Tài liệu Luận văn Lịch sự trong hành động cầu khiến tiếng việt: BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
--- W X ---
LÊ THỊ KIM ĐÍNH
LỊCH SỰ
TRONG HÀNH ĐỘNG CẦU KHIẾN
TIẾNG VIỆT
CHUYÊN NGÀNH: NGÔN NGỮ HỌC
MÃ SỐ: 60.22.01
LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:
TS. DƯ NGỌC NGÂN
THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH – NĂM 2006
Lịch sự trong hành động cầu khiến tiếng Việt
LỜI CẢM ƠN
Luận văn này hoàn thành ngoài sự nỗ lực của chính bản thân còn
có sự chỉ bảo, giúp đỡ tận tình của các thầy cô, các anh chị và các bạn học
cùng khóa.
Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng tri ân sâu sắc cô Dư Ngọc Ngân,
người đã hết lòng hướng dẫn khoa học, giúp đỡ và động viên tôi.
Tôi xin trân trọng cảm ơn quí thầy cô đã nhiệt tình đóng góp ý
kiến và truyền đạt cho tôi những kiến thức vô cùng quí báu. Xin cảm ơn
Phòng Đào tạo Sau Đại học và Khoa Ngữ văn Trường Đại học...
148 trang |
Chia sẻ: hunglv | Lượt xem: 1276 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem trước 20 trang mẫu tài liệu Luận văn Lịch sự trong hành động cầu khiến tiếng việt, để tải tài liệu gốc về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO
TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH
--- W X ---
LEÂ THÒ KIM ÑÍNH
LÒCH SÖÏ
TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN
TIEÁNG VIEÄT
CHUYEÂN NGAØNH: NGOÂN NGÖÕ HOÏC
MAÕ SOÁ: 60.22.01
LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ NGOÂN NGÖÕ HOÏC
NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC:
TS. DÖ NGOÏC NGAÂN
THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH – NAÊM 2006
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
LÔØI CAÛM ÔN
Luaän vaên naøy hoaøn thaønh ngoaøi söï noã löïc cuûa chính baûn thaân coøn
coù söï chæ baûo, giuùp ñôõ taän tình cuûa caùc thaày coâ, caùc anh chò vaø caùc baïn hoïc
cuøng khoùa.
Tröôùc heát, toâi xin baøy toû loøng tri aân saâu saéc coâ Dö Ngoïc Ngaân,
ngöôøi ñaõ heát loøng höôùng daãn khoa hoïc, giuùp ñôõ vaø ñoäng vieân toâi.
Toâi xin traân troïng caûm ôn quí thaày coâ ñaõ nhieät tình ñoùng goùp yù
kieán vaø truyeàn ñaït cho toâi nhöõng kieán thöùc voâ cuøng quí baùu. Xin caûm ôn
Phoøng Ñaøo taïo Sau Ñaïi hoïc vaø Khoa Ngöõ vaên Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm
thaønh phoá Hoà Chí Minh ñaõ taïo ñieàu kieän ñeå toâi thöïc hieän vaø baûo veä luaän
vaên.
Sau cuøng, toâi cuõng xin chaân thaønh caûm ôn gia ñình, baïn beø, ñoàng
nghieäp ñaõ coå vuõ, khích leä ñeå toâi coù theå yeân taâm hoïc taäp vaø nghieân cöùu.
Moät laàn nöõa toâi xin gôûi ñeán taát caû lôøi caûm ôn chaân thaønh vaø saâu
saéc nhaát.
Thaønh phoá Hoà Chí Minh, thaùng 05 naêm 2006
Leâ Thò Kim Ñính
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
MUÏC LUÏC
DAÃN NHAÄP
0.1. Lyù do choïn ñeà taøi vaø muïc ñích nghieân cöùu ..................................1
0.2. Lòch söû vaán ñeà ..................................................................................2
0.3. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu .................................................10
0.4. Phöông phaùp nghieân cöùu vaø nguoàn ngöõ lieäu ................................11
0.5. Caáu truùc cuûa luaän vaên ....................................................................12
Chöông 1
TOÅNG QUAN VEÀ LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN
1.1. Lòch söï ngoân ngöõ .............................................................................15
1.1.1. Khaùi nieäm .....................................................................................15
1.1.1.1. Khaùi nieäm lòch söï ..........................................................................15
1.1.1.2. Vai giao tieáp .................................................................................16
1.1.2. Caùc phöông chaâm lòch söï ............................................................17
1.1.3. Theå dieän vôùi lòch söï .....................................................................18
1.1.3.1. Theå dieän döông tính ....................................................................19
1.1.3.2. Theå dieän aâm tính ........................................................................19
1.1.3.3. Haønh vi ñe doïa theå dieän ............................................................20
1.1.4. Caùc chieán löôïc lòch söï ................................................................21
1.1.4.1. Chieán löôïc lòch söï aâm tính .........................................................21
1.1.4.2. Chieán löôïc lòch söï döông tính ...................................................23
1.1.5. Lòch söï vaø vaên hoùa .....................................................................25
1.2. Caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán ..............................................26
1.2.1. Khaùi nieäm .....................................................................................26
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
1.2.2. Phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán ..........................................33
1.2.2.1. Caàu khieán caïnh tranh .................................................................34
1.2.2.2. Caàu khieán hoøa ñoàng ....................................................................37
1.2.3. Caàu khieán lòch söï ..........................................................................38
Chöông 2
LÒCH SÖÏ TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT
2.1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán trong quan heä vôùi pheùp lòch söï ............44
2.1.1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính ...............45
2.1.1.1. Haønh ñoäng môøi ........................................................................45
2.1.1.2. Haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi ...................................................53
2.1.1.3. Haønh ñoäng khuyeân raên/nhaéc nhôû ..........................................59
2.1.2. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï aâm tính ....................65
2.1.2.1. Haønh ñoäng ra leänh ..................................................................65
2.1.2.2. Haønh ñoäng yeâu caàu .................................................................71
2.1.2.3. Haønh ñoäng xin pheùp ................................................................74
2.1.2.4. Haønh ñoäng thænh caàu ...............................................................79
2.2. Phöông thöùc bieåu hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán trong
tieáng Vieät ................................................................................................... 84
2.2.1. Phöông thöùc theå hieän tröïc tieáp ................................................86
2.2.1.1. Duøng thaønh phaàn môû roäng .....................................................86
2.2.1.2. Duøng töø xöng hoâ ......................................................................101
2.2.2. Phöông thöùc theå hieän giaùn tieáp .................................................108
2.2.2.1. Duøng hình thöùc khaúng ñònh/ phuû ñònh ..................................111
2.2.2.2. Duøng hình thöùc nghi vaán ........................................................116
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
KEÁT LUAÄN .......................................................................................................127
TAØI LIEÄU THAM KHAÛO ..............................................................................132
PHUÏ LUÏC ..........................................................................................................141
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
1
DAÃN NHAÄP
0.1. LYÙ DO CHOÏN ÑEÀ TAØI VAØ MUÏC ÑÍCH NGHIEÂN CÖÙU
Moät trong hai chöùc naêng cô baûn cuûa ngoân ngöõ laø giao tieáp xaõ hoäi.
Hoøa mình vaøo söï phaùt trieån cuûa ngoân ngöõ hoïc theá giôùi, Vieät ngöõ hoïc cuõng
chuyeån mình ñeå tieáp caän ngoân ngöõ treân bình dieän môùi – ngoân ngöõ trong söï haønh chöùc
cuûa noù. Ñaët ngoân ngöõ trôû veà ñuùng vò trí cuûa noù trong moái töông quan giöõa nhieàu yeáu
toá, ñaëc bieät laø ngöõ caûnh giao tieáp vaø ñoái töôïng giao tieáp, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñaõ môû
ra moät con ñöôøng môùi trong nghieân cöùu ngoân ngöõ: Ngöõ duïng hoïc. Luùc naøy, ngoân ngöõ
khoâng coøn laø moät yeáu toá tónh taïi maø laø moät hoaït ñoäng mang tính lieân caù nhaân. Do ñoù,
moät vaán ñeà toái quan troïng ñöôïc ñaët ra: pheùp lòch söï trong giao tieáp ngoân ngöõ vaø noù
ngaøy caøng thu huùt söï chuù yù cuûa nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc.
Coù theå noùi raèng lòch söï khoâng phaûi laø moät vaán ñeà thuaàn tuyù ngoân ngöõ hoïc.
Ngöôïc laïi, noù bò chi phoái raát nhieàu bôûi caùc yeáu toá beân ngoaøi ngoân ngöõ nhö ngöõ caûnh
giao tieáp, vai giao tieáp, phong tuïc taäp quaùn, vaên hoùa…
Lòch söï ngoân ngöõ laø moät maûnh ñaát roäng lôùn ñang caàn caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc
khai phaù. Tuy nhieân, trong khuoân khoå luaän vaên naøy, chuùng toâi böôùc ñaàu chæ mieâu taû
moät soá haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu vaø khaûo saùt pheùp lòch söï ngoân ngöõ chi phoái nhö
theá naøo ñeán vieäc löïa choïn caùc phöông tieän bieåu ñaït haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi
Vieät.
Hieän nay, song song vôùi quaù trình giao löu kinh teá cuûa caùc quoác gia laø quaù trình
giao löu giöõa caùc neàn vaên hoùa maø moät phaàn trong ñoù laø ngoân ngöõ thì nghieân cöùu veà
tieáng Vieät noùi chung vaø veà lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät noùi rieâng laø
moät vaán ñeà thöïc söï caàn thieát trong vieäc giöõ gìn baûn saéc vaên hoùa Vieät.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
2
0.2. LÒCH SÖÛ VAÁN ÑEÀ
Vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ noùi chung vaø lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán
tieáng Vieät noùi rieâng vaãn coøn laø moät vaán ñeà khaù môùi meû.
0.2.1. Trong vaøi chuïc naêm trôû laïi ñaây, caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ tieán haønh khaûo saùt öùng
xöû lòch söï trong ngoân ngöõ treân nhieàu bình dieän. Robin Lakoff (1972, 1977), Geoffery
Leech (1983), Penelop Brown & Stephen Levinson (1978, 1987), George Yule
(1977)… ñaõ xaây döïng moâ hình lòch söï chung cho taát caû caùc ngoân ngöõ vaø cho raèng lòch
söï laø chieán löôïc hay laø phöông tieän giöõ theå dieän trong giao tieáp. Coøn J. House (1989),
Held (1992), Blum-Kulla (1987), Maria Sifianou (1999) laïi nghieân cöùu ñoái chieáu hieän
töôïng lòch söï giöõa caùc ngoân ngöõ khaùc nhau.
Ngoaøi ra, vaán ñeà lòch söï coù lieân quan ñeán giôùi tính hay lòch söï trong söï töông
taùc giöõa caùc neàn vaên hoùa cuõng ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu nhö P. Brown (1976), S.
Zimin (1981)… ñeà caäp ñeán. Tuy nhieân, veà maët quan ñieåm, giöõa caùc nhaø nghieân cöùu
treân vaãn coù nhieàu baát ñoàng khi xaùc ñònh noäi dung, phöông tieän bieåu hieän lòch söï hay
vai troø caùc nhaân toá xaõ hoäi ñoái vôùi söï ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï cuûa ngoân ngöõ trong giao
tieáp.
Sau ñaây, luaän vaên seõ ñi vaøo moâ taû khaùi quaùt nhöõng ñieåm chính trong lyù thuyeát
cuûa caùc taùc giaû ñaõ neâu treân.
R. Lakoff (1973) laø ngöôøi môû ñaàu cho vieäc nghieân cöùu lòch söï trong ngoân ngöõ.
Keá thöøa vaø phaùt huy nguyeân taéc coäng taùc (cooperative principle) trong lyù thuyeát hoäi
thoaïi cuûa P. Grice, taùc giaû naøy ñaõ môû roäng caùc khaùi nieäm veà quy taéc ngöõ phaùp
(grammatical rules) vaø khaùi nieäm veà taïo döïng caùc hình thöùc phuø hôïp vôùi ngöõ duïng
hoïc. Töø ñoù, baø ñaõ ñöa ra khaùi nieäm “lòch söï laø toân troïng nhau”. Ñaây chính laø bieän
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
3
phaùp höõu hieäu ñeå giaûm bôùt söï xung ñoät trong dieãn ngoân. Theo R. Lakoff, coù ba quy
taéc lòch söï trong giao tieáp:
- Khoâng ñöôïc aùp ñaët (Don’t impose)
- Ñeå ngoû söï löïa choïn (Offer optionality)
- Laøm cho ngöôøi ñoái thoaïi caûm thaáy thoaûi maùi (Make a feel good)
Sau naøy, trong nhieàu coâng trình nghieân cöùu, R. Lakoff ñaõ xem xeùt lòch söï trong
söï töông taùc giöõa caùc neàn vaên hoùa, trong ñoù coù söï leã ñoä vaø phaät loøng trong dieãn ñaït
ngoân ngöõ.
Lyù thuyeát lòch söï cuûa G. Leech (1983) döïa treân khaùi nieäm “lôïi” (benefit) vaø
“thieät” (cost) giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe do ngoân töø gaây neân. Vì theá, söï thay ñoåi
möùc ñoä lôïi – thieät trong moät phaùt ngoân seõ laøm thay ñoåi möùc ñoä lòch söï trong lôøi noùi.
Töø quan nieäm ñoù, G. Leech ñöa ra nguyeân taéc giaûm tôùi möùc toái thieåu nhöõng caùch noùi
khoâng lòch söï vaø taêng tôùi möùc toái ña nhöõng caùch noùi lòch söï. Theo G. Leech, lòch söï laø
söï buø ñaép nhöõng hao toån, thieät thoøi do haønh ñoäng noùi cuûa con ngöôøi gaây ra cho ngöôøi
ñoái thoaïi. Moät phaùt ngoân lòch söï phaûi laø moät phaùt ngoân coù caùc phöông tieän ñeå ñieàu
chænh möùc lôïi – thieät sao cho taïo ñöôïc söï caân baèng xaõ hoäi vaø tình thaân giöõa ngöôøi noùi
vôùi ngöôøi nghe. Sau ñaây laø 6 phöông chaâm lòch söï trong lyù thuyeát cuûa G. Leech:
- Phöông chaâm kheùo leùo
- Phöông chaâm haøo hieäp
- Phöông chaâm taùn thöôûng
- Phöông chaâm khieâm toán
- Phöông chaâm taùn ñoàng
- Phöông chaâm caûm thoâng
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
4
Cuõng theo Leech, haønh ñoäng ra leänh laø haønh ñoäng coù baûn chaát khoâng lòch söï vì
noù mang tính aùp ñaët, buoäc ngöôøi nghe phaûi haønh ñoäng theo yù muoán cuûa ngöôøi noùi.
Ngöôïc laïi, haønh ñoäng khen taëng laø haønh ñoäng lòch söï.
Khaûo saùt qua ngoân ngöõ trong söï haønh chöùc cuûa noù, chuùng ta thaáy quan ñieåm
naøy coù nhieàu choã khoâng hoaøn toaøn ñuùng ñaén vì khi ngoân ngöõ ñöôïc theå hieän trong giao
tieáp thì tính lòch söï cuûa noù bò chi phoái bôûi nhieàu yeáu toá nhö söï cheânh leäch veà quyeàn uy
giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe, quy taéc, toân ti, tuoåi taùc, moái quan heä…. Hôn nöõa, coù
nhöõng loaïi leänh ñöôïc thieát cheá xaõ hoäi cho pheùp trong moät soá hoaøn caûnh naøo ñoù neân
noù khoâng theå bò xem laø maát lòch söï. Khen laø moät bieåu hieän lòch söï, nhöng lôøi khen
khoâng ñuùng luùc seõ taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán ngöôøi nghe.
Coù theå noùi P. Brown & S. Levinson (1978 – 1987) laø hai taùc giaû lôùn vaø coù aûnh
höôûng saâu roäng nhaát trong lónh vöïc nghieân cöùu veà lòch söï. Döïa treân khaùi nieäm “theå
dieän” cuûa E. Goffman (1972), “theå dieän laø hình aûnh cuûa baûn thaân tröôùc ngöôøi khaùc”
(public self image), hai taùc giaû naøy ñaõ xaây döïng moät caëp löôõng phaân quan troïng: theå
dieän döông tính (positive face) vaø theå dieän aâm tính (negative face). Hai loaïi theå dieän
naøy bao giôø cuõng naèm trong moái quan heä ñoái laäp nhöng thoáng nhaát.
- Theå dieän döông tính laø mong muoán hình aûnh caùi toâi cuûa mình ñöôïc ngöôøi
khaùc xaùc nhaän, beânh vöïc vaø uûng hoä.
- Theå dieän aâm tính laø mong muoán ñöôïc töï do haønh ñoäng, khoâng bò ngöôøi
khaùc eùp buoäc, aùp ñaët.
Trong giao tieáp baèng ngoân ngöõ, coù nhieàu lôøi noùi tieàm taøng nguy cô gaây maát theå
dieän cuûa chính ngöôøi noùi hay cuûa ngöôøi nghe. Khi aáy, lòch söï laø moät chieán löôïc nhaèm
giaûm thieåu möùc ñoä “maát theå dieän” cho nhöõng ñoái töôïng tham gia giao tieáp. Theo P.
Brown & S. Levinson, coù ba chieán löôïc lòch söï cô baûn: lòch söï döông tính (positive
politeness) laø haønh vi söûa ñoåi höôùng ñeán theå dieän döông tính cuûa ngöôøi nghe, lòch söï
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
5
aâm tính (negative politeness) laø haønh vi söûa ñoåi höôùng ñeán theå dieän aâm tính cuûa
ngöôøi nghe vaø giaùn tieáp laø haønh vi söûa ñoåi baèng caùch traùnh boäc loä tröïc tieáp giaù trò
ngoân trung cuûa lôøi noùi.
