Luận văn Giải pháp nâng cao chất lượng nguồn lao động

0 Luận văn GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG NGUỒN LAO ĐỘNG 1 Chương I YÊU CẦU NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG NGUỒN LAO ĐỘNG 1- Nguồn lao động 1.1- Các khái niệm 1.1.1- Khái niệm lao động, lực lượng lao động và nguồn lao động Lao động, theo C. Mác, là hoạt động cơ bản của con người. Trong các linh vực của đời sống kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội,... Tuỳ theo linh vực, tính chất hoạt động mà lao động được phân chia thành lao động sản xuất kinh doanh, lao động khoa học, lao động văn hoá, nghệ thuật,... Những người tham gia hoạt động trong các linh vực của đời sống xa hội được gọi là người lao động. Nhưng người lao động, theo sự phân loại có tính chất truyền thống được chia thành: Những người trong độ tuổi lao động là những người ở độ tuổi lao động (tuỳ theo từng quốc gia) có nghĩa vụ và quyền lợi lao động theo quy định đã được Hiến Pháp ghi nhận. Người ngoài độ tuổi lao động gồm những người chưa đến tuổi lao động, những người đã hết tuổi nghĩa vụ lao động (theo quy định của Hiến Pháp)nhưng vẫn tham gia lao động. Lực lượng lao động là số người trong độ tuổi lao động đang làm việc hoặc chưa có việc làm nhưng đang có nhu cầu và đang tìm kiếm việc làm. Lực lượng lao động, nhất là nguồn lao động và chất lượng nguồn lao động có vai trò như nhân tố hàng đầu của những nhân tố quan trọng nhất trong phát triển kinh tế xã hội. Nguồn lao động là phạm trù phản ánh lực lượng quan trọng nhất của nền sản xuất xã hội. Theo từ điển thống kê: Nguồn lao động xã hội là toàn thể những thành viên trong xã hội có khả năng tham gia lao động. Bao gồm: những người theo quy định của Nhà nước ở ngoài độ tuổi quy định nhưng thực tế đang tham gia lao động. Như vậy, nguồn lao động của xã hội hay của mỗi địa phương, ngành, đơn vị sản xuất... là tổng thể những người lao động ở địa phương, ngành, đơn vị sản xuất... và được xem xét trong những khoảng 2 thời gian nhất định. Sức lao động là khả năng lao động, được biểu hiện trên hai phương diện: Số lượng và chất lượng của nguồn lao động. Số luợng nguồn lao động: Về nguyên tắc, đó là tổng số người lao động xét về mặt thể lực của họ với tư cách là một yếu tố của quá trình lao động sản xuất. Tuy nhiên, con người ngoài tư cách là yếu tố của quá trình lao động sản xuất. Tuy nhiên, con người ngoài tư cách là yếu tố của quá trình lao động sản xuất còn là thành viên của xã hội, tham gia các hoạt động xã hội, đảm bảo tái sản xuất tự nhiên sức lao động. v. v. Vì vậy, thể lực của con ngườiđược xem xét như là yếu tố của sản xuất, kinh doanh theo những chừng mực nhất định, tuỳ thuộc vào thực trạng thể lực con người theo đặc tính chung về giới tinh, tuổi tác... , những biểu hiện cụ thể của từng nguời như sự phát triển bình thường hay bị tàn tật..., và thực trạng kinh tế xã hội của từng nước. Chính vì vậy, số lượng lao động và số lượng nguồn lao động được đo bằng số lượng người lao động theo những quy định nhất định, được gọi là lao động quy đổi. Sở dĩ số lượng lao động được đo bằng lao động quy đổi vì nó bao gồm nhiều loại lao động khác nhau. Bộ phận cấu thành quan trọng nhất của nguồn lao động là người lao động trong độ tuổi quy định gọi tắt là lao động trong độ tuổi quy định. Lao động trong độ tuổi quy định là những người ở trong độ tuổi nhất định theo quy định của Nhà nước, có nghĩa vụ và quyền lợi đem sức lao động của mình làm việc cho mình và cho xã hội, chịu sự điều động phân bổ của nhà nước để làm các công việc chung của xã hội. Theo quy định chung, độ tuổi lao động tính từ 16 đến 60 đối với nam và 16 đến 55 đối với nữ. Tuy là trong độ tuổi lao động, nhưng vì nguồn lao động là toàn là những thành viên trong xã hội có khả năng tham gia lao động. Vì vậy, những người tàn tật không còn khả ngăng lao động, măc dù trong độ tuổi quy định nhưng không được tính vào số lượng nguồn lao động. Ngoài những người trong độ tuổi quy định, số lượng nguồn lao động còn bao gồm những người ngoài độ tuổi lao động(chưa đến hoặc đã quá tuổi lao động quy định của Nhà