Luận văn Một số biện pháp nâng cao năng lực tự học môn Sinh học 10 cho học sinh trường Phổ thông dân tộc nội trú

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 PHẦN 1: MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài 1.1 Căn cứ vào các nghị quyết của Đảng, các văn bản pháp quy của Nhà nước và của Bộ giáo dục - đào tạo Nghị quyết kỳ họp lần 2, BCH Trung ương Đảng khóa VIII trong phần IV "Những giải pháp chủ yếu" nêu ra: "Đổi mới mạnh mẽ phương pháp giáo dục- đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều, rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học, từng bước áp dụng các phương pháp tiên tiến và phương tiện hiện đại vào quá trình dạy học, bảo đảm điều kiện và thời gian tự học, tự nghiên cứu cho học sinh, nhất là sinh viên đại học...” [1, tr.41]. Luật giáo dục 2005 quy định: “Phương pháp giáo dục phải phát huy tính tích cực tự giác, chủ động , tư duy sáng tạo của người học, bồi dưỡng cho người học năng lực tự học, khả năng thực hành, lòng say mê học tập và ý chí vươn lên…” (Khoản 2 Điều 5)[29]. Với môn sinh học Bộ Giáo dục và Đào tạo quy định mục tiêu về kỹ năng: "Phát triển kĩ năng học tập, đặc biệt là tự học: Biết thu thập và xử lí thông tin; lập bảng biểu, sơ đồ, đồ thị... làm việc cá nhân và làm việc theo nhóm; làm báo cáo nhỏ, trình bày trước tổ, lớp..." [8, tr.6] . Với đối tượng HS DT, trung tâm nghiên cứu giáo dục dân tộc chỉ rõ “Đẩy mạnh đổi mới phương pháp dạy học, giúp HS biết cách tự học và hợp tác trong tự học, tích cực chủ động, sáng tạo trong phát hiện và giải quyết vấn đề, tự chiếm lĩnh tri thức mới, giúp HS tự đánh giá năng lực của bản thân” [44, tr. 25] 1.2. Xuất phát từ đòi hỏi của thực tiễn giáo dục: Trong điều kiện của xã hội hiện đại, khi mà khoa học và công nghệ phát triển rất mạnh mẽ, sự bùng nổ của cách mạng thông tin đã tác động, ảnh hưởng sâu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 sắc đến giáo dục nói chung và quá trình dạy học nói riêng, trong hoàn cảnh như vậy, giáo dục ý thức tự học, tự học một cách thường xuyên có kế hoạch và phương pháp đúng đắn, khoa học cho HS phổ thông nói chung và HS dân tộc nói riêng là một nhiệm vụ bắt buộc và trách nhiệm nặng nề của người thầy. Chỉ có dạy cách học và học cách tự học, tự học sáng tạo mới đáp ứng được yêu cầu cao của sự phát triển xã hội. Xuất phát từ những lý do trên chúng tôi chọn đề tài : “ Một số biện pháp nâng cao năng lực tự học môn sinh học 10 cho học sinh trường PT DTNT” 2. Mục tiêu nghiên cứu. - Tìm hiểu tình hình khó khăn của học sinh dân tộc, liên qua trực tiếp đến năng lực tự học trong quá trình học tập SGK Sinh học 10 mới. - Xây dựng cơ sở lí luận và thực tiễn của giải pháp nâng cao năng lực tự học thực chất là hình thành và sử dụng tốt các kĩ năng tự học cho học sinh dân tộc trong quá trình học tập sinh học 10 hiện hành, vận dụng đối với học sinh dân tộc nội trú cấp phổ thông trung học. 3. Khách thể nghiên cứu. Quá trình dạy học sinh học. 4. Đối tượng nghiên cứu. Năng lực tự học của học sinh trường PT dân tộc nội trú trong quá trình dạy học sinh học. 5. Giả thuyết khoa học Nếu bồi dưỡng để HS trường PT DTNT có được các năng lực tự học trong khâu sử dụng SGK, các hoạt động trong lớp và ngoài lớp, thì sẽ tạo cho các em lòng ham thích, sự tự tin, tính tích cực chủ động trong học tập và đặc biệt sẽ nâng cao được chất lượng học tập bộ môn đáp ứng yêu cầu học tập bộ môn SH đổi mới. 6. Những điểm mới của đề tài. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 * Phát hiện tình hình thực tiễn khả năng tự học của học sinh dân tộc đối với bộ môn sinh học qua các số liệu điều tra. * Xác lập cơ sở lí luận và thực tiễn cùng các giải pháp đối với việc nâng cao năng lực tự học cho học sinh nói chung và HS trường PT DTNT nói riêng. 7. Giới hạn nghiên cứu. * Đối tượng nghiên cứu đại diện: HS ở trường PT Dân tộc nội trú Điện biên và trường PT Vùng cao Việt Bắc. * Bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh với hình thức làm việc với SGK, bài giảng trên lớp và hoạt động học tập ngoài lớp. * Thông qua ví dụ phần II: Sinh học tế bào. 8. Nhiệm vụ nghiên cứu. - Phát hiện những khó khăn đặc thù của học sinh trường PT Dân tộc nội trú trong quá trình học tập bộ môn sinh học. - Bồi dưỡng năng lực tự học, và cách thức bồi dưỡng năng lực tự học cho học sinh nói chung và học sinh trường PT Dân tộc nội trú nói riêng. - Thực nghiệm sư phạm để kiểm tra, đánh giá tính khả thi của giả thuyết đề ra. 9. Phương pháp nghiên cứu. 9.1 Phương pháp nghiên cứu lí thuyết: Nghiên cứu các văn kiện của Đảng, các văn bản pháp quy của Nhà nước, Bộ GD-ĐT, các tài liệu chuyên môn, SGK và các tài liệu khác để phân tích tổng hợp hệ thống những thông tin có liên quan đến đề tài. 9.2 C¸c ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu thùc tiÔn gi¸o dôc: - §èi tho¹i víi gi¸o viªn sinh häc vµ häc sinh - Sö dông phiÕu ®iÒu tra 9.3 Ph­¬ng ph¸p thùc nghiÖm s­ ph¹m: - §Þa ®iÓm TN s­ ph¹m: Gi¶ng d¹y TN mét sè giê ë tr­êng PT Vïng Cao ViÖt B¾c vµ tr­êng PT DTNT §iÖn Biªn theo ph­¬ng ph¸p ®· ®Ò ra. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 - Thêi gian lµm TN: Tõ 17. 9. 2007 ®Õn 12.1.2008. - Ph©n tÝch kÕt qña thùc nghiÖm. 9.4. Ph­¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc ®Ó xö lÝ sè liÖu c¸c kÕt qu¶ thùc nghiÖm. * Ph©n tÝch - ®¸nh gi¸ ®Þnh l­îng c¸c bµi kiÓm tra th«ng qua c¸c tham sè ®Æc tr­ng. * Ph©n tÝch ®Þnh tÝnh : Ph©n tÝch kÕt qu¶ bµi kiÓm tra cña HS ®Ó thÊy râ : + VÒ høng thó häc tËp vµ møc ®é tÝch cùc cña häc tËp. + Møc ®é n¾m v÷ng vµ ®é bÒn ®èi víi kiÕn thøc häc tËp. 10. Cấu trúc của luận văn. PhÇn më ®Çu PhÇn kÕt qu¶ nghiªn cøu: Gåm 4 ch­¬ng Ch­¬ng 1: Tæng quan tµi liÖu Ch­¬ng 2: C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña viÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc m«n sinh häc 10 cho häc sinh tr­êng PTDTNT Ch­¬ng 3: Mét sè biÖn ph¸p n©ng cao n¨ng lùc tù häc m«n sinh häc 10 cho häc sinh tr­êng PTDTNT. Ch­¬ng 4: Thùc nghiÖm s­ ph¹m. PhÇn kÕt: KÕt luËn vµ ®Ò nghÞ. Tµi liÖu tham kh¶o Phô lôc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 PhÇn II: KÕt qu¶ nghiªn cøu Ch­¬ng 1: Tæng quan t×nh h×nh nghiªn cøu vÊn ®Ò tù häc vµ h­íng dÉn tù häc trong gi¸o dôc nhµ tr­êng Trong lịch sử phát triển giáo dục, tổ chức quá trình học tập theo hướng tăng cường tính tự học của học sinh là vấn đề được quan tâm và nghiên cứu từ lâu. VÒ vÊn ®Ò tù häc nh­ vai trß cña tù häc, n¨ng lùc tù häc cña HS, c¸ch thøc rÌn luyÖn n¨ng lùc tù häc cho HS nãi chung vµ HS tr­êng PT DTNT nãi riªng ®· ®­îc nhiÒu t¸c gi¶ nghiªn cøu. 1.1.1. Trên thế giới. - Ngay từ cổ đại, nhiều nhà giáo dục lỗi lạc như Xôcơrat ( 470-399 TCN), Khổng Tử (551 -479 TCN) … Đã từng nói đến tầm quan trọng to lớn của việc phát huy tính tích cực, chủ động của HS và nói đến nhiều biện pháp phát huy tính tích cực nhận thức. - Từ thế kỉ 17 đến thế kỉ 19 nhiều nhà giáo dục lớn như J.A Conmesky (1592-1670); Jacques Rousseau(1712-1778); A.Đixtecvec (1790-1866) …Trong các công trình nghiên cứu của mình về giáo dục phát triển trí tuệ đều đặc biệt nhấn mạnh: Muốn phát triển trí tuệ bắt buộc người học phải phát huy tính tích cực, độc lập, sáng tạo để tự mình dành lấy tri thức. Muốn vậy phải tăng cường khuyến khích người học tự khám phá, tự tìm tòi và suy nghĩ trong quá trình học tập [14, tr.26-33]. - Ở Pháp, vào năm 1920 đã hình thành những "nhà trường mới", đặt vấn đề phát triển năng lực trí tuệ của học sinh, khuyến khích các hoạt động do chính học sinh tự quản. - Nhiều tác giả Liên Xô (cũ) và xã hội chủ nghĩa Đông Âu, đứng trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng, các nhà giáo dục không những khẳng định vai trò và tiềm năng to lớn của họa động tự học trong giáo dục nhà trường. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 Đặc biệt nhiều tác giả còn nghiên cứu sâu sắc cách thức nhằm nâng cao hiệu quả hoạt động tự học của người học. Trong đó nêu lên những biện pháp tổ chức hoạt động độc lập nhận thức của học sinh trong quá trình dạy như: Catxchuc G.X; Retzke R; Ilina T.A; Brunop E.p - Bropkina E.P; Picaxistưi P.I [32, tr.9 ]. - Động cơ học tập và giáo dục đúng đắn được N.A.Rubakin; H.Smitman và nhiều nhà giáo dục học coi là yếu tố quan trọng nhất có tính quyết định đến hiệu quả tự học, vì nó thúc đẩy người học tích cực chủ động trong tự học[32, tr.10 ]. - Những năm 30 của thế kỷ XX, nhiều nhà giáo dục ở Châu Á cũng quan tâm sâu sắc đến lĩnh vực tự học của học sinh - sinh viên. T.Makiguchi - người Nhật, nhà sư phạm lỗi lạc đã trình bày các tư tưởng nổi tiếng trong tác phẩm "giáo dục v ì cuộc sống sáng tạo". Ông cho rằng, g iáo dục có thể coi là quá trình hướng dẫn tự học mà động lực của nó là kích thích người học tạo ra giá trị để đạt đến hạnh phúc của bản thân và cộng đồng [23]. - Về nhiệm vụ của giáo dục được Unesco nghiên cứu và chỉ rõ “Để đáp ứng thành công nhiệm vụ của mình, giáo dục phải được tổ chức xoay quanh bốn loại hình học tập cơ bản, mà trong suốt cuộc đời của mỗi con người, chúng sẽ là những trụ cột về kiến thức: Học để biết, học để làm, học để cùng chung sống, học để làm người”[ 42,tr 71] Ngày nay, chủ trương giáo dục của mọi quốc gia trên thế giới đều khẳng định: Lên lớp mà GV chỉ thông báo kiến thức là ít có hiệu quả, cần thay dần việc thông báo bằng việc tổ chức HS tự tìm tòi để phát hiện kiến thức. Tóm lại hoạt động tự học đã được các tác giả xem xét tương đối cụ thể, từ vai trò của tự học, các kỹ năng tự học cần thiết đến các điều kiện để tổ chức quá trình tự học đạt kết quả. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 Hoạt động tự học được các tác giả kết luận là nó phải được thực hiện trong mối quan hệ tương tác hợp lý giữa các yếu tố, cá nhân người học, giá o viên và các điều kiện hỗ trợ khác. 1.1.2. Trong nước. Trong lịch sử phát triển của giáo dục ở Việt Nam, vấn đề tự học, tự bồi dưỡng đã được chú ý từ rất lâu. Thời kì phong kiến, tư tưởng Nho giáo là hệ tư tưởng thịnh hành nhất ở nước ta, đã xuất hiện các lớp tự phát của các ông đồ tâm huyết với nghề dạy học, song còn nhiều hạn chế. Thời kì thực dân Pháp đô hộ, giáo dục nước ta rất chậm đổi mới. hoạt động tự học không được nghiên cứu và phổ biến, nhưng thực tiễn giáo dục lại xuất hiện nhu cầu tự học có tính tự giác rất cao ở nhiều tầng lớp xã hội. Ở Miền Nam thời Mỹ - nguỵ, hoạt động tự học đã được chú ý nghiên cứu bởi nhiều tác giả, trong đó phải kể đến Đinh Gia Trinh với quan niệm có 2 hình thức học là học lấy và học ở nhà trường. Ông cho rằng: “Học lấy là tự mình học lấy triết học, khoa học, văn chương, không cần theo sự giảng dẫn tuần tự của một ông thầy … Người ta ai cũng cần học lấy dù cả những người đỗ đạt cao” [44]. Hoạt động tự học thực sự được nghiên cứu nghiêm túc và triển khai từ khi nền giáo dục cách mạng ra đời (1954) trong đó Chủ tịch Hồ Chí Minh, một tấm gương sáng về tình thần và phương pháp tự học đã dạy: "Về cách học, phải lấy tự học làm nòng cốt"[ 30 tr 67]. Thủ tướng Phạm Văn đồng, một trong những học trò xuất sắc của chủ tịch Hồ Chí Minh, đã tiếp nhận thể hiện và làm phong phú tư tưởng, sự nghiệp giáo dục của Người. Đồng chí chỉ rõ: “Đối với các em HS điều quan trọng có tầm cỡ rộng lớn là tránh tham lam nhồi nhét, tránh lối học vẹt, chỉ cần học thuộc lòng điều thầy giảng, đối với GV cần sử dụng phương pháp dạy người học suy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 nghĩ, tìm tòi, hiểu rộng hơn điều thầy nói, mở rộng tư duy và năng lực sáng tạo của người học …, Làm sao cho giờ học là cơ hội để thầy trò thảo luận tranh luận từ đó các em rút ra nhữngđiều cần học, cần biết…”[13, tr 47-51], . Trong lí luận và thực tiễn Đồng chí cũng chỉ rõ "Phương pháp giáo dục không phải chỉ là những kinh nghiệm, thủ thuật trong truyền thụ và tiếp thu kiến thức mà còn là con đường để người học có thể tự học, tự nghiên cứu chứ không phải là bắt buộc trí nhớ làm việc một cách máy móc, chỉ biết ghi rồi nói lại "[10]. Trong nghị quyết của bộ chính trị về cải cách giáo dục (11/1/1979) đã viết "Cần coi trong việc bồi dưỡng hứng thú, thói quen và phương pháp tự học cho HS, hướng dẫn HS biết cách nghiên cứu SGK, thảo luận chuyên đề ghi chép tài liệu, tập làm thực nghiệm khoa học". Chính vì vậy việc nghên cứu những vấn đề này có tính thời sự và đã được nhiều nhà khoa học quan tâm nghiên cứu. Từ năm học 1977 đến nay, có rất nhiều tác giả với các công trình viết về vấn đề tự học như tác giả Nguyễn Hiến Lê[25], Nguyễn Cảnh Toàn [37], [38], [39], [40], Nguyễn Kỳ[21], [22], §Æng Vò Ho¹t, Hµ ThÞ §øc [18], Lª Kh¸nh B»ng [7], Nguyễn Như Ất [39], Nguyễn Văn Hộ [19]… Khi nói về tự học GS Nguyễn Cảnh Toàn cho rằng “ Cốt lõi của học là tự học. Hễ có học là có tự học, vì không ai có thể học hộ người khác được. Nhiệm vụ của chúng ta là "biến quá trình dạy học thành quá trình tự học", tức là khéo léo kết hợp quá trình dạy học của thầy với quá trình tự học của trò thành một quá trình thống nhất biện chứng” [40, tr 60-66]. Riêng lĩnh vực SH có rất nhiều công trình nghiên cứu về tự học điển hình như Đinh Quang Báo [3] [4] [5][6], . Nguyễn Đức Thành[43], Trần Bá Hoành[16] [17] và nhiều tác giả khác. Trong các công trình nghiên cứ u của mình, tác giả Trần Bá hoành đã phân tích cơ sở khoa học, cách thiết kế bài học sinh học theo phương pháp tích cực và kỹ thuật thực hiện các phương pháp tích cực như KT xác định mục tiêu bài học sử dụng câu hỏi, phiếu học tập, kỹ thuật đánh giá. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 Trong đó ông nhấn mạnh Phát triển trí sáng tạo của học sinh, Ông chỉ rõ "Giáo viên phải biết hướng dẫn, tổ chức cho học sinh tự mình khám phá kiến thức mới, dạy cho học sinh không chỉ kiến thức mà cả phương pháp học, trong đó cốt lõi là phương pháp tự học… Nếu rèn luyện cho người học có được kĩ năng, phương pháp, thói quen tự học, biết ứng dụng những điều đã học vào những tình huống mới, biết phát hiện và tự lực giải quyết vấn đề đặt ra sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dậy tiềm năng vốn có trong mỗi người. Làm được như vậy thì kết quả học tập sẽ tăng gấp bội, HS sẽ có thể tiếp tục tự học khi vào đời, dễ dàng thích ứng với cuộc sống xã hội"[17, tr.50]. Nhiều công trình, nhiều bài báo viết về tự học nói chung ở các lĩnh vực như “Một số vấn đề cần thiết khi hướng dẫn HS tự học” - Thái Duy Tuyên; “Dạy học phát huy năng lực cá nhân của học sinh”– Nguyễn Gia Cầu và nhiều bài báo khác. Một số luận án tiến sỹ của các tác giả Nguyễn Thị Bích Hạnh; Hoàng Thị Lợi, Nguyễn Thị Tính … Nhiều luận văn thạc sỹ viết về những vấn đề có liên quan đến tự học như luận văn của các tác giả Bùi Thúy Phượng, Vũ Phương Thảo, Ngô thị Mai Hương. …Các tác giả đã nêu và phân tích cơ sở khoa học của hoạt động tự học, cơ sở tâm lí học, giáo dục học, xã hội học… Các tác giả đã khẳng định rõ các yếu tố thuộc về cá nhân ( nội lực) có vai trò quyết định đối với kết qủa học tập trong đó có năng lực tự học, ngoài ra các yếu tố bên ngoài như biện pháp hướng dẫn của giáo viên, phương pháp, phương tiện cũng có vai trò quan trọng. Việc nghiên cứu về kỹ năng học tập và bồi d ưỡng phương pháp tự học cho học sinh trường PTDTNT đã được một số tác giả đề cập đến như: Phạm Vũ Kích “Hoạt động giáo dục ngoài giờ lên lớp trong trường PTDTNT”, Hà Văn Định “Hoạt động ngoài giờ lên lớp ”, Lê Bình “Một số kinh nghiệm huy động tham gia các hoạt động ngoài giờ lên lớp ”, Phạm Hồng Quang “ Ứng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 dụng một số biện pháp tổ chức học tập ngoài giờ lên lớp cho học sinh trường PTDTNT các tỉnh phía bắc”, Trần Thị Ph ương Hà “ Các giải pháp quản lý nhằm nâng cao chất lượng dạy học ở trường PTDTNT tỉnh Yên Bái”, Hoàng Thị Lợi “Biện pháp rèn luyện kĩ năng ôn tập cho HS trường PT DTNT”… Việc nghiên cứu các hình thức tổ chức học tập nhằm rèn luyện kĩ năng học tập cho học sinh trường PTDTNT đã được các tác giả đề cập dưới nhiều góc độ khác nhau: Từ việc cải tiến nội dung, ph ương pháp dạy học đến kiểm tra đánh giá việc học bài của học sinh. *Tóm lại: Qua tìm hiểu các công trình trên thế giới và trong n ước nghiên cứu về tự học tôi có một số nhận xét sau: + Tự học, vai trò của tự học là vấn đề được bàn luận xuyên suốt các thời kì lịch sử nhân loại, mang ý nghĩa triết học. Nhưng càng về sau càng được soi sáng thêm về cơ sở giáo dục học và tâm lí học. + Tự học là một nhu cầu, một năng lực cần có của mọi người, đặc biệt trong thời đại ngày nay. Do đó mục tiêu quan trọng của các nhà trường là trang bị cho HS phương pháp tự học. + Có nhiều tác giả nghiên cứu về tự học đối với sinh viên và học sinh phổ thông, có một số ít viết về tự học đối với học sinh trường PTDTNT nhưng các công trình này chủ yếu m ới phản ánh một cách khái quát việc tổ chức hoạt động học tập cho học sinh dân tộc trong giờ lên lớp hoặc hoạt động ngoài giờ lên lớp, chưa có một công trình nghiên cứu nào đi sâu vào việc nghiên cứu các biện pháp tổ chức tự học cho học sinh trường PTDTNT dưới góc độ môn Sinh học 10. + Để tổ chức, nâng cao năng lực tự học cho HS có hiệu quả, cần làm rõ cơ sở lí luận và thực tiễn của các biện pháp, trên cơ sở đó xây dựng được các biện pháp nâng cao năng lực tự học cho phù hợp nhằm phát huy tính tích cực, độc lập sáng tạo, rèn luyện kĩ năng tự học và nâng cao chất lượng học tập bộ môn của HS. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 Ch­¬ng 2 C¬ së lý luËn vµ thùc tiÔn cña viÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho häc sinh tr­êng PTDTNT 2.1 Mét sè kh¸i niÖm c«ng cô 2.1.1 Tù häc vµ tù häc cã h­íng dÉn *Kh¸i niÖm vÒ tù häc: “Tù häc lµ qu¸ tr×nh tù m×nh ho¹t ®éng lÜnh héi tri thøc khoa häc vµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng thùc hµnh kh«ng cã sù h­íng dÉn trùc tiÕp cña GV vµ sù qu¶n lÝ trùc tiÕp cña c¬ së gi¸o dôc vµ ®µo t¹o“ [15, tr.458] . Cô thÓ h¬n “Tù häc lµ tù m×nh ®éng n·o, suy nghÜ, sö dông c¸c n¨ng lùc trÝ tuÖ (quan s¸t, so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp) vµ cã khi c¶ c¬ b¾p (khi ph¶i sö dông c«ng cô) cïng c¸c phÈm chÊt cña m×nh, råi c¶ ®éng c¬, t×nh c¶m, c¶ nh©n sinh quan, thÕ giíi quan (nh­ trung thùc, kh¸c quan cã ý chÝ tiÕn thñ, kh«ng ng¹i khã, kiªn tr× nhÉn n¹i, lßng say mª khoa häc) ®Ó chiÕm lÜnh mét lÜnh vùc hiÓu biÕt nµo ®ã cña nh©n lo¹i, biÕn lÜnh vùc ®ã thµnh së h÷u cña m×nh“[40,tr.59]. * Tù häc cã h­íng dÉn: “Tù häc cã h­íng dÉn lµ viÖc häc c¸ nh©n vµ tù chñ, ®­î c sù g ióp ®ì v µ t¨ ng c­êng cña mé t sè y Õu tè nh­ GV ( cã h­íng dÉn), nh­ c«ng nghÖ gi¸o dôc hiÖn ®¹i“[15, tr 459] ViÖc tù häc cã h­íng dÉn cã thÓ ®­îc cô thÓ hãa theo m« h×nh sau: - Thu nhËn th«ng tin: Qua ®äc SGK, tµi liÖu, qua quan s¸t, qua thÝ nghiÖm, qua bµi tËp, qua t­ liÖu m¹ng internet, qua nghe gi¶ng vµ ghi chÐp ... - Xö lý th«ng tin: Ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t, nhËn xÐt ®¸nh gi¸, phª ph¸n, tù tr×nh bµy, øng dông, lËp b¶ng hÖ thèng ... - Tù kiÓm tra, tù ®iÒu chØnh: Qua tr¶ lêi cña b¹n, qua tù tr¶ lêi, qua tæng kÕt cña thÇy. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 Nh­ vËy ng­êi häc lµ chñ thÓ, trung t©m tù m×nh chiÕm lÜnh tri thøc, ch©n lÝ b»ng hµnh ®éng cña m×nh. ThÇy lµ t¸c nh©n h­íng dÉn, tæ chøc, ®¹o diÔn cho trß tù häc trong sù hîp t¸c víi b¹n. * Tãm l¹i: - Tù häc lµ mét bé phËn, mét thµnh phÇn cña häc, khi nãi ®Òu häc th× bao giê còng g¾n víi tù häc, nh­ng kh«ng ph¶i bÊt cø sù häc nµo còng lµ tù häc. ChØ khi nµo häc sinh ®éc lËp, tù lùc thùc hiÖn ho¹t ®éng häc trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã sù t¸c ®éng trùc tiÕp cña gi¸o viªn th× khi ®ã tù häc míi x¶y ra. - Cã thÓ nãi lµ con ng­êi ai còng ph¶i tù häc, do vËy trong cuéc ®êi cña mçi ng­êi bao giê còng cã ho¹t ®éng tù häc song vÊn ®Ò quan träng lµ tù häc ë møc ®é nµo vµ tù häc nh­ thÕ nµo. - §Æc ®iÓm c¬ b¶n quan träng kh«ng thÓ thiÕu cña tù häc lµ sù tù gi¸c vµ kiªn tr× cao, sù tÝch cùc, ®éc lËp vµ s¸ng t¹o cña häc sinh trong ho¹t ®éng häc lµ tù m×nh thùc hiÖn viÖc häc. - Tù häc cã nhiÒu møc ®é: Lµ tù häc hoµn toµn vµ tù häc cã ng­êi h­íng dÉn. Tù häc cã h­íng dÉn lµ h×nh thøc tù häc ®Ó chiÕm lÜnh tri thøc vµ h×nh thµnh kü n¨ng t­¬ng øng víi sù h­íng dÉn tæ chøc chØ ®¹o cña gi¸o viªn th«ng qua tµi liÖu h­íng dÉn tù häc.. Nh­ vËy tù häc lµ tù m×nh thùc hiÖn viÖc häc, tù häc kh«ng thÓ thiÕu trong ho¹t ®éng häc, trong ®ã häc sinh ph¶i biÕt huy ®éng hÕt kh¶ n¨ng trÝ tuÖ, t×nh c¶m vµ ý trÝ cña m×nh ®Ó lÜnh héi mét c¸ch s¸ng t¹o tri thøc kü n¨ng, vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch cña m×nh d­íi sù h­íng dÉn cña gi¸o viªn. KÕt qu¶ tù häc cao hay thÊp phô thuéc vµo n¨ng lùc tù häc cña mçi c¸ nh©n vµ ®Æc biÖt víi häc sinh phæ th«ng th× cßn ph¶i phô thuéc rÊt lín ®Õn sù h­íng dÉn cña gi¸o viªn. 2.1.2.N¨ng lùc tù häc vµ sù h×nh thµnh n¨ng lùc tù häc cho HS Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 * N¨ng lùc: “§ặc điểm của cá nhân thể hiện mức độ thông thạo - tức là có thể thực hiện một cách thành thục và chắc chắn - một hay một số dạng hoạt động nào đó. N¨ng lùc gắn liền với những phẩm chất về trí nhớ, tính nhạy cảm, trí tuệ, tính cách của cá nhân. N¨ng lùc có thể phát triển trên cơ sở năng khiếu (đặc điểm sinh lí của con người, trước hết là của hệ thần kinh trung ương), song không phải là bẩm sinh , mà là kết quả phát triển của xã hội và của con người (đời sống xã hội, sự giáo dục và rèn luyện, hoạt động của cá nhân)” [2]. Năng lực được hình thành và hoàn thiện dần trên cơ sở rèn luyện các kĩ năng. * Kĩ năng: Giai đoạn trung gian giữa tri thức và kĩ xảo trong quá trình nắm vững một phương thức hành động. Đặc điểm đòi hỏi sự tập trung chú ý cao, sự kiểm soát chặt chẽ của thị giác, hành động chưa bao quát, còn có động tác thừa. Được hình thành do luyện tập hay do bắt chước” [2]. Nãi c¸ch kh¸c “KÜ n¨ng lµ mét viÖc g× ®ã mµ HS ph¶i thÓ hiÖn c¸i ph¶i lµm. KÜ n¨ng bao hµm mét hµnh vi trong ®ã kiÕn thøc, hiÓu biÕt vµ lËp luËn ®­îc vËn dông mét c¸ch c«ng khai“ [49, tr. 35] * N©ng cao n¨ng lùc tù häc: Thùc chÊt lµ h×nh thµnh vµ hoµn thiÖn hÖ thèng kÜ n¨ng tù häc. Khi tiÕp xóc víi nguån kiÕn thøc kh¸c nhau, häc sinh cÇn cã kü n¨ng hµnh ®éng t­¬ng øng. HS biÕt c¸ch tæ chøc, thu thËp th«ng tin, xö lý th«ng tin, tù kiÓm tra, tù ®iÒu chØnh trong qu¸ tr×nh lµm viÖc víi c¸c nguån tri thøc nghÜa lµ ®· n¾m ®­îc ph­¬ng ph¸p häc ®Ó häc trªn líp vµ tù häc. Ho¹t ®éng häc bao gåm mét sè hµnh ®éng häc cã môc ®Ých phï hîp, ®¸p øng môc ®Ých chung cña ho¹t ®éng häc, biÕt c¸ch s¾p xÕp tr×nh tù , c¸c hµnh ®éng mét c¸ch hîp lý, biÕt thùc hiÖn c¸c hµnh ®éng häc cã kÕt qu¶. Ng­êi nµo biÕt lùa chän, s¾p xÕp vµ thùc hiÖn ®óng c¸c hµnh ®éng theo ®óng quy tr×nh ®Ó ®¹t tíi môc ®Ých ho¹t ®éng th× ng­êi ®ã cã ph­¬ng ph¸p häc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 2.2 Ho¹t ®éng tù häc cña HS tr­êng PTDTNT. * Qua nghiªn cøu tµi liÖu cña Ph¹m Hång Quang [34], [35], TrÇn sÜ Nguyªn [33], Hoµng ThÞ Lîi[26] vµ nhiÒu tµi liÖu kh¸c{24], [9] ... vÒ ®Æc ®iÓm nhËn thøc, ho¹t ®éng tù häc cña HS DTNT cã mét sè ®Æc ®iÓm sau: - §iÓm næi bËt trong kh¶ n¨ng t­ duy cña häc sinh d©n téc lµ thãi quen lao ®éng trÝ ãc ch­a bÒn, ng¹i ®éng n·o. Trong häc tËp nhiÒu em kh«ng biÕt lËt ®i lËt l¹i vÊn ®Ò, ph¸t hiÖn th¾c m¾c, suy nghÜ s©u s¾c vÒ vÊn ®Ò häc tËp. NhiÒu häc sinh kh«ng hiÓu bµi nh­ng kh«ng biÕt m×nh kh«ng hiÓu ë chç nµo. T­ duy cña häc sinh d©n téc cßn kÐm nhanh nh¹y vµ linh ho¹t, kh¶ n¨ng thay ®æi gi¶i ph¸p chËm, nhiÒu khi m¸y mãc, dËp khu«n. Häc sinh d©n téc th­êng tháa m·n víi c¸i cã s½n, Ýt ®éng n·o ®æi míi, kh¶ n¨ng ®éc lËp t­ duy vµ ãc phª ph¸n cßn h¹n chÕ. Thao t¸c t­ duy thÓ hiÖn ë kh¶ n¨ng ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t cña häc sinh cßn ph¸t triÓn chËm, thiÕu toµn diÖn. -Häc sinh d©n téc ®a sè ch¨m chØ, chÞu khã song ph­¬ng ph¸p häc tËp nãi chung ch­a khoa häc, th­êng tiÕp thu tri thøc mét c¸ch thô ®éng b»ng c¸c ghi nhí, t¸i hiÖn. Cè g¾ng ghi nhí toµn bé lêi gi¶ng cña gi¸o viªn råi cè g¾ng lÆp l¹i y nguyªn, ng¹i ®µo s©u, suy nghÜ, t×m dÊu hiÖu b¶n chÊt cña néi dung vÊn ®Ò nghiªn cøu ( häc vÑt). - H×nh thøc häc tËp cña HS vÉn hay sö dông lµ häc thuéc lßng trong vë ghi, c¸c h×nh thøc «n tËp mang tÝnh tÝch cùc Ýt ®­îc sö dông, kü n¨ng x©y dùng dµn ý tãm t¾t bµi häc, kÜ n¨ng x©y dùng s¬ ®å , lËp b¶ng tãm t¾t cña HS ®a sè ë møc yÕu vµ hÇu nh­ ch­a ®­îc h×nh thµnh. - Sù nç lùc cña b¶n th©n trong tù häc ch­a cao, khi gÆp nh÷ng khã kh¨n trong häc tËp ( mét bµi tËp khã, mét vÊn ®Ò ch­a hiÓu “) hÇu hÕt c¸c em bá qua, mét sè Ýt hái b¹n hái thÇy, cßn mét sè nhá tù m×nh mµy mß, tiÕp tôc suy nghÜ, t×m tµi liÖu ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 - M«i tr­êng tù häc kh¸c víi HS phæ th«ng. Tù häc cña HS tr­êng PTDTNT ®­îc diÔn ra trong m«i tr­êng häc tËp gi¸o dôc tËp trung, d­íi sù qu¶n lý theo dâi, tæ chøc ®iÒu khiÓn thèng nhÊt ë nh÷ng ®Þa ®iÓm nhÊt ®Þnh th­êng lµ trªn gi¶ng ®­êng t¹i c¸c líp häc.ViÖc tù häc cña mçi HS tèt hay kh«ng cßn phô thuéc Ýt nhiÒu vµo viÖc tù häc cña c¸c HS kh¸c. Do vËy viÖc tæ chøc tù häc cho HSDTNT ph¶i cã tæ chøc h­íng dÉn cña gi¸o viªn vµ liªn