Maëc duø lyù thuyeát cuûa P. Brown & S. Levinson vaãn chöa hoaøn toaøn thoûa ñaùng
khi cho raèng lòch söï laø moät chieán löôïc giao tieáp cuûa caù nhaân maø boû qua söï aûnh höôûng
cuûa caùc chuaån möïc xaõ hoäi trong öùng xöû baèng ngoân ngöõ nhöng lyù thuyeát naøy vaãn ñöôïc
xem laø coù söùc giaûi thích lôùn nhaát.
Sau P. Brown & S. Levinson, G. Yule (1996) cuõng coù thaûo luaän veà vaán ñeà lòch
söï vaø töông taùc trong Pragmatics. Theo taùc giaû, lòch söï laø phöông tieän duøng ñeå chöùng
toû söï nhaän thöùc theå dieän cuûa ngöôøi khaùc. Nhìn chung, so vôùi lyù thuyeát cuûa P. Brown &
S. Levinson thì nghieân cöùu cuûa G. Yule cuõng khoâng coù gì môùi hôn.
0.2.2. ÔÛ Vieät Nam, baét ñaàu töø nhöõng naêm 90, vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ noùi
chung vaø trong haønh ñoäng caàu khieán noùi rieâng cuõng baét ñaàu ñöôïc nghieân cöùu. Môû ñaàu
cho xu höôùng naøy laø taùc giaû Nguyeãn Ñöùc Daân vôùi coâng trình Ngöõ duïng hoïc (1998)
khi oâng ñeà caäp ñeán nguyeân lyù lòch söï thoâng qua vieäc baøn luaän veà vaán ñeà theå dieän
trong lyù thuyeát cuûa P. Brown & S. Levinson vaø neâu ra nhöõng ñieàu chöa thoûa ñaùng
trong lyù thuyeát cuûa G. Leech.
Ñeán naêm 2000, Nguyeãn Thieän Giaùp cuõng ñieåm qua lyù thuyeát veà lòch söï ngoân
ngöõ trong Duïng hoïc Vieät ngöõ.
Trong Ñaïi cöông ngoân ngöõ hoïc, taäp 2, Ngöõ duïng hoïc (2001), Ñoã Höõu Chaâu ñaõ
giôùi thieäu khaù roõ raøng, ñaày ñuû vaø cuï theå caùc quan ñieåm veà lòch söï töông ñoái hoaøn
chænh hôn caû cuûa R. Lakoff, G. Leech, P. Brown & S. Levinson. Tuy ngöõ lieäu ñeå phaân
tích chuû yeáu laø tieáng Anh, nhöng ñaây coù theå ñöôïc xem laø taøi lieäu tham khaûo chính
baèng tieáng Vieät khi nghieân cöùu veà vaán ñeà lòch söï trong ngoân ngöõ.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
6
Ngoaøi ba taùc giaû treân, coøn coù moät soá baøi vieát raûi raùc treân caùc baùo vaø taïp chí ñeà
caäp ñeán moät soá vaán ñeà lieân quan ñeán pheùp lòch söï trong giao tieáp ngoân ngöõ, ñaëc bieät
laø trong khi ñöa ra haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät.
Vuõ Thò Thanh Höông, qua nhieàu baøi vieát cuûa mình, ñaõ ñi vaøo tìm hieåu tính lòch
söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät döôùi hai goùc ñoä: phöông thöùc bieåu hieän vaø moái quan
heä giöõa hình thöùc bieåu ñaït giaùn tieáp vôùi tính lòch söï trong lôøi caàu khieán cuûa ngöôøi
Vieät. Töø ñoù, taùc giaû ñöa ra 12 chieán löôïc thay ñoåi möùc lôïi – thieät cho caùc haønh ñoäng
caàu khieán caïnh tranh vaø 9 chieán löôïc thay ñoåi möùc lôïi – thieät cho caùc haønh ñoäng caàu
khieán hoøa ñoàng. Qua ñoù, taùc giaû cuõng cho raèng nguyeân taéc phoå nieäm ñoàng nhaát giöõa
tính lòch söï vaø giaùn tieáp cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi khoâng phuø hôïp vôùi tieáng Vieät.
Döôùi goùc nhìn lòch söï trong söï lieân quan maät thieát vôùi vaên hoùa, Nguyeãn Quang,
vôùi baøi vieát Caùc chieán löôïc lòch söï döông tính trong tieáng Vieät, ñaõ giôùi thieäu chi tieát 17
chieán löôïc lòch söï döông tính söû duïng trong giao tieáp. Theo taùc giaû, tính ñöôïc öa
chuoäng hôn cuûa moät hay moät moät soá chieán löôïc phuï thuoäc vaøo caùc thaønh toá giao tieáp
vaø caùc “aån taøng vaên hoùa” nhö caùc giaù trò, quan nieäm, ñöùc tin vaø phong caùch giao tieáp…
Cuõng xem xeùt lòch söï döôùi goùc nhìn vaên hoùa, Toân Nöõ Myõ Nhaät coù baøi “Böôùc
ñaàu tìm hieåu caùc ñaëc tröng ngoân ngöõ – vaên hoùa trong haønh vi yeâu caàu cuûa ngöôøi Vieät”,
Ñoã Quang Vieät thì so saùnh söï khaùc bieät trong vieäc söû duïng caùc chieán löôïc thænh caàu
cuûa ngöôøi Vieät vaø ngöôøi Phaùp, coøn Nguyeãn Vaên Ñoä thì ñoái chieáu ñeå tìm ra nhöõng neùt
töông ñoàng vaø khaùc bieät töø nhöõng yeáu toá laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung cuûa lôøi thænh
caàu trong tieáng Anh vaø tieáng Vieät…
0.2.3. Veà vaán ñeà caâu caàu khieán, chuùng ta thaáy trong lòch söû nghieân cöùu tieáng Vieät, caâu
caàu khieán ñöôïc baøn luaän raát nhieàu. ÔÛ ñaây, chuùng toâi chæ ñieåm qua moät soá quan ñieåm
tieâu bieåu.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
7
• Theo quan ñieåm ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, caùc taùc giaû nhö Leâ Vaên
Lyù, Buøi Ñöùc Tònh, Traàn Troïng Kim, Nguyeãn Kim Thaûn, Hoaøng Troïng Phieán, Dieäp
Quang Ban phaân loaïi caâu theo “muïc ñích phaùt ngoân” gaén lieàn vôùi caùc phöông tieän
ngoân ngöõ ñieån hình caáu taïo neân noù.
Trong Sô thaûo ngöõ phaùp Vieät Nam (1968), Leâ Vaên Lyù chia caâu tieáng Vieät ra
laøm 13 loaïi. Trong ñoù, caâu khuyeán leänh laø caâu maø ngöôøi noùi duøng ñeå boäc loä yù muoán
cuûa mình.
Nguyeãn Kim Thaûn (1964) trong Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2, ñaõ
chuù yù ñeán loaïi caâu nghi vaán caàu khieán khi phaân bieät caâu nghi vaán chaân chính vôùi caùc
loaïi caâu nghi vaán khaùc nhö caâu nghi vaán tu töø hoïc, caâu nghi vaán khaúng ñònh…. Khoâng
nhöõng theá, Nguyeãn Kim Thaûn coøn nhaän dieän caùc ñoäng töø khi chuùng mang yù nghóa
meänh leänh thì chuùng theå hieän lôøi yeâu caàu, ñeà nghò hay meänh leänh cuûa ngöôøi noùi/
ngöôøi vieát ñoái vôùi ngöôøi nghe/ ngöôøi ñoïc.
Hoaøng Troïng Phieán (1980) trong coâng trình nghieân cöùu Ngöõ phaùp tieáng Vieät
ñaõ phaân loaïi caâu tieáng Vieät thaønh 4 loaïi: caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than
goïi. Veà maët hình thöùc, caâu caàu khieán ñöôïc nhaän dieän baèng moät soá phöông tieän hö töø
vaø ngöõ ñieäu. Veà maët noäi dung, caâu caàu khieán noùi leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân
vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng haønh ñoäng.
Nhaø nghieân cöùu Dieäp Quang Ban trong Ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2 (2002) ñaõ
phaân loaïi caâu tieáng Vieät thaønh boán loaïi: caâu töôøng thuaät, caâu nghi vaán, caâu meänh leänh
vaø caâu caûm thaùn. Theo taùc giaû, caâu caàu khieán baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi
nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu leân trong caâu. Loaïi caâu naøy coù nhöõng hình thöùc nhaát
ñònh: phuï töø meänh leänh ñöùng tröôùc vò töø vaø ngöõ ñieäu meänh leänh.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
8
Hoà Leâ (Cuù phaùp tieáng Vieät – 1992) quan nieäm moãi caâu phaùt ra ñeàu phaûi theo
boán ñònh höôùng: traàn thuaät, nghi vaán, caàu khieán vaø caûm thaùn. Ñoái vôùi caâu caàu khieán,
ngöôøi nghe phaûi nhaän ra ñieåm caàu khieán trong caâu vaø chuaån bò cho haønh ñoäng phaûn
öùng. Tuy phaân loaïi caâu nhö vaäy nhöng taùc giaû Hoà Leâ cho raèng ñaây khoâng phaûi laø caùch
phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi naêng vì muïc ñích noùi naêng khoâng theå naøo laø moät
phaïm truø roõ vaø ñöôïc xaùc ñònh baèng quan heä ngöõ nghóa – cuù phaùp caû. Töø ñoù, taùc giaû
caên cöù vaøo ñaëc ñieåm ngöõ nghóa – ngöõ phaùp cuûa caâu ñeå chia caâu caàu khieán ra laøm boán
tieåu loaïi nhoû:
- Caâu meänh leänh
- Caâu yeâu caàu
- Caâu khuyeân raên
- Caâu daën doø
Tuy nhieân, theo lyù thuyeát veà haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. Searle (1969) thì khoâng
phaûi luùc naøo kieåu caâu cuõng phuø hôïp vôùi muïc ñích phaùt ngoân cuûa ngöôøi noùi. Muoán xaùc
ñònh chính xaùc muïc ñích phaùt ngoân aáy, ngöôøi nghe phaûi döïa vaøo nhieàu yeáu toá khoâng
hieän dieän trong lôøi noùi nhö ngöõ caûnh…. Vì theá, suy cho cuøng, caùch phaân loaïi caâu cuûa
caùc nhaø nghieân cöùu theo quan ñieåm ngöõ phaùp truyeàn thoáng cuõng chöa hoaøn toaøn thoûa
ñaùng.
• Ngöôïc laïi caùc nhaø nghieân cöùu duïng hoïc Vieät ngöõ tieâu bieåu nhö Nguyeãn
Thieän Giaùp, Ñoã Höõu Chaâu, Nguyeãn Ñöùc Daân… laïi tieán haønh phaân loaïi caâu theo haønh
ñoäng ngoân trung.
Nguyeãn Thieän Giaùp trong Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc (1997) ñaõ taùch bieät ñôn vò
caâu vaø ñôn vò phaùt ngoân tröôùc khi tieán haønh phaân loaïi chuùng. Phaùt ngoân laø bieán theå
cuûa caâu trong lôøi noùi. Khi xem xeùt phaùt ngoân döïa vaøo haønh ñoäng ngoân trung vaø muïc
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
9
ñích giao tieáp ñôn thuaàn cuûa noù, taùc giaû naøy chia phaùt ngoân ra laøm boán tieåu loaïi: phaùt
ngoân nghi vaán, phaùt ngoân meänh leänh, phaùt ngoân caûm thaùn vaø phaùt ngoân töôøng thuaät.
Theo taùc giaû, vôùi caùch phaân tích naøy, moät phaùt ngoân hoûi hay phaùt ngoân töôøng thuaät
cuõng coù theå trôû thaønh moät phaùt ngoân caàu khieán….
Tröôùc ñoù, Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ ñaõ coù söï ñoåi môùi khi phaân
loaïi caâu tieáng Vieät. Hai taùc giaû naøy khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích noùi maø phaân
loaïi caâu theo ngöõ ñieäu thaønh caâu coù gioïng thöôøng, gioïng hoûi vaø gioïng bieåu caûm.
Sau ñoù, Cao Xuaân Haïo, Buøi Maïnh Huøng phaân loaïi caâu theo tröôøng phaùi ngöõ
phaùp chöùc naêng. Chòu aûnh höôûng lyù thuyeát haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. Austin, J. Searle,
Cao Xuaân Haïo trong Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng (1991) cho raèng söï phaân loaïi caâu
theo muïc ñích noùi laø hoaøn toaøn khoâng ñuùng vôùi thöïc teá söû duïng cuûa ngoân ngöõ. Töø ñoù,
döïa treân hình thöùc ngöõ phaùp, taùc giaû phaân chia caâu tieáng Vieät thaønh hai loaïi lôùn: caâu
traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Coøn caâu caàu khieán laø moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc
vôùi caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi. Cuõng theo Cao Xuaân Haïo, caâu hoûi gaàn vôùi caâu
meänh leänh nhieàu hôn vì caû hai loaïi caâu naøy ñeàu nhaèm yeâu caàu ngöôøi nghe laøm vieäc gì
ñoù. Hoûi laø yeâu caàu cung caáp thoâng tin coøn meänh leänh thì coù theå yeâu caàu moät haønh
ñoäng baát kyø. Tuy nhieân, khi ñöa ra caùch phaân loaïi naøy, taùc giaû cuõng nhaán maïnh raèng
phaàn lôùn giaù trò ngoân trung naøy leä thuoäc quaù nhieàu vaøo ngoân caûnh.
Trong baøi vieát Baøn veà vaán ñeà phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân, taùc giaû
Buøi Maïnh Huøng quan nieäm trong caáu truùc cuûa caâu bao giôø cuõng coù phöông tieän ngoân
ngöõ giuùp ta quy caâu veà moät kieåu nhaát ñònh gaén vôùi muïc ñích phaùt ngoân (löïc ngoân trung)
ñieån hình. Theo ñoù, taùc giaû phaân loaïi caâu theo daáu hieäu hình thöùc gaén vôùi muïc ñích
phaùt ngoân ñieån hình. Döïa treân ba tieâu chí: khoâng xeùt moät caâu naøo ñoù vaøo hai kieåu caâu
khaùc nhau, moãi kieåu caâu coù moät hình thöùc rieâng maø kieåu caâu khaùc khoâng coù, khoâng
coi ngöõ ñieäu laø phöông tieän ñaùnh daáu kieåu caâu, taùc giaû cho raèng caâu caàu khieán khoâng
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
10
nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng. Sau ñoù vì quan nieäm raèng haønh
ñoäng caàu khieán laø haønh ñoäng maø baát kyø ngoân ngöõ naøo cuõng coù neân taùc giaû ñöa ra khaùi
nieäm caâu caàu khieán trong söï phaân bieät giöõa caâu caàu khieán (döïa vaøo daáu hieäu hình
thöùc) vaø haønh ñoäng caàu khieán (döïa vaøo löïc ngoân trung).
ÔÛ treân, luaän vaên ñaõ ñieåm qua moät soá coâng trình nghieân cöùu coù lieân quan ñeán
lòch söï, haønh ñoäng caàu khieán vaø caâu caàu khieán. Duø coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau
nhöng nhìn chung, haàu heát caùc nhaø nghieân cöùu Vieät ngöõ hoïc ñeàu thoáng nhaát vôùi nhau:
haønh ñoäng caàu khieán ñöôïc theå hieän qua “caâu caàu khieán”. Qua nhöõng coâng trình
nghieân cöùu ñoù, chuùng toâi cuõng nhaän thaáy caùc nghieân cöùu veà lòch söï treân ngöõ lieäu tieáng
Vieät, ñaëc bieät laø trong haønh ñoäng caàu khieán coøn quaù khieâm toán. Vì vaäy, treân cô sôû keá
thöøa vaø phaùt trieån caùc thaønh töïu ñaõ coù, luaän vaên naøy tieáp tuïc nghieân cöùu saâu hôn veà
vaán ñeà lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät.
0.3. ÑOÁI TÖÔÏNG VAØ PHAÏM VI NGHIEÂN CÖÙU
Cho ñeán nay, vieäc nghieân cöùu veà tính lòch söï trong lôøi caàu khieán tieáng Vieät vaãn
coøn laø moät vaán ñeà khaù môùi meû vaø thaønh töïu chöa nhieàu.
Nhö ñaõ trình baøy ôû phaàn treân, caàu khieán laø moät khaùi nieäm roäng vaø noù coù nhieàu
neùt nghóa khaùc nhau. Caùch thöùc theå hieän noäi dung caàu khieán trong ngoân ngöõ cuõng voâ
cuøng ña daïng, phong phuù. Tuyø theo vò theá xaõ hoäi, boái caûnh vaø noäi dung caàu khieán maø
ngöôøi Vieät löïa choïn caùch caàu khieán phuø hôïp laøm cho lôøi caàu khieán coù hieäu quaû cao
nhaát. Ñoù chính laø caùch caàu khieán lòch söï.