nước)nhưng thực tế vẫn tham gia lao động. Theo quy định hiện hành, ngoài độ tuổi lao động bao gồm: 3 + Dưới độ tuổi quy định: Nam, nữ từ 13 tuổi đến 15 tuổi. + Trên độ tuổi quy định: Nam từ 61 tuổi trở lên, nữ từ 56 tuổi trở lên. Lao động ngoài độ tuổi quy định tham gia lao động do tự nguyện, Nhà nước không tính vào kế hoạch phân bổ sức lao động, không huy động vào những công việc có tính chất nghĩa vụ đối với Nhà nước. Chất lượng nguồn lao động là phạm trù biểu hiện ở từng người lao động và trên phạm vi từng vùng, từng đơn vị sản xuất kinh doanh trên các mặt như: Trình độ văn hoá, trình độ chuyên môn nghề nghiệp, trình độ tổ chức cuộc sống, các yếu tố về tâm lý tập quán, trình độ sức khoẻ, phẩm chất đạo đức, trình độ và ý thức pháp luật... Như vậy, chất lượng nguồn lao động chủ yếu biểu hiện trí lực của người lao động và chất lượng về thể lực của người lao động. Trí lực của người lao động được thể hiện thông qua một loạt các tiêu thức phản ánh các mặt nhận thức của con người cụ thể: Trình độ văn hoá của người lao động là những chi thức của nhân loại mà người lao động tiếp thu được theo những cấp độ khác nhau. Về thực chất, trình độ văn hoá của người lao động đạt được thông qua nhiều hình thức: Học tập tại trường lớp, tự học, học qua thực tế... nhưng phần lớn được tiếp thu qua trường lớp. Vì vậy, xã hội đánh giá trình độ văn hoá thông qua bằng cấp của người lao động đạt được ở các trường phổ thông, các trường cao đẳng, đại học. Các trường hợp trên đã phản ánh chính xác trình độ văn hoá của người lao động. Một số người trong thực tế có năng lực, song họ không có điều kiện học tập qua trường lớp để thi cử và lấy bằng. Cũng có một số người tuy đã có bằng cấp nhưng trên thực tế khả năng rất hạn chế. Đối với người lao động, trình độ văn hoá là cơ sở quan trọng để họ tiếp thu các kiến thức về chuyên môn nghiệp vụ, giác ngộ giai cấp và nâng cao ý thức tổ chức kỷ luật trong lao động... Vì vậy, đây là tiêu thức quan trọng để đánh giá chất lượng nguồn lao động. Trình độ chuyên môn, nghề nghiệp là những kiến thức về chuyên môn, nghề nghiệp của người lao động theo những cấp độ khác nhau. 4 Đánh giá trình độ chuyên môn nghề nghiệp cũng thông qua bằng cấp chuyên môn của người lao động đã đạt được thông qua học tập và thi cử như tiến sĩ, phó tiến sĩ, thạc sĩ, đại học, trung cấp, sơ cấp, công nhân kỹ thuật... Trình độ chuyên môn thể hiện khả năng ứng dụng lý thuyết với thực hành để tạo ra sản phẩm. Trình độ càng cao tư duy sáng tạo càng lớn. Trình độ chuyên còn thể hiện ở trình độ tay nghề người lao động. Tâm lý, tập quán là phạm trù biểu hiện những suy nghĩ, những thói quyen trong hoạt động sản xuất và sinh hoạt của dân cư ở từng vùng, từng dân tộc và từng ngành sản xuất. Về thực chất, tâm lý, tập quán là những nhân tố tác động đến chất lượng nguồn lao động, nhưng trong đó có nhiều yếu tố cấu thành chất lượng nguồn lao động. Tâm lý, tập quán phản ánh chất lượng nguồn lao động, như tâm lý coi thường phụ nữ dẫn đến hạn chế cho phụ nữ học tập văn hoá, chuyên môn nghề nghiệp sẽ làm cho chất lượng lao động nữ thấp hơn nam giới. Trình độ tổ chức cuộc sống là tiêu thức phản ánh trình độ văn hoá, trình độ chuyên môn nghề nghiệp, tâm lý tập quán của các tầng lớp dân cư, đây cũng là yếu tố cấu thành chất lượng nguồn lao động. Đánh giá trình độ tổ chức cuộc sống, ngoài những tiêu thức về kinh tế như thu nhập, mức độ tái sản xuất mở rộng... , còn có những tiêu thức mang tính xã hội như sự học hành và trình độ của trẻ em. Trong điều kiện năng suất lao động và thu nhập thấp, trình độ tổ chức cuộc sống có ảnh hưởng rất lớn đến các hoạt động sản xuất và đời sống. Trình độ và ý thức pháp luật là kiến thức và sự tuân thủ pháp luật của người lao động. Trình độ pháp luật của người lao động thu nhận được qua học tập ở trường phổ thông, trường đào tạo nghề, qua hoạt động sản xuất và đời sống. Trong nguồn lao động có bộ phận nhỏ được đào tạo chuyên ngành để hoạt động tư vấn pháp luật và trong các cơ quan pháp lý, còn số đông kiến thức pháp luật là những kiến thức cơ bản về các quy định của pháp luật, về các hoạt động