâu bệnh do đó giảm chi phí thuốc trừ sâu, thời gian thu hoạch nhanh hơn. Vì vậy thu nhập tăng đáng kể so với các loại hình trồng rau thông thường khác. Mô hình này vừa có hiệu quả kinh tế vừa bảo vệ môi trường do giảm sử dụng thuốc trừ sâu. 3.2.2.3. Mô hình trồng xen Ca cao dưới tán Điều Đây là mô hình đang được Dự án Success Alliance – Việt Nam thử nghiệm trồng xen Ca cao dưới tán Điều ở Bình Phước. Bắt đầu từ năm 2005, đến nay một số hộ đã có thu hoạch từ Ca cao. Trong vườn Điều, Ca cao được trồng với mật độ 200 cây/ha, tương đương với diện tích trồng thuần 0,5 ha Ca cao. Với hình thức trồng xen này, cây Điều có tác dụng che bóng và chắn gió cho cây Ca cao phát triển. Có cây Điều che bóng, về mùa khô đất trong vườn trồng xen vẫn giữ được độ ẩm; trong quá trình chăm bón, không cần tưới nước mà cây Ca cao vẫn phát triển tốt. Mùa mưa làm cỏ cho cả Điều và Ca cao. Thu nhập từ vườn Điều – Ca cao gấp đôi so với Điều thuần. Bảng 3.28. Chi phí và tổng thu mô hình vườn Điều trồng thuần và xen Ca cao (triệu đồng/ha) Năm tuổi Mô hình Ca cao- Điều Mô hình Điều thuần Chi phí Tổng thu Chi phí Tổng thu 1 22,4 23,4 9,9 23,4 2 13,7 23,4 9,9 23,4 3 14,4 23,4 9,9 23,4 4 17,4 38,4 9,9 23,4 5 18,8 53,4 9,9 23,4 6 21,8 68,4 9,9 23,4 7 - 20 21,7 68,4 9,9 23,4 (Nguồn: Bản tin Khuyến nông- Khuyến ngư Bình Phước, 2009)[3] 3.2.2.4. Mô hình Cam, Bưởi xen rau đậu Mô hình này cho thu nhập quanh năm. Trong khi nếu chỉ trồng Cam, Bưởi thì thu nhập có mùa. Trong vườn có nhiều tầng, các loại cây trồng bổ sung cho nhau, vừa đỡ công chăm sóc (chẳng hạn tưới nước là tưới luôn cho cây tầng trên cũng như cây tầng dưới), cỏ dại cũng ít hơn. Đối với những hộ diện tích nhỏ, ít vốn càng nên áp dụng mô hình này. 3.2.2.5. Mô hình rau gia vị Đây là mô hình dường như rất mới ở thị xã Đồng Xoài: chỉ chuyên trồng rau thơm và một số rau gia vị khác. Mô hình này có ưu điểm là không tốn tiền mua giống rau, không tốn tiền mua thuốc trừ sâu, phân bón hóa học cũng được sử dụng rất ít, tiền bán rau lại khá cao so với các loại rau khác, đặc biệt là có một vài rau thơm rất dễ trồng, dễ sống, dễ chăm sóc (Kinh giới, Tía tô). So với mô hình trồng rau trong nhà lưới mô hình này có ưu điểm hơn đó là không tốn tiền đầu tư cho lưới, cột kẽm, ống tưới… mà vẫn ít sâu bệnh. Kết hợp với ao trên bờ trồng cây Sung, Vả, Khế xanh, Chuối chát…, ven bờ gần mặt nước trồng các loại rau Răm, Ngổ…, các khoảng trống đều được tận dụng. Mô hình này có hiệu quả hơn cả trong số các mô hình vườn kể trên. Tuy nhiên để mở rộng diện tích hoặc nhân rộng mô hình này có lẽ phải tính đến đầu ra cho các chủ vườn, vì nhu cầu ở thị xã Đồng Xoài cũng không lớn lắm. 3.3. Đề xuất một số giải pháp xây dựng và phát triển mô hình sinh thái vườn nhà bền vững tại thị xã Đồng Xoài Qua các kết quả điều tra, phân tích và đánh giá các yếu tố tự nhiên, xã hội và các mô hình canh tác vườn nhà của thị xã Đồng Xoài đã cung cấp cơ sở đề xuất những giải pháp thích hợp cho việc chuyển đổi một số giống cây trồng, xây dựng mô hình canh tác nông nghiệp hiệu quả, phù hợp với mục tiêu chuyển dịch cơ cấu kinh tế và phát triển của thị xã Đồng Xoài. Do đó, việc lựa chọn bố trí cây trồng sao cho hợp lý, có cơ sở khoa học và thực tiễn, để khai thác tốt nhất nguồn tài nguyên sẵn có, phát huy lợi thế cạnh tranh của địa phương, đảm bảo sự phát triển bền vững và bảo vệ môi trường, góp phần tích cực chuyển đổi cơ cấu kinh tế của địa phương . 