Do tính phöùc taïp cuûa vaán ñeà, do haïn cheá nguoàn taøi lieäu nghieân cöùu cuõng nhö
trình ñoä hieåu bieát cuûa ngöôøi vieát neân luaän vaên naøy chæ taäp trung mieâu taû caùc haønh
ñoäng caàu khieán vaø caùch theå hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán trong tieáng Vieät sau
khi laøm roõ caùc khaùi nieäm lieân quan ñeán lòch söï vaø haønh ñoäng caàu khieán.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
11
0.4. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU VAØ NGUOÀN NGÖÕ LIEÄU
0.4.1. Phöông phaùp nghieân cöùu
Ñeå thöïc hieän noäi dung nghieân cöùu treân, luaän vaên naøy söû duïng nhieàu phöông
phaùp nghieân cöùu khoa hoïc phuø hôïp vôùi ñaëc tröng cuûa chuyeân ngaønh lí luaän ngoân ngöõ.
Ngoaøi nhöõng thuû phaùp nghieân cöùu khoa hoïc chung nhö: quan saùt, söu taàm, thu thaäp
ngöõ lieäu, nhaïän xeùt, phaân loaïi… , luaän vaên chuû yeáu vaän duïng xuyeân suoát nhöõng phöông
phaùp sau:
0.4.1.1. Phöông phaùp phaân tích ngöõ phaùp – ngöõ nghóa – ngöõ duïng
Tính lòch söï trong giao tieáp bò chi phoái bôûi nhieàu yeáu toá. Do ñoù, khi nghieân cöùu
moät ngoân baûn naøo ñoù, chuùng toâi xem xeùt ñôn vò naøy khoâng chæ döïa vaøo caáu truùc beân
trong cuûa noù maø coøn döïa vaøo caû caùc yeáu toá beân ngoaøi chi phoái ñeán möùc ñoä lòch söï cuûa
phaùt ngoân.
Cuï theå, luaän vaên naøy seõ duøng caùc thuû phaùp ngöõ nghóa – ngöõ phaùp – ngöõ duïng
hoïc, trong ñoù chuû yeáu laø thuû phaùp ngöõ duïng hoïc, ñeå phaân tích caùc vai giao tieáp, ngöõ
caûnh vaø hieäu quaû caàu khieán döïa treân caùc yeáu toá trong vaø ngoaøi ngoân ngöõ.
0.4.1.2. Phöông phaùp mieâu taû
Phöông phaùp mieâu taû laø phöông phaùp chieán löôïc trong luaän vaên naøy. Caùc nhaän
ñònh ñöa ra ñeàu döïa chuû yeáu vaøo keát quaû phaân tích, mieâu taû ngöõ lieäu – phaàn lôùn laø lôøi
noùi ñöôïc söu taàm trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi Vieät.
0.4.1.3. Phöông phaùp ñoái chieáu
Phöông phaùp naøy ñöôïc söû duïng ñeå tìm hieåu nhöõng neùt töông ñoàng vaø dò bieät
trong caùc hình thöùc dieãn ñaït tính lòch söï trong tieáng Vieät.
0.4.2. Nguoàn ngöõ lieäu
Ngöõ lieäu trong luaän vaên naøy ñöôïc thu thaäp töø caùc nguoàn sau:
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
12
- Trong caùc taùc phaåm vaên hoïc, saùch baùo, taïp chí.
- Trong lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy.
- Treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng.
0.5. CAÁU TRUÙC CUÛA LUAÄN VAÊN :
Ngoaøi phaàn Daãn nhaäp, Keát luaän, Phuï luïc vaø danh muïc Taøi lieäu tham khaûo, luaän
vaên goàm hai chöông:
Chöông 1: Toång quan veà lòch söï ngoân ngöõ vaø haønh ñoäng caàu khieán
1. Lòch söï ngoân ngöõ
2. Caàu khieán vaø haønh ñoäng caàu khieán
Chöông 2 : Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán trong quan heä vôùi pheùp lòch söï
2. Caùch bieåu hieän lòch söï caùc haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
ÔÛ chöông 1, chuùng toâi tìm hieåu nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán lòch söï trong ngoân
ngöõ; khaùi nieäm “caàu khieán”ø, “haønh ñoäng caàu khieán” vaø “caàu khieán lòch söï”.
Sang chöông 2, chuùng toâi ñi saâu vaøo nghieân cöùu, phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu
khieán chuû yeáu trong tieáng Vieät döïa treân tính lòch söï aâm tính hay döông tính, xem xeùt
chuùng trong moái quan heä vôùi lòch söï roài töø ñoù mieâu taû caùch bieåu hieän lòch söï cuûa caùc
haønh ñoäng aáy.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
13
CHÖÔNG 1
TOÅNG QUAN VEÀ LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ
VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN
Hoaït ñoäng giao tieáp xuaát hieän ngay töø khi con ngöôøi baét ñaàu toàn taïi. Trong quaù
trình toàn taïi vaø phaùt trieån, con ngöôøi ñaõ duøng nhieàu phöông tieän khaùc nhau ñeå thöïc
hieän vieäc giao tieáp nhö ngoân ngöõ, cöû chæ, ñieäu boä, aùnh maét, caùc loaïi tín hieäu (tín hieäu
giao thoâng, tín hieäu haøng haûi…), aâm thanh trong aâm nhaïc, maøu saéc trong hoäi hoïa… ,
trong ñoù ngoân ngöõ daàn daàn ñaõ chöùng toû khaû naêng truyeàn taûi thoâng tin vöôït troäi cuûa
mình so vôùi caùc phöông tieän khaùc. Töø ñoù, ngoân ngöõ trôû thaønh phöông tieän giao tieáp
quan troïng nhaát cuûa con ngöôøi. Nhôø ngoân ngöõ, con ngöôøi coù theå trao ñoåi tö töôûng, tình
caûm cuûa mình moät caùch nhanh choùng vaø hieäu quaû. Hôn theá nöõa, thoâng qua ngoân ngöõ,
ngöôøi ta coù theå ñaùnh giaù ñöôïc trình ñoä vaên hoùa cuûa caû moät coäng ñoàng. Xaõ hoäi ngaøy
caøng vaên minh thì ngheä thuaät söû duïng ngoân ngöõ caøng phaûi ñöôïc trau doài. Chaúng phaûi
ngaãu nhieân maø ngay töø thuôû xa xöa oâng cha ta ñaõ daïy con chaùu “hoïc aên, hoïc noùi”.
Con ngöôøi laø toång hoøa caùc moái quan heä xaõ hoäi. Taát caû chuùng ta ñang chung
soáng trong moät coäng ñoàng vôùi nhieàu moái quan heä xaõ hoäi. Vôùi moãi moái quan heä, chuùng
ta coù caùch öùng xöû, giao tieáp thích öùng ñeå khoâng laøm phieàn loøng ngöôøi khaùc vaø cuõng
ñeå theå hieän pheùp lòch söï, teá nhò cuûa con ngöôøi trong thôøi ñaïi môùi.
Taïi sao cuøng moät noäi dung yeâu caàu nhöng khi duøng caùch noùi naøy thì yeâu caàu
ñöôïc thöïc hieän, coøn khi duøng caùch noùi khaùc thì khoâng? Tìm hieåu lyù thuyeát lòch söï
trong hoäi thoaïi, chuùng ta seõ coù caâu traû lôøi.
1.1. LÒCH SÖÏ NGOÂN NGÖÕ
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
14
1.1.1. Khaùi nieäm
1.1.1.1. Khaùi nieäm lòch söï
Lòch söï (politeness) laø moät nhu caàu trong xaõ hoäi, ñaëc bieät laø trong xaõ hoäi vaên
minh. Noù taùc ñoäng, chi phoái ñeán quaù trình giao tieáp vaø caû ñeán hieäu quaû giao tieáp. Vì
theá, caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc ñeàu xem noù laø thuoäc tính cuûa dieãn ngoân.
Coù nhieàu coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc taùc giaû nöôùc ngoaøi veà lòch söï töø nhöõng
goùc nhìn khaùc nhau nhö: Robin Lakoff, Geoffery Leech, Evring Goffman, Stephen
Levinson – Penelop Brown…. Trong moãi coâng trình nghieân cöùu, caùc taùc giaû, tuyø theo
quan nieäm cuûa mình maø ñöa ra nhöõng khaùi nieäm khaùc nhau veà lòch söï. Sau ñaây, luaän
vaên seõ neâu ra moät soá khaùi nieäm veà lòch söï cuûa vaøi taùc giaû tieâu bieåu.
“Lòch söï laø nhöõng chieán löôïc nhaèm duy trì hay thay ñoåi quan heä lieân caù nhaân”
(G. Green) [8].
“Lòch söï nhö laø moät phöông thöùc ñeå giaûm thieåu söï xung ñoät trong dieãn ngoân (…),
Nhöõng chieán löôïc lòch söï coù nhieäm vuï ñaëc bieät laø laøm cho cuoäc töông taùc ñöôïc thuaän
lôïi” (R. Lakoff) [8].
“Pheùp lòch söï lieân quan tôùi quan heä giöõa hai ngöôøi tham gia giao tieáp maø chuùng
ta coù theå goïi laø ta vaø ngöôøi”. Cuï theå, lòch söï coù chöùc naêng “gìn giöõ söï caân baèng xaõ
hoäi vaø quan heä beø baïn, nhöõng quan heä naøy khieán chuùng ta coù theå tin raèng ngöôøi ñoái
thoaïi vôùi chuùng ta toû ra tröôùc heát laø coäng taùc vôùi chuùng ta”. (G. Leech) [8].
Tuy nhieân, chuùng toâi nhaän thaáy quan nieäm veà lòch söï cuûa P. Brown & S.
Levinson laø roõ raøng hôn caû.
“Lòch söï chæ baát cöù phöông thöùc naøo ñöôïc duøng ñeå toû ra löu yù ñeán tình caûm
(feelings) hay laø theå dieän cuûa nhau trong hoäi thoaïi, baát keå khoaûng caùch xaõ hoäi giöõa
ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe nhö theá naøo”(P. Brown & S. Levinson).
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
15
1.1.1.2. Vai giao tieáp
“Vai giao tieáp” laø moät thuaät ngöõ duøng ñeå bieåu hieän vò theá xaõ hoäi cuûa nhöõng
ngöôøi tham gia hoäi thoaïi. Coù theå noùi raèng khaùi nieäm “vai giao tieáp” gaén lieàn vôùi khaùi
nieäm lòch söï bôûi vì tính lòch söï cuûa lôøi noùi phuï thuoäc raát nhieàu vaøo vò theá xaõ hoäi (tuoåi
taùc, giôùi tính, cöông vò xaõ hoäi) cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe.
Trong quan heä vai, moãi tham thoaïi coù moät soá dieãn ñaït mang tính caù nhaân töông
thích vôùi vò theá xaõ hoäi cuûa noù. Khi moät caù nhaân chuyeån töø cöông vò xaõ hoäi naøy sang
cöông vò xaõ hoäi khaùc thì caù nhaân ñoù ñoàng thôøi chuyeån sang moät maõ giao tieáp khaùc
phuø hôïp vôùi cöông vò môùi. Noùi nhö vaäy ñeå thaáy raèng vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi vaø
ngöôøi nghe chi phoái raát lôùn ñeán daáu aán trong ngoân ngöõ giao tieáp.
Vai giao tieáp thöôøng ñöôïc phaân thaønh 2 nhoùm: vai thöôøng xuyeân vaø vai laâm
thôøi.
Caên cöù vaøo moái quan heä phuï thuoäc laãn nhau giöõa caùc thaønh vieân trong hoäi
thoaïi, coù theå chia quan heä vai thaønh 2 nhoùm: vai ngöôøi noùi ngang haøng vôùi vai ngöôøi
nghe vaø vai ngöôøi noùi khoâng ngang haøng vôùi vai ngöôøi nghe (vai ngöôøi noùi thaáp hôn
vai ngöôøi nghe, vai ngöôøi noùi cao hôn vai ngöôøi nghe).
Trong giao tieáp, coù nhieàu phöông tieän ngoân ngöõ bieåu hieän tính lòch söï trong öùng
xöû vai giao tieáp tieáng Vieät nhö duøng caùc ñaïi töø xöng hoâ, teân rieâng, töø chæ chöùc danh,
chöùc vuï… Ñeå coù phaùt ngoân thoûa ñaùng, phuø hôïp vôùi chuaån möïc xaõ hoäi, nhöõng ngöôøi noùi
phaûi nhaän thöùc ñöôïc baûn thaân mình trong quan heä vôùi ngöôøi ñoái thoaïi, ñoàng thôøi phaûi
phaùn ñoaùn ñöôïc ñuùng hình aûnh xaõ hoäi cuûa ngöôøi ñoái thoaïi ñoù.
Thöïc ra, coøn coù nhieàu yeáu toá khaùc lieân quan ñeán lòch söï vaø giao tieáp nhö noäi
dung ñöôïc ñeà caäp ñeán trong hoäi thoaïi, muïc ñích cuûa hoäi thoaïi… maø chuùng toâi seõ noùi
ñeán ôû phaàn sau khi caàn thieát.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
16
1.1.2. Caùc phöông chaâm lòch söï
Ñeå hoaït ñoäng giao tieáp ñaït hieäu quaû, nhöõng ngöôøi tham gia vaøo quaù trình giao
tieáp caàn phaûi tuaân thuû nhöõng nguyeân taéc nhaát ñònh. Ñoù laø “giaûm tôùi möùc toái thieåu
nhöõng caùch noùi khoâng lòch söï vaø taêng tôùi möùc toái ña nhöõng caùch noùi lòch söï” (G.
Leech). Nhö vaäy, ñeå coù moät phaùt ngoân lòch söï, ngöôøi noùi caàn ñieàu chænh möùc lôïi –
thieät nhaèm ñaûm baûo söï caân baèng trong quan heä lieân caù nhaân giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi
nghe. Döïa treân boán phöông chaâm hoäi thoaïi cuûa P. Grice (phöông chaâm veà löôïng,
phöông chaâm veà chaát, phöông chaâm veà söï thích hôïp, phöông chaâm veà caùch thöùc), G.
Leech ñaõ cuï theå hoùa nguyeân taéc treân thaønh saùu phöông chaâm lòch söï nhö sau:
- Phöông chaâm kheùo leùo (tact maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu nhöõng ñieàu
thieät vaø taêng toái ña nhöõng ñieàu lôïi cho ngöôøi.
- Phöông chaâm haøo hieäp (generosity maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu nhöõng
ñieàu lôïi vaø taêng toái ña nhöõng ñieàu thieät cho ta.
- Phöông chaâm taùn thöôûng (approbation maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu
nhöõng lôøi cheâ, taêng ñoái ña nhöõng lôøi khen cho ngöôøi.
- Phöông chaâm khieâm toán (modesty maxim): Giaûm toái thieåu vieäc khen ta, taêng
toái ña vieäc cheâ ta.
- Phöông chaâm taùn ñoàng (agreement maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu söï baát
ñoàng, taêng toái ña söï ñoàng yù giöõa ta vaø ngöôøi.
- Phöông chaâm caûm thoâng (sympathy maxim): Giaûm ñeán möùc toái thieåu aùc
caûm, taêng toái ña thieän caûm giöõa ta vaø ngöôøi.
Phöông chaâm kheùo leùo vaø phöông chaâm haøo hieäp ñöôïc söû duïng khi thöïc hieän
haønh ñoäng thænh caàu hay cam keát coøn phöông chaâm taùn thöôûng thöôøng ñöôïc söû duïng
trong haønh vi bieåu caûm.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
17
Ñieåm chung giöõa caùc phöông chaâm khieâm toán, taùn ñoàng, caûm thoâng laø söï töông
phaûn giaûm – taêng veà vieäc khen – cheâ, baát ñoàng – taùn ñoàng, khoâng thieän caûm – thieän
caûm höôùng veà ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe.
Thöïc teá, coù nhieàu tình huoáng maø nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp khoù coù theå
tuaân thuû troïn veïn taát caû caùc phöông chaâm naøy. Trong tröôøng hôïp aáy, hoï seõ söû duïng
caùc chieán löôïc lòch söï döông tính vaø lòch söï aâm tính (maø chuùng toâi seõ neâu ra ôû phaàn
sau) ñeå baûo ñaûm cho cuoäc thoaïi ñöôïc thaønh coâng. Ví duï, ñeå ngöôøi nghe deã chaáp nhaän
lôøi môøi cuûa mình, ngöôøi noùi thöôøng thöïc hieän chieán löôïc “giaûm toái thieåu ñieàu thieät vaø
taêng toái ña ñieàu lôïi cho mình” nhö “Mai caäu phaûi qua nhaø tôù aên toái ñaáy nheù, khoâng coù
caäu tôù buoàn laém”.
1.1.3. Theå dieän vôùi lòch söï
Trong hoaït ñoäng giao tieáp haøng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät, ta thöôøng baét gaëp caùc caâu
noùi nhö “Ñöøng laøm maát theå dieän cuûa toâi ñaáy”, “Neå maët anh…”, “Xaáu maët chöa!”…
Qua ñoù ta coù theå nhaän thaáy “theå dieän” (face) vaø “giöõ theå dieän” (face saving) laø hai
khaùi nieäm quan troïng gaén lieàn vôùi nguyeân lyù lòch söï trong hoäi thoaïi. Chuùng ñöôïc xem
nhö laø ñoäng löïc chính ñeå con ngöôøi öùng xöû lòch söï trong khi tham gia vaøo quaù trình
giao tieáp.