dân sự, hoạt động kinh tế... ý thức pháp luật của người lao động thực hiện theo hai hướng: Không làm những điều pháp luật cấm và thực hiện những điều pháp luật yêu cầu 5 Trình độ sức khoẻ, cơ cấu độ tuổi: Đây là các chỉ tiêu phản ánh chất lượng nguồn lao động về mặt chất của thể lực lao động. Tri thức được thể hiện ở trình độ sức khoẻ, cơ cấu độ tuổi của người lao động, đó là hai mặt chất lượng nguồn lao động. Ta có sơ đồ sau: Do đó, đánh giá một đất nước giàu mạnh, kinh tế phát triển cao, người ta thường so sánh về chất lượng lao động chứ không thể so sánh về số lượng lao động. Nói cách khác, chất lượng nguồn lao động hay những con người lao động có trình độ là ”Tài sản quý giá nhất” của mỗi quốc gia. 1.1.2- Vai trò của nguồn lao động. Quá trình sản xuất vật chất hiểu theo nghĩa chung nhất là tổ chức kết hợp các yếu tố sức lao động, đất đai, thiết bị, nguyên nhiên vật liệu... để tạo ra sản phẩm, dịch vụ phục vụ mục đích của con người. Như vậy, sức lao động là một trong các yếu tố quan trọng nhất để tạo ra của cải vật chất. Uyliam Peti đã nói: Lao động là cha, đất là mẹ của mọi của cải vật chất. Trong nghiên cứu và đánh giá điều kiện sản xuất, của địa phương và quốc gia, nguồn lao động được coi là nguồn lực cho sự phát triển. Người ta đã chứng minh, sản xuất ra của cải vật chất là điều kiện chủ yếu của sự tồn tại xã hội loài người, là cơ sở cho sự phát triển các nghành kinh tế, văn hoá, giáo dục và y tế. Trong các yếu tố cấu thành nguồn lao động, số lượng và chất lượng của nguồn lao động có ảnh hưởng đến sử dụng nguồn lao động và sự phát triển kinh tế: Về số lượng nguòn lao động: Nguồn lao động dồi dào cho phép đầu tư khai thác các nguồn lực tự nhiên, phát triển các kinh tế xã hội. Đó là lợi thế của bất kỳ quốc gia nào. Tuy nhiên, khác cac yếu tố khác, người lao động là nguồn lực với tư cách là sức lao động có yêu cầu về tâm sinh lý, có quan hệ xã hội, văn hoá, chính trị, kinh tế. Vì vậy, ngoài việc người lao động tham gia vài quá trình lao động để tạo ra của cải vật chất, họ còn tiêu phí các sản phấmản xuất ra, qua quá trnhf sinh ra, lớn lên, già đi và chết. 6 Khai thác mặt lượng của nguồn lao động dòi hỏi phải có cơ chế, chính sách đúng đắn, thu hút lao động vào sản xuất của cải vật chất cho xã hội. Một xã hội nếu thiếu chính sách đúng đắn sẽ nảy sinh những mặt tiêu cực, hạn chế đến việc sử dụngnguồn nhân lực. Về chất lượng nguồn lao động: Sự phát triển của nền sản xuất xã hội, sự tiến bộ khoa học kỹ thuật cho phép chất lượng nguồn lao động không ngừng tăng lên. Sự tăng lên của chất lượng nguồn lao động cho phép nâng cao năng suất lao động, khối lượng sản phẩm sản xuất ra ngày càng nhiều, các hoạt động dịch vụ cung cấp ngày càng thuận tiện. Sự di chuyển của nguồn lao động theo xu hướng từ các ngành sản xuất vật chất sang các ngành thương mại dịch vụ và các ngành văn hoá giáo dục. Nhờ đó, xã hội có khả năng đáp ứng nhu cầu về vật chất, văn hoá tinh thần ngày càng tăng của mọi thành viên trong xã hội. Nguồn lao động dồi dào nhưng chất lượng lao động thấp sẽ dẫn đến năng suất lao động thấp, do đó hạn chế khả năng đáp ứng nhu cầu vật chất, tinh thần của xã hội có xu hướng ngày càng tăng cao. Cần nhấn mạnh thêm rằng, tuy sức lao động là một trong các yếu tố của quá trình sản xuất, nhưng nó có vị trí khác biệt so với các yếu tố khác. Đó là tính chủ động của bản thân người lao động, với tư cách là chủ thể sử dụng và tác động đếncác yếu tố khác trong quá trình sản xuất. Sự nhấn mạnh trên đay còn có ý nghĩa rằng: Theo các nhà kinh điển, nếu phương thức sản xuất là dấu ấn để phân biệt xã hội qua các thời đại, nếu phương thức sản xuất là dấu ấn để phân biệt xã hội qua các thời đại, trong đó lưc lượng sản xuất có vai trò quyết định và con người- nói cách khác nguồn lực lao động-là yếu tố đông nhất, quyết định tới sự phát triển của lực lượng sản xuất, thì nguồn lao động chính là yếu tố cơ bản của sự phát triển kinh kế-xã hội của mỗi thời đại cũng như của mỗi quốc gia. Nguồn lao động không chỉ có tác động tích cực, quyết định đối với sự phát triển kinh tế -xã hội mà còn là yếu kìm hãm, cản trở sự phát triển đó, nếu nguồn lao động quá lớn, chất lượng kém, cơ cấu lao động chưa hợp lý,... 