3.3.1. Quan điểm và mục tiêu việc xây dựng và phát triển mô hình sinh thái vườn nhà bền vững tại thị xã Đồng Xoài Khai thác tối đa tiềm năng thế mạnh về điều kiện tự nhiên, khí hậu, đất đai, nguồn nước tại từng xã, phường để xây dựng mới hay phát triển mô hình sinh thái vườn nhà bền vững thích hợp để đạt hiệu quả kinh tế cao và bảo vệ tốt môi trường. Quan điểm bao trùm toàn bộ giải pháp này là dựa trên cơ sở sinh thái học và kinh tế môi trường mà xây dựng mô hình vườn nhà bền vững thích hợp để cho có Thu nhập nhiều, thu nhập cao và ổn định trên một đơn vị diện tích, góp phần quan trọng trong việc nâng cao đời sống người dân. Phát triển hàng hóa theo cơ chế thị trường, xây dựng cơ sơ vật chất đồng bộ cho toàn thị xã (nội và ngoại ô thị xã), hỗ trợ nông nghiệp, thúc đẩy phát triển dịch vụ và công nghiệp chế biến. Trên cơ sở lựa chọn mô hình sinh thái vườn nhà thích hợp, lựa chọn được các cây trồng thích hợp cần phải thâm canh thông qua việc sử dụng giống mới có năng suất và chất lượng cao, phải đảm bảo thực thi đầy đủ quy trình kỹ thuật đối với từng loại cây trồng. 3.3.2. Cơ sở khoa học và thực tiễn cho việc xây dựng và phát triển mô hình sinh thái vườn nhà bền vững tại thị xã Đồng Xoài Ngoài những căn cứ cơ sở về điều kiện tự nhiên và tài nguyên thiên nhiên, các yếu tố xã hội, lao động đã được phân tích và trình bày ở các phần trên, để hướng phát triển các mô hình vườn nhà được hiệu quả hơn, cần phân tích thêm một số nhân tố ảnh hưởng đến phát triển nông nghiệp và canh tác vườn nhà như sau: 3.3.2.1. Căn cứ kết quả nghiên cứu các mô hình sinh thái vườn nhà thuộc thị xã Đồng Xoài Toàn thị xã Đồng xoài có rất nhiều mô hình vườn nhà khác nhau như: vườn nhà thuần loại (vườn Điều, vườn Tiêu, vườn Cà phê,…) và vườn nhà trồng xen (vườn Điều - Khoai mì, vườn Điều - Đậu xanh, Điều - Ca cao,…) được canh tác trên 4 loại đất đặc trưng (đất xám; đất nâu đỏ và nâu vàng trên bazan; đất nâu vàng trên phù sa cổ; đất đỏ vàng trên phiến sét) với 3 loại địa hình (địa hình bằng phẳng; địa hình hơi dốc từ 0 - 8o và địa hình dốc từ 8 -15o). Với mỗi loại đất, địa hình khác nhau sẽ có những loài cây trồng thích hợp khác nhau, từ đó sẽ có những mô hình vườn nhà thích hợp khác nhau. 3.3.2.2. Khả năng mở rộng thị trường tiêu thụ nông sản Các sản phẩm được sản xuất trên địa bàn thị xã khá phong phú về chủng loại tuy nhiên vẫn không đảm bảo nhu cầu tiêu thụ nội vùng về một số mặt hàng hóa như rau củ quả và một số mặt hàng xuất khẩu không đảm bảo về chất và lượng như Điều, Cà phê, Tiêu,…Vì vậy, việc xây dựng phát triển mô hình vườn nhà ngoài việc chú ý đến phát triển nguồn hàng hóa nông phẩm dồi dào, đảm bảo chất lượng còn phải chú ý đến tiềm năng tiêu thụ nông sản của thị trường các mặt hàng này. 3.3.2.3. Khả năng mở rộng diện tích vườn nhà bền vững Hiện nay, thị xã Đồng Xoài có tốc độ đô thị hóa ngày càng cao nên diện tích nông nghiệp nói chung, diện tích các vườn nhà nói riêng có xu hướng ngày càng thu hẹp. Do đó, việc mở rộng diện tích đất vườn nhà cho thị xã là một vấn đề khó. Tuy nhiên, chúng ta có thể tăng diện tích vườn nhà bằng cách cải tạo những vườn nhà không hiệu quả, không tốt cho môi trường thành mô hình sinh thái vườn nhà bền vững và đạt hiệu quả kinh tế cao. Đồng thời, có thể mở rộng canh tác trên phạm vi đất chưa canh tác và chuyển một phần đất có độ dốc từ 15 – 200 sang đất nông lâm kết hợp. 3.3.2.4. Khả năng phát triển công nghiệp chế biến Thị xã Đồng Xoài có thế là một trung tâm tỉnh lị, có nguồn nguyên liệu tập trung được đưa về từ nhiều vùng lân cận (Đồng Nai, Bình Dương, Đà Lạt,…) và có cơ cấu kinh tế đang trên đường chuyển dịch sang hướng công nghiệp hóa. Do đó, có thể hướng công nghiệp hóa vào phát triển các cơ sở chế biến nông sản như: Điều, Cà phê, Tiêu, cây lương thực,… nhằm nâng cao hiệu quả sản