quan ®Õn viÖc tæ chøc, qu¶n lý giê tù häc trong tËp thÓ. Nh­ vËy víi ®Æc ®iÓm nhËn thøc, ph­¬ng ph¸p häc tËp vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm vÒ ho¹t ®éng tù häc cña HS tr­êng PTDTNT nh­ ®· tr×nh bµy ë trªn, th× viÖc båi d­ìng cho c¸c em n¨ng lùc tù häc nãi chung vµ n¨ng lùc tù häc bé m«n sinh häc nãi riªng lµ vÊn ®Ò rÊt quan träng, cÇn gióp cho HS tr­êng PTDTNT cã ph­¬ng ph¸p häc hîp lý, khoa häc mµ träng t©m chÝnh lµ ph­¬ng ph¸p tù häc, cÇn ®Æc biÖt nhÊn m¹nh viÖc rÌn luyÖn cho c¸c em thãi quen tù häc cã khoa häc, th­êng xuyªn ®Æt ra c¸c c©u hái: T¹i sao? Nh­ thÕ nµo? T¹i sao nh­ thÕ nµy mµ kh«ng ph¶i thÕ kia? NÕu thÕ nµy th× sao? ... Còng nh­ rÌn luyÖn cho c¸c em mét sè kÜ n¨ng trong tù häc nh­: Kü n¨ng lµm viÖc víi SGK, kÜ n¨ng ph©n tÝch ®å thÞ, h×nh vÏ, kÜ n¨ng lËp ®Ò c­¬ng, s¬ ®å hãa, kÜ n¨ng th¶o luËn nhãm trong qu¸ tr×nh häc tËp. 2.3 C¬ së cña viÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS. 2.3.1 C¬ së triÕt häc Theo quan ®iÓm triÕt häc th× kÕt qu¶ cña hµnh ®éng bÞ chi phèi bëi hai yÕu tè ®ã lµ néi lùc vµ ngo¹i lùc.YÕu tè ngo¹i lùc trong häc tËp lµ sù t¸c ®éng, h­íng dÉn, tæ chøc, ®¹o diÔn cña gi¸o viªn. Ng­êi thÇy giái lµ ng­êi biÕt tù häc s¸ng t¹o suèt ®êi. Yªó tè néi lùc lµ vèn tri thøc ®· cã, ®éng c¬ häc tËp, n¨ng lùc tù ®iÒu chØnh vµ quan träng nhÊt lµ néi lùc. Néi lùc lµ nh©n tè quyÕt ®Þnh ®Õn kÕt qu¶ qu¸ tr×nh nhËn thøc vµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng. Do ®ã cÇn tró träng ®Õn yÕu tè néi lùc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 Song tù häc - thuéc qu¸ tr×nh c¸ nh©n ho¸ viÖc häc - kh«ng cã nghÜa lµ häc mét m×nh, ®¬n th©n ®éc m·, mµ häc trong sù hîp t¸c víi c¸c b¹n, trong m«i tr­êng x· héi, d­íi sù h­íng dÉn cña thÇy vµ sù hîp t¸c cña c¸c b¹n - ngo¹i lùc. Ng­îc l¹i, t¸c ®éng cña thÇy vµ cña m«i tr­êng x· héi sÏ kÐm hiÖu lùc nÕu kh«ng ph¸t huy ®­îc n¨ng lùc tù häc cña ng­êi häc. Nh­ vËy, kÕt hîp qu¸ tr×nh d¹y víi qóa tr×nh tù häc lµ nh»m lµm cho “d¹y“ vµ “tù häc“ céng h­ëng ®­îc víi nhau t¹o ra chÊt l­îng vµ hiÖu qu¶ cao ®Ó ®¹t môc tiªu ®µo t¹o con ng­êi lao ®éng tù chñ, n¨ng ®éng vµ s¸ng t¹o, cã n¨ng lùc t­ duy, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, n¨ng lùc tù häc. 2.3.2 C¬ së t©m, sinh lý häc s­ ph¹m * C¬ së t©m lÝ: Do ®Æc ®iÓm t©m lÝ häc løa tuæi: ë HS PT (tõ 15 - 18 tuæi), sù chó ý tËp trung vµ ®é bÒn cao h¬n, kh¶ n¨ng ghi nhí cã tÝnh kh¸i qu¸t h¬n, mang tÝnh chän läc vµ cã phª ph¸n h¬n HS cÊp TH c¬ së. PhÈm chÊt t­ duy s¸ng t¹o, kh¶ n¨ng tù ®iÒu chØnh, tù ®¸nh gi¸ còng béc lé râ h¬n. VÒ møc ®é ph¸t triÓn cÇn ®¹t ®­îc lµ häc sinh lµm chñ tõng b­íc c¸c mèi quan hÖ x· héi cña b¶n th©n, ph¸t triÓn nh©n c¸ch víi t­ c¸ch lµ chñ thÓ x· héi.[46] Víi nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m lÝ trªn rÊt thuËn lîi cho viÖc d¹y - tù häc v× d¹y - tù häc kh«ng ph¶i lµ mét ph­¬ng ph¸p cô thÓ nµo ®ã mµ nã bao gåm nhiÒu tËp hîp ph­¬ng ph¸p. HÇu hÕt c¸c ph­¬ng ph¸p ®Òu nh»m ph¸t huy tÝnh tÝch cùc häc tËp cña HS vµ ®Òu cã ®Æc ®iÓm chung lµ: - D¹y häc b»ng viÖc t¨ng c­êng tæ chøc c¸c ho¹t ®éng cho HS. - D¹y häc chó träng rÌn luyÖn ph­¬ng ph¸p tù häc. - T¨ng c­êng häc tËp c¸ nh©n vµ ho¹t ®éng nhãm. - D¹y HS tù ®¸nh gi¸, tù ®iÒu chØnh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 * C¬ së sinh lý häc M« h×nh d¹y - tù häc (h­íng dÉn tù häc) cã c¬ së sinh häc lµ: “Häc thuyÕt vÒ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn chñ ®éng“ cña B.F.Skinner víi hai thÝ nghiÖm næi tiÕng lµ: thÝ nghiÖm d¹y chim bå c©u tù t×m lÊy thøc ¨n trong c¸c h¹t cã h×nh thï gièng nhau nh­ng mÇu s¾c kh¸c nhau, vµ thÝ nghiÖm “ D¹y chuét ®¹p cÇn c©u c¬m“[26]. Theo häc thuyÕt nµy, bµi häc lµ v× lîi Ých cña chÝnh ng­êi häc; môc ®Ých häc, néi dung häc lµ do chÝnh nhu cÇu cña ng­êi häc. Chim bå c©u tù t×m thÊy thøc ¨n, chuét ®¹p tõ cÇn c©u c¬m trong s¬ ®å d¹y häc cña Skinner lµ h×nh ¶nh cña ng­êi tù häc, tÝch cùc chñ ®éng t×m ra kiÕn thøc - thøc ¨n tinh thÇn b»ng hµnh ®éng cña chÝnh m×nh. §ã chÝnh lµ d¹y - tù häc trong ®ã viÖc häc (tù häc) thùc chÊt lµ mét qu¸ tr×nh: - Tù t×m ra ý nghÜa, lµm chñ c¸c kü x¶o nhËn thøc, t¹o ta c¸c cÇu nèi nhËn thøc trong t×nh huèng häc. - Tù biÕn ®æi m×nh, tù lµm phong phó m×nh b»ng c¸ch thu l­îm vµ xö lý th«ng tin tõ m«i tr­êng sèng xung quanh m×nh. - Tù häc, tù nghiªn cøu, tù t×m ra kiÕn thøc b»ng hµnh ®éng cña chÝnh m×nh, c¸ nh©n ho¸ viÖc häc ®ång thêi hîp t¸cvíi c¸c b¹n trong céng ®ång líp häc, d­íi sù h­íng dÉn cña thÇy c« gi¸o. Cßn viÖc d¹y thÝch hîp víi qu¸ tr×nh häc nãi trªn lµ mét qu¸ tr×nh cã b¶n chÊt lµ: - KÕt hîp qu¸ tr×nh häc víi qu¸ tr×nh tù häc, qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi qu¸ tr×nh tù gi¸o dôc. - KÕt hîp h÷u c¬ qu¸ tr×nh c¸ nh©n ho¸ víi qu¸ tr×nh x· héi ho¸ viÖc häc. - Céng h­ëng d¹y häc víi tù häc, t¹o ra chÊt l­îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc cao. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 18 Tãm l¹i, trªn c¬ së hiÓu ®­îc c¸c vÊn ®Ò liªn quan ®Õn n¨ng lùc tù häc, ta cã thÓ vËn dông vµo trong gi¶ng d¹y ®Ó h×nh thµnh n¨ng lùc tù häc cho HS. 2.4 c¬ së thùc tiÔn cña ®Ó tiÕn hµnh biÖn ph¸p n©ng cao NLTH cho HSDTNT. 2..4.1 Ph­¬ng ph¸p x¸c ®Þnh thùc tr¹ng . §Ó t×m hiÓu thùc tr¹ng cña viÖc gi¶ng d¹y nãi chung vµ viÖc rÌn luyÖn n¨ng lùc tù häc cho HS tr­êng PT DTNT trong viÖc häc sinh häc 10 nãi riªng, chóng t«i ®· sö dông c¸c ph­¬ng ph¸p sau: *Sö dông phiÕu pháng vÊn Chóng t«i ®· sö dông phiÕu ®iÒu tra pháng vÊn ®Ó kh¶o s¸t 13 gi¸o viªn Sinh häc ®· vµ ®ang trùc tiÕp gi¶ng d¹y m«n Sinh häc, 300 em häc sinh ë tr­êng PT Vïng Cao ViÖt B¾c vµ tr­êng D©n téc néi tró §iÖn Biªn. Chóng t«i ®· thiÕt kÕ 3 phiÕu kh¶o s¸t dµnh cho HS PhiÕu sè 1: Kh¶o s¸t vÒ nh÷ng khã kh¨n th­êng gÆp cña HS trong viÖc häc tËp sinh häc(SH) ë tr­êng PT d©n téc néi tró PhiÕu sè 2: Kh¶o s¸t vÒ viÖc tù häc m«n sinh häc ë tr­êng PT d©n téc néi tró PhiÕu sè 3: Kh¶o s¸t vÒ c¸ch thøc thÇy (c«) gi¸o bé m«n th­êng h­íng dÉn HS tù häc trong tr­êng PT d©n téc néi tró. * C¸c ph­¬ng ph¸p kh¸c: Chóng t«i tiÕn hµnh dù giê d¹y, tham kh¶o bµi so¹n cña mét sè gi¸o viªn d¹y m«n sinh häc 10, tiÕn hµnh quan s¸t ho¹t ®éng tù häc cña häc sinh, gÆp gì trao ®æi víi c¸c gi¸o viªn vµ häc sinh vÒ vÊn ®Ò quan t©m. 2.4.2 KÕt qu¶ ®iÒu tra Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 19 Qua kÕt qu¶ ë b¶ng [PhÇn phô lôc] kÕt qu¶ ®iÒu tra cã thÓ ®­îc tãm t¾t nh­ sau: *VÒ nh÷ng khã kh¨n th­êng gÆp cña HS trong viÖc häc tËp sinh häc ë tr­êng PT d©n téc néi tró - HS tr­êng PTDTNT th­êng gÆp khã kh¨n khi ph¸t biÓu tr­íc ®¸m ®«ng v× ng¹i ngïng, thiÕu tù tin, mét sè HS gÆp khã kh¨n trong diÔn ®¹t b»ng tiÕng phæ th«ng (tiÕng ViÖt) c¸c kiÕn thøc vèn ®· hiÓu (tøc lµ tuy trong ãc th× hiÓu mµ l¹ i khã kh¨n ®Ó nã i, v iÕt ra ), §Æc biÖt cã 61% HS gÆp khã kh¨n trong viÖc tù t×m hiÓu c¸c lo¹i s¬ ®å , h×nh vÏ trong s¸ch gi¸o khoa. Qua dù giê vµ trao ®æi víi HS chóng t«i thÊy khi lµm viÖc víi h×nh vÏ, nhiÒu HS cßn ch­a chó ý xem xÐt c¸c bé phËn c¸c chi tiÕt cô thÓ cña h×nh vÏ, kh¨ n¨ng nhËn biÕt ý nghÜa cña c¸c dÊu hiÖu vµ mèi liªn quan gi÷a c¸c bé phËn trªn h×nh vÏ cßn rÊt h¹n chÕ. *VÒ viÖc tù häc m«n sinh häc ë tr­êng PT d©n téc néi tró Qua kÕt qu¶ ë b¶ng 1.2, chóng t«i rót ra mét sè nhËn xÐt sau: - VÒ viÖc chuÈn bÞ bµi míi tr­íc khi lªn líp: NÕu c¸c thÇy c« giao nhiÖm vô, yªu cÇu HS ®äc bµi ë nhµ th× phÇn lín HS cã ý thøc ®äc tr­íc, NÕu c¸c thÇy c« kh«ng giao nhiÖm vô, kh«ng yªu cÇu HS ®äc bµi ë nhµ th× chØ mét phÇn nhá c¸c em tù gi¸c ®äc ( chñ yÕu víi c¸c em häc kh¸, giái). Qua ®iÒu tra thÊy r»ng hÇu hÕt c¸c em chØ ®äc l­ít qua ( ®äc lÊy lÖ hay ®äc ®èi phã), mét sè cã t×m hiÓu xem néi dung bµi sÏ häc gåm nh÷ng môc nµo, néi dung nµo, rÊt Ýt c¸c em t×m thuËt ng÷ khã hiÓu ®Ó dù ®Þnh hái thÇy còng nh­ t×m mèi liªn quan gi÷a kiÕn thøc míi víi kiÕn thøc ®· häc. - §èi víi viÖc sµo bµi ( tøc lµ xem l¹i bµi võa häc): NhiÒu em kh«ng xem l¹i bµi võa häc mµ c¸c em chØ cã thãi quen häc bµi cò chuÈn bÞ cho viÖc kiÓm tra bµi cña ngµy h«m sau, mét sè chØ xem qua ë møc ®¬n gi¶n vµ mét sè c¸c em xem l¹i bµi kÕt hîp ®iÒu chØnh vë ghi chÐp bµi gi¶ng trªn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 20 líp vµ t×m hØÓu thªm nh÷ng ®iÒu mµ trªn líp hoÆc nghe ch­a râ , hoÆc khã hiÓu nh­ng kh«ng th­êng xuyªn. - VÒ viÖc häc bµi cò vµ thùc hiÖn «n tËp ch­¬ng: HÇu hÕt c¸c em sö dông h×nh thøc häc thuéc lßng bµi cò thËm chÝ c¶ bµi «n tËp ch­¬ng còng häc thuéc ( cã mét sè em kh«ng hiÓu nh­ng vÉn häc thuéc), mét sè Ýt häc bµng c¸ch x©y dùng ®Ò c­¬ng, lËp s¬ ®å ( Grap ) lµm bµi tËp th«ng qua dã mµ ghi nhí kiÕn thøc. Mét sè Ýt häc kiÕn thøc c¬ b¶n cña bµi, ch­¬ng vµ cã thùc hiÖn ®äc thªm tµi liÖu ®Ó më réng kiÕn thøc cã liªn quan nh­ng møc ®é cßn Ýt. Cã thÓ kÕt luËn r»ng xu h­íng chung cña HS vÒ TH lµ ®Ó chuÈn bÞ cho viÖc kiÓm tra bµi cò cña gi¸o viªn ®Ó lÊy ®iÓm, mét sè ®Ó n¾m v÷ng nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n chø Ýt cã nhu cÇu më réng, hiÓu s©u kiÕn thøc. - VÒ ho¹t ®éng cña HS trong giê lªn líp: PhÇn nhiÒu HS thô ®éng nghe gi¶ng, Ýt ®éng n·o suy nghÜ, chØ tr¶ lêi khi thÇy yªu cÇu vµ kh«ng d¸m hái thÇy khi cã th¾c m¾c, ghi (chÐp l¹i ) theo néi dung ®äc tãm t¾t cña thÇy, chØ cã mét sè nhá HS tÝch cùc, chñ ®éng trong qu¸ tr×nh häc nh­ s½n sµng tr¶ lêi c©u hái cña thÇy nÕu biÕt vµ thËm chÝ s½n sµng hái l¹i thÇy nÕu cã th¾c m¾c. - VÒ vÊn ®Ò th¶o luËn nhãm: Qua dù giê vµ trao ®æi víi c¸c em HS vµ GV chóng t«i thÊy: Khi gi¸o viªn yªu cÇu nghiªn cøu SGK trao ®æi nhãm vµ th¶o luËn, mét sè nhá HS kh«ng lµm g× chØ nghe c¸c b¹n trong nhãm lµm vµ b¸o c¸o, phÇn lín c¸c em cã tham gia (®Ó gi¸o viªn kh«ng phª b×nh) nh­ng kh«ng nhiÖt t×nh. ChØ nh÷ng HS häc kh¸, hay ph¸t biÓu ( n¨ng ®éng) th× gi÷ vai trß chñ chèt trong giê häc khi GV sö dông h×nh thøc trao ®æ i nhãm. §a sè c¸c em biÕt b¸m s¸ t y ªu cÇu cña c©u há i khi th¶o luËn song kh¶ n¨ng diÔn ®¹t ý kiÕn râ rµng, ng¾n gän vµ kh¶ n¨ng tranh luËn ®Æc biÖt lµ tranh luËn ®Ó b¶o vÖ ý kiÕn cña m×nh, cña nhãm m×nh cßn h¹n chÕ. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 21 - VÒ ý thøc m«n häc th× phÇn lín c¸c em chØ coi häc m«n sinh häc lµ nhiÖm vô b¾t buéc, kh«ng høng thó, say mª m«n häc. ChØ mét phÇn nhá lµ yªu thÝch vµ say mª nã. * VÒ viÖc gi¸o viªn bé m«n th­êng h­íng dÉn HS tù häc trong tr­êng PT d©n téc néi tró - Gi¸o viªn th­êng chØ yªu cÇu häc sinh häc bµi cò vµ chuÈn bÞ bµi míi theo c©u hái vµ bµi tËp trong SGK, mét sè GV cã h­íng dÉn häc sinh häc bµi cò vµ chuÈn bÞ bµi míi. Mét sè GV quan t©m ®Õn viÖc yªu cÇu häc sinh lËp dµn ý vµ x©y dùng s¬ ®å Grap cho c¸c bµi häc vµ c¸c bµi «n tËp ch­¬ng. - Trong giê lªn líp hÇu hÕt gi¸o viªn th­êng ®Æt c¸c c©u hái dÔ, c¸c c©u hái t¸i hiÖn kiÕn thøc cò hoÆc yªu cÇu häc sinh tãm t¾t kiÕn thøc c¬ b¶n ®Ó tõ ®ã d¹y kiÕn thøc míi, mét sè GV quan t©m ®Õn viÖc h­íng dÉn häc sinh ph©n tÝch b¶ng biÓu, s¬ ®å, ®å thÞ, h×nh vÏ còng nh­ ®Æt ra c¸c t×nh huèng cã vÊn ®Ò h­íng dÉn häc sinh th¶o luËn nhãm ®Ó t×m ra kiÕn thøc míi nh­ng kh«ng th­êng xuyªn. * Qua dù giê, trao ®æi chuyªn m«n vµ tham kh¶o gi¸o ¸n cña mét sè gi¸o viªn d¹y m«n sinh häc chóng t«i cã nhËn xÐt sau: + T×nh h×nh h­íng dÉn HS tù häc qua gi¸o ¸n: Trong gi¸o ¸n chñ yÕu lµ liÖt kª nh÷ng kiÕn thøc c¬ b¶n mµ HS cÇn ph¶i n¾m ®­îc qua giê gi¶ng ë cét néi dung còng nh­ chØ cã nh÷ng c©u hái ®¬n gi¶n t¸i hiÖn kiÕn thøc cò, c©u hái ph¸t hiÖn kiÕn thøc míi ë møc ®¬n gi¶n, thËm chÝ cã nhiÒu c©u hái chØ ®Ó gäi lµ cã c©u hái. ë cét ph­¬ng ph¸p, ®a sè c¸c gi¸o ¸n chØ chó ý ®Õn kiÕn thøc cÇn truyÒn ®¹t chø Ýt chó ý ®Õn viÖc rÌn luyÖn c¸c thao t¸c t­ duy, kÜ n¨ng chiÕm lÜnh néi dung kiÕn thøc. HÇu hÕt c¸c bµi so¹n ch­a thÓ hiÖn râ ho¹t ®éng cña HS, ch­a cã c¸c t×nh huèng( dù kiÕn cho c¸c thao t¸c, ho¹t ®éng râ rµng) cô thÓ mµ chØ chung chung, ch­a cã c¸c biÖn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 22 ph¸p tæ chøc gióp HS ho¹t ®éng ®Ó chiÕm lÜnh kiÕn thøc míi còng nh­ ch­a cã néi dung cô thÓ h­íng dÉn HS c¸c c«ng viÖc ë nhµ nh­ sµo bµi, häc bµi cò vµ chuÈn bÞ bµi míi. Hay nãi c¸ch kh¸c trong gi¸o ¸n gi¸o viªn ch­a thÓ hiÖn râ ®­îc ý ®å d¹y häc - tù häc. +T×nh h×nh h­íng dÉn HS tù häc qua giê d¹y: - Trong mét sè tiÕt häc gi¸o viªn sö dông ph­¬ng ph¸p d¹y häc tÝch cùc th× giê häc ®¹t hiÖu qu¶ rÊt tèt, c¸c em HS hµo høng s«i næi chñ ®éng tÝch cùc tham gia x©y dùng bµi gi¶ng, trong c¸c giê häc nµy vai trß cña HS hÇu nh­ ®­îc huy ®éng tèi ®a( nghiªn cøu SGK, tãm t¾t kiÕn thøc, tr¶ lêi c©u hái, t×m vÝ dô minh häa, lµm c¸c bµi tËp s¸ng