1. 1. 3-Các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng nguồn lao động. 7 Nguồn lao động nói chung, chất lượng nguồn lao động nói riêng không ngừng biến đổi theo hướng tăng cả về số lượng. Sự biến động của nguồn lao động, đăc biệt của chất lượng nguồn lao động do sự tác động của nhiều nhân tố: 1.1.3.1- Các nhân tố tự nhiên. Các nhân tố về tự nhiên baogồm thời tiết, khí hậu, địa hình, nguồn nước, nguồn tài nguyên... Sự ảnh hưởng của các nhân tố tự nhiên đến chất lượng nguồn lao động trên hâi phương diên trực tiếp và gián tiếp: Thứ nhất, các nhân tố ự nhiên tác động trực tiếp đến người lao động làm ẩnh hưởng đến sức khoẻ của họ. Các yếu tố thuận lợi về thời tiết, khí hậu, địa hình, nguồn nước có dự ảnh hưởng tốt tới sức khoẻ của người lao động, làm cho chất lượng nguồn lao động được đảm bảo và có đều kiện được nâng lên. Ngược lại, các điều kiện về tự nhiên bất lới sẽ ảnh hưởng tới thể lực, tới sức khoẻ của con người và của tất cả nguồn lao động. Thứ hai, các nhân tố về tự nhiên với tư cách là nguồn lực của mỗi quốc gia, mỗi địa phương, mỗi đơn vị sản xuất... , là cơ sở cho sự phát triển kinh tế, tạo ranhững điều kiên vật chất để nâng cao chất lượng nguồn lao động về trình độ văn hoá, trình độ chuyôn môn nghề nghiệp... và ngược lại. ở đây, các điều kiện tự nhiên tác động đến chất lượng nguồn lao động được biểu hiện ở dạng tiềm năng, sự tác động được thể hiện còn tuỳ thuộc vào trình độ khai thác các tiềm năng đó. 1.1.3.2- Các nhân tố kinh tế: Các nhân tố kinh tế bao gồm tiềm lực kinh tế và trình độ phát triển kinh tế. Các tiềm lực kinh tế bao gồm: Quỹ đất đai, tài chính, tiền tệ, dự trữ, cơ sở hạ tầng sản xuất và hạ tầng xã hội... Tiềm lực kinh tế cũng là nhân tố tác động trực tiếp và gián tiếp đến chất lượng nguồn lao động: Thứ nhất, các yếu tố kinh tế tác động đến sự phát triển kinh tế, từ đó tạo ra các điều kiện về vật chất nâng cao chất lượng nguồn lao động. Một tiềm lực kinh tế yếu kém-chẳng hạn nguồn lực ngân sách Nhà nước ít ỏi, ít có cơ hội đầu tư thích đáng cho giáo dục, đào tạo để nâng cao 8 chất lượng nguồn lao động nói chung, mỗi ngành, lĩnh vực nói riêng. Giống như các yếu tố tự nhiên, sự tác động này cũng ở dạng tiềm năng, và phụ thuộc vào chất lượng nguồn lao động trong việc khai thác các yếu tố này như thế nào. Thứ hai, các yếu tố kinh tế ảnh hưởng trực tiếp tới chất lượng nguồn lao động. Bởi vì, các yếu tố kinh tế vừa là các điều kiện cho sự phát triển kinh tế của đất nước, địa phương, vùng... , vừa ảnh hưởng tới khả năng đầu tư học tập của người lao động và chất lượng nguồn lao động. Nói cách khác các nhân tố kinh tế ảnh hưởng trực tiếp tới chất lượng nguồn lao động. Sự tác động của các nhân tố đến chất lượng nguồn lao động theo hướng thuận chiều của sự phát triển kinh tế. Trong đó, các cơ sở hạ tầng kinh tế, hạ tầng xã hội có sự chi phối mạnh mẽ nhất. Trình độ phát triển kinh tế thể hiện ở sự phát triển của từng ngành kinh tế, ở kết quả sản xuất, thu nhập và đời sống của người lao động. Đây là kết quả của các điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội và trình độ khai thác chúng. Đây cũng là nhân tố tác động tổng hợp, trực tiếp đến chất lượng của nguồn lao động, đồng thời cũng là kết quả sử dụng nguồn lao động cả về số lượng lẫn chất lượng với tư cách là một nguồn lực. Có thể nói, trình độ phát triển kinh tế, xã hội vừa là nguyên nhân vừa là chất lượng của nguồn lao động. Vì vậy, xem xét sự phát triển kinh tế một đất nước, một địa phương... , có thể đánh giá sự tác động của nó đến chất lượng nguồn lao động, đồng thời cũng thấy rõ sự tác động của chất lượng lao động đến sự phát triển của nền kinh tế. 1.1.3.3- Các nhân tố xã hội: Phong tục tập quán, thể chế chính trị... , cũng là những nhân tố tác đông đến chất lượng nguồn lao động. Trong đó, phong tục tập quán ảnh hưởng đến chất lượng nguồn lao động ở mức độ đầu tư cho hoạt động văn hoá, học tập chuyên môn trong từng gia đình và hình thành nên ý thức trong lao động sản xuất, trong chấp hành