Erving Goflman (1973), ngöôøi ñaàu tieân ñeà caäp ñeán khaùi nieäm theå dieän, ñaõ ñöa
ra ñònh nghóa “theå dieän laø caùi giaù trò xaõ hoäi tích cöïc maø moät ngöôøi muoán ngöôøi khaùc
nghó mình coù ñöôïc trong moät tình huoáng giao tieáp cuï theå”. Vì theá, khi giao tieáp, moãi
ngöôøi caàn thöïc hieän nhöõng ñieàu ñeå cho haønh ñoäng cuûa mình giöõ ñöôïc theå dieän cuûa
moïi ngöôøi, keå caû cuûa chính mình. Do vaäy, yù muoán baûo toaøn theå dieän, söï lo ngaïi maát
theå dieän luoân laø ñaëc tröng taâm lí chung cuûa taát caû moïi ngöôøi. Vaø phöông thöùc giöõ theå
dieän höõu hieäu nhaát chính laø lòch söï.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
18
Phaùt trieån quan nieäm cuûa E. Goflman, P. Brown & S. Levinson, trong coâng
trình nghieân cöùu cuûa mình, cho raèng theå dieän laø “moät hình aûnh veà ta coâng coäng maø
moãi thaønh vieân trong xaõ hoäi muoán mình coù ñöôïc” [8]. Noù theå hieän baèng moät söï toång
hoøa cuûa hai loaïi mong muoán: mong muoán thaân höõu (theå dieän döông tính/ positive
face) vaø mong muoán ñöôïc toân troïng (theå dieän aâm tính / negative face).
1.1.3.1. Theå dieän döông tính
Theo George Yule, “theå dieän döông tính cuûa moät ngöôøi laø söï caàn ñöôïc ngöôøi
khaùc thöøa nhaän, thaäm chí quyù meán, ñöôïc ñoái xöû nhö laø moät thaønh vieân trong nhoùm ñoù,
vaø ñöôïc bieát raèng nhöõng nhu caàu cuûa mình ñang ñöôïc ngöôøi khaùc chia seû” [88, 121].
Noùi caùch khaùc, theå dieän döông tính chính laø nhu caàu, laø mong muoán hình aûnh caùi toâi
cuûa mình ñöôïc ngöôøi khaùc xaùc nhaän, beânh vöïc vaø uûng hoä.
1.1.3.2. Theå dieän aâm tính
Theå dieän aâm tính laø “mong muoán ñöôïc töï do haønh ñoäng, khoâng bò ngöôøi khaùc aùp
ñaët” [88, 121]. Ñoù laø nhu caàu “ñöôïc ngöôøi khaùc toân troïng söï rieâng tö caù nhaân, quyeàn
töï chuû, quyeàn töï do haønh ñoäng vaø töø choái” (P. Brown & S. Levinson).
Theå dieän aâm tính coøn ñöôïc goïi laø theå dieän “laõnh ñòa cuûa caùi toâi” (theo quan
ñieåm cuûa E. Goffman). Laõnh ñòa naøy bao goàm caû laõnh ñòa vaät chaát vaø laõnh ñòa tinh
thaàn. Trong quaù trình giao tieáp, ngöôøi noùi luoân coù yù thöùc toân troïng, khoâng xaâm phaïm
ñeán “laõnh ñòa cuûa caùi toâi” cuûa ngöôøi nghe. Haønh ñoäng naøy ñöôïc goïi laø “giöõ theå dieän”.
1.1.3.3. Haønh vi ñe doïa theå dieän
Nhö treân vöøa neâu, trong giao tieáp ngöôøi noùi luoân coù yù thöùc “giöõ theå dieän” cho
ngöôøi khaùc. Theá nhöng phaàn lôùn caùc haønh vi ngoân ngöõ ñeàu tieàm aån khaû naêng laøm
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
19
thöông toån ñeán theå dieän cuûa ngöôøi khaùc. P. Brown & S. Levinson goïi chuùng laø nhöõng
haønh vi ñe doïa theå dieän (face threatening acts). Caùc taùc giaû naøy ñaõ phaân chia caùc
haønh vi ñe doïa theå dieän thaønh boán loaïi sau:
- Haønh vi ñe doïa theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi noùi: taëng, bieáu, höùa heïn…
- Haønh vi ñe doïa theå dieän döông tính cuûa ngöôøi noùi: xin loãi, thuù nhaän, töï
pheâ bình..
- Haønh vi ñe doïa theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi nghe: ra leänh, chæ baûo,
khuyeân raên, doaï naït…
- Haønh vi ñe doïa theå dieän döông tính cuûa ngöôøi nghe nhö: pheâ bình, cheâ
bai, cheá gieãu…
Khi moät haønh vi ñe doïa theå dieän ñöôïc thöïc hieän thì noù coù theå ñoàng thôøi ñe doïa
taát caû caùc khía caïnh theå dieän ñaõ neâu. Ví duï trong haønh vi caàu khieán “Baåm quan lôùn,
xin quan lôùn ñeøn trôøi soi xeùt” bao haøm haønh vi ñe doaï theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi
nghe (tính aùp ñaët) nhöng ñoàng thôøi laïi toân vinh theå dieän döông tính cuûa hoï vaø haï thaáp
theå dieän cuûa ngöôøi noùi.
1.1.4. Caùc chieán löôïc lòch söï
Cuõng nhö G. Leech (1983) coi lòch söï laø söï buø ñaép nhöõng hao toån, thieät thoøi do
ngöôøi noùi gaây ra cho ngöôøi ñoái thoaïi, P. Brown & S. Levinson cho raèng lòch söï laø
phöông tieän höõu hieäu nhaát ñeå cöùu vaõn theå dieän cho ngöôøi nghe khi haønh vi ôû lôøi trong
phaùt ngoân cuûa ngöôøi noùi tieàm taøng söï ñe doïa theå dieän. Möùc ñoä ñe doïa theå dieän ñöôïc
ñaùnh giaù baèng ba thoâng soá : töông quan quyeàn löïc, khoaûng caùch xaõ hoäi giöõa ngöôøi
noùi vaø ngöôøi nghe cuõng nhö möùc ñoä aùp ñaët cuûa caùc haønh vi ôû lôøi aáy. Ñaùnh giaù ñuùng
möùc ñoä ñe doaï theå dieän döïa vaøo ba thoâng soá naøy, ngöôøi noùi seõ duøng caùc chieán löôïc
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
20
lòch söï phuø hôïp ñeå ñaït hieäu quaû giao tieáp toát nhaát. Nhìn chung coù hai chieán löôïc lòch
söï laø lòch söï aâm tính vaø lòch söï döông tính.
1.1.4.1. Chieán löôïc lòch söï aâm tính
Chieán löôïc lòch söï aâm tính (negative politeness strategy) höôùng vaøo theå dieän
aâm tính, vaøo laõnh ñòa cuûa ngöôøi tieáp nhaän. Coù theå noùi raèng ñaây laø chieán löôïc coù tính
neù traùnh, khoâng duøng nhöõng haønh vi laøm phöông haïi tôùi theå dieän cuûa ngöôøi khaùc hoaëc
buø ñaép, giaûm nheï möùc ñoä cuûa caùc haønh vi naøy trong tröôøng hôïp phaûi baét buoäc duøng
chuùng trong phaùt ngoân. Khi söû duïng pheùp lòch söï aâm tính, ngöôøi noùi coù khuynh höôùng
toû roõ söï toân troïng, nhaán maïnh quyeàn töï do cuûa ngöôøi nghe.
Theo P. Brown & S. Levinson, cuï theå coù 10 chieán löôïc lòch söï aâm tính nhö sau:
- Duøng caùch noùi giaùn tieáp: Caäu coù theå cho tôù möôïn moät caây vieát khoâng?
- Duøng caùc yeáu toá raøo ñoùn: Toâi bieát laø toâi ñang laøm khoù caäu, nhöng caäu coù
theå gôûi laïi toâi soá tieàn caäu ñaõ möôïn hoâm tröôùc khoâng?Daïo naøy toâi keït quaù.
- Toû roõ söï bi quan: Toâi bieát laø khoâng hy voïng gì, nhöng anh thöû coá giuùp toâi
moät laàn nöõa ñöôïc khoâng?
- Giaûm thieåu söï aùp ñaët: Hình nhö anh khoâng ñöôïc khoeû.
- Toû roõ söï kính troïng: Anh quaû laø moät chuyeân gia trong lónh vöïc naøy.
- Xin loãi : Toâi xin loãi vì phaûi laøm phieàn ñeán anh.
- Duøng phaùt ngoân phieám chæ: Ñi chôi ñi baø con ôi.
- Trình baøy haønh vi ñe doaï theå dieän nhö moät quy taéc chung: Trôøi saùng roài.
Daäy ñi thoâi.
- Söû duïng thuû phaùp danh hoùa: Söï töø choái cuûa anh laøm toâi buoàn nhieàu laém.
- Söû duïng loái noùi traéng ñeå baøy toû söï bieát ôn cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi
nghe: Toâi voâ cuøng bieát ôn anh vì anh ñaõ giuùp toâi laøm xong giaáy tôø nhaø hoaëc theå hieän
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
21
ngöôøi nghe khoâng phaûi chòu ôn ngöôøi noùi veà vieäc ngöôøi noùi ñaõ giuùp ñôõ ngöôøi nghe
laøm vieäc gì ñoù: Vieäc beù xíu aáy maø, coù gì ñaâu maø ôn vôùi hueä.
Trong quaù trình khaûo saùt caùc cöù lieäu ngoân ngöõ trong tieáng Vieät, chuùng toâi nhaän
thaáy chieán löôïc lòch söï aâm tính ñöôïc vaän duïng nhieàu khi ngöôøi noùi thöïc hieän haønh vi
caàu khieán. Vaán ñeà naøy chuùng toâi seõ trôû laïi ôû phaàn sau.
1.1.4.2. Chieán löôïc lòch söï döông tính
Chieán löôïc lòch söï döông tính (positive politeness strategy) höôùng vaøo theå dieän
döông tính cuûa ngöôøi nghe nhaèm thöïc hieän nhöõng haønh vi toân vinh theå dieän, laø nhöõng
haønh vi laøm gia taêng moät trong hai theå dieän cuûa ngöôøi nghe. Khi söû duïng chieán löôïc
lòch söï döông tính ngöôøi noùi cuõng ñoàng thôøi laøm gia taêng theå dieän cuûa mình baèng caùch
coá yù nhaán maïnh muïc ñích phaùt ngoân, ñeå ngöôøi nghe nhaän thaáy ngöôøi noùi coù cuøng
mong muoán, muïc ñích nhö mình.
Chieán löôïc lòch söï döông tính ñöôïc hieän thöïc hoaù baèng 15 chieán löôïc giao tieáp
cuï theå:
- Baøy toû söï chuù yù cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe: Chaéc laø baïn meät laém
nhæ?
- Söû duïng loái noùi taùn döông, cöôøng ñieäu: Hoâm nay caäu xinh nhaát tröôøng
ñaáy.
- Gia taêng söï quan taâm cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe: Caäu ñöøng lo
laéng. Noù khoâng sao ñaâu.
- Söû duïng nhöõng daáu hieäu theå hieän ngöôøi noùi cuøng nhoùm vôùi ngöôøi nghe:
Boá ôi, vaøo quaùn cuûa con uoáng mieáng nöôùc traùnh naéng ñi boá.
- Tìm kieám söï taùn ñoàng baèng nhöõng ñeà taøi maø caû ngöôøi noùi vaø nguôøi nghe
cuøng quan taâm: Caäu coøn nhôù Long “xoùm chaøi” khoâng? Hoâm qua tôù vöøa gaëp laïi noù ñoù.
Noù coù hoûi thaêm caäu.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
22
- Traùnh söï baát ñoàng: Em hy voïng laø anh coù theå gia haïn cho em theâm vaøi
ngaøy nöõa.
- Neâu nhöõng leõ thöôøng: Ai maø chaúng coù sai soùt, em lo laøm gì?
- Pha troø, khoâi haøi: Ñi maùy bay toán tieàn quaù! Ñeå anh goùi anh laïi roài gôûi böu
ñieän cho em nha?
- Quan taâm ñeán sôû thích cuûa ñoái taùc: Mình bieát nhoû thích kieåu loï hoa naøy
neân hoâm qua thaáy noù ôû chôï laø mình mua ngay giuøm nhoû ñoù.
- Môøi, höùa heïn: Toái mai ñi caø pheâ vôùi mình nha?
- Toû ra laïc quan: Caäu haõy thöû laàn nöõa xem. Chaéc chaén caäu seõ laøm ñöôïc
maø.
- Loâi keùo ngöôøi nghe cuøng laøm chung moät vieäc: Chuùng mình ñi töôùi caây ñi.
- Neâu lí do cuûa haønh ñoäng: Em ñang baän hoïc thi, chò naáu côm giuùp em nheù.
- Ñoøi hoûi söï coù ñi coù laïi: Caäu lau nhaø coøn tôù naáu côm.
- Trao taëng cho ngöôøi nghe moät caùi gì ñoù: Seáp la caäu vaäy thoâi chöù khoâng
sao ñaâu. Ngaøy naøo tôù chaúng bò seáp la.
Ngoaøi caùc chieán löôïc naøy, khi nghieân cöùu treân nhieàu ngoân ngöõ, ñaëc bieät laø treân
ngöõ lieäu tieáng Vieät, Nguyeãn Quang ñaõ phaùt hieän theâm hai chieán löôïc lòch söï döông
tính laø “an uûi, khích leä” vaø “thaêm hoûi chuyeän rieâng tö”. Caû hai chieán löôïc naøy ñeàu coù
taùc duïng ruùt ngaén khoaûng caùch giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe khi caû hai tham gia vaøo
quaù trình giao tieáp. Rieâng chieán löôïc “thaêm hoûi chuyeän rieâng tö” laø chieán löôïc thöôøng
ñöôïc söû duïng trong phaàn ñaàu cuûa hoaït ñoäng giao tieáp. Nhôø noù, ngöôøi noùi coù theå deã
daøng ñöa ra haønh ñoäng caàu khieán vaø haønh ñoäng naøy cuõng deã ñaït ñöôïc söï ñoàng tình töø
phía ngöôøi nghe hôn. Nhöng trong luaän vaên naøy, do chæ khaûo saùt treân phaùt ngoân coù
haønh ñoäng ngoân trung laø caàu khieán neân vaán ñeà naøy seõ khoâng ñöôïc tieáp tuïc xem xeùt.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
23
1.1.5. Lòch söï vaø vaên hoùa
Lòch söï laø moät khaùi nieäm coù quan heä maät thieát vôùi phaïm truø vaên hoùa. Moät haønh
ñoäng, cöû chæ, lôøi noùi ñöôïc cho laø lòch söï ôû neàn vaên hoùa naøy laïi coù theå bò coi laø baát lòch
söï, thaäm chí “phæ baùng” ôû moät neàn vaên hoaù khaùc. Ví duï, haønh ñoäng môû quaø ngay sau
khi ñöôïc taëng ñöôïc xem laø lòch söï ôû caùc nöôùc phöông Taây nhöng laïi bò xem laø khoâng
lòch söï ôû nhieàu nöôùc phöông Ñoâng; laù döông xæ ñöôïc coi laø bieåu töôïng cuûa söï may
maén ñoái vôùi ngöôøi Nhaät, nhöng vôùi ngöôøi Nga, noù laïi vaät töôïng tröng cho baát haïnh,
cheát choùc…
Ngoân ngöõ laø moät neùt vaên hoùa ñaëc saéc. Moãi daân toäc coù moät caùch söû duïng ngoân
ngöõ rieâng. Ví duï, ngöôøi Anh hay ngöôøi Myõ chæ söû duïng duy nhaát moät töø “you” chæ
ngoâi thöù hai trong giao tieáp, cho duø ngöôøi ñoái thoaïi laø vò moät toång thoáng ñaày quyeàn
löïc hay laø moät teân toäi phaïm bò töôùc maát quyeàn coâng daân. Trong khi ñoù, ngöôøi Vieät laïi
coù raát nhieàu töø xöng hoâ ñeå chæ ñoái töôïng giao tieáp nhö oâng, baø, anh, chò, baïn, chuù, baùc,
giaùm ñoác, coâ giaùo…. Ñieàu ñoù cho thaáy, trong taâm thöùc cuûa mình, ngöôøi Anh, Myõ ñeà
cao tính bình ñaúng trong giao tieáp coøn ngöôøi Vieät laïi ñeà cao tính toân ty, traät töï trong
gia ñình, xaõ hoäi. Vì theá, trong giao tieáp tieáng Vieät, neáu ngöôøi noùi choïn töø xöng hoâ
khoâng phuø hôïp vôùi ñoái töôïng giao tieáp seõ bò xem laø maát lòch söï hay voâ pheùp.
Trong moãi neàn vaên hoùa, khaùi nieäm lòch söï cuõng coù theå thay ñoåi theo khoâng gian
vaø thôøi gian do söï vaän ñoäng noäi taïi cuûa baûn thaân neàn vaên hoaù aáy, hoaëc do söï haáp thuï
caùc giaù trò xaõ hoäi töø caùc neàn vaên hoùa khaùc qua quaù trình giao löu. Ví duï, caùch ñaây vaøi
thaäp kyû, hai caëp ñaïi töø xöng hoâ: maøy – tao, mi – tôù ñöôïc boïn quyù toäc, quan laïi, ñòa
chuû… duøng ñeå xöng hoâ vôùi caùc taàng lôùp thaáp cuûa xaõ hoäi maø chuùng goïi laø “boïn haï löu”
nhöng hieän nay, caùc caëp xöng hoâ naøy thöôøng xuyeân ñöôïc nhöõng ngöôøi coù vai giao tieáp
ngang baèng nhau söû duïng trong cuoäc thoaïi ñeå theå hieän tình caûm thaân maät giöõa ngöôøi
noùi vaø ngöôøi nghe. Hôn theá nöõa, trong cuøng moät boái caûnh khoâng gian vaø thôøi gian,
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
24
nhöng tieâu chí ñeå ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï trong phaùt ngoân cuûa ngöôøi lôùn tuoåi cuõng
khaùc vôùi ngöôøi nhoû tuoåi, cuûa nam giôùi cuõng khaùc vôùi nöõ giôùi. Ngöôøi ôû tuoåi naêm möôi
neáu duøng töø xöng hoâ “maøy – tao” vôùi baïn beø seõ bò xem laø maát lòch söï, nhöng neáu laø
ngöôøi treû tuoåi thì vieäc xöng hoâ “maøy – tao” laïi laøm cho nhöõng ngöôøi tham gia giao
tieáp caûm thaáy gaàn guõi hôn.