t¹o, lµm thÝ nghiÖm vµ thËm chÝ c¸c em cßn tù ®Æt c©u hái cho GV, vËn dông c¸c kiÕn thøc võa häc ®Ó gi¶i thÝch c¸c hiÖn t­îng thùc tÕ còng nh­ vËn dông trong ®êi sèng cña c¸c em). Xong sè giê ®¹t ®­îc nh­ vËy kh«ng ®­îc nhiÒu chñ yÕu lµ c¸c giê dù thi gi¸o viªn d¹y giái, c¸c giê thao gi¶ng vµ mét sè tiÕt häc hµng ngµy nh­ng chñ yÕu víi c¸c líp chän hoÆc c¸c líp häc kh¸. - Trong rÊt nhiÒu giê d¹y th× thÊy r»ng phÇn nhiÒu HS trong líp cßn thô ®éng chñ yÕu nghe c« gi¶ng, HS kh¸c ph¸t biÓu vµ ghi chÐp néi dung kiÕn thøc cña bµi, c¸c em chØ hiÓu mang m¸ng ch­a n¾m râ b¶n chÊt. §a sè GV vÉn lo kh«ng ®ñ thêi gian cho giê häc ( lo ch¸y gi¸o ¸n) v× vËy ho¹t ®éng cña gi¸o viªn chiÕm phÇn lín thêi l­îng cña tiÕt häc ( Gi¶ng bµi, ®Æt c¸c c©u hái vµ thËm chÝ ph¶i tù tr¶ lêi c©u hái), c¸c em HS chñ yÕu tr¶ lêi nh÷ng néi dung c©u hái dÔ, c©u hái cã ®¸p ¸n s½n trong SGK, cã Ýt HS tr¶ lêi ®­îc c¸c c©u hái mang tÝnh ph¸t hiÖn vµ nÕu cã th­êng ph¶i mÊt nhiÒu thê i g ian. ViÖc g i¶ i m· h×nh v Ï, s¬ ®å , ®å thÞ chñ y Õu do GV g i¶ i thÝch, kh«ng cã c©u hái ®Þnh h­íng nghiªn cøu cho HS. - ViÖc h­íng dÉn HS chuÈn bÞ bµi ë nhµ nhiÒu GV ch­a thËt quan t©m mÆc dï cã thÓ nãi r»ng kh©u nµy cã vai trß ®Æc biÖt quan träng trong viÖc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 23 h­íng dÉn HS tù häc cã hiÖu qu¶, n©ng cao ®­îc tÝnh chñ ®éng, s¸ng t¹o trong qu¸ tr×nh häc bµi míi ë trªn líp. HÇu hÕt GV chØ nh¾c c¸c em vÒ häc bµi cò vµ chuÈn bÞ bµi míi theo c©u hái cuèi SGK, chø kh«ng h­íng dÉn cô thÓ c¸c em häc bµi cò nh­ thÕ nµo vµ chuÈn bÞ bµi míi theo hÖ thèng c©u hái nµo. * Qua quan s¸t ho¹t ®éng tù häc cña HS trong giê tù häc buæi chiÒu vµ buæi tèi theo quy ®Þnh chóng t«i thÊy r»ng hÇu hÕt c¸c em ë c¸c líp ngåi tù qu¶n rÊt trËt tù, song ch­a thËt sù say mª tù hoc, chØ kho¶ng 17 % c¸c em nghiªm tóc häc, say mª, tÝch cùc chñ ®éng trong tù häc, sè cßn l¹i vÉn tù häc song kh«ng chuyªn t©m, häc m«n nµy ch­a song l¹i chuÓn sang m«n kh¸c, khi gÆp bµi khã th× bá dë, mét sè HS vÉn quen häc theo lèi häc vÑt ®äc to g©y ¶nh h­ëng ®Õn viÖc häc cña c¸c b¹n kh¸c, mét sè Ýt ngåi ch¬i hoÆc kh«ng lµm g× “ Nh­ vËy thùc chÊt víi h¬n hai tiÕng häc buæi chiÒu vµ ba tiÕng buæi tè i dµnh cho c¸ c em tù hä c lµ rÊ t bæ Ých nÕu HS biÕt c¸ ch sö dông nã . Ng­îc l¹i sÏ qu¸ l·ng phÝ khi c¸c em kh«ng chuyªn t©m vµo viÖc tù häc vµ giê häc kh«ng hiÖu qu¶. VÊn ®Ò nµy phô thuéc tr­íc hÕt vµo yÕu tè néi t¹i cña HS song nã cßn phô thuéc rÊt lín vµo viÖc t¹o høng thó, tæ chøc h­íng dÉn tù häc vµ qu¶n lý giê tù häc c¸n bé líp, cña GV vµ cña c¶ nhµ tr­êng. Do vËy ngoµi h­íng dÉn HSTH nh­ c¸c tr­êng PTTH kh¸c th× víi HS tr­êng DTNT viÖc h­íng dÉn cô thÓ HS tù häc, viÖc kiÓm tra, tæ chøc vµ qu¶n lý giê tù häc lµ v« cïng quan träng cÇn ®­îc quan t©m. Tãm l¹i: Qua kÕt qu¶ ®iÒu tra cho phÐp rót ra mét sè nhËn xÐt sau: *Thùc tr¹ng sö dông c¸c h×nh thøc tù häc cña häc sinh tr­êng PT DTNT: H×nh thøc «n tËp cña HS vÉn th­êng sö dông lµ häc thuéc lßng Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 24 nh÷ng g× Gi¸o viªn cho ghi. C¸c h×nh thøc «n mang tÝnh tÝch cùc Ýt ®­îc HS sö dông. * Thùc tr¹ng kÜ n¨ng tù häc cña HS tr­êng PT DTNT: KÕt qu¶ kh¶o s¸t cho thÊy kÜ n¨ng tù häc nh­ kÜ n¨ng lËp dµn ý, kü n¨ng lËp b¶ng tãm t¾t, kü n¨ng ph©n tÝch h×nh vÏ, ®å thÞ, kÜ n¨ng lµm viÖc víi SGK cña HS ®a sè cßn yÕu, cÇn ®­îc båi d­ìng. * Gi¸o viªn ®èi víi viÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS tr­êng PT DTNT: Gi¸o viªn ë tr­êng PT DTNT ®· sö dông mét sè biÖn ph¸p rÌn luyÖn kü n¨ng tù häc cho HS nh­: H­íng dÉn HS tr¶ lêi c©u hái, H­íng dÉn HS gi¶i bµi tËp ... cã mét sè gi¸o viªn ®· h­íng dÉn HS biÖn ph¸p tù häc tÝch cùc kh¸c nh­: H­íng dÉn HS x©y dùng ®Ò c­¬ng, x©y dùng s¬ ®å tãm t¾t( GRAP), h­íng dÉn HS ph©n tÝch ®å thÞ h×nh vÏ, tæ chøc cho HS th¶o luËn ...Tuy nhiªn viÖc h­íng dÉn chñ yÕu lµ do gi¸o viªn chuÈn bÞ s½n néi dung, gi¶ng gi¶i cho c¸c em råi yªu cÇu HS lµm l¹i.ViÖc ph¸t huy tÝnh tÝch cùc ch­a thùc sù ®­îc tró träng . *ViÖc tù häc cña HSDTNT hÇu hÕt thêi gian lµ tù häc tËp trung, do vËy cã sù ¶nh h­ëng rÊt lín gi÷a c¸c c¸ nh©n còng nh­ chÞu ¶nh h­ëng cña viÖc tæ chøc qu¶n lý giê tù häc cña c¸c gi¸o viªn vµ cña c¶ nhµ tr­êng. 2.4.3 Nguyªn nh©n cña thùc tr¹ng nãi trªn. Qua ®iÒu tra, pháng vÊn vµ t×m hiÓu, chóng t«i thÊy r»ng thùc tr¹ng nãi trªn cã thÓ do mét sè nguyªn nh©n sau : * VÒ phÝa HS: - Do c¸c em ®· qu¸ quen víi c¸ch häc tõ cÊp 2 theo lèi bÞ ®éng, ch­a cã ph­¬ng ph¸p tù häc hiÖu qu¶. - Do cã nhiÒu HS thiÕu hôt vÒ kiÕn thøc, ®éng vµo ®©u còng thÊy khã thµnh ra ch¸n n¶n víi viÖc häc vµ tõ ®ã dÉn ®Õn kh«ng quan t©m ®Õn tù häc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 25 - Do ®Æc ®iÓm t©m lý HSDT nhiÒu em cßn tù ti, b¶o thñ, hay b»ng lßng víi nh÷ng g× m×nh cã, thiÕu quyÕt t©m ch­a kiªn tr× v­ît khã, ch­a x¸c ®Þnh ®óng ®éng c¬ th¸i ®é häc tËp, ch­a coi träng häc tËp cßn tr«ng chê ­u tiªn nh­ ®­îc céng nhiÒu ®iÓm, ®­îc cö tuyÓn, ®­îc häc dù bÞ . - T©m lý nhiÒu HS cho bé m«n sinh lµ m«n phô do vËy kh«ng quan t©m, kh«ng chÞu ®Çu t­ c«ng søc, thêi gian còng nh­ kh«ng høng thó l¾m ®Õn häc bé m«n nµy nªn th­êng häc ®èi phã mµ ch­a thùc sù say mª, yªu thÝch m«n häc. - Mét sè HS yªu thÝch m«n häc nh­ng l¹i ch­a ®­îc h­íng dÉn ph­¬ng ph¸p tù häc do vËy gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n trong qu¸ tr×nh tù häc. * §èi víi GV: - PhÇn lín c¸c GV ®Òu nhËn thøc ®­îc tÇm quan träng cña viÖc ®æi míi ph­¬ng ph¸p d¹y häc truyÒn thèng sang d¹y häc - tù häc, song do ¶nh h­ëng cña lèi d¹y truyÒn thèng ®· qu¸ quen thuéc trong thêi gian dµi, do thãi quen ng¹i thay ®æi c¸i cò còng nh­ ng¹i mÊt nhiÒu c«ng søc, thêi gian cho viÖc so¹n bµi theo h­íng t¨ng dÇn tÝnh tÝch cùc cña ng­êi häc. Do vËy nh÷ng giê d¹y theo ph­¬ng ph¸p d¹y - tù häc t¨ng c­êng ho¹t ®éng cña HS ch­a ®­îc nhiÒu. - Do c¸c em HS cã tr×nh ®é nhËn thøc kh«ng ®Òu, rÊt nhiÒu em häc yÕu, Ýt nãi do vËy t©m lý cña nhiÒu GV chØ lo d¹y cho c¸c em n¾m ®­îc kiÕn thøc c¬ b¶n, cßn viÖc rÌn luyÖn, h­íng dÉn ph­¬ng ph¸p tù häc rÊt h¹n chÕ. - B¶n th©n mét sè Ýt GV ch­a thËt sù lµ tÊm g­¬ng vÒ tù häc cho HS noi theo còng nh­ ch­a thËt sù quan t©m vµ hiÓu s©u s¾c vÒ ph­¬ng ph¸p d¹y - tù häc. - NhiÒu gi¸o viªn ch­a ®­îc trang bÞ c¸c ph­¬ng ph¸p c¬ b¶n vÒ kü n¨ng d¹y - tù häc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 26 * Ngoµi c¸c nguyªn nh©n c¬ b¶n trªn chóng t«i thÊy cßn cã mét sè nguyªn nh©n kh¸c nh­ thiÕu tµi liÖu h­íng dÉn tù häc, do c¬ së vËt chÊt cßn ch­a ®¸p øng ®ñ cho viÖc ®æi míi ph­¬ng ph¸p nh­ phßng häc hiÖn ®¹i, m¸y tÝnh, ®Ìn chiÕu ... Qua nghiªn cøu thùc tr¹ng vµ nguyªn nh©n nãi trªn th× kh¼ng ®Þnh r»ng viÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc nãi chung vµ n¨ng lùc tù häc bé m«n sinh häc nãi riªng cho HS tr­êng DTNT cÇn ®­îc quan t©m vµ tró träng h¬n n÷a ®Ó kh«ng ngõng n©ng cao chÊt l­îng häc tËp cña HS. KÕt luËn ch­¬ng 2. 1. Tù häc lµ mét thµnh phÇn cña ho¹t ®éng häc, tù häc lµ mét ho¹t ®éng phøc t¹p, nªn ®Ó tæ chøc tù häc thµnh c«ng cÇn nghiªn cøu nhiÒu vÊn ®Ò vÒ c¬ së triÕt häc, t©m lÝ häc ®Æc biÖt lµ t©m lÝ häc s­ ph¹m vµ lÝ luËn d¹y häc bé m«n. 2. YÕu tè quan träng nhÊt, ®¶m b¶o cho viÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS thµnh c«ng lµ ph¸t huy néi lùc cña HS. Do ®ã ho¹t ®éng cña GV ph¶i h­íng vµo viÖc h×nh thµnh kÜ n¨ng, ph­¬ng ph¸p tù häc, tù thu nhËn vµ sö lÝ th«ng tin. 3. Kh¶o s¸t thùc tr¹ng viÖc d¹y - häc ë 2 tr­êng PTDTNT cho thÊy: C¸c kÜ n¨ng tù häc cña HS vµ viÖc rÌn luyÖn n¨ng lùc tù häc cho HS cßn nhiÒu h¹n chÕ. Sù h¹n chÕ cña thùc tr¹ng nµy do nhiÒu nguyªn nh©n, kh¸ch quan vµ chñ quan.Do vËy cÇn cã c¸c biÖn ph¸p tæ chøc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho c¸c em, th«ng qua ®ã kÝch thÝch ®éng c¬, høng thó häc tËp vµ t¹o ®iÒu kiÖn cho HS häc tÝch cùc, chñ ®éng gãp phÇn n©ng cao chÊt l­îng häc tËp cña HS. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 27 Ch­¬ng 3: Mét sè biÖn ph¸p n©ng cao n¨ng lùc tù häc m«n sinh häc cho häc sinh tr­êng PTDTNT th«ng qua gi¶ng d¹y phÇn sinh häc tÕ bµo - sinh häc 10. 3.1 Nh÷ng nguyªn t¾c trong viÖc ®Ò xuÊt c¸c biÖn ph¸p n©ng cao n¨ng lùc tù häc m«n sinh häc 10 cho häc sinh tr­êng PTDTNT. * Thùc chÊt cña viÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cña HS lµ ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn c¸c kÜ n¨ng tù häc cho HS. §Ó h×nh thµnh mét kÜ n¨ng cÇn tu©n thñ theo 5 giai ®o¹n sau: - X¸c ®Þnh lo¹i kÜ n¨ng - Tri thøc cho kÜ n¨ng ®ã Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 28 - Lµm mÉu - HS lµm theo - HS tù ®iÒu chØnh ®Ó hoµn chØnh vµ vËn dông mét c¸ch tù chñ vµ ®­a vµo hÖ thèng c¸c kÜ n¨ng chung [48,tr.141]. * §¶m b¶o sù ®ång bé cña c¸c biÖn ph¸p vµ mçi biÖn ph¸p cÇn cã c¸ch thøc thùc hiÖn hîp lý cña c¶ gi¸o viªn vµ HS. *ViÖc h×nh thµnh n¨ng lùc tù häc cña HS ph¶i phï hîp víi kh¶ n¨ng cña HS, phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña m«n häc, ch­¬ng tr×nh th«ng qua c¸c h×nh thøc häc tËp cña HS ( c¸ nh©n vµ tËp thÓ). * ViÖc kiÓm tra ®¸nh gi¸ ph¶i ®¶m b¶o tÝnh kh¸ch quan, chÝnh x¸c, tr¸nh h¹ chuÈn vµ tr¸nh sù cøng nh¾c khi kiÓm tra ®¸nh gi¸. *Phèi hîp tèt gi÷a ho¹t ®éng häc tËp ë trªn líp vµ ho¹t ®éng tù häc ë nhµ. Phèi hîp chÆt chÏ gi÷a c¸ch thøc tæ chøc qu¶n lý cña nhµ tr­êng víi c¸ch thøc thùc hiÖn cña GV, HS trong tr­êng PTDTNT, ®ång thêi ph¶i ®¶m b¶o ph¸t huy vai trß tÝch cùc chñ ®éng cña HS trong tù häc. 3.2 §Æc ®iÓm kiÕn thøc phÇn SHTB - Sinh häc 10 PhÇn Sinh häc tÕ bµo ®­îc bæ sung rÊt nhiÒu kiÕn thøc míi vµ hiÖn ®¹i. Néi dung ®­îc ®i tõ thµnh phÇn hãa häc (ch­¬ng I) ®Õn cÊu t¹o tÕ bµo (ch­¬ng II), chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng (ch­¬ng III) vµ cuèi cïng lµ sù ph©n chia tÕ bµo (ch­¬ng IV). Nh­ vËy, häc sinh sÏ thÊy tÕ bµo ®­îc cÊu t¹o tõ c¸c ph©n tö ra sao, c¸c ph©n tö t­¬ng t¸c víi nhau t¹o nªn c¸c bµo quan, råi c¸c bµo quan l¹i t­¬ng t¸c víi nhau t¹o nªn tÕ bµo cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng quan träng cña sinh vËt nh­ trao ®æi chÊt vµ n¨ng l­îng còng nh­ sinh s¶n ra sao. - Bµi h« hÊp tÕ bµo (víi 3 qu¸ tr×nh: ®­êng ph©n, chu tr×nh Kreb vµ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 29 chuçi chuyÒn ®iÖn tö), bµi quang hîp (víi c¸c ph¶n øng pha s¸ng vµ pha tèi), bµi chu k× tÕ bµo vµ ph©n bµo nguyªn ph©n, gi¶m ph©n ... §©y lµ néi dung míi vµ khã. NÕu HS chØ lµm viÖc víi kªnh ch÷ th× khã h×nh dung. Nhê h­íng dÉn HS biÕt ph©n tÝch h×nh vÏ, s¬ ®å mµ n¨ng lùc cô thÓ ho¸ kiÕn thøc ®­îc h×nh thµnh. - S¸ch gi¸o khoa chó träng ®Õn d¹y theo c¸ch tÝch hîp còng nh­ g¾n kiÕn thøc víi viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cña ®êi sèng nªn ®ßi hái gi¸o viªn ph¶i cã mét sù hiÓu biÕt s©u réng vÒ c¸c ph©n m«n kh¸c nhau cña Sinh häc còng nh­ cã kiÕn thøc tèt vÒ hãa häc vµ c¸c m«n khoa häc kh¸c. V× vËy cã thÓ xem ®©y còng lµ mét th¸ch thøc ®èi víi gi¸o viªn vµ c¸c tr­êng nªn cã kÕ ho¹ch cËp nhËt kiÕn thøc cho gi¸o viªn mét c¸ch cã hÖ thèng vµ th­êng xuyªn h¬n. Nh­ vËy phÇn SHTB - SH 10 lµ mét trong nh÷ng phÇn kiÕn thøc quan träng vµ khã cña ch­¬ng tr×nh, nÕu n©ng cao ®­îc n¨ng lùc tù häc cho c¸c em ë m¶ng kiÕn thøc nµy th× c¸c phÇn kiÕn thøc kh¸c c¸c em sÏ biÕt c¸ch häc vµ ®¹t ®­îc yªu cÇu cao cña m«n häc. 3.3 Mét sè biÖn ph¸p n©ng cao n¨ng lùc tù häc m«n sinh häc cho häc sinh tr­êng PTDTNT th«ng qua gi¶ng d¹y phÇn SHTB “ SH 10. Qua ®iÒu tra , chóng t« i thÊy ®è i ví i c¸c em HS d©n téc th× v iÖc kÝch thÝch ®éng c¬, høng thó häc tËp bé m«n, viÖc GV sö dông hÖ thèng c©u hái tù lùc, phiÕu häc tËp, ng©n hµng c©u hái TNKQ tæ chøc HS tù häc cã ¶nh h­ëng rÊt lín ®Õn c«ng viÖc còng nh­ chÊt l­îng tù häc cña HS, còng qua kÕt qu¶ ®iÒu tra chóng t«i thÊy c¸c em HSDT cßn rÊt yÕu vÒ c¸c kÜ n¨ng nh­ kÜ n¨ng ®äc SGK, kÜ n¨ng lµm viÖc víi b¶ng biÓu, h×nh vÏ trong SGK, kÜ n¨ng th¶o luËn nhãm vµ kÜ n¨ng ph©n tÝch vµ diÔn ®¹t néi dung häc ®­îc. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 30 Do vËy trong giíi h¹n cña ®Ò tµi chóng t«i chØ nghiªn cøu mét sè biÖn ph¸p nh»m n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS tr­êng DTNT nh­: Nhãm c¸c biÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng tù häc (biÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng t×m c©u tr¶ lêi cho c©u hái; biÖn ph¸p rÌn luyÖn n¨ng lùc cho HS trong lµm viÖc víi h×nh vÏ trong SGK; biÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng th¶o luËn nhãm, biÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng ph©n tÝch vµ diÔn ®¹t néi dung häc ®­îc); nhãm c«ng cô tæ chøc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS ( sö dông hÖ thèng c©u hái, phiÕu häc tËp, ng©n hµng c©u hái tr¾c nghiÖm kh¸ch quan); viÖc so¹n gi¸o ¸n theo PP h­íng dÉn tù häc vµ biÖn ph¸p gi¸o dôc, tæ chøc vµ qu¶n lý ho¹t ®éng tù häc trong tr­êng PTDTNT. 