pháp luật. Trên thực tế, do tác động của phong tục tập quán và truyền thống đã hình thành những vùng “đất học” đua tranh trong học tập văn hoá và kỹ thuật đã làm cho chất lượng nguồn lao động ở đó cao hơn hẳn các vùng khác. 9 Về thể chế chính trị: Sự tác động của nó tới chất lượng nguồn lao động chủ yếu thể hiện sự ưu tiên đâù tư của Chính phủ tới việc nâng cao trình độ dân trí đào tạo nhân tài và chất lượng nguồn nhân lực trên các phương diện khác nhau: Đầu tư các yếu tố vật chất, sử dụng hợp lý nguồn lao động và có chính sách hợp lý khuyến khích nâng cao chất lượng nguồn lao động. 1.1.3.4- Nhân tố về giáo dục-đào tạo: Nền tảng tri thức chuyên môn, kỹ năng lao động cao hay thấp,... tuỳ thuộc vào kết quả giáo dục-đào tạo. Nguồn lực lao động lớn về số lượng, song ít được đào tạo sẽ ảnh hưởng mạnh mẽ tới chất lượng nguồn lao động. Cũng vì thế nguồn lực lao động này không những không trở thành nguồn lực của tăng trưởng, phát triển kinh tế-xã hội, mà ngược lại trở thành gánh nặng trong giải quyết việc làm, thất nghiệp,... cản trở phát triển nói chung. Tuy nhiên nhân tố giáo dục -đào tạo tác động tới chất lượng nguồn lao động không chỉ trực tiếp trước mắt(ngắn hạn)mà còn tác động mạnh trong dài hạn. Vì vậy, để nâng cao chất lượngnguồn lực lao động hầu hết các quốc gia đều phải có chiến lược giáo dục đào tạo cơ bản, dài hạn, tổng thể. Chiến lược đó bao gồm cơ cấu ngành, nghề, cơ cấu kiến thức, cơ cấu lao động cần đào tạo, hệ thống cơ sở cần thiết cho đào tạo nhân lực,... từ đó xác định nguồn vốn tài chính cần thiết theo tỷ lệ phần trăm ngân sách Nhà nước hay phần trăm GDP đầu tư cho giáo dục-đào tạo. 10 Chương II THỰC TRẠNG CHẤT LƯỢNG NGUỒN LAO ĐỘNG Ở VIỆT NAM 2.1- Đặc điểm cơ bản của Việt Nam và ảnh hưởng đến chất lượng nguồn lao động. 2.1.1- Đánh giá, dự báo các yếu tố nguồn lực. 2.1.1.1- Về nguồn lực: Các yếu tố nguồn lực được tính đến khi hoạch định Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 2001-2002 dựa trên sự phân tích, đánh giá dự báo có tính khả thi và theo quan điểm nền kinh tế mở. Việt Nam có vị trí địa lý thuận lợi là điều kiện để thực hiện chiến lược “mở cửa” và “hội nhập”, đó là một lợi thế, là điều kiện thuận lợi để giao lưu kinh tế giữa nước ta với các nước trên thế giới. Nước ta có tài nguyên thiên nhiên đa dạng là điều kiện để phát triển và chuyển dịch cơ cấu kinh tế tương đối đa dạng. Sự đa dạng về đất đai, khí hậu, và tiềm năng lớn là tiền đề thúc đẩy để chuyển dịch cơ cấu nông nghiệp theo hướng đa dạng, phù hợp điều kiện sinh thái. Đa dạng về khoáng sản là điều kiện phát triển công nghiệp tương đối vững chắc: Từ dầu khí hình thành nghành hoá dầu mà không phải nước nào cũng có. Than đá và trữ năng thuỷ điện lớn để phát triển năng lượng điên đi trước. than ngoài sử dụng trong nước còn có thể xuất khẩu. Tài nguyên biển là một quá trình quan trọng cho quá trình CNH, vừa thúc đẩy sự phát triển kinh tế nội địa, vừa mở rộng kinh tế hướng ngoại. Yếu tố dân số và lao động vừa là điều kiện, vừa là mục tiêu tác động đến quá trình CNH, HĐH đất nước. Đây là yếu tố quan trọng bậc nhất trong quá trình phát triển kinh tế-xã hội nước ta: 11 2.1.1.1.1- Áp lực lớn về việc làm: Lực lượng lao động ở Việt Nam trong những năm gần đây đã liên tục tăng với tốc độ cao, một mặt tạo nguồn lực lớn cho phát triển đất nước, nhưng mặt khác cũng tạo ra áp lực lớn về đào tạo nghề và giải quyết việc làm. Đây là điểm dễ thấy về quan hệ cung-cầu lao động. Quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hướng tăng tỷ trọng công nghiệp và dịch vụ bước đầu đã có tác dụng nhất định đối với việc thu hút, chuyển dịch cơ cấu lao động. Tuy nhiên, tốc độ chuyển dịch cơ cấu kinh tế còn rất chậm, cụ thể: trong vòng 10 năm từ năm 1990 đến năm 2000, khu vực công nghiệp và dịch vụ lực lượng lao động tăng 14, 2%, trong khi đó lực lượng lao động nông nghiệp chỉ giảm 4%(từ trên 72% năm 1990 xuống 68% năm1999). Chính vì vậy, tình trạng thiếu việc làm và dư thừa lao động càng trở nên bức xúc. Theo kết quả các cuộc điều tra về lao động-việc làm cho thấy tỷ lệ thất nghiệp của lực lượng lao động trong độ tuổi ở khu vực thành thị trong những năm gần đây có xu hướng gia tăng. Nếu năm 1996 là 5. 