Kinh teá caøng phaùt trieån, toác ñoä giao löu vaên hoaù caøng taêng nhanh, laøm cho caùc
neàn vaên hoùa trôû neân xích laïi gaàn nhau hôn. Moät chuaån möïc chung veà lòch söï ñöôïc
hình thaønh beân caïnh nhöõng quy öôùc veà haønh vi lòch söï cuûa rieâng töøng neàn vaên hoùa. Vì
theá, vieäc tìm hieåu caùch öùng xöû lòch söï trong töøng neàn vaên hoùa vaãn laø öu tieân haøng ñaàu
cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi.
Treân ñaây laø moät soá vaán ñeà cô baûn coù lieân quan ñeán pheùp lòch söï. Coù theå nhaän
thaáy raèng lòch söï vôùi nhöõng nguyeân lyù, quy taéc cuûa noù ñaõ chi phoái raát lôùn ñeán hieäu
quaû cuûa quaù trình giao tieáp.
1.2. CAÀU KHIEÁN VAØ HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN
1.2.1. Khaùi nieäm
1.2.1.1. Khaùi nieäm caàu khieán
Suy cho cuøng, lyù do toàn taïi thaät söï cuûa ngoân ngöõ laø giao tieáp. Maø giao tieáp bao
giôø cuõng gaén lieàn vôùi moät ngöõ caûnh nhaát ñònh. Trong thöïc teá, ta thaáy cuøng moät caâu
noùi nhöng tuøy theo ngöõ caûnh maø ngöôøi nghe coù nhöõng caùch hieåu khaùc nhau.
Ví duï: Phaùt ngoân “Trôøi laïnh quaù” coù theå ñöôïc hoài ñaùp baèng caùc haønh ñoäng
khaùc nhau :“ñoùng cöûa soå”, “baät loø söôûi”, hay “laáy giuøm aùo laïnh”.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
25
Hoaëc cuøng laø moät yeâu caàu “môû cöûa soå” nhöng ñöôïc dieãn ñaït baèng nhieàu caùch
nhö: “Môû cöûa soå ra ñi”, “Laøm ôn môû giuøm mình cöûa soå”, “Cho chuùt gioù ñi”, “Trôøi
noùng quaù”, “Baïn coù theå môû giuøm toâi caùnh cöûa soå ñoù khoâng?”…
Veà maët hình thöùc, caùc phaùt ngoân treân chia laøm ba loaïi: hoûi, caàu khieán vaø khaúng
ñònh, nhöng veà maët noäi dung, chuùng laïi hoaøn toaøn gioáng nhau: ñöa ra moät lôøi yeâu caàu.
Moät vaán ñeà ñöôïc ñaët ra: phaûi phaân loaïi caùc phaùt ngoân naøy nhö theá naøo?
Trong coâng trình nghieân cöùn “How to do thing with words?”, J. Austin ñaõ baøy toû
quan ñieåm “To say is to do something” (Noùi laø haønh ñoäng). Khi chuùng ta noùi laø chuùng
ta ñaõ thöïc hieän moät haønh ñoäng baèng ngoân ngöõ vaø haønh ñoäng ñoù ñöôïc caùc nhaø nghieân
cöùu goïi laø “haønh ñoäng ngoân töø”. Theo J. Austin, coù ba loaïi haønh ñoäng ngoân töø:
- Haønh ñoäng taïo lôøi (locutionary act): laø haønh ñoäng söû duïng caùc yeáu toá ngoân
ngöõ ngöõ aâm, töø vöïng, ngöõ phaùp, ñeå taïo neân caâu noùi.
- Haønh ñoäng taïi lôøi (illocutionary act): laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi thöïc hieän
ngay khi noùi. Ví duï khi ngöôøi noùi ñöa ra moät caâu hoûi laø hoï ñoàng thôøi thöïc hieän moät
haønh ñoäng hoûi…. Haønh ñoäng naøy chính laø haønh ñoäng ngoân trung, laø ñích cuûa lôøi noùi vì
noù laø coát loõi cuûa haønh ñoäng ngoân töø.
- Haønh ñoäng möôïn lôøi (perlocutionary act): laø haønh ñoäng ngöôøi noùi thoâng qua
phaùt ngoân ñeå taùc ñoäng ñeán tö töôûng, tình caûm cuûa ngöôøi nghe.
Khi phaân loaïi caùc haønh ñoäng ngoân töø, J. Austin chæ phaân loaïi caùc haønh ñoäng
ngoân töø tröïc tieáp döïa treân caùc ñoäng töø ngoân haønh hieän dieän trong phaùt ngoân. Töø maët
coøn haïn cheá cuûa J. Austin, J. Searle ñöa ra khaùi nieäm “haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp”.
Theo J. Searle, haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp laø moät haønh ñoäng ngoân töø “ñöôïc thöïc
hieän baèng moät hình thöùc cuûa haønh ñoäng ngoân töø khaùc”. Nghóa laø luùc naøy, haønh ñoäng
taïi lôøi ñöôïc thöïc hieän giaùn tieáp thoâng qua moät haønh ñoäng taïi lôøi khaùc. Töø ñoù, döïa treân
nhieàu tieâu chí, J. Searle chia caùc haønh ñoäng ngoân töø thaønh 5 tieåu loaïi nhoû:
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
26
- Haønh ñoäng taùi hieän (representatives) laø haønh ñoäng mieâu taû laïi moät söï tình.
- Haønh ñoäng ñieàu khieån (directives) laø haønh ñoäng ñaët ngöôøi nghe vaøo traùch
nhieäm thöïc hieän moät haønh ñoäng töông lai vaø theå hieän mong muoán cuûa ngöôøi noùi raèng
ngöôøi nghe seõ thöïc hieän haønh ñoäng ñoù.
Ví duï: Caäu laáy cho tôù caùi noùn.
- Cam keát (commissives) laø haønh ñoäng maø ngöôøi noùi töï gaùn traùch nhieäm cho
mình laø phaûi thöïc hieän moät haønh ñoäng naøo ñoù trong töông lai.
Ví duï: Em höùa seõ cheùp baøi ñaày ñuû.
- Baøy toû (expressives) laø haønh ñoäng baøy toû moät traïng thaùi taâm lyù naøo ñoù.
Ví duï: Em xin loãi anh.
- Tuyeân boá (declarations) laø haønh ñoäng gaây ra moät söï thay ñoåi naøo ñoù baèng lôøi
tuyeân boá.
Ví duï: Thay maët Ban toå chöùc, toâi tuyeân boá beá maïc ñaïi hoäi.
Toùm laïi, haønh ñoäng phaùt ngoân phaân bieät caùc phaùt ngoân vôùi nhau veà phöông
dieän muïc ñích noùi vaø taùc duïng trong giao tieáp. Noù lieân quan ñeán giaù trò ngoân trung
cuûa caâu noùi, trong ñoù coù söï phaân bieät giöõa “traàn thuaät”, “nghi vaán”, caàu khieán” vaø
“caûm thaùn”.
Nhö vaäy, caàu khieán laø moät haønh ñoäng ñònh höôùng phaùt ngoân, höôùng phaùt ngoân
vaøo ngöôøi nghe nhaèm ñieàu khieån haønh vi cuûa ngöôøi nghe theo chuû yù cuûa ngöôøi noùi.
1.2.1.2. Khaùi nieäm haønh ñoäng caàu khieán
Cho ñeán nay vaán ñeà phaân bieät vaø söû duïng caùc thuaät ngöõ “caâu”, “caâu noùi”, “lôøi
noùi”, “phaùt ngoân” vaãn coøn coù nhöõng yù kieán khaùc nhau. Nhöng chuùng ta coù theå thoáng
nhaát raèng khi noùi/ vieát chuùng ta ñaõ “phaùt ngoân” vaø moãi lôøi noùi cuûa chuùng ta öùng vôùi
moät ñôn vò ñöôïc goïi laø “caâu”. Noùi caùch khaùc, “phaùt ngoân” laø ñôn vò hieän thöïc cuûa lôøi
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
27
noùi trong giao tieáp coøn “caâu” laø ñôn vò tröøu töôïng, phi hieän thöïc cuûa lôøi noùi. Trong
luaän vaên naøy chuùng toâi thoáng nhaát duøng caû ba khaùi nieäm “caâu”, “lôøi” vaø “phaùt ngoân”.
Tuyø theo töøng tröôøng hôïp maø chuùng toâi choïn löïa thuaät ngöõ naøo ñeå söû duïng.
Nhö ñaõ noùi ôû treân, caàu khieán laø moät loaïi haønh ñoäng cuûa phaùt ngoân. Ñôn vò nhoû
nhaát cuûa phaùt ngoân laø “caâu”. Haønh ñoäng caàu khieán trong caâu ñöôïc theå hieän qua moät
soá phöông tieän ngöõ phaùp – ngöõ nghóa – ngöõ duïng nhaát ñònh. Nhìn chung, cho ñeán nay,
vieäc ñònh nghóa khaùi nieäm “caâu caàu khieán” hay “haønh ñoäng caàu khieán” cuõng coøn laø
vaán ñeà gaây nhieàu tranh caõi.
Theo quan ñieåm cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp hoïc truyeàn thoáng, caâu caàu khieán laø loaïi
caâu ñöôïc phaân loaïi theo muïc ñích phaùt ngoân.
Leâ Vaên Lyù (1972) khaûo saùt nhaän dieän 13 loaïi caâu trong tieáng Vieät. Trong ñoù,
coù caâu khuyeán leänh, laø caâu duøng ñeå boäc loä yù muoán cuûa mình. Vieät ngöõ coù nhieàu
phöông tieän ñeå laøm thaønh caâu khuyeán leänh, ta coù theå saép xeáp caùc phöông tieän ñoù vaøo
ba muïc sau ñaây: gioïng ñieäu, thaønh töï vaø traïng töï nhö ñi, haõy, ñöøng, chôù …
Buøi Ñöùc Tònh trong Vaên phaïm Vieät Nam quan nieäm caâu khuyeán leänh laø nhöõng
caâu duøng ñeå khuyeân môøi hoaëc ra meänh leänh.[75, 293]
Nguyeãn Kim Thaûn (1964) trong cuoán Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp 2,
ñaõ ñöa ra khaùi nieäm caâu caàu khieán laø caâu duøng ñeå ra leänh, yeâu caàu, ñeà nghò.
Hoaøng Troïng Phieán (1980) phaân chia caâu tieáng Vieät ra thaønh boán tieåu loaïi:
caâu keå, caâu caàu khieán, caâu hoûi vaø caâu than goïi. Trong ñoù, taùc giaû cho raèng caâu caàu
khieán khoâng coù nhöõng daáu hieäu ngöõ phaùp ñaëc bieät gì, ngoaøi moät soá phöông tieän nhö hö
töø vaø ngöõ ñieäu. Caâu caàu khieán coù nhu caàu cuûa yù chí laøm thaønh yeáu toá thöôøng tröïc cuûa
caâu. Noù neâu leân yù muoán cuûa chuû theå phaùt ngoân vaø yeâu caàu ngöôøi nghe ñaùp laïi baèng
haønh ñoäng. Caâu caàu khieán gaén lieàn vôùi yù nghóa haønh ñoäng. Noäi haøm cuûa khaùi nieäm caàu
khieán bao goàm söï môøi moïc, yeâu caàu, meänh leänh, caám ñoaùn vaø chuùc tuïng. Caâu caàu
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
28
khieán cuõng coù khaúng ñònh vaø phuû ñònh. Hai daïng caâu naøy coù moät soá töø chuyeân duøng ñeå
theå hieän.[53, 288]
Cuõng thuoäc quan nieäm naøy, Dieäp Quang Ban (1998) cho raèng caâu meänh leänh
laø caâu duøng ñeå baøy toû yù muoán nhôø hay baét buoäc ngöôøi nghe thöïc hieän ñieàu ñöôïc neâu
leân trong caâu vaø coù nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhaát ñònh [3, 235]. Töø ñoù, taùc giaû phaân
caâu meänh leänh ra thaønh hai tieåu loaïi nhoû: caâu meänh leänh ñích thöïc vaø caâu meänh leänh
laâm thôøi.
- Caâu meänh leänh ñích thöïc laø loaïi caâu meänh leänh ñöôïc taïo neân nhôø nhöõng phuï
töø taïo yù meänh leänh, ngöõ ñieäu meänh leänh hoaëc ñaûm baûo ñieàu kieän laø chæ chöùa nhöõng
phuï töø hay vò töø lieân quan ñeán noäi dung cuûa leänh.
- Caâu meänh leänh laâm thôøi laø nhöõng caâu khoâng phaûi laø caâu meänh leänh ñích thöïc
nhöng mang noäi dung meänh leänh. Ñeå nhaän dieän ñöôïc nhöõng loaïi caâu naøy, chuùng ta
phaûi döïa vaøo nhöõng daáu hieäu hình thöùc nhö ngöõ ñieäu, phuï töø ñi keøm hoaëc moät tình
huoáng noùi naêng.
Hoà Leâ (1992) trong “Cuù phaùp tieáng Vieät” ñaõ phaân caâu caàu khieán thaønh boán tieåu
loaïi nhoû:
- Caâu meänh leänh: Veà ngöõ nghóa, noù buoäc ngöôøi khaùc phaûi thöïc hieän ñieàu noù
noùi ra. Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng do ñoäng töø hoaëc toå ñoäng töø ñaûm nhieäm, coøn chuû
ngöõ thöôøng bò tænh löôïc. Caâu raát ít söû duïng trôï töø, maø neáu coù duøng thì trôï töø thích hôïp
laø “ñi” ñaët ôû cuoái caâu. Ngöõ ñieäu thöôøng ñöôïc xöôùng cao vaø maïnh.
- Caâu yeâu caàu: Veà ngöõ nghóa noù nhaéc nhôû ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù. Veà
maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát noái ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng nhöõng ñoäng töø taâm lí
nhö: caàn, phaûi, caàn phaûi.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
29
- Caâu khuyeân raên: Veà ngöõ nghóa, noù baûo ban ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù.
Veà maët cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà thuyeát vaø thöôøng duøng nhöõng ñoäng töø taâm lyù
nhö caàn/ caàn phaûi, phaûi, neân …
- Caâu daën doø: Veà ngöõ nghóa noù nhaéc nhôû ngöôøi khaùc veà moät ñieàu gì ñoù. Veà
cuù phaùp, caâu thöôøng coù keát caáu ñeà – thuyeát vaø thöôøng duøng ñoäng töø “nhôù”, phuï töø “haû”
vaø trôï töø “nheù”, “nghe”, “nghen”[46, 422-425].
Döïa vaøo lyù luaän haønh ñoäng ngoân töø cuûa J. Austin, J. Searle… caùc nhaø ngöõ duïng
hoïc khoâng phaân loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân nhö caùc nhaø ngöõ phaùp truyeàn thoáng
maø chæ khaûo saùt haønh ñoäng ngoân trung cuûa caùc phaùt ngoân.
Nguyeãn Thieän Giaùp trong “Duïng hoïc Vieät ngöõ” ñöa ra khaùi nieäm caàu khieán laø
haønh ñoäng maø ngöôøi noùi söû duïng ñeå khieán ngöôøi nghe laøm caùi gì ñoù. Haønh ñoäng naøy
ñöôïc theå hieän ôû nhöõng caâu maø nhôø chuùng maø ngöôøi noùi khieán cho ngöôøi nghe laøm moät
vieäc gì.[25, 48]
Cao Xuaân Haïo (1991) trong cuoán Sô thaûo ngöõ phaùp chöùc naêng phaân loaïi caâu
theo haønh ñoäng ngoân trung. Döïa treân löïc ngoân trung, taùc giaû phaân loaïi caâu tieáng Vieät
ra laøm hai loaïi lôùn: caâu traàn thuaät vaø caâu nghi vaán. Theo Cao Xuaân Haïo, caâu caàu
khieán laø moät tieåu loaïi cuûa caâu traàn thuaät khaùc caùc tieåu loaïi khaùc veà tình thaùi.
Noái tieáp quan ñieåm naøy, Buøi Maïnh Huøng trong baøi vieát Baøn veà vaán ñeà phaân
loaïi caâu theo muïc ñích phaùt ngoân (Ngoân ngöõ soá 2/2003) cho raèng caâu caàu khieán khoâng
nhaát thieát phaûi ñöôïc xaùc laäp thaønh moät kieåu caâu rieâng. Tuy nhieân, do haønh ñoäng yeâu
caàu, ñeà nghò, ra leänh… laø haønh ñoäng thöôøng xuyeân vaø quan troïng ñeán möùc khoâng coù
ngoân ngöõ naøo treân theá giôùi thieáu kieåu caâu naøy neân taùc giaû cuõng ñònh nghóa caâu caàu
khieán laø caâu coù töø caàu khieán nhö haõy/ ñöøng/ chôù vaø chuû theå cuûa haõy/ ñöøng/ chôù bao giôø
cuõng ôû ngoâi thöù hai hoaëc ngoâi thöù nhaát soá nhieàu; coù khaû naêng theâm haõy/ ñöøng/ chôù vaøo
nhöõng caâu ñaõ neâu treân.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
30
Nguyeãn Vaên Ñoä thì ñònh nghóa Haønh ñoäng thænh caàu laø vieäc ngöôøi noùi phaùt ra
tín hieäu baèng ngoân ngöõ nhaèm chuyeån tôùi ngöôøi nghe moät yù ñònh, moät söï mong moûi hay
moät yeâu caàu keøm theo thaùi ñoä cuûa ngöôøi noùi sao cho ngöôøi nghe thöïc hieän moät haønh
ñoäng naøo ñoù vì lôïi ích cuûa ngöôøi noùi, ñoâi khi vì lôïi ích cuûa caû ngöôøi nghe.[19, 44]
Nguyeãn Vaên Ñoä chia haønh ñoäng thænh caàu laøm hai phaàn, phaàn coát loõi (phaàn
hieän thöïc thænh caàu) vaø phaàn ngoaïi bieân (phaàn laøm taêng hoaëc giaûm löïc thænh caàu goïi
laø nhöõng yeáu toá laøm bieán ñoåi löïc ngoân trung cuûa thænh caàu [19, 44]).