3.3.1 N©ng cao n¨ng lùc tù häc SH 10 cho HS tr­êng PTDTNT th«ng qua c¸c biÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng tù häc. 3.3.1.1 N©ng cao n¨ng lùc tù häc th«ng qua rÌn luyÖn kÜ n¨ng ®äc SGK cho HS. * “§Ó n©ng cao gi¸ trÞ d¹y häc, GV ph¶i xem SGK lµ c«ng cô ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng tù häc cña HS“ [5]. SGK chøa ®ùng nh÷ng kiÕn thøc khoa häc c¬ b¶n vµ hÖ thèng nªn HS cã thÓ lÜnh héi kiÕn thøc mét c¸ch logic, ng¾n gän, sóc tÝch, râ rµng vµ kh¸i qu¸t nhÊt. Trong qu¸ tr×nh lµm viÖc víi SGK, HS kh«ng nh÷ng chØ n¾m v÷ng kiÕn thøc mµ cßn rÌn luyÖn c¸c thao t¸c t­ duy, h×nh thµnh kÜ n¨ng, kÜ x¶o ®äc s¸ch. Víi t­ c¸ch lµ nguån cung cÊp kiÕn thøc c¬ b¶n cho HS. Do vËy ®iÓm mÊu chèt cña viÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS lµ mçi GV ph¶i biÕt tæ chøc cho HS c¸ch lµm viÖc víi c¸c bµi häc trong SGK. * §Ó giíi thiÖu cho HS c¸ch lµm viÖc víi c¸c bµi häc trong SGK, GV chØ cho HS biÕt lµm viÖc víi bµi häc lµ lµm viÖc víi c¶ phÇn ch÷ vµ phÇn h×nh dùa theo c¸c c©u hái t­¬ng øng ë phÇn ®ã, ®ång thêi chØ ra cho HS thÊy, ®Ó lµm viÖc víi bµi häc cã kÕt qu¶ th× cã thÓ tiÕn hµnh theo quy tr×nh sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 31 1. §äc vµ t×m hiÓu s¬ bé vÒ néi dung bµi häc: Tªn bµi, t×m hiÓu th«ng tin ë ®Çu bµi vµ ®äc l­ít qua xem trong bµi cã nh÷ng tiÓu môc g× ®Ó hiÓu s¬ bé bµi häc nghiªn cøu vÊn ®Ò g×? 2. §äc kÜ vµ t×m hiÓu néi dung khoa häc cña bµi vµ néi dung c¸c ho¹t ®éng cÇn thùc hiÖn qua viÖc: - X¸c ®Þnh c¸c thuËt ng÷ míi trong bµi, t×m hiÓu nghÜa cña nh÷ng thuËt ng÷ ®ã. - T×m hiÓu ý nghÜa cña c¸c c«ng thøc, c¸c sè liÖu b»ng c¸ch so s¸nh víi nh÷ng sè liÖu cïng lo¹i vÒ ®èi t­îng m×nh ®· biÕt. - §äc v¨n b¶n vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái nªu ra ë phÇn ®Ò môc hoÆc cuèi ®o¹n v¨n b¶n, sau ®ã tãm t¾t ý chÝnh cña phÇn ®ã. - Nghiªn cøu c¸c h×nh vÏ, b¶ng biÓu kÕt hîp víi th«ng tin b»ng lêi vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái kÌm theo. 3. Ghi tãm t¾t dµn bµi theo c¸c néi dung c¬ b¶n hoÆc t×m hiÓu néi dung cña phÇn ghi nhí cuèi bµi häc. 4. VËn dông lý thuyÕt ®Ó tr¶ lêi c¸c c©u hái, bµi tËp b»ng ng«n ng÷ viÕt, nãi ( kÓ c¶ b»ng h×nh vÏ s¬ ®å, b¶ng biÓu) qua ®ã tù kiÓm tra hoÆc kiÓm tra lÉn nhau vÒ møc ®é n¾m v÷ng tµi liÖu vµ kÜ n¨ng vËn dông. §iÒu quan träng lµ GV cÇn tæ chøc cho HS vËn dông th­êng xyªn quy tr×nh trªn khi tù häc víi bµi häc trong SGK, tõng b­íc di chuyÓn kÜ n¨ng sang c¸c ho¹t ®éng phøc t¹p h¬n. Sau khi HS ®· n¾m ®­îc cÊu tróc cña SGK, c¸ch thøc lµm viÖc víi c¸c bµi häc, GV h­íng dÉn HS kÜ n¨ng tù häc nãi chung vµ kÜ n¨ng lµm viÖc víi c¸c thµnh phÇn cÊu tróc cña SGK nãi riªng nh­ kÜ n¨ng lµm viÖc víi v¨n b¶n, h×nh vÏ b¶ng biÓu, kÜ n¨ng diÔn ®¹t, kÜ n¨ng lµm viÖc nhãm ®Ó rót ra ®­îc nh÷ng tri thøc cÇn thiÕt.ViÖc n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS nãi chung vµ lµm viÖc víi SGK nãi riªng cÇn thùc hiÖn th«ng qua viÖc rÌn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 32 luyÖn c¸c kÜ n¨ng tù häc. Do giíi h¹n cña ®Ò tµi chóng t«i ®­a ra mét sè biÖn ph¸p sau: 3.3.1.2 BiÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng t×m c©u tr¶ lêi cho c©u hái * §Ó rÌn luyÖn n¨ng lùc tù häc trong viÖc t×m c©u tr¶ lêi c¸c c©u hái cho HS trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu SGK, trong kh©u chuÈn bÞ bµi míi, kh©u lµm viÖc víi SGK ®Ó ph¸t hiÖn kiÕn thøc míi trong giê d¹y hay trong qu¸ tr×nh «n tËp bµi cò, GV cÇn thùc hiÖn c¸c b­íc sau: B­íc 1: Giíi thiÖu cho HS biÕt cÊu tróc vµ tr×nh tù thùc hiÖn c¸c thao t¸c cña kÜ n¨ng tr¶ lêi c©u hái. Bao gåm: + §äc kÜ c©u hái, ph©n tÝch vµ x¸c ®Þnh râ nh÷ng yªu cÇu cña c©u hái. + X¸c ®Þnh néi dung bµi häc cã liªn quan ®Õn c©u hái. + X¸c ®Þnh xem néi dung bµi häc cã s½n c©u tr¶ lêi cho c©u hái kh«ng? NÕu kh«ng th× cã thÓ ph©n tÝch tæng hîp nh÷ng kiÕn thøc nµo trong bµi, vËn dông kiÕn thøc ®ã dÓ tr¶ lêi c©u hái. + Nªu c©u tr¶ lêi c©u hái. B­íc 2: LÊy vÝ vô minh häa ®Ó HS biÕt c¸ch thùc hiÖn c¸c thao t¸c trªn. B­íc 3: Tæ chøc luyÖn tËp trong qu¸ tr×nh d¹y häc. ViÖc tæ chøc luyÖn tËp ®­îc tiÕn hµnh qua 2 giai ®o¹n: + Gia i ®o¹n 1: Gi¸o v iªn trùc tiÕp h­íng dÉn HS c¸ch tr¶ lê i c©u hái, víi môc ®Ých lµm cho HS n¾m ®­îc c¸c tr×nh tù thao t¸c cña kÜ n¨ng tr¶ lêi c©u hái. + Giai ®o¹n 2: Khi HS ®· n¾m ®­îc c¸ch thøc thùc hiÖn tr¶ lêi c©u hái vµ cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®­îc c¸c thao t¸c ®ã ë møc ®é nhÊt ®Þnh, GV ®­a c©u hái yªu cÇu HS thùc hiÖn trªn phiÕu häc tËp ( hä¨c hÖ thèng c©u Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 33 hái cho vÒ nhµ). §èi víi nh÷ng c©u hái khã ®ßi hái t­ duy tæng hîp kh¸i qu¸t, GV cÇn h­íng dÉn mang tÝnh chÊt ®Þnh h­íng cho HS. VÝ dô: Khi dạy phần cấu trúc hóa học của ADN có thể sử dụng câu hỏi kết hợp với dùng PHT, quan sát tranh, ảnh động để hướng dẫn HS tự lực trong việc nghiên cứu SGK và phân tích hình vẽ của HS để tìm kiến thức mới. (?) Quan sát File ảnh động Axit nuclêic kết hợp kiến thức đã học lớp 9, nghiên cứu SGK, trả lời các câu hỏi sau: 1. AND cấu tạo theo nguyên tắc nào ? 2.Cấu trúc hoá học của một nuclêôtit? Các nuclêôtit khác nhau ở thành phần nào? Từ đó suy ra cách gọi tên các nuclêôtit? 3. Quan sát file ảnh động Liên kết hoá trị, Liên kết H giữa các đơn phân, Liên kết hoá trị giữa các nuclêôtit, Cấu trúc hai mạch của ADN- NTBS và cho biết: a. Liên kết hoá học giữa các nuclêôtit trên một mạch của ADN và giữa các nuclêôtit trên 2 mạch của ADN được hình thành như thế nào? b. 2 loại liên kết này khác nhau như thế nào về độ bền vững? Sự khác nhau đó có ý nghĩa gì?( Dành cho HS khá giỏi) Từ hệ thống CH, GV hướng dẫn HS sẽ nghiên cứu SGK kết hợp với quan sát tranh và trả lời câu hỏi theo các bước đã trình bày ở trên, với các nội dung: 1.Để tìm được cấu trúc 1 nuclêôtit – GV yêu cầu HS quan sát tranh và chỉ rõ: một nuclêôtit có những thành phần nào? So sánh các thành phần trong 1 nuclêôtit ?( để tìm ra điểm khác là c ác bazơnitơ). Các thành phần đó liên kết với nhau như thế nào? ( Chú ý số thứ tự của C ở đường đêoxi Riboza). 2. Với câu 3, đây là một câu khó đòi hỏi HS vừa biết kết hợp kiến thức đã học với quan sát cũng như phát hiện kiến thức chưa nói rõ trong SGK. Để giúp HS trả lời được câu hỏi này GV có thể hướng dẫn : Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 34 - GV yêu cầu HS chú ý quan sát các nuclêôtit trên 1 mạch liên kết với nhau bởi thành phần nào? Và bởi mối liên kết nào?( Đường và axit phốtphoric, liên kết cộng hóa trị). - Để phá vỡ liên kết cộng hóa trị này cần năng lượng cao hay thấp? Điều đó có ý nghĩa gì với cấu trúc của ADN? ( năng lượng cao - liên kết bền vững - đảm bảo tính ổn định trong cấu trúc của vật chất di truyền). Tương tự GV hướng dẫn HS sử dụng SGK kết hợp quan sát hình ảnh để trả lời được các ý còn lại: - Các nuclêôtit trên 2 mạch của ADN được liên kết với nhau như thế nào? bởi mối liên kết gì? Liên kết Hiđro là liên kết yếu hay bền vững? (Liên kết yếu) vậy liên kết yếu có lợi gì khi ADN thực hiện chức năng sao mã và phiên mã? Nếu là liên kết bền vững thì sao? Liên kết yếu có mâu thuẫn gì với sự ổn định cấu trúc không gian của ADN?... 3.3.1.3 BiÖn ph¸p n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS khi lµm viÖc víi h×nh vÏ trong SGK . VÒ kÜ n¨ng lµm viÖc víi h×nh vÏ, chñ yÕu rÌn luyÖn cho HS kh¶ n¨ng x¸c ®Þnh xem h×nh vÏ cho biÕt ®iÒu g×, biÕt xem xÐt c¸c chi tiÕt, c¸c bé phËn trªn h×nh vÏ ( møc ®é 1), rÌn luyÖn kh¶ n¨ng m« t¶, rót ra c¸c nhËn xÐt kh¸i qu¸t vÒ ®Æc ®iÓm cña ®èi t­îng hay tr×nh bµy diÔn biÕn cña hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh ®­îc thÓ hiÖn qua h×nh vÏ ( møc ®é cao h¬n). H×nh vÏ trong SGk lµ ph­¬ng tiÖn trùc quan tr×nh bµy c¸c ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña sù vËt hoÆc diÔn biÕn cña hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh ë d¹ng cè ®Þnh, kh¸i qu¸t, lo¹i bá nh÷ng chi tiÕt thø yÕu. §iÒu ®ã cho phÐp HS nghiªn cøu c¸c sù vËt, hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh ®ã mét c¸ch dÔ dµng h¬n.Trong SGK sinh häc 10 phÇn tÕ bµo häc cã rÊt nhiÒu h×nh vÏ (29 h×nh) do vËy viÖc rÌn luyÖn HS n©ng cao n¨ng lùc tù häc trong khi lµm viÖc víi h×nh vÏ trong tµi liÖu lµ v« cïng cÇn thiÕt. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 35 *C¸c b­íc rÌn luyÖn n¨ng lùc cho HS trong lµm viÖc víi h×nh vÏ trong SGK §Ó rÌn luyÖn cho HS kÜ n¨ng lµm viÖc víi h×nh vÏ SGK cho HS, GV cã thÓ tiÕn hµnh theo c¸c tr×nh tù sau: B­íc 1: Giíi thiÖu cho HS biÕt cÊu tróc vµ tr×nh tù thao t¸c cña kÜ n¨ng lµm viÖc víi h×nh vÏ trong SGK. CÊu tróc vµ tr×nh tù thùc hiÖn c¸c thao t¸c cña kÜ n¨ng lµm viÖc víi h×nh vÏ, GV cÇn giíi thiÖu cho HS biÕt lµ: 1. X¸c ®Þnh h×nh vÏ biÓu diÔn c¸i g×. 2.X¸c ®Þnh c¸c bé phËn cã trªn h×nh vÏ, ®Æc ®iÓm, chøc n¨ng cña mçi bé phËn vµ mèi liªn hÖ gi÷a chóng, x¸c ®Þnh c¸c kÝ hiÖu ®Æc biÖt cã trªn h×nh vÏ vµ ý nghÜa cña chóng. 3.M« t¶, rót ra nhËn xÐt vÒ ®Æc ®iÓm cña ®èi t­îng hoÆc tr×nh bµy diÔn biÕn cña hiÖn t­îng, qu¸ tr×nh theo h×nh vÏ vµ nh÷ng kÕt luËn cÇn thiÕt. B­íc 2: LÊy vÝ dô minh häa ®Ó HS biÕt c¸ch thùc hiÖn c¸c thao t¸c trªn. B­íc 3: Tæ chøc cho HS luyÖn tËp kÜ n¨ng trong qu¸ tr×nh häc. ViÖc tæ chøc luyÖn tËp ®­îc tiÕn hµnh qua 2 giai ®o¹n: + Giai ®o¹n 1: Gi¸o viªn trùc tiÕp h­íng dÉn HS c¸ch ph©n tÝch h×nh vÏ. Môc ®Ých lµm cho HS n¾m ®­îc c¸c tr×nh tù thao t¸c cña kÜ n¨ng lµm viÖc víi h×nh vÏ trong SGK. +Giai ®o¹n 2: Khi HS ®· n¾m ®­îc c¸ch thøc thùc hiÖn vµ cã kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®­îc c¸c thao t¸c ®ã ë møc ®é nhÊt ®Þnh, GV ®­a c©u hái yªu cÇu HS thùc hiÖn trªn phiÕu häc tËp ( hoÆc hÖ thèng c©u hái cho vÒ nhµ) Khi tæ chøc cho HS luyÖn tËp kÜ n¨ng lµm viÖc víi h×nh vÏ, GV yªu cÇu HS nghiªn cøu mét h×nh vÏ nµo ®ã trong SGK hoÆc trong phiÕu häc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 36 tËp cïng hÖ thèng c©u hái tù lùc vµ tr¶ lêi c¸c c©u hái t­¬ng øng víi tr×nh tù thao t¸c ®· häc. Ví dụ : Khi dạy bài vận chuyển các chất qua màng sinh chất, GV cần hướng dẫn cho HS biết cách phân tích H 11.1 trong SGK( hình 3.1) thì các em đã nắm được cái cốt lõi của bài học, GV có thể hướng dẫn HS làm việc với hình vẽ như sau: H 3.1:Sự vận chuyển các chất qua màng sinh chất + Yêu cầu các em xác định hình vẽ biểu diễn nội dung gì và có những thành phần nào ( có màng sinh chất, có các con đường vận chuyển các chất, có các chất, các mũi tên và năng lượng). + Yêu cầu HS chú ý trên hình màng sinh chất có những cấu trúc cơ bản nào? ( lớp kép phôtpho lipit và kênh Prôtêin) từ đó HS thấy được các chất có thể vận chuyển qua lớp kép phôtpho lipit và kênh Prôtêin. + Hướng dẫn HS chú ý đếm số lượng các chất giữa hai bên màng và chiều mũi tên tương ứng, cho biết ý nghĩa của sự khác biệt về số lượng các a b c Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 37 chất tan và chiều mũi tên, từ đó HS nêu được có hai hình thức vận chuyển qua màng là theo chiều građien nồng độ ( thụ động) và ngược chiều građien( chủ động) và để vận chuyển theo hình thức này cần điều kiện gì? + Cuối cùng hướng dẫn HS quan sát kĩ hình kết hợp với kiến thức trong SGK để ghi chú được a, b, c là gì và chỉ ra được thế nào là vận chuyển thụ động, vận chuyển chủ động? Điểm khác biệt cơ bản giữa hai hình thức này. * Mét sè ®iÓm cÇn l­u ý khi rÌn luyÖn kÜ n¨ng lµm viÖc víi h×nh vÏ: - Khi h­íng dÉn HS lµm viÖc víi h×nh vÏ trong SGK cÇn nh¾c nhë HS ph¶i ®i tõ quan s¸t tæng thÓ sù vËt, hiÖn t­îng, sau ®ã quan s¸t c¸c chi tiÕt, bé phËn ®Ó nhËn thøc ®Çy ®ñ vÒ chóng, trªn c¬ së ®ã tæng hîp c¸c bé phËn, c¸c ®Æc ®iÓm riªng ®Ó hiÓu s©u s¾c vÒ sù vËt, hiÖn t­îng, ®Ó rót ra ®­îc c¸c th«ng tin cÇn thiÕt cho bµi häc. - SGK cã nhiÒu lo¹i h×nh vÏ víi nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau nh­ h×nh vÏ minh häa, hoÆc bæ sung th«ng tin vµ h×nh vÏ cung cÊp th«ng tin. §Ó HS hiÓu vµ thu nhËn ®­îc nh÷ng th«ng tin cÇn thiÕt tõ h×nh vÏ, GV cÇn lùa chän nh÷ng h×nh vÏ phï hîp nhÊt vµ GV cÇn h­íng dÉn HS biÕt c¸ch lµm viÖc víi c¸c lo¹i h×nh vÏ nªu trªn. - §èi víi nh÷ng h×nh vÏ biÓu diÔn mét tËp hîp c¸c ®èi t­îng, ®Ó gióp HS nghiªn cøu h×nh vÏ theo mét tr×nh tù cã hÖ thèng, GV cÇn h­íng dÉn HS sö dông b¶ng biÓu nh­ mét kÕ ho¹ch quan s¸t vÒ ph­¬ng diÖn ghi chÐp, sö lÝ kÕt qu¶ nghiªn cøu ®Ó rót ra nhËn xÐt cÇn thiÕt. - §Ó gióp HS tù ®Þnh h­íng c¸c th«ng tin cÇn khai th¸c tõ h×nh vÏ, GV cã thÓ h­íng dÉn c¸c em sö dông dµn bµi kh¸i qu¸t vÒ c¸c thµnh tè cÊu tróc m«n häc ®Ó tù ®Æt ra c¸c c©u hái khi cÇn t×m hiÓu h×nh vÏ. - Trong tr­êng hîp kh«ng cã tranh ¶nh h×nh vÏ trong SGK, GV cÇn sö dông m¸y chiÕu phãng to h×nh vÏ trong SGK lªn mµn ¶nh ®Ó HS cïng nghiªn cøu c¸c h×nh vÏ ®ã. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 38 - §èi víi nh÷ng h×nh vÏ phøc t¹p, GV cÇn tæ chøc cho HS lµm viÖc víi h×nh vÏ kÕt hîp víi th¶o luËn nhãm th«ng qua sö dông phiÕu häc tËp. -Trong qu¸ tr×nh h­íng dÉn HS ph©n tÝch h×nh vÏ cÇn kÕt hîp víi viÖc sö dông hÖ thèng c©u hái ®Þnh h­íng ®Ó h­íng dÉn HS ®i ®Õn néi dung kiÕn thøc cÇn nghiªn cứu. 3.3.1.4 BiÖn ph¸p rÌn luyÖn kÜ n¨ng diÔn ®¹t néi dung ®· ®äc vµ ®· häc b»ng s¬ ®å, b¶ng biÓu. * ViÖc diÔn ®¹t néi dung cã thÓ ®­îc thÓ hiÖn trong viÖc HS tr¶ bµi cò nh­ng còng cã thÓ dïng trong viÖc HS nghiªn cøu SGK hay tµi liÖu theo h­íng dÉn cña GV tõ ®ã HS diÔn ®¹t l¹i néi dung ®· häc hay ®· ®äc ®­îc. ViÖc diÔn ®¹t néi dung ®· häc vµ ®· ®äc cã thÓ b»ng v¨n nãi hay v¨n viÕt.ViÖc diÔn ®¹t nµy kh«ng ph¶i lµ sù häc thuéc, nh¾c l¹i nguyªn si nh÷ng g× ®· ®äc vµ ®· häc ®­îc. Néi dung tr×nh bµy ®· ®­îc gia c«ng ®Ó biÕn thµnh s¶n phÈm cña ng­êi häc. ViÖc tr×nh bµy hay diÔn ®¹t néi dung ®· häc vµ ®· ®äc ®­îc lµ mét kÜ n¨ng rÊt quan träng v× ®ã lµ mét s¶n phÈm biÓu thÞ phÈm chÊt n¾m v÷ng néi dung ®· ®äc vµ ®· häc. * VÒ h×nh thøc thÓ hiÖn: HS cã thÓ tr×nh bµy néi dung th«ng tin b»ng nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau nh­ b»ng lêi v¨n, ®å thÞ hay lËp b¶ng biÓu, s¬ ®å“, dï b»ng h×nh thøc nµo th× vÊn ®Ò mÊu chèt lµ c¸c em cÇn diÔn ®¹t theo c¸ch hiÓu cña b¶n th©n chø kh«ng ph¶i chÐp l¹i néi dung tµi liÖu. * Nªn h­íng dÉn HS thãi quen «n tËp còng nh­ thãi quen tr×nh bµy vÊn ®Ò ®· häc, ®· ®äc b»ng s¬ ®å, b¶ng biÓu . S¬ ®å, b¶ng biÓu lµ sù kh¸i qu¸t tµi liÖu ®· häc ®· ®äc mét c¸ch cã môc ®Ých b»ng nh÷ng kÝ hiÖu ®Æc tr­ng, ­íc lÖ. §ßi hái HS ph¶i biÕt gia Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 39 c«ng, sö lý c¸c néi dung ®· häc, ®· ®äc ( t×m tßi, ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t) ®Ó ®i tíi kiÕn thøc cÇn lÜnh héi. Lo¹i h×nh häc tËp nµy cã thÓ vËn dông ®­îc hÇu hÕt c¸c bµi gi¶ng sinh häc ®Ó gióp HS cã thÓ tËp hîp c¸c kiÕn thøc c¬ b¶n cña néi dung häc tËp mét c¸ch dÔ nh×n, dÔ hiÓu, dÔ nhí h¬n vµ ®Æc biÖt gióp HS tiÕp thu vµ ghi nhí kiÕn thøc mét c¸ch hÖ thèng, kh¸i qu¸t. *ViÖc rÌn luyÖn n¨ng lùc diÔn ®¹t néi dung sÏ gióp HS h×nh thµnh ®­îc sù linh ho¹t trong t­ duy vµ t­ duy s¸ng t¹o. *C¸c b­íc rÌn luyÖn n¨ng lùc diÔn ®¹t néi dung b»ng s¬ ®å, b¶ng biÓu. ViÖc rÌn luyÖn n¨ng lùc ph©n tÝch diÔn ®¹t néi dung gåm c¸c b­íc sau: B­íc 1: Giíi thiÖu cho HS biÕt c¸ch thøc diÔn ®¹t néi dung nh­: + X¸c ®Þnh néi dung cÇn diÔn ®¹t lµ g×? + X¸c ®Þnh c¸c néi dung vµ mèi quan hÖ gi÷a chóng. + Tr×nh bµy c¸c néi dung ®ã b»ng h×nh thøc hîp lý: B»ng s¬ ®å, b»ng ®å thÞ hay b¶ng biÓu. B­íc 2: LÊy vÝ dô minh häa ®Ó HS biÕt c¸ch thùc hiÖn c¸c thao t¸c trªn. B­íc 3: Tæ chøc cho HS luyÖn tËp kÜ n¨ng trong qu¸ tr×nh häc. Cô thÓ c¸ch tæ chøc cã thÓ ®­îc tiÕn hµnh nh­ sau: - Trong mçi giê häc GV ra c©u hái, bµi tËp vµ kÕt hîp víi dïng phiÕu häc tËp ®Ó HS tãm t¾t néi dung hay mét vµi phÇn trong bµi, tõ d¹ng néi dung ®¬n gi¶n nh­ m« t¶ sau dÇn ®Õn néi dung x¸c ®Þnh c¬ chÕ vµ mèi liªn quan gi÷a c¸c néi dung. NghÜa lµ HS ph¶i sö dông c¸c biÖn ph¸p logic tõ møc thÊp cho ®Õn møc cao h¬n. - Lóc ®Çu GV cã thÓ cho HS ®iÒn néi dung theo mét s¬ ®å ®Þnh h­íng hoÆc b¶ng biÓu ch­a ®Çy ®ñ, khi HS ®· quen th× yªu cÇu HS ®éc lËp tù diÔn ®¹t néi dung ®äc ®­îc cña m×nh b»ng h×nh thøc phï hîp. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 40 VÝ dô 1: HS tãm t¾t vµ diÔn ®¹t néi dung b»ng s¬ ®å ®Þnh h­íng ®¬n gi¶n. ë h×nh thøc nµy HS chØ cÇn liÖt kª tªn cña c¸c chÊt hoÆc c¸c c¬ chÕ hoÆc c¸c thµnh phÇn ch­a ®i s©u vµo néi dung nh­: Khi d¹y bµi chu k× tÕ bµo vµ qu¸ tr×nh nguyªn ph©n cã thÓ yªu cÇu HS nhí l¹i kiÕn thøc ®· häc ë líp 9, ®äc kiÕn thøc trong SGK vµ quan s¸t h×nh vÏ ®Ó nªu ®­îc chu k× tÕ bµo gåm nh÷ng sù kiÖn c¬ b¶n nµo? C¸c sù kiÖn ®ã cã quan hÖ víi nhau kh«ng? ( yªu cÇu m« t¶ b»ng s¬ ®å) sau ®ã míi ®i nghiªn cøu diÔn biÕn vµ c¸c sù kiÖn trong c¸c giai ®o¹n. S¬ ®å tãm t¾t vÒ chu kÜ tÕ bµo. VÝ dô 2: HS tãm t¾t vµ diÔn ®¹t néi dung b»ng s¬ ®å thÓ hiÖn néi dung phøc t¹p. ë h×nh thøc nµy HS ph¶i t­ duy ë møc ®é cao h¬n, ph¶i huy ®éng c¸c kÜ n¨ng tõ quan s¸t, ®äc vµ rót ra nh÷ng ý b¶n chÊt cña vÊn ®Ò nh­: Khi d¹y phÇn I cña bµi vËn chuyÓn c¸c chÊt qua mµng sinh chÊt GV h­íng dÉn HS thùc hiÖn phiÕu häc tËp sau: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 41 1. Chó thÝch c¸c kÝ tù : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 vµo s¬ ®å sau: 2. Tõ viÖc hoµn thiÖn s¬ ®å trªn h·y cho biÕt: Cã nh÷ng h×nh thøc vËn chuyÓn thô ®éng c¬ b¶n nµo? §Æc ®iÓm c¸c chÊt x¶y ra cña mçi h×nh thøc ®ã? MÆc dï cã nh÷ng ®iÓm kh¸c nhau nh­ng c¶ 2 h×nh thøc nµy cã ®Æc ®iÓm g× chung? Sau ®ã GV cho HS b¸o c¸o, th¶o luËn vµ ®i ®Õn kÕt luËn chung. VÝ dô 3: HS diÔn ®¹t th«ng tin b»ng c¸ch lËp b¶ng so s¸nh. Khi d¹y bµi h« hÊp tÕ bµo - ®©y lµ mét bµi t­¬ng ®èi khã trong ch­¬ng tr×nh do vËy ®Ó gióp HS dÔ dµng hiÓu ®­îc c¬ chÕ qua 3 giai ®o¹n còng nh­ ph©n biÖt ®­îc ®Æc ®iÓm cña 3 giai ®o¹n trong h« hÊp tÕ bµo, GV cÇn h­íng dÉn HS biÕt c¸ch diÔn ®¹t b»ng b¶ng ph©n biÖt 3 giai ®o¹n nh­ sau: Điểm so sánh Đường phân Chu trình Crep Chuỗi truyền điện tử Vị trí xảy ra Tế bào chất Chất nền của ty thể Màng trong của ty thể Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 42 Nguyên liệu Glucôzơ Pyruvic( qua phản ứng trung gian tạo thành 2AxetylcoA và đi vào chu trình Crep) NADH và FADH2 Sản phẩm Năng lượng - pyruvic - NADH - 2 ATP - CO2 - NADH - FADH2 - 2 ATP - H2O - 34 ATP 3.3.1.5 Biện pháp rèn luyện kỹ năng thảo luận nhóm cho học sinh. Để rèn luyện cho HS tính tích cực, chủ động, sáng tạo trong quá trình học tập, một hướng đổi mới trong quá trình dạy - tự học là rèn luyện được kỹ năng thảo luận nhóm cho học sinh. Để rèn luyện được kỹ năng thảo luận nhóm cho học sinh giáo viên cần phải thực hiện các bước sau: Bước 1: Trước hết giáo viên giới thiệu cho học sinh cách thức tiến hành thảo luận, các kỹ năng thảo luận, yêu cầu của các ký năng và cách thức thục hiện kỹ năng đó. Cách thức tiến hành thảo luận cần giới thiệu cho học sinh là: - Tổ chức nhóm và tiếp cận nhiệm vụ học tập. - Các nhóm tiếm hành hoạt động + Tự nghiên cứu cá nhân + Thảo luận nhóm + Đánh giá, rút kinh nghiệm Các kỹ năng thảo luận nhóm, yêu cầu của từng kỹ năng và cách thức thực hiện kỹ năng cần giới thiệu cho học sinh là: - Kỹ năng bám sát yêu cầu: Hiểu đúng câu hỏi; kỹ năng trình bày ý kiến: biết biểu đạt rõ dàng, ngắn gọn để người nghe hiểu đúng ý kiến của mình; kỹ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 43 năng tranh luận: biết lắng nghe, biết nhận xét, biết bổ xung ý kiến của bạn, biết bảo vệ ý kiến của mình bằng lí lẽ có căn cứ; kỹ năng đề xuất kết luận: biết tóm tắt ý kiến thảo luận của cả nhóm để đi đến kết luận cần thiết. Việc giới thiệu quy trình tiến hành thảo nhóm và giới thiệu kỹ năng thảo luận nhóm, yêu cầu và cách thực hiện các kỹ năng, được thực hiện thông qua phiếu học tập phát cho mỗi học sinh. Bước 2: Lấy ví dụ làm mẫu. Giáo viên trực tiếp tổ chức cho một nhóm học sinh thảo luận, các thành viên khác trong lớp quan s át. Công việc này được tiến hành trong quá trình dạy học ở trên lớp. Bước 3: Tổ chức luyện tập. Việc tổ chức luyện tập được tiến hành qua hai giai đoạn: - Giai đoạn 1: Giáo viên trực tiếp tổ chức cho học sinh thảo luận nhằm mục đích làm cho học sinh nắm được cách thảo luận. - Giai đoạn 2: Khi học sinh đã nắm được quy trình thảo luận nhóm và cách thức thực hiện các kỹ năng thảo luận nhóm, việc luyện tập kỹ năng thảo luận nhóm, chủ yếu được thực hiện trong các giờ ôn tập buổi chiều, do học sinh tự tiến hành với sự tổ chức quản lý, điều khiển và kiểm tra của giáo viên. - Tæ chøc c«ng viÖc theo nhãm cã thÓ theo s¬ ®å sau: Ho¹t ®éng cña gi¸o viªn Ho¹t ®éng cña häc sinh Phân công nhiệm vụ cho từng nhóm Hình thành nhóm Tổ chức nhóm Các nhóm nhận nhiệm vụ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 44 Yêu cầu khi tổ chức cho học sinh tự lực trong thảo luận nhóm: - Để học sinh có thể tham gia vào quá trình thảo luận nhóm, trong các giai đoạn cũng như các bước thực hiện, cần dành ra một khoảng thời gian nhất định cho hoạt động học tập của cá nhân cũng như hoạt động của cả nhóm. Nếu như chỉ chú ý đến hoạt động của cá nhân hoặc chỉ chú ý đên hoạt động của cả nhóm thì hoạt động TLN sẽ không hiệu quả. - Tình huống học tập phải được thiết kế một cách ngắn gọn thành một câu hỏi có tính chủ đề đòi hỏi học sinh phải tự tìm hiểu tự nghiên cứu. - Phương tiện dùng cho thảo luận nhóm nên dùng phiếu học tập và phương tiện khác như dạy bằng giáo án điện tử sẽ giúp các em tự lực tốt hơn trong quá trình thảo luận nhóm. Hướng dẫn các nhóm nhận nhiệm vụ Tổ chức thảo luận nhóm Tổ chức chức thảo luận lớp Các nhóm thực hiện nhiệm vụ Các nhóm tự thảo luận,hợp tác với bạn trong nhóm Các nhóm thảo luận chung. Hợp tác với bạn trong lớp Kết luận đánh giá Tự đánh giá và điều chỉnh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 45 - GV cần trợ giúp HS trong quá trình thảo luận nhóm để kiểm tra, giúp đỡ kịp thời cũng như nhắc nhở để tránh hiện tượng nhiều em sẽ không tích cực tham gia mà ỉ lại vào bạn hoặc hợp tác hình thức, GV cần khuyến khích các nhóm chia sẻ thông tin và rèn luyện kĩ năng diễn đạt ý kiến cho HS. 3.3.2 Nâng cao năng lực tự học cho HS tr­êng PTDTNT thông qua sử dụng hệ thống công cụ: Câu hỏi; Phiếu học tập; Ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm khách quan. 3.3.2.1 BiÖn ph¸p sö dông hÖ thèng c©u hái ®Ó n©ng cao n¨ng lùc tù häc m«n sinh häc 10 cho häc sinh tr­êng PTDTNT. * Hái lµ nªu ra ®iÒu m×nh muèn ng­êi kh¸c tr¶ lêi dÓ m×nh biÕt vÊn ®Ò nµo ®ã. C©u hái trong d¹y häc lµ c©u hái kÝch thÝch t­ duy tÝch cùc, c©u hái ®­a ra tr­íc HS mét nhiÖm vô nhËn thøc, khÝch lÖ vµ ®ßi hái hä cè g¾ng trÝ tuÖ cao nhÊt, tù lùc t×m ra c©u tr¶ lêi b»ng c¸ch vËn dông c¸c thao t¸c t­ duy so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp, kh¸i qu¸t hãa qua ®ã lÜnh héi kiÕn thøc. *Trong d¹y häc c©u hái vai trß sau: C©u hái trong d¹y häc kh¸c víi c©u hái trong ®êi sèng ë chç GV kh«ng ph¶i hái ®iÒu m×nh ch­a biÕt ®Ó nhËn thøc. Nh÷ng c©u hái mµ GV ®Æt ra trong qu¸ tr×nh d¹y häc lµ nh÷ng ®iÒu GV ®· biÕt. C©u hái ®­a ra lµ ®Ó kiÓm tra kiÕn thøc, kÜ n¨ng cña HS ®Ó kÝch thÝch kh¶ n¨ng t­ duy cña HS, dÉn HS t­ duy, kh¸m ph¸ nh÷ng ®iÒu HS ch­a biÕt, hái ®Ó cung cÊp kiÕn thøc, kÜ n¨ng cho HS. C©u hái lµ ph­¬ng tiÖn trong d¹y häc ®Ó m· hãa néi dung häc tËp. BiÕn néi dung ®­îc m« t¶ chuyÓn sang d¹ng nªu nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· biÕt vµ ®iÒu kiÖn cÇn t×m, nã ®­îc sö dông hÇu hÕt trong tÊt c¶ c¸c bµi gi¶ng, m«n häc. Lµ ®éng c¬ thóc ®Èy qu¸ tr×nh häc tËp vµ nghiªn cøu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 46 *BiÖn ph¸p sö dông hÖ thèng c©u hái ®Ó n©ng cao n¨ng lùc tù häc m«n sinh häc 10 cho häc sinh tr­êng PTDTNT + Sö dông c©u hái trong kh©u cñng cè, «n tËp hoµn thiÖn kiÕn thøc. - Sö dông c©u hái nh»m môc ®Ých h­íng dÉn tù häc cho viÖc «n tËp mét néi dung kiÕn thøc. C¸c c©u hái nµy chØ dõng ë møc yªu cÇu HS th«ng hiÓu b¶n chÊt néi dung cña tõng phÇn, tõng néi dung kiÕn thøc. - Sö dông c©u hái nh»m môc ®Ých h­íng dÉn tù häc cho viÖc «n tËp vµi néi dung kiÕn thøc cã liªn quan: D¹ng c©u hái nµy th­êng lµ c¸c c©u hái yªu cÇu lËp b¶ng so s¸nh, nghÜa lµ yªu cÇu HS ph¶i sö dông biÖn ph¸p logich ë møc cao h¬n mét b­íc, v× yªu cÇu lêi gi¶i kh«ng chØ lµ ghi l¹i m¸y mãc tri thøc tõ néi dung ®· ®­îc häc, hay b¶n chÊt néi dung cña mét cÊu tróc riªng lÎ ( cã thÓ ®· ghi trong vë hoÆc cã trong SGK), mµ cßn ph¶i lµ kÕt qu¶ cña sù suy nghÜ, ph©n tÝch t×m ra ®­îc sù gièng nhau vµ kh¸c nhau gi÷a c¸c cÊu tróc, c¸c vËt chÊt còng nh­ c¸c c¬ chÕ vµ thÊy ®­îc tÝnh kÕ thõa, sù tiÕn hãa vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c cÊu tróc, c¸c c¬ chÕ víi nhau. - Sö dông c©u hái nh»m môc ®Ých h­íng dÉn tù häc «n tËp, cñng cè, hoµn thiÖn vµ n©ng cao kiÕn thøc cña c¶ ch­¬ng. C¸c c©u hái nµy th­êng lµ hÖ thèng hãa kiÕn thøc theo mét chñ ®Ò. Nh­ vËy yªu cÇu HS ph¶i t­ duy logich cao nhÊt ®Ó ph©n tÝch, hÖ thèng hãa c¸c kiÕn thøc ®· ®­îc häc trªn líp vµ trong SGK theo mét hÖ thèng phï hîp víi yªu cÇu cña viÖc d¹y häc. Yªu cÇu cña lêi gi¶i ®¸p kh«ng chØ dõng l¹i ë møc hiÓu b¶n chÊt mèi liªn hÖ gi÷a c¸c phÇn kiÕn thøc mµ cßn lµ c¸c kÜ n¨ng, kÜ x¶o, vËn dông b¶n chÊt cña kiÕn thøc ®· häc vµ mèi quan hÖ ®ã vµo gi¶i quyÕt c¸c t×nh huèng kh¸c nhau. + Sö dông c©u hái h­íng dÉn HS nghiªn cøu SGK ®Ó tiÕp thu kiÕn thøc míi. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 47 Trong qu¸ tr×nh tù häc cã thÓ nãi r»ng ho¹t ®éng lµm viÖc víi SGK lµ kh©u v« cïng quan träng. §Ó n©ng cao n¨ng lùc tù lµm viÖc víi SGK ®Ó ph¸t hiÖn kiÕn thøc míi trong giê gi¶ng ®­îc tiÕn hµnh b»ng nh÷ng biÖn ph¸p sau: - Sö dông hÖ thèng c©u hái cã vÊn ®Ò yªu cÇu HS nghiªn cøu SGK vµ huy ®éng kiÕn thøc cña nh÷ng bµi häc tr­íc ®Ó ph¸t hiÖn kiÕn thøc míi. - Sö dông hÖ thèng c©u hái h­íng dÉn HS tù lùc ph©n tÝch h×nh vÏ, B¶ng biÓu trong SGK. VÝ dô: Khi h­íng dÉn HS «n tËp phÇn cÊu tróc cña c¸c ®¹i ph©n tö cña tÕ bµo cã thÓ ®Æt c¸c c©u hái: trong tÕ bµo cã nh÷ng ®¹i ph©n tö h÷u c¬ chñ yÕu nµo? H·y liÖt kª c¸c thµnh phÇn hãa häc cÊu t¹o nªn c¸c ®¹i ph©n tö h÷u c¬ ®ã? ChØ râ c¸c ®¬n ph©n cÊu t¹o nªn c¸c ®¹i ph©n tö vµ liªn kÕt hãa häc c¬ b¶n ®­îc h×nh thµnh gi÷a c¸c ®¬n ph©n ®ã? Em h·y tr¶ lêi c¸c c©u hái trªn b»ng c¸ch ®iÒn vµo b¶ng sau: §¹i ph©n tö Chøa c¸c nguyªn tè C¸c ®¬n vÞ c¬ b¶n Liªn kÕt hãa häc gi÷a c¸c ®¬n ph©n §¹i diÖn 1 2 3 4 *Chó ý: + CÇn ®­a nhiÒu lo¹i c©u hái ( c©u hái tù luËn, c©u hái tr¾c nghiÖm nhiÒu lùa chän, C©u hái ®iÒn khuyÕt, c©u hái ghÐp ®«i), c¸c c©u hái cÇn phong phó ®a d¹ng. §èi víi HS PTDTNT, GV cÇn quan t©m ®Õn c©u hái mang tÝnh t¸i hiÖn th«ng hiÓu tõ ®ã n©ng dÇn lªn nh÷ng c©u hái khã cã tÝnh vÊn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 48 ®Ò, c©u hái vËn dông gi¶i thÝch hiÖn t­îng thùc tÕ vµ c©u hái vËn dông trong ®êi sèng. CÇn tr¸nh nh÷ng c©u hái qu¸ ®¬n ®iÖu ( hái cho ®Ó cã c©u hái), còng nh­ tr¸nh nh÷ng c©u hái qu¸ khã v­ît qu¸ kh¶ n¨ng hiÓu biÕt cña HS ( c©u hái ®¸nh ®è HS). + §Ó gióp HS tr¶ lêi c©u hái, GV nªn h­íng dÉn HS biÕt x¸c ®Þnh yªu cÇu cña c©u hái vµ nghÜa cña c¸c tõ dïng ®Ó hái ( x¸c ®Þnh tõ ch×a khãa trong mçi c©u hái), h­íng dÉn c¸ch tr¶ lêi c¸c lo¹i c©u hái kh¸c nhau. + Khi HS tr¶ lêi c©u hái, GV cÇn quan t©m ®Õn mÆt néi dung vµ c¶ h×nh thøc th«ng qua c¸ch tr×nh bµy ®Ó söa ch÷a, uèn n¾n kÞp thêi cho HS tõ c¸ch ph¸t ©m, c¸ch dïng tõ cho ®Õn c¸ch diÔn ®¹t. §èi víi HS tr­êng PTDTNT, GV nªn t¨ng c­êng khen c¸c em dï lµ c©u tr¶ lêi ®óng hay lµ tr¶ lêi sai ( thùc ra mét c©u tr¶ lêi sai còng cã ý nghÜa trong qu¸ tr×nh d¹y häc, v× cã thÓ tõ c¸i ch­a ®óng ®ã mµ gîi ý c¸c em h­íng t­ duy, mÆt kh¸c nÕu chª sÏ dÉn ®Õn th¸i ®é tù ti vµ t©m tr¹ng kh«ng muèn tham gia n÷a cña nhiÒu em HS). + GV cã thÓ kÝch thÝch HS biÕt tù ra c©u hái hoÆc bµi tËp cho b¹n hoÆc cho thÇy. 3.3.2.2 PhiÕu häc tËp - mét ph­¬ng tiÖn quan träng trong viÖc h­íng dÉn tù häc cña HS tr­êng PTDTNT *Kh¸i niÖm phiÕu häc tËp. PhiÕu häc tËp ( PHT ) hay cßn gäi lµ phiÕu ho¹t ®éng (activity sheet) hay phiÕu lµm viÖc ( work sheet ) PHT lµ nh÷ng “ tê giÊy rêi“ , in s½n nh÷ng c«ng t¸c ®éc lËp hoÆc lµm theo nhãm nhá ®­îc ph¸t cho tõng häc sinh tù lùc hoµn thµnh trong mét thêi gian ng¾n cña tiÕt häc hoÆc tù häc ë nhµ. Mçi PHT cã thÓ giao cho häc sinh mét hoÆc vµi nhiÖm vô nhËn thøc cô thÓ nh»m h­íng tíi kiÕn thøc kü n¨ng hay rÌn luyÖn thao t¸c t­ duy ®Ó giao cho häc sinh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 49 *Vai trß cña phiÕu häc tËp trong viÖc h­íng dÉn häc sinh tù häc §èi víi ho¹t ®éng tù häc PHT lµ mét biÖn ph¸p h÷u hiÖu ®Ô hç trî häc sinh trong viÖc tù lùc chiÕn lÜnh tri thøc. Nã cã t¸c dông ®Þnh h­íng cho häc sinh cÇn n¾m b¾t néi dung phÇn nµy nh­ thÕ nµo? néi dung nµo lµ néi dung träng t©m? Víi vai trß ®ã nã ®· gióp ®ì ng­êi thÇy rÊt nhiÒu trong ho¹t ®éng d¹y häc, lµm cho chÊt l­îng d¹y häc ngµy cµng ®­îc n©ng cao nhÊt lµ trong xu thÕ hiÖn nay viÖc tù häc trë nªn rÊt quan träng * Sö dông PHT trong h­íng dÉn tù häc. Cã nhiÒu ph­¬ng tiÖn hç trî cho viÖc tù häc cña HS, tuy nhiªn, trong sè ®ã PHT lµ lo¹i ph­¬ng tiÖn th«ng dông nhÊt cña GV nh»m hç trî HS tù häc. Sö dông PHT trong h­íng dÉn tù häc lµ c«ng cô hç trî cho GV trong ho¹t ®éng d¹y häc. GV sö dông PHT ®Ó ®Þnh h­íng, h­íng dÉn häc sinh c¸ch tù häc, tr¸nh viÖc häc mß mÉm kh«ng cã ®Þnh h­íng, kh«ng ®óng träng t©m vµ kh«ng cã ph­¬ng ph¸p tù häc. Cã c¸c h×nh thøc sau: *Sö dông PHT trong kh©u h×nh thµnh kiÕn thøc míi Gåm c¸c b­íc sau: - B­íc 1: Giao vµ nhËn nhiÖm vô häc tËp: GV giao PHT cho HS (GV chuÈn bÞ phiÕu tõ tr­íc) , gîi ý cho HS c¸ch t×m th«ng tin, c¸ch gi¶i quyÕt yªu cÇu cña phiÕu, t­¬ng øng víi giai ®o¹n h­íng dÉn cña thÇy. Trong b­íc nµy GV nªu t×nh huèng, ph¸t PHT ®Ó x¸c ®Þnh ®Ó x¸c ®Þnh nhiÖm vô häc tËp cho HS. HS nhËn nhiÖm vô häc tËp qua c¸c yªu cÇu ghi s½n trong PHT nh­: ®äc SGK, quan s¸t c¸c ph­¬ng tiÖn trùc quan nghiªn cøu s¬ ®å: Tranh c©m, b¨ng h×nh, b¶ng phô ... ®Ó thùc hiÖn c«ng viÖc hoµn thµnh PHT nh­ tr¶ lêi c©u hái, hoµn thµnh b¶ng biÓu, ®iÒn vµo « trèng, rót ra nhËn xÐt, kÕt nèi th«ng tin 2 cét, chó thÝch tranh c©m, ®iÒn tiÕp vµo s¬ ®å. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 50 - B­íc 2: Thu thËp th«ng tin: §Ó thùc hiÖn c¸c yªu cÇu mµ gi¸o viªn ®Ò ra häc sinh ph¶i tù thu thËp th«ng tin, trong qu¸ tr×nh häc sinh thu thËp th«ng tin gi¸o viªn cÇn gióp ®ì b»ng c¸ch gîi ý qua mét sè c©u hái ®Þnh l­îng tõ ®ã häc sinh thu thËp th«ng tin cÇn thiÕt ®Ó thùc hiÖn yªu cÇu nªu ra. -B­íc 3: xö lý th«ng tin hoµn thµnh PHT. Dùa vµo yªu cÇu cô thÓ cña PHT, häc sinh HS tù ®äc t×m tßi, quan s¸t, ph©n tÝch, tæng hîp th«ng tin theo yªu cÇu cña PHT, lµm viÖc c¸ nh©n hoÆc trao ®æi, th¶o luËn theo nhãm thèng nhÊt ®¸p ¸n tr¶ lêi c¸c c©u hái, hoÆc c¸c nhiÖm vô kh¸c trong phiÕu. - B­íc 4: Tr×nh bµy kÕt qu¶. Sau khi tõng c¸ nh©n hay nhãm t×m ra ®¸p ¸n cÇn hoµn thµnh PHT, gi¸o viªn yªu cÇu ®¹i diÖn mçi nhãm tr×nh bµy, gi¶i thÝch, b¸o c¸o, tranh luËn nh÷ng kÕt qu¶ ®· lµm theo yªu cÇu PHT ®· ®Ò ra. Trong khi HS th¶o luËn thÇy gi÷ vai trß lµ ng­êi träng tµi, nhËn xÐt, thÈm ®Þnh kÕt qu¶ cña häc sinh. Häc sinh tù ®¸nh gi¸ s¶n phÈm ban ®Çu cña m×nh, tù söa ch÷a, ®iÒu chØnh. - B­íc5: Tù hoµn thiÖn kÕt qu¶ PHT. Sau khi cho häc sinh b¸o c¸o, th¶o luËn, gi¸o viªn tæng kÕt, kÕt luËn. Häc sinh tù söa ®Ó hoµn chØnh PHT. §©y lµ 5 b­íc cña qu¸ tr×nh sö dông PHT. Tuy nhiªn tuú thuéc vµo néi dung cÇn thiÕt mµ ë mçi b­íc 3,4,5 lu«n cã nÐt riªng cho phï hîp. VÝ dô : Khi d¹y phÇn ph©n bµo nguyªn ph©n GV tæ chøc h­íng dÉn HS tù lùc nghiªn cøu SGK kÕt hîp víi th¶o luËn nhãm vµ hÖ thèng c©u hái, b¶ng biÓu ®Þnh h­íng trong mét phiÕu häc tËp cho c¸c em lµm viÖc lµ rÊt hiÖu qu¶ : Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 51 PHT số 1: HS quan sát hình ảnh động, tranh vẽ H18.2, kết hợp với tự lực nghiên cứu SGK tr 72- 74 phần II và thảo luận nhóm để hoàn thành phiếu học tập sau trong thời gian 10 phút. 1. Điền bảng: Diễn biến các kì của quá trình nguyên phân - phân chia nhân ( Chú ý sự biến đổi của nhiễm sắc thể, màng nhân, nhân con, thoi phân bào…) Các kì DiÔn biÕn c¬ b¶n cña c¸c k× Kì đầu Kĩ giữa Kì sau Kì cuối 2. Quan sát các file ảnh động Phân chia tế bào chất ở TB động vật, Phân chia tế bào chất ở TB thực vật và cho biết: Phân chia tế bào chất xảy ra ở kì nào? NhËn xÐt sù kh¸c biÖt trong ph©n chia tÕ bµo chÊt ë tÕ bµo ®éng vËt vµ tÕ bµo thùc vËt ? Gi¶i thÝch nguyªn nh©n cña sù kh¸c nhau Êy ? 3. Cho biết kết quả của quá trình nguyên phân: từ 1 tế bào mẹ có bộ NST là 2n qua 1 lần nguyên phân tạo bao nhiêu tế bào con? Em có nhận xét gì về bộ nhiễm sắc thể của 2 tế bào con so với bộ nhiễm sắc thể của tế bào mẹ? PHT số 2 (trao đổi thêm) Trên cơ sở kiến thức về nguyên phân và chu kì tế bào đã học, em hãy giải thích ngắn gọn các câu sau trong thời gian 10 phút: 2. Hãy giải th ích tại sao NST lại phải co xoắn tới mức cực đại rồi mới phân chia các nhiễm sắc tử về 2 cực của tế bào? Tại sao khi phân chia xong NST lại trở về dạng sợi mảnh? - GV tổ chức hướng dẫn HS cách quan sát gắn với kiến thức trong SGK theo từng nội dung và gợi ý, định hướng HS khi cần thiết. - HS báo cáo, các thành viên của nhóm khác bổ sung hoặc bác bỏ ý kiến. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 52 - GV cho các nhóm tập bảo vệ ý kiến của mình nếu t hấy đúng, GV chỉnh lý và đi đến KL cuối cùng. *Dïng PHT ®Ó «n tËp, cñng cè, hoµn thiÖn kiÕn thøc - PHT ®­îc sö dông trong kh©u cñng cè, «n tËp kiÕn thøc võa thÓ hiÖn ®­îc ý ®å cñng cè n©ng cao nhËn thøc cho häc sinh hiÓu s©u s¾c c¸c kh¸i niÖm, thiÕt lËp c¸c quan hÖ gi÷a c¸c cÊu tróc hay c¸c yÕu tè cña qu¸ tr×nh sinh häc vµ hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc. - H­íng dÉn häc sinh «n tËp, cñng cè vµ më réng kiÕn thøc ®· häc ë trªn líp, ®ã lµ c¸c PHT d­íi d¹ng s¬ ®å hÖ thèng, c¸c PHT liªn ch­¬ng, liªn bµi... C¸ch sö dông: - Sau khi häc xong bµi GV ph¸t PHT yªu cÇu häc sinh vÒ nhµ lµm. - HS nhËn PHT vÒ nhµ vµ hoµn thµnh theo chØ dÉn cã trong phiÕu. - Nép l¹i cho GV kiÓm tra ®Ó biÕt møc ®é hiÓu bµi cña HS tõ ®ã cã biÖn ph¸p tù ®iÒu chØnh viÖc häc tËp . *H­íng dÉn HS tù ®äc tr­íc bµi vµ t×m th«ng tin ®iÒn vµo PHT +C¸ch sö dông: GV biªn so¹n phiÕu vµ ph¸t cho HS, yªu cÇu HS vÒ nhµ ®äc tr­íc bµi míi ®Ó hoµn thµnh PHT. Khi d¹y bµi míi gi¸o viªn yªu cÇu häc sinh tr×nh bµy c¸c PHT ®· lµm ë nhµ, sau ®ã th¶o luËn chung c¶ líp, GV nhËn xÐt, thÈm ®Þnh ®¸nh gi¸, häc sinh ®èi chiÕu tù chØnh söa theo ®¸p ¸n cña thÇy. * Mét sè l­u ý khi sö dông PHT. - Ban ®Çu häc sinh cßn bì ngì víi ph­¬ng ph¸p hÖ thèng ho¸ kiÕn thøc, häc sinh th­êng lµm viÖc thô ®éng theo c©u hái d¹ng vÊn ®¸p gîi më hay bµi tËp ®iÒn khuyÕt trong PHT V× thÕ GV cÇn h­íng dÉn HS tõng b­íc b»ng nh÷ng c©u hái ®Þnh h­íng, GV dÉn d¾t HS hoµn thµnh tõng phÇn víi c¸c cét, hµng ®Õn khi hoµn thµnh b¶ng hÖ thèng ho¸ hoÆc dÉn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 53 d¾t HS tõ x¸c ®Þnh ®Ønh, nh¸nh s¬ ®å ®Õn c¸c nh¸nh nhá h¬n thÓ hiÖn ®Çy ®ñ hÖ thèng. - TiÕp ®Õn giao cho HS vÒ nhµ lËp PHT d¹ng b¶ng hay s¬ ®å hÖ thèng ho¸ néi dung mét phÇn cña bµi hay mét bµi vµ biÕt ph©n tÝch b¶ng ®ã. Khi ®Õn líp GV cho HS tr×nh bµy s¶n phÈm cña m×nh . - GV kh«ng nªn qóa l¹m dông PHT, cÇn chän lùa néi dung, bµi phï hîp cho viÖc dïng PHT ®Ó tr¸nh sù nhµm ch¸n ë HS. 3.3.2.3 Sö dông bé c©u hái tr¾c nghiÖm kh¸ch quan ®Ó n©ng cao n¨ng lùc tù häc cho HS tr­êng PT DTNT. * Bộ câu hỏi trắc nghiệm khách quan là chuẩn kiến thức đối với môn học. Bộ câu hỏi trắc nghiệm khách quan (TNKQ) là một tập hợp các câu hỏi trắc nghiệm khách quan cùng với đáp án. Các câu hỏi này được soạn theo bảng trọng số đã được thống nhất trong nhóm môn học giữa các giáo viên. Bảng trọng số được xây dựng theo mục tiêu môn học được cụ thể hóa trong chương trình chi tiết nhằm đánh giá kết quả tiếp thu môn học đạt đến mức độ nào. Cụ thể là đánh giá việc tiếp thu kiến thức, kỹ năng, năng lực nhận thức, năng lực tư duy của người học đạt đến mức nào của thang bậc chất lượng [31]. Để tự học tốt, học sinh cần có một chuẩn kiến thức đối với mỗi môn học. Bộ câu hỏi TNKQ được chuẩn hóa cho mỗi môn học do giáo viên biên soạn và kiểm nghiệm (được phân phối theo đúng bảng trọng số chương trình của môn học, phù hợp với mục tiêu của môn học) chính là một chuẩn kiến thức cho học sinh tự học. * Sử dụng bộ câu hỏi TNKQ trong tự học của học sinh. - Bộ Câu hỏi TNKQ là một công cụ thuận lợi cho tự học của HS: + Nếu giao cho HS bộ câu hỏi TNKQ với các đáp án đi k èm ( cùng với sự hướng dẫn cách sử dụng) thì học sinh sẽ rất dễ tự học, các em sẽ có cơ sở để thảo luận, trao đổi và cùng nhau giải quyết vấn đề, cùng nhau bàn bạc thêm về Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 54 các phương án trả lời và như vậy có thể hiểu sâu hơn vấn đề và không khí học tập sẽ không bị nhàm chán. Ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm KQ đóng vai trò như một người thầy vắng mặt, định hướng và giúp đỡ việc tự học. + Khi tự học theo nhóm, bộ câu hỏi TNKQ còn có tác dụng làm tăng tích tích cực của người học. Về mặt tâm sinh lý, lứa tuổi phổ thông rất khó khăn khi đề xuất một vấn đề và giải quyết vấn đề. Nhưng nếu một người phụ trách nhóm (có thể là một em có khả năng học tốt hơn) đóng vai trò định hướng, đưa ra các câu hỏi trắc nghiệm với các phương án trả lời thì số còn lại sẽ dễ dàng trong việc lựa chọn phương án và đưa ra lý luận để bảo vệ chính kiến của mình. Như vậy nếu được tổ chức tốt, việc học nhóm sẽ có không khí thảo luận sôi nổi, đem lại sự tích cực cho người học, các em dễ làm quen với việc phát biểu ý kiến, tranh luận trong học tập, lật đi lật lại vấn đề và hiểu sâu hơn bài học. Có thể nói rằng bộ câu hỏi TNKQ có tác dụng như là một công cụ giúp học sinh rèn luyện kỹ năng làm việc theo nhóm (team work) - một kỹ năng rất quan trọng trong môi trường làm việc công nghiệp. + Tự học bằng bộ câu hỏi TNKQ còn giúp người học tư duy ở mức độ cao. Việc thảo luận, tranh luận các phương án trả lời giúp người học phát huy tính sáng tạo, rèn luyện năng lực tư duy sáng tạo một cách rất tự nhiên mà không bị gò ép. Các em có lực học tốt đối với môn học có thể thay đổi các đáp án, t hay đổi lời dẫn trong câu hỏi, thậm chí có thể tự đặt ra các câu hỏi để cả nhóm cùng thảo luận. Như vậy cùng một câu trắc nghiệm các em có thể tự ra những câu TN tương tự khác, thông qua đó vừa giúp các em nắm vững kiến thức, mở rộng kiến thức mà còn giúp các em phát triển tư duy sáng tạo và lập luận. Các vấn đề nảy sinh không tự giải quyết sẽ được giáo viên giúp đỡ và như vậy càng tăng cường mối liên hệ giữa người học và người dạy. + Sử dụng bộ câu hỏi TNKQ phù hợp với việc kiểm tra đánh giá: Việc đánh giá kết quả học tập ở nhà trường hiện nay đang có nhiều thay đổi trong đó xu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 55 hướng đánh giá qua TNKQ đang được áp dụng rộng rãi và có hiệu quả đối với nhiều môn học. Với việc tự học bằng bộ câu hỏi TNKQ, học sinh có thể tự đánh giá được chính kiến thức của mì nh theo chuẩn của môn học. Các em có thể so sánh kết quả làm bài của mình với đáp án trong thời gian làm bài tương ứng và có thể tự tính được số điểm của mình cũng như biết được khả năng hiện tại của mình. Các em tự đánh giá kết quả học tập của mình trong thời gian ngắn mà không hề bị cản trở về mặt tâm lí như sợ sai, sợ xấu hổ với thầy cô và bạn, thông qua đó sẽ dần nâng cao được sự tự tin, sự mạnh dạn cho các em. Mặt khác nếu ngay trong quá trình tự học, học sinh đã được làm quen với ngân hàng câu hỏi TNKQ thì đến khi kiểm tra đánh giá cuối môn học, đánh giá cuối cấp học … sẽ không bị bỡ ngỡ. - Hình thức sử dụng: Bộ câu hỏi TNKQ được dùng trong tất cả các khâu của tự học như hướng dẫn HS nghiên cứu bài học để phát hiện kiến thức mới trong giờ lên lớp, trong việc ôn bài ở nhà, và chuẩn bị bài mới. - Cách sử dụng: +GV biên soạn bộ câu hỏi TNKQ theo đúng chuẩn kiến thức theo bài, theo chương hoặc theo phần. + Hướng dẫn HS tự học theo các bước: Đọc kĩ lời dẫn và các phương án trả lời, Lựa chọn phương án mình cho là đúng, sau đó tra với đáp án nếu không khớp hãy lí giải tại sao mình chọn đáp án này và tại sao đáp án lại chọn phương án đó … để lựa chọn cho hợp lí, nếu vẫn không chọn được nên tham khảo tài liệu hoặc hỏi bạn hỏi thầy. Như vậy: Trong quá trình giảng dạy tại nhà trường, khi xây dựng bộ câu hỏi trắc nghiệm cho môn học cũng như ứng dụng bộ câu hỏi TNKQ vào quá trình giảng dạy chúng tôi nhận thấy sử dụng nó cũng rất có ích cho việc nâng cao năng lực tự học cho học sinh, giúp học sinh tự học, tự tìm tòi lời giải và tự kiểm tra nhận thức của mình, giúp học nhóm, học tổ, phụ đạo lẫn nhau rất hiệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 56 quả, thông qua đó hứng thú học tập bộ môn và chất lượng học tập bộ môn của học sinh ngày càng được nâng cao rõ rệt. 3.3.3 Thiết kế bài giảng theo phương pháp hướng dẫn HS tự học. 3.3.3.1 §æi míi c¸ch so¹n bµi Mét nÐt næi bËt, dÔ nhËn thÊy cña bµi häc theo ph­¬ng ph¸p tÝch cùc lµ ho¹t ®éng cña HS chiÕm tØ träng cao so víi ho¹t ®éng cña GV vÒ mÆt thêi l­îng còng nh­ vÒ c­êng ®é lµm viÖc. Nh­ng thùc ra ®Ó cã mét tiÕt häc trªn líp nh­ vËy th× GV ph¶i ®Çu t­ c«ng søc vµ thêi gian rÊt nhiÒu trong kh©u so¹n bµi. Ph¶i thay ®æi quan niÖm vÒ so¹n bµi nh­ sau: B¶ng : So s¸nh hai c¸ch so¹n bµi So¹n bµi theo ph­¬ng ph¸p thô ®éng So¹n bµi theo ph­¬ng ph¸p tÝch cùc a) GV dù kiÕn chñ yÕu lµ nh÷ng ho¹t ®éng trªn líp cña chÝnh m×nh (thuyÕt tr×nh, gi¶ng gi¶i, ®Æt c©u hái, viÕt b¶ng, vÏ s¬ ®å, ph©n tÝch biÓu ®å, biÓu diÔn ph­¬ng tiÖn trùc quan...) cã h×nh dung chót Ýt vÒ nh÷ng hµnh ®éng h­ëng øng cña HS (sÏ tr¶ lê i c©u há i nªu ra nh­ thÕ nµo, cã thÓ nªu th¾c m¾c g×, sÏ nhËn xÐt g× khi xem GV biÓu diÔn ph­¬ng tiÖn trùc quan, sÏ cã ý kiÕn g× khi GV tr×nh bµy mét biÓu ®å...). a) Nh÷ng dù kiÕn cña GV ph¶i tËp trung chñ yÕu vµo c¸c ho¹t ®éng cña HS (quan s¸t tranh ¶nh, mÉu vËt, tiÕn hµnh thÝ nghiÖm, tranh luËn vÒ vÊn ®Ò ®Æt ra, gi¶i bµi to¸n nhËn thøc...), trªn c¬ së ®ã GV h×nh dung m×nh sÏ ph¶i tæ chøc c¸c ho¹t ®éng cña HS nh­ thÕ nµo (giao bµi tËp cho c¸ nh©n hay theo nhãm, biÓu diÔn thÝ nghiÖm cho HS qua n s¸ t rót ra nhË n x Ðt ha y tæ chøc cho HS trùc tiÕp lµm thÝ nghiÖm ®Ó tù rót ra kÕt luËn...). Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 57 b) GV tÝnh to¸n kü tr×nh tù triÓn khai c¸c ho¹t ®éng trªn líp cña chÝnh m×nh sao cho hîp lý tiÕt kiÖm thêi gian, ®Ó chñ ®éng hoµn thµnh tiÕt häc ®óng giê. b) GV ph¶i suy nghÜ c«ng phu vÒ nh÷ng kh¶ n¨ng diÔn biÕn c¸c ho¹t ®éng ®Ò ra cho HS, dù kiÕn nh÷ng gi¶i ph¸p ®iÒu chØnh ®Ó kh«ng bÞ “ch¸y gi¸o ¸n“. GV cÇn ph¶i cã tr×nh ®é chuyªn m«n v÷ng ch¾c ®Ó xö lý t×nh huèng ph¸t sinh ë HS. c) Th« ng tin ®i theo mé t chiÒu, chñ yÕu lµ tõ thÇy ®Õn trß cho nªn GV cã thÓ hoµn toµn kiÓm so¸t ®­îc tiÕn ®é bµi häc. GV vËn dông vèn hiÓu biÕt vµ kinh nghiÖm cña m×nh ®Ó cè lµm cho HS hiÓu vµ nhí néi dung quy ®Þnh trong s¸ch gi¸o khoa. c) Bµi häc ®­îc x©y dùng tõ nh÷ng ®ãng gãp cña HS th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng do GV tæ chøc, khai th¸c vèn hiÓu biÕt vµ kinh nghiÖm cña tõng HS vµ tËp thÓ líp, t¨ng c­êng mèi liªn hÖ ng­îc tõ trß ®Õn thÇy vµ mèi liªn hÖ ngang gi÷a trß víi trß. Trong tr­êng hîp nµy, GV ph¶i cã kinh nghiÖm s­ ph¹m míi lµm chñ ®­îc tiÕt häc. VÒ mÆt ph­¬ng ph¸p, cÇn vËn dông c¸c ph­¬ng ph¸p tÝch cùc phï hîp víi néi dung bµi häc, tr×nh ®é HS, ph­¬ng tiÖn, thiÕt bÞ d¹y häc. VÒ mÆt kü thuËt nªn tËp trung vµo viÖc sö dông c©u hái vµ sö dông c¸c phiÕu häc tËp, sö dông c¸c thiÕt bÞ d¹y häc mét c¸ch khoa häc, hiÖu qu¶. §Ó ph¸t triÓn c¸c ph­¬ng ph¸p tÝch cùc, trong kh©u so¹n bµi cÇn coi träng viÖc chuÈn bÞ c¸c c©u hái. CÇn tr¸nh khuynh h­íng h×nh thøc, ®Æt c©u hái ë chç dÔ hái chø kh«ng ph¶i ë chç cÇn hái, c©u hái cã yªu cÇu cao vÒ nhËn thøc. Mçi bµi häc cÇn cã mét sè c©u hái then chèt, nh»m vµo nh÷ng môc ®Ých nhËn thøc x¸c ®Þnh, nhÊt lµ ë nh÷ng phÇn träng t©m, trªn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 58 c¬ së ®ã khi lªn líp sÏ ph¸t triÓn thªm nh÷ng c©u hái phô tïy theo diÔn biÕn cña tiÕt häc. §Ó tæ chøc c¸c ho¹t ®éng häc tËp cña HS, gi¸o viªn dïng c¸c phiÕu ho¹t ®éng häc tËp, gäi t¾t lµ phiÕu häc tËp, cßn gäi lµ phiÕu ho¹t ®éng hay phiÕu lµm viÖc vµ cã thÓ kÕt hîp víi th¶o luËn nhãm ®Ó t¨ng hiÖu qu¶ cña ph­¬ng ph¸p tÝch cùc. §iÒu quan träng lµ qua c«ng t¸c ®éc lËp víi c¸c phiÕu häc tËp, HS ®­îc ph¸t triÓn c¸c kü n¨ng t­ duy (quan s¸t, so s¸nh, ph©n tÝch, quy n¹p, kh¸i qu¸t hãa, suy luËn ®Ò xuÊt gi¶ thuyÕt ...). Nh­ vËy cèt lâi cña gi¸o ¸n ®æi míi lµ phÇn thiÕt kÕ c¸c ho¹t ®éng gióp HS tù lùc chiÕm lÜnh néi dung bµi häc. 3.3.3.2 Qui tr×nh x©y dùng kÕ ho¹ch bµi häc: §­îc tãm t¾t theo s¬ ®å [ 20, tr 61] 3.3.3.3 CÊu tróc kÕ ho¹ch bµi häc: Mét kÕ ho¹ch bµi häc th­êng ph¶i thÓ hiÖn ®­îc c¸c néi dung vµ h×nh thøc sau: Môc tiªu bµi Néi dung Ph­¬ng ph¸p H×nh thøc tæ chøc Ph­¬ng tiÖn d¹y häc C¸c ho¹t ®éng d¹y §¸nh gi¸ ChuÈn bÞ kÕ ho¹ch Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 59 PhÇn më ®Çu: Tªn bµi - Líp häc - Thêi gian (ngµy, th¸ng, n¨m). 1. Môc tiªu bµi häc: - KiÕn thøc - Kü n¨ng. - Th¸i ®é 2. Ph­¬ng tiÖn vµ sù chuÈn bÞ cña GV vµ HS 3. Ph­¬ng ph¸p: Lùa chän nh÷ng ph­¬ng ph¸p phï hîp víi néi dung, ®èi t­îng vµ nh÷ng h×nh thøc tæ chøc d¹y häc linh ho¹t. 4. TiÕn tr×nh lªn líp: - KiÓm tra bµi cò: Theo chóng t«i ngoµi kiÓm tra bµi cò GV nªn t¨ng c­êng kiÓm tra sù chuÈn bÞ bµi míi cña HS theo quy ®Þnh cña giê h«m tr­íc v× cã kiÓm tra th× nhiÒu HS b¾t buéc ph¶i ®äc bµi ( sau sÏ thµnh thãi quen), cã nh­ vËy giê häc theo h­íng n©ng cao tÝnh tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña HS míi cã hiÖu qu¶. - Bµi míi: Kh©u nµy ®­îc thùc hiÖn víi c¸c ho¹t ®éng cña gi¸o viªn vµ häc sinh ®Ó thùc hiÖn c¸c môc tiªu cña bµi häc, nh÷ng ho¹t ®éng nµy kÕ tiÕp nhau, th­êng mçi ho¹t ®éng nh»m thùc hiÖn mét môc tiªu cô thÓ cña bµi häc. CÇn s¾p xÕp c¸c ho¹t ®éng mét c¸ch hîp lý vÒ néi dung vµ thêi l­îng. L­u ý: GV cã thÓ chia 2 cét hoÆc kh«ng chia cét nh­ng ph¶i thÓ hiÖn ®­îc c¸c ho¹t ®éng cña häc sinh vµ ph­¬ng ph¸p dÉn d¾t cña gi¸o viªn ®Ó dÉn tíi kÕt luËn tõng phÇn hoÆc toµn bµi. - Cñng cè, dÆn dß: ViÖc cñng cè cã thÓ d­íi d¹ng c©u hái tù luËn còng cã thÓ thùc hiÖn bë i c¸c c©u hái TNKQ. GV cÇn yªu cÇu HS häc bµ i vµ chuÈn bÞ bµi míi theo hÖ thèng c©u hái vµ cã h­íng dÉn cô thÓ. §Æc biÖt ë Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 60 kh©u dÆn dß GV ph¶i dµnh mét l­îng thêi gian nhÊt ®Þnh ®Ó h­íng dÉn c¸c em ®äc bµi häc chuÈn bÞ bµi míi ë nhµ, c«ng viÖc nµy rÊt quan träng ¶nh h­ëng ®Õn viÖc lÜnh héi kiÕn thøc cña bµi häc tiÕp theo ( thùc tÕ hiÖn nay rÊt nhiÒu GV kh«ng coi trong c«ng viÖc nµy). NÕu GV t¹o cho HS mét thãi quen, mét c¸ch ®äc s¸ch khoa häc th× sÏ n©ng cao ®­îc hiÖu qu¶ cña c«ng t¸c tù häc cña HS, qua ®ã n©ng cao chÊt l­îng häc tËp cña c¸c em. VÝ dô : Khi d¹y xong bµi chu k× tÕ bµo vµ qu¸ tr×nh nguyªn ph©n, ë kh©u dÆn dß GV cã thÓ h­íng dÉn c¸c em häc bµi vµ ®äc bµi míi nh­ sau: * Thứ nhất các em về phải sào bài ngay tức là xem lại bài vừa học buổi sáng vừa xem vừa kết hợp SGK và tìm chỗ chưa hiểu để hỏi ngay *Thứ hai các em học bài và làm bài theo các câu hỏi trong SGK và các câu hỏi ôn bài bổ sung ( HS làm vào vở bài tập): 1. Hãy mô tả quá trình NP của 1 TB có 2n = 4 ( thể hiện bằng hình vẽ) 2. Hãy nêu sự biến đổi hình thái của NST mang tính chu kì trong NP và ý nghĩa của những biến đổi đó? * Thứ ba các em chuẩn bị bài mới theo gợi ý sau: Để giờ học tới có hiệu quả các em hãy đọc bài mới trong SGK theo trình tự sau: * Đọc lần thứ nhất: Đọc bình thường * Đọc lần thứ 2: Đọc chậm tự đánh dấu vào những ý cho là quan trọng. * Đọc lần thứ 3: Đọc chậm để trả lời các câu hỏi sau: 1.Nêu biến đổi của nhiễm sắc thể và các sự kiện khác (màng nhân, nhân con, thoi phân bào…) qua các kì của giảm phân? 2.Tìm ra điểm khác biệt cơ bản của GP với NP? Thử đưa ra ý nghĩa của sự khác biệt đó? 3.4 Các biện pháp tổ chức, quản lý giáo dục nhằm nâng cao năng lực tự học cho HS trường PTDTNT. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 61 3.4.1. Các biện pháp tổ chức, giáo dục, xây dựng động cơ thái độ học tập đúng đắn cho HS. * Biện pháp kích thích động cơ học tập môn sinh học cho HS Biện pháp này được đề xuất dựa trên các mối quan hệ giữa động cơ học tập hứng thú, với tính tích cực độc lập trong học tập và với sự thành công trong học tập bộ môn của HS. “Cần quan tâm bồi dưỡng cho học sinh thái độ tích cực, có hứng thú đối với hoạt động học tập nói chung và bài học nói riêng. Chỉ trên cơ sở đó, HS mới tự giác, chủ động lưu tâm đến việc lĩnh hội và rèn luyện kĩ năng, tập trung tư tưởng và say mê học tập” [19, tr 296]. Biện pháp: - Giáo viên phải biết vận dụng linh hoạt nội dung và phương pháp dạy học, tổ chức hợp lí nhịp điệu làm việc, tạo ra không khí thân mật, đúng mức nhưng nghiêm túc với HS, phải luôn có thái độ, tác phong sư phạm mẫu mực. - Để kích thích động cơ học tập môn sinh học cho HS DTNT theo chúng tôi cần tiến hành ngay ở giờ học đầu tiên của môn học- “khởi động môn học” nhằm chính thức mở ra tương lai của môn học, chuẩn bị tâm thế cho việc học bộ môn, tạo hứng thú tìm hiểu khai thác những điều thú vị riêng của bộ môn. Tiến hành trong việc “khởi động bài học” nhằm mục đích tạo không khí học tập tích cực, làm rõ sự mong đợi và lo lắng của HS đối với bài học và chính thức mở ra bài học. Trong từng giờ giảng,GV cần tạo hứng thú học tập cho HS bằng cách: GV cần xây dựng các tình huống dạy học và áp dụng cách thức hành động phù hợp có tác dụng làm cho nội dung học tập trở nên hấp dẫn, mới lạ đối với HS, HS tự giác, tích cực, độc lập giải quyết các nhiệm vụ học tập.Trong mỗi giờ GV nên gắn kiến thức đã học vào giải thích những hiện tượng thực tế xung quanh các em như vậy phần nào sẽ tăng thêm hứng thú học tập bộ môn. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 62 - Để tạo được hứng thú, động cơ học tập cho HS đòi hỏi mỗi GV không chỉ giỏi về chuyên môn mà còn hiểu về tâm lí HS cũng