8% thì năm 1997 là 6, 01%;năm 1998 là 6, 85% và năm 1999 là 7, 4% (trong đó nữ là 8, 26%). Đồng thời tỷ lệ lao động thất nghiệp ở khu vực thành thị chủ yếu tập trung ở lực lượng lao động trẻ có đôn tuổi lao động từ 15-24. Lực lượng lao động ở nhóm tuổi càng cao, tỷ lệ thất nghiệp càng thấp. Với tỷ lệ sử dụng thời gian lao động ở khu vực nông thôn chỉ đạt khoảng 65%-75% (thếu việc làm khoảng 30%-35%) thì tình trạng dư thừa lao động cang rõ nét. Đó là thách thức đối với sự phát triển nguồn nhân lực nói riêng ở nước ta. 2.1.1.1.2- Cơ cấu lao động bất hợp lý: Lực lượng lao động ở Việt Nam tăng nhanh, với mức cung về số lượng lao động lớn, song về trìng độ chuyên môn kỹ thuật tay nghề lại rất thấp, dẫn đến tình trạng vừa thừa lại vừa thiếu: thừa lao động phổ thông, thiếu lao động có trình độ chuyên môn, kỹ thuật. Chất lượng lao động của nước ta còn chưa đáp ứng được yêu cầu kinh tế phát triển. Theo kết quả điều tra, số lượng công nhân được đào 12 tạo nghề giảm sút nghiêm trọng, chỉ có 12% đội ngũ công nhân được qua đào tạo, số công nhân không có tay nghề hoặc thợ bậc thấp chiếm gần 56%và khoảng 20%lao động công nghiệp không có chuyên môn. số công nhân thay đổi nghề nghiệp chiếm 22. 75%; nhưng chỉ có 6, 31%trong số đó được đào tạo lại. Đặc biệt là ở các tỉnh miền núi, các nông lâm trường, trình độ văn hoá và tay nghề của công nhân thấp hơn nhiều so với các nơi khác. Mặt khác, thể lực người lao động Việt Nam còn kém xa so với các nước trong khu vực về cân nặng, chiều cao, sức bền, như chiều cao trung bình của người lao động Việt Nam là 1, 47m;cân nặng34, 4kg thì các con số tương ứng của người Philippin là 1, 53m;45, 5kg; của người Nhật là 1, 64m;53, 3kg. Số người không đủ tiêu chuẩn về cân nặng ở Việt Nam chiếm tới48, 7%. Bên cạnh đó, kỷ luật lao động công nghiệp chưa cao, còn mang tác phong sản xuất nông nghiệp lạc hậu. Cơ cấu phân công lao động bất hợp lý, năng suất lao động và thu nhập còn thấp. Nếu năm 1991 lao động nông nghiệp chiếm 72, 6%, năm 1995 là 69, 73%;đến năm1999 là 67, 7% và đến năm 2000 dự đoán khoảng 67, 27% trong tổng số lực lượng lao động được thu hút vào hoạt động trong nền kinh tế. Ở Việt Nam, lao động người nước ngoài chủ yếu làm viêc trong các ngành nghề mà lao động Việt Nam chưa đáp ứng được. Việc xuất khẩu lao động tuy có tăng lên nhưng vẫn còn thấp, năm1999 xuất khẩu được hơn 30. 000 lao động, nhưng chủ yếu lại là lao động giản đơn. 2.1.1.1.3- Tỷ lệ lao động tham gia vào quan hệ thị trường thấp: Ơ Việt Nam, hiện nay thị trường lao động chủ yếu tập trung ở đô thị lớn như: thành phố Hồ Chí Minh, thủ đô Hà Nội, các trung tâm công nghiệp mới... Điều tra mức sống dân cư Việt Nam của Tổng cục Thống kê gần đây cho thấy có 21, 45%lao động so với tổng sô lao động trong tuổi của khu vực nông thôn tham gia làm công ăn lương(quan hệ thuê mướn), trong đó số làm công ăn lương chuyên nghiệp là 4, 29%và 42, 81% 32, 75%. Lao động làm công ăn lương ở nước ta từ 3 tháng trở lên/năm nhìn chung còn chiếm tỷ lệ nhỏ (17% trong tổng số lực lượng lao động của xã 13 hội, trong khi đó ở các nước có nền kinh tế phát triển tỷ lệ này thường chiếm từ 60-80%). Số liệu điều tra còn cho thấy giá công lao động đang có xu thế tăng lên, đồng thời có sự khác biệt đáng kể về giá công lao động giữa các địa phương. 2.1.1.1.4- Thực trạng việc làm. Hiện nay, nước ta có lợi thế về lực lượng lao động có trình độ giáo dục và kỷ luật cao. Lực lượng lao động của Việt Nam vào khoảng38 triệu người và tương đối trẻ. Cơ cấu lao động của nước ta tiêu biểu cho nền kinh tế nông nghiệp với 69% lực lượng lao động làm việc trong khu vực nông nghiệp, 12, 3% trong công nghiệp và xây dựng, còn lại 18, 6% trong khu vực dịch vụ. Tuy nhiên, hầu hết lao động là không có nghề, giá nhân công lại thấp. Hơn nữa, các cơ hội tạo việc làm còn bị hạn chế. Ơ khu vực nông thôn, tình trạng thiếu đất đai và tài chính, sự hạn chế trong tiếp cận thị trường, kỹ thuật nông nghiệp không hiệu qủa, sự thay đổi theo thời vụ về yêu cầu lao động và thiếu các cơ hội có việc làm phi nông nghiệp đã hạn chế cơ hội tăng trưởng kinh tế. Vấn đề tạo việc làm trong khu vực nhà nước và khu vực có vốn đầu tư nước ngoài lại không thoả đáng. Việc làm trong khu vực nhà nước, kể cả trong các doanh nghiệp nhà nước đã giảm mạnh từ 14% năm 1988 xuống còn 9% năm 1998 do tinh giảm biên chế và nâng cao hiệu quả của các doanh nghiệp nhà nước. Trong khi đó, các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài thu hút chưa nhiều lao động(chỉ khoảng 280. 