xuất, thu hút lao động, tăng khả năng cạnh tranh của nông sản trên thị trường trong nước và xuất khẩu, cùng với phát triển dịch vụ để tạo điều kiện thúc đẩy quá trình đô thị hóa. 3.3.3. Đề xuất một số mô hình sinh thái vườn bền vững Từ kết quả nghiên cứu hệ sinh thái vườn nhà ở thị xã Đồng Xoài, qua việc tìm hiểu thực trạng vườn và khảo sát tham quan một số mô hình có hiệu quả kinh tế và môi trường, chúng tôi xin đề xuất một số giải pháp như sau: - Tăng hiệu quả sử dụng đất: Hiện nay, đất canh tác cho nông nghiệp có xu hướng giảm ở thị xã Đồng Xoài nên mô hình trồng xen được xem là hiệu quả nhất vì nó làm tăng hiệu quả sử dụng đất cho địa phương: + Trong vườn không nên trồng chỉ một loại cây công nghiệp (Điều, Tiêu, Cà phê,…) hay cây ăn quả (Xoài, Bưởi, Cam, Nhãn,…), mà nên trồng thêm cây khác xen vào cây trồng chính như xen Ca cao hay xen các loại rau màu khác như: Khoai mì, Đậu, rau cải,…). + Một số mô hình vườn nhà đem lại hiệu quả kinh tế cao nên được phổ biến đến các hộ dân và nhân rộng: * Trên vùng đất xám: mô hình vườn Điều xen Ca cao, Điều xen Khoai mì, Điều xen hoa cảnh. * Trên vùng đất đỏ vàng: mô hình vườn Bưởi xen Quýt, Điều xen Tiêu và rau đậu, vườn rau sạch. rau màu. + Tận dụng diện tích đất ngoài rìa, ven bờ để trồng xen cây ngắn ngày như Khoai môn, Khoai lang, Đậu xanh, Dứa,… - Cải tạo đất: Những năm gần đây, thời tiết khí hậu thay đổi bất thường, ngày càng xuất hiện nhiều cơn mưa trái mùa, mưa lớn gây sạt lở, xói mòn, rửa trôi đất, đặc biệt là ở vùng đất dốc khiến cho năng suất và chất lượng cây Điều ngày càng giảm. Do đó, việc canh tác kết hợp với việc chăm sóc, cải tạo đất ở những loại đất không tốt, có độ dốc cao cần được quan tâm để góp phần bảo vệ đất canh tác và nâng cao hiệu quả canh tác. + Đối với loại đất ở địa hình dốc, ta nên trồng thêm những loại cây làm thảm xanh cho đất, có khả năng cải tạo đất và giữ đất. Ví dụ: Mô hình trồng Lạc dại (Arachis pintoi) trong vườn Điều dốc (150). Trồng Lạc dại không chỉ chống xói mòn cho đất mà còn góp phần cải tạo đất, hạn chế được sự thoát hơi nước của đất, góp phần giữ ẩm cho cây trồng. Đặc biệt, sau một thời gian khi cây lạc dại đã phát triển và phủ kín toàn bộ khu vườn thì bà con nông dân có thể cắt tỉa để làm thức ăn cho gia súc. + Trồng cây phân xanh cải tạo đất: cây Đậu dại (Phaseolus), cây Muồng (Cassia), cây họ Đậu (Fabaceae) khác … - Đảm bảo đa dạng sinh học: + Ngoài việc trồng nhiều loại cây, cần chú ý nuôi thêm một số vật nuôi như bò, heo, gà, ngỗng …v.v. Nuôi bò, heo để có thêm nguồn phân hữu cơ bón cho đất. Ngỗng có thể ăn cỏ trong vườn. + Đào ao thả cá + Trong quá trình phòng trừ sâu bệnh nên chú ý không diệt luôn cả các loài thiên địch của sâu bệnh như kiến vàng. - Hệ thống tưới tiêu: Nên đào ao trữ nước vừa đảm bảo có nguồn nước tưới tiêu vừa nuôi cá góp phần tăng thu nhập cho các hộ làm vườn. Do ở thị xã Đồng Xoài có điều kiện đất đai và khí hậu không thuận lợi như đất xám có tỉ lệ cát cao, nghèo dinh dưỡng, mùa khô kéo dài 4 – 5 tháng nên vấn đề nguồn nước tưới cho cây trồng là rất quan trọng - Bảo vệ môi trường sinh thái: + Chăm sóc đúng kỹ thuật và đầu tư đúng mức, tránh lạm dụng phân hóa học, phân chuồng phải ủ hoai đúng quy trình. + Sau khi sử dụng phân hóa học, phun thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ phải xử lý dụng cụ, bao bì đúng quy định. + Sử dụng các biện pháp cơ học trong phòng trừ sâu bệnh theo nguyên tắc phòng là chính. Ví dụ bẫy bướm bằng đèn, bắt sâu, dùng lưới chống dơi, trồng rau trong nhà lưới,… + Thường xuyên vệ sinh vườn tược bằng cách phát quang, làm cỏ, tỉa cành cho thông thoáng để