Vuõ Thò Thanh Höông trong baøi Chieán löôïc lòch söï thay ñoåi möùc ñoä lôïi – thieät
trong lôøi caàu xin tieáng Vieät (Ngoân ngöõ soá 10/ 2000) ñaõ khaúng ñònh caàu khieán laø loaïi
haønh vi ngoân töø ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng nhaèm ñieàu khieån ngöôøi nghe haønh ñoäng theo
chuû yù cuûa mình. Tuøy theo löïc ngoân trung vaø hieäu löïc suy ngoân cuûa chuùng, caùc haønh vi
caàu khieán coù theå coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc (laøm lôïi) hay tieâu cöïc (laøm thieät) khaùc
nhau cho ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. [40, 39]
Leâ Ñình Töôøng (KHXH, soá 2B/2003) ñònh nghóa phaùt ngoân caàu khieán laø loaïi
phaùt ngoân ngöõ vi, töùc phaùt ngoân maø khi thöïc hieän noù, vai trao khoâng nhöõng thöïc hieän
haønh ñoäng maø coøn thoâng baùo cho vai nhaän veà haønh ñoäng maø vai nhaän hoaëc vai trao
cuøng vai nhaän cuøng thöïc hieän.[82, 64]
Khaûo saùt moät soá caâu caàu khieán tieáng Vieät ta thaáy tuy cuøng thuoäc moät haønh
ñoäng ngoân trung nhöng caùc caâu caàu khieán naøy coù nhieàu saéc thaùi yù nghóa khaùc nhau.
Khi ñeà caäp ñeán vaán ñeà naøy, taùc giaû Ñoã Höõu Chaâu phaân bieät khaån caàu “xin” vaø “ra
leänh” tuy cuøng ñích ôû lôøi nhaän ñöôïc haønh ñoäng C ôû B nhöng hieäu löïc khaùc nhau :
“leänh” coù tính cöôõng böùc, khaån caàu “xin” khoâng coù tính cöôõng böùc maø troâng vaøo “loøng
toát”, “thieän yù” cuûa B.[8]
Toùm laïi, trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa mình, caùc nhaø ngöõ duïng hoïc ñaõ
nhaán maïnh ñeán haønh ñoäng taïi lôøi cuûa phaùt ngoân caàu khieán. Nhö ñaõ noùi, caàu khieán laø
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
31
loaïi haønh ñoäng mang tính ñe doïa theå dieän cao. Chính vì vaäy, khi thöïc hieän haønh ñoäng
naøy chuùng ta caàn phaûi löïa choïn phöông thöùc thích hôïp ñeå thoaû maõn yeâu caàu lòch söï.
Nhôø ñoù, hoaït ñoäng giao tieáp seõ ñaït ñöôïc hieäu quaû cao hôn.
1.2.2. Phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán
“Noùi laø moät haønh ñoäng ngoân töø”. Khi chuùng ta noùi laø chuùng ta ñaõ thöïc hieän moät
loaïi haønh ñoäng ñaëc bieät baèng phöông tieän ngoân ngöõ. Caùc haønh ñoäng aáy coù theå laø: hoûi,
caàu khieán, höùa heïn, khen ngôïi…. Trong ñoù, caàu khieán laø moät haønh ñoäng ngoân töø maø
ngöôøi noùi thöïc hieän ñeå khieán ngöôøi nghe laøm moät ñieàu gì ñoù theo chuû yù cuûa ngöôøi
noùi. Coù nhöõng haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu sau: ra leänh/ caám ñoaùn, sai baûo, ñeà nghò/
yeâu caàu, nhôø vaû, keâu goïi, môøi moïc, an uûi , ñoäng vieân, xin pheùp, khuyeân raên. Xeùt veà
maët lòch söï thì caàu khieán laø moät loaïi haønh ñoäng ngoân töø coù tính chaát ñe doaï theå dieän
cao vì noù coù theå gaây ra taùc duïng tích cöïc (laøm lôïi) hoaëc tieâu cöïc (laøm thieät) cho caû
ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Döïa treân taùc duïng naøy, coù theå phaân haønh ñoäng caàu khieán ra
laøm hai loaïi: caàu khieán caïnh tranh vaø caàu khieán hoøa ñoàng.
1.2.2.1. Caàu khieán caïnh tranh
Caàu khieán caïnh tranh (ra leänh/caám ñoaùn, thænh caàu, nhôø vaû, xin pheùp…) laø loaïi
caàu khieán coù lôïi ích cuûa ngöôøi nghe töông phaûn tieâu cöïc vôùi lôïi ích cuûa ngöôøi noùi.
Nghóa laø ngöôøi nghe thöôøng bò thieät coøn ngöôøi noùi ñöôïc lôïi hay ít nhaát cuõng laø trung
hoøa. Chính söï maâu thuaãn veà lôïi ích naøy laøm cho haønh ñoäng caàu khieán cuûa ngöôøi noùi
ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe. Laáy tieâu chí laø vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn
hay thaáp hôn ngöôøi nghe, coù theå phaân caùc haønh ñoäng caàu khieán caïnh tranh ra laøm hai
nhoùm nhoû:
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
32
1.2.2.1.1. Haønh ñoäng ra leänh/ caám ñoaùn/ sai baûo
Ñaây laø loaïi haønh ñoäng maø ngöôøi noùi ñöa ra moät meänh leänh baét buoäc ngöôøi
nghe phaûi thöïc hieän haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu.
Ví duï:
- Nghieâm! Ñöùng laïi, ñöùng! Beân phaûi, quay!
- Caám ñoå raùc!
- Cuùt ngay!
- Toâi caám anh khoâng ñöôïc böôùc chaân vaøo coâng ty naøy nöõa.
- Laøm ngay ñi!
Nhìn chung, haønh ñoäng caàu khieán naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:
- Vò theá giao tieáp vaø quyeàn uy cuûa ngöôøi noùi cao hôn ngöôøi nghe.
- Lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu quan heä vôùi
ngöôøi noùi.
- Tính baét buoäc ôû möùc ñoä cao.
- Xuaát hieän trong taát caû caùc kieåu caâu nhöng phoå bieán laø kieåu caâu vaéng maët
chuû ngöõ.
- Thöôøng toàn taïi döôùi hình thöùc caàu khieán tröïc tieáp.
- Söï coù maët caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu thöôøng laøm giaûm saéc thaùi meänh
leänh, ngoaïi tröø tieåu töø tình thaùi “ñi”.
- Xuaát hieän trong haàu heát caùc phong caùch chöùc naêng ngoân ngöõ, chuû yeáu laø
trong phong caùch sinh hoaït haøng ngaøy.
- Thöôøng coù taùc duïng tieâu cöïc ñoái vôùi ngöôøi nghe.
1.2.2.1.2. Haønh ñoäng yeâu caàu/ ñeà nghò, nhôø vaû/ thænh caàu, xin pheùp
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
33
• Yeâu caàu/ ñeà nghò: laø haønh ñoäng ñöa ra lôøi yeâu caàu ngöôøi nghe thöïc hieän
haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu (maø baûn thaân ngöôøi noùi khoâng thöïc hieän ñöôïc), theå
hieän mong öôùc, nguyeän voïng cuûa ngöôøi noùi raèng haønh ñoäng ñoù seõ ñöôïc ngöôøi nghe
thöïc hieän.
Ví duï:
- Mình ñoåi vò trí cho nhau nheù?
- Em phaûi tröïc tieáp gaëp nhaø cung caáp ñeå giaûi quyeát döùt ñieåm vaán ñeà ñoù nheù.
- Caäu xuoáng laáy xe ra tröôùc roài chôø toâi 5 phuùt nheù. Toâi seõ xuoáng ngay.
• Xin pheùp laø haønh ñoäng xin söï thoûa thuaän, cho pheùp ñoàng yù cuûa cô quan,
toå chöùc, caù nhaân naøo ñoù cho ngöôøi noùi/ vieát thöïc hieän haønh ñoäng naøo ñoù.
Ví duï:
- Xin pheùp coâ cho chaùu nghæ moät buoåi hoïc chieàu ngaøy 20 – 4 – 2006.
- Xin pheùp hai baùc, cho Mai ñi chôi vôùi chaùu toái nay.
- Mai baùc cho chaùu veà nhaø chôi, ñöôïc khoâng aï?
• Nhôø vaû/ thænh caàu laø haønh ñoäng ñöôïc ñöa ra ñeå nhôø vaû ngöôøi khaùc laøm
ñieàu gì ñaáy.
Ví duï:
- Em caén rôm caén coû laïy baùc giuùp em.
- Bieát anh baän traêm coâng nghìn vieäc nhöng ngoaøi anh ra chaúng coøn ai coù theå
giuùp ñöôïc em caû.
- Anh ôi, môû giuøm em caùnh cöûa. Hai tay em ñeàu baän heát caû roài.
Nhìn chung, caùc haønh ñoäng naøy coù nhöõng ñaëc ñieåm sau:
- Haønh ñoäng naøy ñöôïc söû duïng trong tröôøng hôïp lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän haønh
ñoäng chuû yeáu quan heä ñeán ngöôøi noùi vaø coù khi thuoäc caû ngöôøi nghe.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
34
- Vò theá giao tieáp vaø quyeàn uy cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn hoaëc ngang baèng vôùi
ngöôøi nghe.
- Khoâng mang tính baét buoäc hoaëc mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä thaáp.
- Haønh ñoäng naøy xuaát hieän haàu heát ôû caùc kieåu caâu.
- Thöôøng xuaát hieän keøm theo caùc daáu hieäu lòch söï (tieåu töø tình thaùi, töø boå trôï
nhö laïy, xin, caén rôm caén coû…) ñeå laøm taêng theâm löïc thænh caàu, nhôø vaû, xin pheùp.
Xuaát hieän trong haàu heát caùc phong caùch ngoân ngöõ nhöng chuû yeáu laø trong phong caùch
chính luaän, vaên chöông ngheä thuaät, sinh hoaït haøng ngaøy.
- Thöôøng xuaát hieän döôùi caû hai hình thöùc caàu khieán tröïc tieáp vaø caàu khieán giaùn
tieáp.
- Thöôøng theå hieän haønh vi ñe doaï theå dieän aâm tính cuûa ngöôøi nghe. Trong moät
soá tröôøng hôïp laøm taêng theå dieän döông tính cuûa hoï khi söû duïng caùc töø ngöõ toân vinh vò
theá xaõ hoäi cuûa ngöôøi nghe vaø haï thaáp vò theá xaõ hoäi cuûa ngöôøi noùi.
1.2.2.2. Caàu khieán hoøa ñoàng
Caàu khieán hoaø ñoàng (môøi moïc, ruû reâ, khuyeân raên, ñoäng vieân/ an uûi…) laø loaïi
haønh ñoäng caàu khieán coù lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän noù thuoäc veà ngöôøi nghe hoaëc trung
hoaø hoaëc khoâng thuoäc veà ngöôøi noùi.
• Khuyeân raên laø haønh ñoäng caàu khieán duøng ñeå ñöa ra lôøi khuyeân veà möùc
ñoä lôïi - thieät cuûa haønh ñoäng ñöôïc noùi ñeán trong caâu. Nghóa ngoân trung cuûa noù laø coù yù
ngaên caûn haønh ñoäng naøy xaûy ra vì nhö theá noù seõ taùc duïng tieâu cöïc (thieät) cho ngöôøi
nghe.
Ví duï:
- Caäu ñöøng ñeå löûa lôùn nhö theá, caù seõ bò chaùy ñaáy.
- Saép thi roài, baïn ñöøng ham chôi nöõa.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
35
- Mình thaáy maøu hoàng khoâng hôïp vôùi caäu ñaâu.
• An uûi/ ñoäng vieân laø haønh ñoäng ngoân töø theå hieän söï quan taâm, chia seû
cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe baèng caùch khuyeân giaûi hay taùc ñoäng laøm cho tinh
thaàn ngöôøi nghe phaán chaán hôn ñeå chaáp nhaän hay coá gaéng laøm moät ñieàu gì trong thöïc
teá. Nhôø vaäy, ngöôøi nghe seõ ñöôïc lôïi veà vaät chaát hay tinh thaàn.
Ví duï:
- Caäu ñöøng lo, roài moïi vieäc seõ ñaâu vaøo ñaáy thoâi.
- Chaùu ñaõ coá gaéng heát söùc roài maø. Ñöøng khoùc nöõa.
- Ñöøng buoàn! Mai tôù seõ taëng cho caäu caùi maùy tính khaùc.
• Môøi moïc laø haønh ñoäng ñöôïc ñöa ra ñeå baøy toû yù mong muoán, yeâu caàu
ngöôøi khaùc thöïc hieän moät haønh ñoäng gì ñoù coù lôïi cho ngöôøi nghe.
Ví duï:
- Chieàu mai ñi uoáng caø pheâ vôùi mình nheù.
- Môøi caäu tôùi döï tieäc sinh nhaät cuûa tôù vaøo toái mai.
Nhöõng haønh ñoäng naøy coù ñaëc ñieåm chung nhö sau:
- Ñeàu ñöôïc duøng trong tröôøng hôïp lôïi ích cuûa vieäc thöïc hieän haønh ñoäng trong
caâu noùi chuû yeáu quan heä vôùi ngöôøi nghe.
- Khi söû duïng haønh ñoäng khuyeân raên, vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thöôøng cao
hôn hoaëc ngang baèng vôùi vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi nghe. Ngöôïc laïi, khi söû duïng
haønh ñoäng môøi moïc/ an uûi thì vò theá giao tieáp cuûa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe ít ñöôïc tính
ñeán.
- Khoâng mang tính baét buoäc hoaëc mang tính baét buoäc ôû möùc ñoä thaáp.
- Xuaát hieän trong haàu heát caùc kieåu caâu, thöôøng laø nhöõng caâu coù söï hieän dieän
cuûa chuû ngöõ.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
36
- Ñeå theå hieän söï chaân thaønh, trong haønh ñoäng môøi moïc, ngöôøi noùi thöôøng duøng
keøm theo caùc daáu hieäu lòch söï nhö töø xöng hoâ, tieåu töø tình thaùi.
- Xuaát hieän trong haàu heát caùc phong caùch ngoân ngöõ, chuû yeáu laø phong caùch
ngoân ngöõ haèng ngaøy.
- Taùc ñoäng tieâu cöïc ñeán ngöôøi noùi (haønh ñoäng môøi moïc, ñoäng vieân).
1.2.3. Caàu khieán lòch söï
Theo lí thuyeát haønh ñoäng ngoân töø, moät haønh ñoäng ngoân töø ñöôïc coi laø tröïc tieáp
neáu haønh ñoäng ngoân trung cuûa noù ñöôïc ngöôøi noùi hieån ngoân trong phaùt ngoân cuûa mình
ñeå ngöôøi nghe coù theå nhaän bieát noù moät caùch tröïc tieáp. Ngöôïc laïi, moät haønh ñoäng ngoân
töø ñöôïc coi laø giaùn tieáp neáu haønh ñoäng ngoân trung cuûa noù ñöôïc ngöôøi nghe nhaän thöùc
sau quaù trình suy luaän.
Nhìn töø goùc ñoä lòch söï, caùc nhaø nghieân cöùu cho raèng haønh ñoäng ngoân töø giaùn
tieáp bao giôø cuõng haøm yù lòch söï. P. Brown & S. Levinson tuyeân boá raèng tính phoå nieäm
cuûa caùc haønh ñoäng ngoân töø giaùn tieáp baét nguoàn töø chöùc naêng cô baûn maø chuùng phuïc
vuï trong quan heä vôùi caùc chieán löôïc phoå nieäm cuûa lòch söï. Töø quan nieäm naøy, caùc taùc
giaû ñaõ ñöa ra moät heä thoáng caùc chieán löôïc lòch söï döïa treân nguyeân taéc ñoàng bieán giöõa
lòch söï vaø giaùn tieáp. Noùi cuï theå hôn, möùc ñoä giaùn tieáp tæ leä thuaän vôùi lòch söï. Möùc ñoä
giaùn tieáp caøng taêng, tính lòch söï caøng cao vaø ngöôïc laïi, möùc ñoä giaùn tieáp caøng giaûm,
tính lòch söï caøng keùm. Quan ñieåm naøy ñöôïc nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc Taây AÂu uûng hoä.
Tuy nhieân, vôùi nhieàu ngoân ngöõ, ñaëc bieät laø nhöõng ngoân ngöõ ngoaøi Taây AÂu, thì
moái töông quan giöõa lòch söï vaø giaùn tieáp coù söï thay ñoåi tuøy theo töøng neàn vaên hoùa.