000 lao động). Điều đó tất yếu làm tăng số thất nghiệp ở thành thị và tỷ lệ thiếu việc làm ở nông thôn. Kinh nghiệm mở rộng các cơ hội có việc làm trong những năm 1980 của 69 nước trên thế giới đã cho kết luận: tốc độ tăng của việc làm liên quan chặt chẽ và tỷ lệ thuận với tốc độ tăng GDP theo đầu người và sự giảm thiếu hụt chỉ số phát triển nhân lực(HDI). Tốc độ tăng GDP theo đầu người hàng năm tăng lên 1% sẽ làm tốc độ tăng của việc làm lên 0, 18%. Và sự thiếu hụt chỉ số phát triển nhân lực giảm đi 1% sẽ làm tốc độ tăng của việc làm lên 0, 09%. Kết quả này cho thấy việc mở rộng cơ hội có việc làm phụ thuộc vào sự tăng trưởng kinh tế và vào việc tăng cường năng lực cơ bản của con người. 14 Trong quá trình cải cách chuyển đổi từ nền kinh tế tập trung bao cấp sang nền kinh tế thị trường có sự quản lý của Nhà nước, Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu to lớn. Trong những năm 1990-1997 tốc độ tăng GDP bình quân của nước ta hơn 8%. Từ năm 1998, do ảnh hưởng của cuộc khủng hoảng tài chính tiền tệ ở một số nước trong khu vực Đông Nam á, đầu tư trực tiếp từ nước ngoài và xuất khẩu giảm làm cho GDP thực tế giảm sút (còn5, 8%) nhưng tăng trưởng kinh tế vẫn tích cực, tỷ lệ lạm phát vẫn được kiểm soát (dưới10%). Cải cách đã làm thay đổi cơ cấu của nền kinh tế và cấu thành của lao động. Hiện nay, Việt Nam đang trong quá trình phát triển trên tiến trình công nghiệp hóa và hiện đại hoá đất nước. Việc đô thị hoá nhanh đã thu hút thêm nhiều việc làm. Nhưng ngay cả ở những chỗ mà cơ hội có việc làm được mở rộng cũng không đủ thu hút hết số thất nghiệp tồn đọng, đặc biệt là ở khu vực thành thị, do tốc độ tăng đân số của nước ta vẫn còn cao(1, 8%). Tuy việc làm được mở rộng trong khu vực sản xuất công nghiệp nhưng không đủ để thu hút hết lực lượng lao động đang tăng nhanh với tốc độ trên 3%. Hơn thế, việc làm có hưởng lương thường xuyên không tiến triển đã làm tăng số người tự làm việc hay làm các công việc không thường xuyên. Nhiều công nhân phải chuẩn bị cho mình các công việc kinh doanh riêng vì họ không thể tìm được việc làm hưởng lương ổn định. Nhiều người chỉ làm việc không trọn ngày, trọn giờ. Việc làm còn tăng lên trong khu vực dịch vụ và đặc biệt trong khu vực phi chính quy. Nhưng hầu hết các khu vực này năng suất không cao. Ơ một cấp độ khác khu vực phi chính quy chiếm gần 60% tổng số việc làm. Đó có thể là nguồn chủ yếu tạo việc làm nhưng đòi hỏi sức cạnh tranh cao và phụ nữ làm hầu hết các công việc trong lĩnh vực này. Những người làm việc trong khu vực phi chính quy thường sử dụng vốn đầu tư thấp, kỹ năng nghề nghiệp và công nghệ hạn chế v. v.... Trong quá trình đổi mới, Việt Nam đang đầu tư phát triển giáo dục và đào tạo nhằm nâng cao trình độ giáo dục và năng lực làm việc của người lao động. Trình độ giáo dục của nguồn nhân lực ở nước ta vào loại cao so với một số nước trong khu vực nhưng chưa đủ đáp ứng các kỹ 15 năng nghề nghiệp và kiến thức cần thiết cho công nghiệp hoá, hiên đại hoá đất nước. Viêc tạo nguồn nhân lực có trình độ cao là một trong những vấn đề chủ yếu trong quá trình công nghiệp hoá hiện nay. Hệ thống công nghiệp đang đòi hỏi lực lượng lao động có trình độ chuyên môn kỹ thuật cao và chuyên sâu. Khoa học và công nghệ đang tạo ra những thay đổi liên tiếp, do đó xuất hiện nhiều nghề mới thay thế liên tục các nghề cũ. Chính vì thế, công nghiệp hoá đòi hỏi hệ thống giáo dục và đào tạo phải quan hệ theo chức năng với các nghề và chuyên môn có tính cấp thiết đối với công nghệ hiện đại. Hiện nay chất lượng giáo dục và đào tạo của nước ta còn thấp. Theo kết quả Tổng điều