Khaûo saùt nhieàu cöù lieäu cuûa caùc ngoân ngöõ naøy, caùc nhaø nghieân cöùu nhaän ra raèng khoâng
phaûi luùc naøo giaùn tieáp cuõng lòch söï hôn tröïc tieáp.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
37
P. Brown & S. Levinson xem caàu khieán laø moät haønh ñoäng ngoân töø coù möùc ñe
doïa theå dieän cao neân ngöôøi noùi luoân quan taâm ñeán vieäc laøm theá naøo ñeå thöïc hieän noù
lòch söï. Ñoù laø lí do khieán ngöôøi noùi choïn caùch caàu khieán naøy hay caùch caàu khieán khaùc.
Nhö ñaõ noùi ôû treân, haønh ñoäng ngoân töø bao giôø cuõng toàn taïi ôû hai daïng tröïc tieáp
vaø giaùn tieáp. Vì theá, ñeå nhaän bieát haønh ñoäng caàu khieán, chuùng ta khoâng chæ döïa vaøo
caùc daáu hieäu hình thöùc cuûa phaùt ngoân maø coøn phaûi ñi töø caáu truùc beà maët ñeán vieäc giaûi
thích nghóa haøm aån cuûa noù, xem noù coù haønh ñoäng ngoân trung naøo.
Ví duï:
Trong giôø hoïc, sinh vieân ñang cheùp baøi.
Sinh vieân A: Caäu coù caây vieát naøo dö khoâng?
Sinh vieân B: Ñaây (laáy vieát ñöa cho A).
Phaân tích ví duï treân chuùng ta thaáy ñaùp laïi caâu hoûi cuûa A laø haønh ñoäng ñöa vieát
cuûa B, chöùng toû trong hoaøn caûnh ñoù B ñaõ tri nhaän caâu hoûi cuûa A nhö moät lôøi yeâu caàu.
Nhö vaäy, muoán ñaùnh giaù möùc ñoä lòch söï cuûa lôøi caàu khieán chuùng ta phaûi ñaùnh
giaù noù trong töøng boái caûnh giao tieáp cuï theå maø trong ñoù lôøi caàu khieán ñöôïc taïo ra.
Ñaây cuõng laø moät vaán ñeà khaù phöùc taïp vì khi ñoù coù moät daïng giao tieáp khaùc keøm theo
giao tieáp baèng lôøi: giao tieáp khoâng baèng lôøi (cöû chæ, ñieäu boä…). Do vaäy, trong luaän vaên
naøy chuùng toâi chæ khaûo saùt tính lòch söï trong caâu caàu khieán xeùt treân beà maët ngoân töø.
Veà maët naøy, haønh ñoäng caàu khieán lòch söï thöôøng coù caùc daáu hieäu hình thöùc mang tính
quy öôùc, trôû thaønh caùc nghi thöùc lôøi noùi nhö: laøm ôn, nhôø, xin, laïy, giuøm, giuùp, thöông,
traêm söï nhôø, caén rôm caén coû…
Ví duï:
- Laïy oâng baø xeùt laïi, chæ coù ngöôøi treân nhaø, chöù thöïc chuùng con khoâng bieát
ñaáy laø ñaâu.
(Nguyeãn Coâng Hoan)
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
38
- Con laïy cuï! Cuï laøm ôn cho coâ aáy ra cho con hoûi moät tí.
(Nam Cao)
- Toâi caén rôm caén coû toâi laïy oâng! OÂng maëc ngöôøi ta… OÂng ñöøng loâi thoâi
nöõa.
(Nam Cao)
- Ngaøi thöông toâi, toâi ngheøo laém. Toâi caàn phaûi kieám tieàn ñeå soáng.
(Nam Cao)
- Toâi van oâng cho toâi gaëp oâng Nguyeãn Thaùi Hoïc moät phuùt thoâi cuõng ñöôïc.
- Con daïi doät xin baø lôùn ñaùnh cho chöõ ñaïi xaù.
Thöïc teá cho thaáy, caùc phöông tieän ngoân ngöõ khoâng chæ thöïc hieän chöùc naêng ngöõ
phaùp, ngöõ nghóa maø coøn thöïc hieän caû chöùc naêng ngöõ duïng, theå hieän qua khaû naêng laøm
taêng, giaûm möùc ñoä lòch söï trong caùc phaùt ngoân. Ñoái vôùi caùc haønh ñoäng caàu khieán coù
xu höôùng tieàm taøng tính cöôõng böùc, ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi nghe (aùp ñaët ngöôøi
nghe phaûi thöïc hieän haønh ñoäng naøo ñoù, ñe doïa quyeàn töï do haønh ñoäng, laøm ngöôøi
nghe maát thôøi gian, coâng söùc…) nhö: ñeà nghò, yeâu caàu, ra leänh… thì nhöõng töø neâu treân
coù yù nghóa boå trôï laøm taêng löïc ngoân trung nhôø vaû, thænh caàu. Nhôø vaäy, lôøi caàu xin coù
möùc aùp ñaët thaáp, ngöôøi nghe deã chaáp nhaän hay töø choái lôøi thænh caàu maø khoâng sôï bò
maát theå dieän. Sau ñaây laø caùc yeáu toá ngoân ngöõ thöôøng ñöôïc ngöôøi noùi söû duïng ñeå ñieàu
chænh tính lòch söï trong phaùt ngoân caàu khieán, giaûm bôùt söï ñe doïa theå dieän cuûa ngöôøi
nghe.
• Duøng heä thoáng ñaïi töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù nhaát soá nhieàu: chuùng toâi, boïn
mình, chuùng ta, chuùng mình… thay cho töø xöng hoâ ôû ngoâi thöù nhaát soá ít: toâi… khi ñöa ra
haønh ñoäng caàu khieán. Neáu duøng chuùng toâi, chuû theå ñöa ra lôøi caàu khieán laø soá nhieàu,
lôøi caàu khieán khaùch quan hôn; neáu duøng chuùng ta, chuùng mình… thì ngöôøi thöïc hieän
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
39
haønh ñoäng caàu khieán bao goàm caû ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe. Trong tröôøng hôïp naøo thì
möùc ñoä aùp ñaët cuûa phaùt ngoân cuõng ñöôïc giaûm ñi.
Ví duï:
- Chuùng mình cuøng queùt doïn nhaø cöûa ñi.
- Mai nhaø mình naáu buùn ñi.
Dó nhieân möùc ñoä lòch söï cuûa phaùt ngoân cuõng phuï thuoäc vaøo vieäc söû duïng ñaïi töø
xöng hoâ trang troïng (nhö ví duï treân) hay khoâng trang troïng (maøy, tao…).
Ví duï:
- Mai, chuùng tao ñôïi maøy ôû baõi soâng. (khoâng lòch söï)
• Duøng ñaïi töø nhaân xöng bieåu thò thaùi ñoä, tình caûm cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi
ngöôøi nghe: caäu - tôù, anh - toâi, chò - em, coâ chuù - chaùu…. Caùc töø xöng hoâ naøy theå hieän
möùc ñoä trònh troïng, xa laï thay thaân maät, gaàn guõi cuûa nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp
ñoàng thôøi vì theá maø chuùng cuõng theå hieän möùc ñoä lòch söï trong caâu.
Ví duï:
- Em aên ñi.
- AÊn ñi (ít lòch söï hôn).
• Duøng phöông thöùc chuyeån caùc lôøi caàu khieán tröïc tieáp thaønh giaùn tieáp
döôùi daïng caùc caâu hoûi: sao/ taïi sao?, ...theá aø? ...coù… khoâng?, ...ñöôïc khoâng?, Hay
laø..?...
Ví duï:
- Baïn coù theå cho mình möôïn moät ít tieàn ñöôïc khoâng?
- Caäu coù dö caây vieát naøo khoâng?
- Meät quaù roài! Hay laø chuyeän naøy ñeå ngaøy mai laøm ñi?
Khi ngöôøi noùi söû duïng phöông thöùc naøy cho pheùp ngöôøi nghe töï suy ra haøm yù
caàu khieán vaø quyeát ñònh löïa choïn thöïc hieän hay khoâng thöïc hieän lôøi caàu khieán. Lôøi
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
40
thænh caàu trôû thaønh lôøi gôïi yù, nhôø ñoù möùc ñoä aùp ñaët cuûa lôøi caàu khieán giaûm xuoáng
ñaùng keå. Quaù trình suy yù naøy coù hai baäc “xaùc ñònh raèng caùi muïc ñích ngoân trung chính
khaùc vôùi muïc ñích ngoân trung beà maët, roài xaùc ñònh caùi muïc ñích ngoân trung aáy laø gì”
(J. Searle). Tuy vaäy, phöông thöùc naøy vaãn coù nhöõng haïn cheá nhaát ñònh vì tính lòch söï
cuûa noù coøn phuï thuoäc vaøo caùc thaønh toá caáu truùc khaùc vaø haøm yù hoäi thoaïi (chaâm bieám,
ñe doïa…). Ví duï:
- Em coù ñi röûa cheùn khoâng thì baûo?
- Con cöù ngoài ñoù maø coi ti vi, khoâng chòu hoïc baøi haû?
- Sao caäu khoâng tröïc nhaät ñi?
ÔÛ caùc ví duï treân, cuõng laø hình thöùc caàu khieán giaùn tieáp nhöng laïi haøm yù ñe doïa
neân nhöõng caâu caàu khieán naøy vaãn bò coi laø keùm lòch söï.
• Theâm caùc tieåu töø tình thaùi cuoái caâu aï, nheù…laøm taêng möùc ñoä lòch söï.
Ví duï:
- Môøi oâng vaøo nhaø aï.
- Anh naáu côm giuùp em nheù.
Ngoaøi ra, vieäc söû duïng nhöõng töø chæ ñòa vò nhaèm toân vinh theå dieän döông tính
cuûa ngöôøi nghe, söû duïng haønh vi söûa chöõa nhaèm giaûm bôùt tính aùp ñaët cuûa lôøi caàu
khieán, nhöõng yeáu toá toái thieåu hoùa hay yeáu toá “vuoát ve”, caùc tieåu töø tình thaùi, caùc
thaønh phaàn môû roäng caâu coù nhöõng yeáu toá “giaûm xoùc”, ngöõ ñieäu… cuõng laø nhöõng
phöông thöùc laøm cho lôøi caàu khieán taêng theâm tính lòch söï.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
41
CHÖÔNG 2
LÒCH SÖÏ
TRONG HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TIEÁNG VIEÄT
Coù theå noùi caàu khieán laø haønh ñoäng coù nguy cô ñe doïa theå dieän cao nhaát trong
taát caû caùc haønh ñoäng ngoân töø. Ngöôøi noùi, khi thöïc hieän haønh ñoäng caàu khieán khoâng
chæ ñôn giaûn laø ñöa ra moät lôøi noùi coù noäi dung meänh ñeà caàu khieán maø coøn phaûi chuù yù
löïa choïn caùch theå hieän thích hôïp nhaát cho töøng ñoái töôïng giao tieáp ñeå lôøi caàu khieán
deã ñöôïc chaáp nhaän. Ñoái vôùi ngöôøi Vieät, moät daân toäc coù neùt vaên hoùa ñaäm chaát nho
giaùo, ñeà cao toân ti, thöù baäc trong gia ñình vaø xaõ hoäi, thì vieäc löïa choïn naøy caøng ñöôïc
chuù troïng ñeå khoâng bò xem laø “thaát leã” trong cö xöû giöõa ngöôøi vaø ngöôøi. Trong
chöông hai, chuùng toâi seõ ñi vaøo mieâu taû moät soá haønh ñoäng caàu khieán chuû yeáu trong
tieáng Vieät vaø khaûo saùt caùc phöông thöùc theå hieän lòch söï haønh ñoäng caàu khieán maø
ngöôøi Vieät thöôøng söû duïng.
2.1. CAÙC HAØNH ÑOÄNG CAÀU KHIEÁN TRONG QUAN HEÄ VÔÙI PHEÙP LÒCH
SÖÏ
Tröôùc tieân, chuùng toâi muoán nhaán maïnh raèng, xuaát phaùt töø pheùp lòch söï, coù
nhieàu caùch phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät nhö döïa vaøo möùc ñoä toân
vinh theå dieän, döïa vaøo möùc lôïi – thieät cuûa ngöôøi noùi, ngöôøi nghe…. vaø keát quaû phaân
loaïi khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñoàng höôùng. Moät haønh ñoäng caàu khieán coù möùc ñe doïa
theå dieän cao coù theå laø haønh ñoäng caàu khieán laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi. Do ñoù, trong
luaän vaên naøy, chuùng toâi thoáng nhaát tröôùc tieân söû duïng möùc ñoä lôïi – thieät cuûa ngöôøi
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
42
noùi vaø ngöôøi nghe ñeå laøm tieâu chí phaân loaïi caùc haønh ñoäng caàu khieán sau ñoù môùi xeùt
ñeán möùc ñoä ñe doïa theå dieän ñeå xem xeùt tính lòch söï trong töøng tieåu loaïi cuûa töøng haønh
ñoäng caàu khieán ñöôïc mieâu taû.
2.1.1. Caùc haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính
Trong taát caû caùc haønh ñoäng caàu khieán, coù nhieàu haønh ñoäng höôùng vaøo theå dieän
cuûa ngöôøi nghe nhaèm toân vinh theå dieän döông tính vaø laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi.
Ñoù laø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính.
Qua quaù trình khaûo cöùu treân nhieàu cöù lieäu ngoân ngöõ, chuùng toâi nhaän thaáy trong
tieáng Vieät coù caùc haønh ñoäng: môøi, an uûi, ñoäng vieân/ coå vuõ, khuyeân raên/ nhaéc nhôû, cho
pheùp laø nhöõng haønh ñoäng caàu khieán coù tính lòch söï döông tính. Sau ñaây, luaän vaên seõ
ñi vaøo mieâu taû cuï theå ba haønh ñoäng môøi, ñoäng vieân/ an uûi, khuyeân raên/ nhaéc nhôû.
2.1.1.1. Haønh ñoäng môøi
2.1.1.1.1. Khaùi nieäm
Khi thöïc hieän haønh ñoäng ngoân töø môøi, ngöôøi noùi (chuû theå haønh ñoäng môøi) ñaõ
ñaët mình trong moái quan heä xaõ hoäi vôùi ngöôøi nghe (ñoái theå haønh ñoäng môøi), baøy toû yù
mong muoán chuû quan cuûa mình ñoái vôùi ngöôøi nghe baèng moät thaùi ñoä traân troïng, nhaèm
keâu goïi ngöôøi nghe thöïc hieän moät ñieàu gì ñoù trong thöïc teá.
Ñeå haønh ñoäng môøi ñöôïc thöïc hieän, nhaát thieát caàn phaûi coù nhöõng ñieàu kieän sau:
- Giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe phaûi coù moái quan heä töông hôïp.
- Vì haønh ñoäng môøi höôùng ñeán ngöôøi nghe neân ngöôøi noùi phaûi tính ñeán
khaû naêng ngöôøi nghe thöïc hieän lôøi môøi hoaëc ít nhaát laø coù khuynh höôùng chaáp nhaän lôøi
môøi.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
43
- Haønh ñoäng môøi phaûi ñöôïc thöïc hieän trong moät khoâng gian vaø thôøi gian
thích hôïp. Lôøi môøi phaûi theå hieän thaùi ñoä traân troïng, loøng nhieät thaønh cuõng nhö öôùc
nguyeän cuûa ngöôøi noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe vaø mong muoán ngöôøi nghe thöïc hieän noäi
dung lôøi môøi.
Ví duï:
(1) - Anh bieát em raát thích nhaïc coå ñieån, toái nay coù chöông trình hoøa taáu ôû nhaø
haùt Thaønh phoá, em ñi nghe vôùi anh nheù.
- Tuyeät quaù! Caûm ôn anh.
Ta thaáy lôøi môøi naøy thoûa maõn ñuû caùc ñieàu kieän treân. Moái quan heä gaàn guõi, thaân
maät cuûa ngöôøi môøi vaø ngöôøi ñöôïc môøi theå hieän baèng hai ñaïi töø xöng hoâ “anh”, “em”.
Ngöôøi môøi coù thaùi ñoä chaân thaønh vaø cuõng ñaõ tính ñeán khaû naêng thöïc hieän lôøi môøi cuûa
ngöôøi nghe “anh bieát em raát thích nhaïc coå ñieån”.
Môøi laø moät haønh ñoäng giao tieáp theå hieän tình caûm quyù meán, traân troïng, hieáu
khaùch trong ñôøi soáng sinh hoaït haøng ngaøy cuûa con ngöôøi. Môøi theå hieän söï tích cöïc cuûa
ngöôøi noùi trong vieäc mong muoán duy trì moái quan heä toát ñeïp ñoái vôùi ngöôøi nghe neân
ñoàng thôøi noù cuõng toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi nghe.
Theo quan nieäm cuûa J. Searle, môøi laø moät haønh ñoäng ôû lôøi naèm trong nhoùm
ñieàu khieån (directives). Naèm trong nhoùm naøy coøn coù caùc haønh ñoäng khaùc nhö ra leänh,
yeâu caàu, ñeà nghò, caàu khaån… nhöng khaùc vôùi caùc haønh ñoäng naøy, nhöõng haønh ñoäng
laøm thieät cho ngöôøi nghe, haønh ñoäng môøi laø haønh ñoäng laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi.
Trong lôøi môøi, vò theá giao tieáp treân döôùi giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe khoâng
ñöôïc tính ñeán.
Ví duï:
Chaùu noùi vôùi oâng:
(2) Chaùu môøi oâng vaøo aên côm.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
44
OÂng noùi vôùi chaùu:
(3) Môøi chaùu ôû laïi duøng côm vôùi caû nhaø cho vui.
Hôn theá nöõa, ngöôøi ñöôïc môøi bao giôø cuõng ñöôïc töï do löïa choïn, töø choái hoaëc
tieáp nhaän lôøi môøi. Söï töï do naøy chính laø neùt khu bieät giöõa lôøi môøi vôùi caùc lôøi yeâu caàu,
ñeà nghò, ra leänh, sai baûo…
Ví duï
(4) Sau khi aên côm, con nhôù ñaùnh raêng ñaáy. (nhaéc nhôû)
Ví duï b:
(5) Ngaøy mai ñi Vuõng Taøu ñoåi gioù vôùi tuïi mình nheù. Xe coøn troáng nhieàu choã laém.
Caøng ñoâng caøng vui maø.(môøi)
Caû hai ví duï treân ñeàu höôùng ñeán vieäc laøm cho ngöôøi nghe ñöôïc lôïi nhöng möùc
ñoä töï do löïa choïn cuûa ngöôøi nghe hoaøn toaøn khaùc nhau. ÔÛ ví duï (4), ngöôøi nghe chæ coù
moät caùch löïa choïn “ñaùnh raêng sau khi aên côm” neáu khoâng muoán bò meï maéng. ÔÛ ví duï
(5), ngöôøi nghe ñöôïc quyeàn töï do löïa choïn thöïc hieän hay khoâng thöïc hieän noäi dung
meänh ñeà “ñi Vuõng taøu vôùi tuïi mình”. Xuaát phaùt töø söï löôõng löï, e ngaïi cuûa ngöôøi nghe,
ngöôøi noùi aùp duïng tieåu chieán löôïc giaûm thieät/ taêng lôïi cho ngöôøi noùi “Xe coøn troáng
nhieàu choã laém. Caøng ñoâng caøng vui maø” ñeå giuùp cho ngöôøi nghe coù theå nhaän lôøi maø
khoâng sôï laøm phieàn ngöôøi noùi.
Vôùi nhöõng ñieàu ñaõ neâu, môøi ñöôïc xem laø moät haønh ñoäng baøy toû thaùi ñoä caàu
khieán coù tính lòch söï döông tính vì khi thöïc hieän haønh ñoäng môøi, ngöôøi noùi vôùi thaùi ñoä
lòch söï, traân troïng, toân kính, thaân thieän vaø hieáu khaùch ñaõ toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi
nghe. Tuy nhieân, trong thöïc teá giao tieáp, cuõng coù nhöõng lôøi môøi khoâng ñuùng saéc thaùi
giao teá nhö khoâng ñuùng vai veá, khoâng chaân thaønh…. Nhöõng lôøi môøi naøy seõ khoâng ñöôïc
ngöôøi nghe chaáp nhaän.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
45
2.1.1.1.2. Phaân loaïi
Trong cuoäc soáng, lôøi môøi thöôøng xuaát hieän trong raát nhieàu boái caûnh. Nhìn
chung, ta coù theå phaân loaïi lôøi môøi döïa treân caùc tieâu chí sau ñaây:
• Döïa vaøo tính xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian trong lôøi môøi
Khoâng gian vaø thôøi gian bao giôø cuõng ñeà caäp ñeán trong lôøi môøi cuûa ngöôøi Vieät.
Döïa vaøo hai yeáu toá naøy chuùng toâi phaân loaïi lôøi môøi ra thaønh hai tieåu loaïi nhoû: lôøi môøi
xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian vaø lôøi môøi khoâng xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian.
Kieåu a: Lôøi môøi xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian
Lôøi môøi xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian laø lôøi môøi coù söï hieän dieän roõ raøng hai
yeáu toá khoâng gian vaø thôøi gian.
Ví duï:
(6) Toái thöù saùu qua nhaø tôù aên toái nha.
(7) Ngaøy mai ñi Vuõng Taøu vôùi tuïi mình nheù.
(8) 30 – 4 ñi veà nhaø anh chôi nha.
Khi thöïc hieän lôøi môøi, ngöôøi noùi ñaõ ñöa ra yeáu toá khoâng gian vaø thôøi gian xaùc
ñònh (theå hieän baèng caùc töø in ñaäm) chöùng toû cho ngöôøi nghe bieát thaùi ñoä chaân thaønh
vaø mong muoán thöïc loøng cuûa ngöôøi môøi.
Trong thöïc teá, chuùng ta vaãn raát thöôøng gaëp nhöõng lôøi môøi coù söï xaùc ñònh moät
trong hai yeáu toá, hoaëc khoâng gian, hoaëc thôøi gian.
Ví duï:
(9) Ngaøy mai chuùng mình ñi aên nha.(xaùc ñònh thôøi gian, khoâng xaùc ñònh khoâng
gian).
(10) Hoâm naøo raûnh roãi thì mình ñi Vuõng Taøu chôi ha. (xaùc ñònh khoâng gian,
khoâng xaùc ñònh thôøi gian).
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
46
So saùnh hai lôøi môøi ta thaáy lôøi môøi coù thôøi gian xaùc ñònh, khoâng gian khoâng xaùc
ñònh toû ra chaân thaønh hôn lôøi môøi coù thôøi gian khoâng xaùc ñònh maø chæ coù khoâng gian
xaùc ñònh. Nhö vaäy, trong moät lôøi môøi, yeáu toá thôøi gian ñöôïc ñaùnh giaù cao hôn yeáu toá
khoâng gian vaø thôøi gian ñöôïc ñöa ra caøng xa thôøi ñieåm “hieän taïi” bao nhieâu thì thaùi
ñoä chaân thaønh cuûa ngöôøi môøi ñoái vôùi ngöôøi ñöôïc môøi caøng keùm ñi baáy nhieâu.
Kieåu b : Lôøi môøi khoâng xaùc ñònh khoâng gian, thôøi gian
Lôøi môøi khoâng xaùc ñònh laø lôøi môøi khoâng coù söï hieän dieän yeáu toá khoâng gian
hay thôøi gian.
Ví duï:
(11) Böõa naøo raûnh tuïi mình ñi ñaâu chôi ñi.
Cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp, lôøi môøi coù söï xaùc ñònh veà khoâng gian, nhöng ñoù laø
lôøi môøi giaû (unreal invitation) maø ngöôøi Vieät hay goïi laø lôøi môøi ñaõi boâi.
Ví duï:
(12) Hoâm naøo raûnh roãi thì gheù cô quan, mình seõ môøi caäu caø pheâ.
(13) Khi naøo coù dòp, tôù môøi caùc baïn veà Nha Trang chôi.
(14) Böõa naøo ñi aên vôùi vôï choàng mình nheù.
Nhö ñaõ noùi, lôøi môøi theå hieän söï chaân thaønh, tha thieát cuûa ngöôøi môøi ñoái vôùi
ngöôøi ñöôïc môøi. Moät lôøi môøi khoâng xaùc ñònh seõ mang laïi hieäu quaû thaáp vì noù khoâng
theå hieän ñöôïc tình caûm thaân thieát giöõa nhöõng ngöôøi tham gia giao tieáp. Tuy nhieân,
cuõng gioáng nhö lôøi môøi xaùc ñònh, lôøi môøi khoâng xaùc ñònh cuõng goùp phaàn khoâng nhoû
vaøo vieäc caûi thieän moái quan heä lieân caù nhaân vaø toân vinh theå dieän cuûa ngöôøi nghe,
thaäm chí cuûa caû ngöôøi noùi.
• Döïa vaøo söï coù maët/ vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “môøi/ xin môøi”
trong lôøi môøi
Kieåu a: Lôøi môøi coù maët ñoäng töø ngoân haønh
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
47
Ñaây laø nhöõng lôøi môøi coù maët ñoäng “môøi/ xin môøi” trong ñieàu kieän ngoân haønh.
Ví duï:
(15) Thoâi, môøi thaày. Môøi anh Hieåu!
(Leâ Löïu – Thôøi xa vaéng)
(16) Xin traân troïng môøi oâng Jan Koesling – giaùm ñoác Kyõ thuaät vaø Marketing leân
phaùt bieåu môû ñaàu hoäi nghò.
(17) Con môøi ba meï aên côm.
Ñeå theå hieän tính lòch söï vaø söï toân kính ñoái vôùi ngöôøi ñöôïc môøi, ngöôøi môøi
thöôøng söû duïng caùc töø ngöõ nhö “traân troïng”, “kính” ôû ñaàu lôøi môøi. Caùch môøi naøy
ñöôïc söû duïng nhieàu trong boái caûnh trang troïng.
Ví duï:
(18) Xin traân troïng môøi ngaøi chuû tòch leân trao giaûi thöôûng cho thí sinh coù soá
ñieåm cao nhaát.
(19) Traân troïng kính môøi oâng tôùi döï leã khai tröông khaùch saïn Kim Ñoâ vaøo luùc 8
giôø ngaøy 20 – 05 – 2000.
Kieåu b: Lôøi môøi vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh
Ñaây laø nhöõng lôøi môøi vaéng maët ñoäng töø “môøi/ xin môøi” trong ñieàu kieän ngoân
haønh.
Ví duï:
(2) Ñi ñaâu maø voäi. Vaøo ñaây uoáng cheùn traø noùng ñaõ naøo.
(21) Mong anh coù dòp trôû laïi Saøi Goøn, gheù qua nhaø meï con em cho bieát (Hoaøi
Vuõ).
(22) AÊn ñi chaùu. Caây nhaø laù vöôøn caû ñaáy. Chaùu ñöøng ngaïi.
(23) Nhaø chæ coù moät mình, boá meï ñeàu ñi coâng taùc, caäu gheù nhaø mình ñi.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
48
Taát caû caùc phaùt ngoân treân ñeàu khoâng coù ñoäng töø ngoân haønh “môøi” nhöng noù
ñöa ra moät lôøi môøi baèng caùch theå hieän söï mong muoán chaân thaønh (Mong anh coù dòp
trôû laïi Saøi Goøn…), aùp ñaët ñieàu lôïi vaøo ngöôøi nghe (Vaøo ñaây uoáng cheùn traø noùng ñaõ
naøo)
Lôøi môøi vaéng maët ñoäng töø ngoân haønh “môøi/ xin môøi” thöôøng ñöôïc thöïc hieän
khi vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi cao hôn hoaëc baèng vôùi vai giao tieáp cuûa ngöôøi nghe.
Neáu vai giao tieáp cuûa ngöôøi noùi thaáp hôn, trong lôøi môøi thöôøng coù caùc tieåu töø tình
thaùi cuoái caâu ñi keøm.
Ví duï:
(24) Baø mua haøng cuûa chaùu ñi aï. Haøng chaùu toát laém.
(25) Côm deûo ñaáy, anh xôi theâm moät baùt nheù.
• Döïa vaøo tính hieån ngoân/ haøm ngoân cuûa lôøi môøi
Kieåu a: Lôøi môøi hieån ngoân
Lôøi môøi hieån ngoân laø lôøi môøi coù coù hình thöùc bieåu ñaït laø caâu caàu khieán.
Ví duï:
(26) Môøi anh ngoài aï.
(27) Môøi baùc xôi nöôùc.
(28) Chuù ôi, chuù uoáng caø pheâ ñi aï.
(29) Uoáng nöôùc cho ñôõ noùng ñi chaùu.
Kieåu b : Lôøi môøi haøm ngoân
Lôøi môøi haøm ngoân laø lôøi môøi khoâng ñöôïc bieåu ñaït baèng caâu caàu khieán maø baèng
moät hình thöùc khaùc, thöôøng laø caâu hoûi . Muoán hieåu ñöôïc lôøi môøi naøy, ngöôøi nghe phaûi
döïa vaøo ngöõ caûnh cuûa phaùt ngoân.
Ví duï:
(30) Em caét cam cho anh nha?
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
49
(31)Chuù duøng cheùn côm vôùi anh nheù?
(32) Chieàu mai ñi xem phim vôùi chò nheù?
Taát caû caùc phaùt ngoân treân ñeàu ñöôïc thöïc hieän baèng caùch ñöa ra moät caâu hoûi ñeå
ngoû söï löïa choïn. Lôøi môøi daïng naøy thöôøng ñöôïc söû duïng trong tröôøng hôïp ngöôøi noùi
vaø ngöôøi nghe ñaõ coù moái quan heä thaân maät, neáu khoâng, noù seõ bò ngöôøi nghe cho laø lôøi
môøi ñaõi boâi.
Khi khaûo saùt ngöõ lieäu tieáng Vieät, chuùng toâi ñaõ baét gaëp moät hieän töôïng khaù lí
thuù. Khi ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä thaân maät ñoàng thôøi ngöôøi noùi coù vò
theá giao tieáp cao hôn ngöôøi nghe thì ngöôøi noùi coù theå thöïc hieän lôøi môøi baèng caùch yeâu
caàu ngöôøi thöù ba laøm moät ñieàu gì ñoù cho ngöôøi nghe.
Ví duï:
Meï noùi vôùi con gaùi:
(33) Con laáy cam vaét môøi dì uùt ñi.
Haønh ñoäng treân cuõng ñöôïc ngöôøi Vieät tri nhaän nhö lôøi môøi.
Haønh ñoäng môøi
Tieâu chí Tieåu loaïi Ví duï
Lôøi môøi xaùc ñònh khoâng
gian, thôøi gian
Ngaøy mai ñi Vuõng Taøu vôùi tuïi
mình nheù.
Tính xaùc ñònh
khoâng gian, thôøi
gian Lôøi môøi khoâng xaùc ñònh
khoâng gian, thôøi gian
Böõa naøo raûnh tuïi mình ñi ñaâu chôi
ñi.
Lôøi môøi coù maët ñoäng töø
ngoân haønh
Con môøi ba meï aên côm. Söï coù maët/ vaéng
maët ñoäng töø
ngoân haønh “môøi/
xin môøi”
Lôøi môøi vaéng maët ñoäng
töø ngoân haønh
Ñi ñaâu maø voäi. Vaøo ñaây uoáng
cheùn traø noùng ñaõ naøo.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
50
Lôøi môøi hieån ngoân Môøi baùc xôi nöôùc. Tính hieån ngoân/
haøm ngoân Lôøi môøi haøm ngoân Chuù duøng cheùn côm vôùi anh nheù?
2.1.1.2. Haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi
2.1.1.2.1. Khaùi nieäm
Tuïc ngöõ coù caâu “moät con ngöïa ñau, caû taøu boû coû” ñeå noùi veà truyeàn thoáng töông
thaân, töông aùi cuûa ngöôøi Vieät. Trong cuoäc soáng haøng ngaøy, ai trong chuùng ta cuõng coù
nhöõng luùc caàn söï ñoäng vieân/ an uûi töø ngöôøi thaân trong gia ñình, baïn beø hay thaày coâ….
Moät caùi voã vai, moät caùi xoa ñaàu hay moät lôøi noùi coù theå laøm cho chuùng ta bôùt lo laéng
hay buoàn raàu vì nhöõng khoù khaên, thaát baïi, maát maùt khoù traùnh khoûi trong cuoäc ñôøi (ôû
ñaây chuùng toâi chæ xeùt ñeán khía caïnh ñoäng vieân/ an uûi baèng ngoân ngöõ). Coù theå noùi söï
ñoäng vieân/ an uûi bao giôø cuõng raát quan troïng vaø caàn thieát nhöng khoâng phaûi ñöôïc söû
duïng tuyø tieän.
Ñoäng vieân/ an uûi laø haønh ñoäng ngoân töø theå hieän söï quan taâm, chia seû cuûa ngöôøi
noùi ñoái vôùi ngöôøi nghe baèng caùch khuyeân giaûi hay taùc ñoäng laøm cho tinh thaàn ngöôøi
nghe phaán chaán hôn ñeå coá gaéng laøm hay ñeå chaáp nhaän moät ñieàu gì ñoù ñaõ xaûy ra trong
thöïc teá.
Theo J. Searle, haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi naèm trong nhoùm ñieàu khieån
(directives). Haønh ñoäng naøy coù theå ñöôïc thöïc hieän khi coù nhöõng ñieàu kieän sau:
- Giöõa ngöôøi noùi vaø ngöôøi nghe coù moái quan heä töông hôïp.
- Noäi dung meänh ñeà haøm chöùa moät haønh ñoäng laøm thieät cho ngöôøi nghe trong
quaù khöù hay trong töông lai vaø ñöôïc ngöôøi noùi chia seû (tinh thaàn/ vaät chaát).
- Baèng caùch neâu leân nhöõng maët tích cöïc cuûa vaán ñeà vaø thaùi ñoä chaân thaønh,
ngöôøi noùi theå hieän mong muoán tha thieát raèng ngöôøi nghe seõ coù thaùi ñoä tích cöïc hôn
sau khi tieáp nhaän lôøi ñoäng vieân/ an uûi.
Lòch söï trong haønh ñoäng caàu khieán tieáng Vieät
51
- Haønh ñoäng ñoäng vieân/ an uûi phaûi ñöôïc thöïc hieän trong moät khoâng gian, thôøi
gian thích hôïp.
- Vì haønh ñoäng naøy höôùng ñeán ngöôøi nghe neân ngöôøi noùi phaûi tính ñeán tình
huoáng ngöôøi nghe chaáp nhaän hay khoâng chaáp nhaän lôøi ñoäng vieân/ an uûi.
Vì an uûi cuõng laø moät loaïi ñoäng vieân neân töø luùc naøy, chuùng toâi chæ söû duïng thuaät
ngöõ ñoäng vieân.
Ví duï: (Sau traän ñaáu)
(34) Anh ñöøng buoàn nöõa. Trong theå thao thaéng thua laø chuyeän thöôøng maø.
Lôøi ñoäng vieân naøy ñaõ thoaû maõn caùc ñieàu kieän vö
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- LVNNH001.pdf