tra dân số tháng 4/1999 số người có trình độ chuyên môn kỹ thuật chỉ chiếm 7, 6% tổng dân số từ 13 tuổi trở lên, tăng 13, 4% so với năm 1989, trong đó số ở thành thị chiếm 17, 5%, ở nông thôn 4, 2%. Tuy số người có trình độ chuyên môn kỹ thuật tăng hàng năm nhưng tỷ lệ đó thể hiện chất lượng của đội ngũ lao động còn thấp. Việc đào tạo chuyên môn kỹ thuật lại không gắn với thị trường lao động và với các khu vực sản xuất. Điều đó dẫn đến sự phân bố không hợp lý lao động có kỹ thuật giữa các ngành nghề và giữa các khu vực. GDP theo đầu người của Việt Nam hiện nay vẫn còn rất thấp(352USD) và chỉ số phát triển nhân lực nằm ở vị trí dưới trung bình so với các nước(122 trong số 174 quốc gia) nhưng công cuộc cải cách của nước ta đã đạt được tiến bộ đáng kể trong việc mở rộng cách lựa chọn và cải thiện cuộc sống của người dân. Tỷ lệ nghèo đói đã giảm từ 70% trong giữa những năm 1980 xuống khoảng 30%. 2.1.1.1.5- Trình độ chuyên môn, kỹ thuật. Lao động chuyên môn kỹ thuật cần được xem xét ở cả hai mặt số lượng và chất lượng. Về số lượng: Đến 1/10/1999, toàn quốc có 5. 241. 700 lao động có chuyên môn kỹ thuật(CMKT)gồm các trình độ từ sơ cấp đến sau đại học, trong đó: trình độ lao động sơ cấp là 544. 600 người, chiếm 1, 45%;lao động có trình độ trung cấp là 1. 516. 400 người, chiếm 4. 05%; lao động là công nhân kỹ thuật(CNKT) 1. 775. 900 người, chiếm4, 16 75%;lao động có trình độ cao đẳng trở lên chiếm 3, 1%(so với tổng lực lượng lao động thường xuyên). Lao động có CMKT có xu hướng tăng lên hàng năm, từ 1996-1999, tăng từ 4, 4 lên 5, 2 triệu, bình quân hàng năm tăng 5, 9%, với mức tăng tuyệt đối khoảng 276. 000 người. Số tăng thêm chủ yếu là lao động có trình độ cao đẳng-đại học(CĐ-ĐH)(chiếm 60%)và lao động trình độ CNKT(chiếm 24%). Tuy về số tuyệt đối, nước ta đã có lực lượng LĐCMKT trên 5 triệu người, nhưng so với tổng số lực lượng lao động thường xuyên, tỷ lệ LĐCMKT còn rất thấp, năm 1999 mới đạt13, 87%. So với năm 1996, tỷ lệ LĐCMKT là 12, 29%, cho thấy sau 4 năm tỷ lệ LĐCMKT chỉ tăng thêm được 1, 56%, bình quân hàng năm tăng 5, 6%. Như vậy cho đến nay, vẫn còn gần 86% lao động Việt Nam không có chình độ CMKT. Chất lượng của LĐCMKT còn nhiều bất cập. Lao động không đáp ứng yêu cầu công việc;Chưa được đào tạo đủ trình độ quy định, năng lực thích ứng với việc làm trong nền kinh tế chuyển đổi còn yếu. Tỷ lệ LĐCMKT có trình độ cao thấp, cơ cấu bậc đào tạo mất cân đối với nhu cầu sử dụng. Xét trong tổng số LĐCMKT cả nước, cơ cấu như sau: sơ cấp 10, 9%, CNKT không bằng 16, 8%, CNKT có bằng 17%, trung học chuyên nghiệp (THCN) 30, 4%, cao đẳng đại học 24, 6%, và trên đại học 0, 3%. Như vậy số LĐ có chuyên môn kỹ thuật trình độ sơ cấp và không bằng cấp còn chiếm tới gần 30% trong tổng số LĐCMKT. Tính gộp cả sơ cấp, CNKT không bằng và có bằng là một bậc để so sánh với bậc THCN và bậc cao đẳng đại học(kể cả sau đại học), cơ cấu bậc đào tạo CNKT/THCN/CĐ-ĐH là: 1, 5/1/1 nghĩa là ứng với một lao động có trình độ đại học có 1 lao động trình độ THCN và 1, 5 lao động trình độ sơ cấp và CNKT. So với năm 1996, cơ cấu này là: 1/2, 4/2 ta thấy cơ cấu có su hướng giảm lao động trung cấp và CNKT. So với các nước có mức GDP bình quân đầu người từ 200-300 USD có cơ cấu ĐH/THCN/CNKT là 1/2/7 thì thấy cơ cấu lao động CMKT của ta hiện nay là bất hợp lý, nặng về tăng đại học cao đẳng. Sự bất hợp lý này có nguyên nhân bắt nguồn từ đào tạo. Từ 1990-1998, số học sinh đào tạo 17 mới hệ chính qui dài hạn bậc đại học tăng bình quân hàng năm 20%, trong khi đó số học sinh trung học chuyên nghiệp chỉ tăng 2, 3%, số học sinh học nghề tăng 2, 3%. CHỈ TIÊU 1996 1997 1998 1999 Tổng số lao động 35866. 2 36296. 9 37407. 2 37783. 5 LLLĐ không có trình độ CMKT Số lượng 31452. 2 31837. 3 32431. 1 32542. 1 Tỷ lệ 87. 69 87. 71 86. 69 LLLĐ có CMKT 4414 4459. 6 4976. 1 5241. 7 Tỷ lệ 12. 31 12. 29 13. 31 13. 87 Trong đó chia theo trình độ đã qua đào tạo Công nhân 1571. 2 1590. 2 1775. 9 1780 Sơ cấp 636. 2 546. 4 544. 6 573 Trung cấp 1378. 3 1380. 1 1516. 4 1590 Cao đẳng, đại học, trên đại học 828. 3 942. 9 1139. 2 1310 LĐCMKT không chỉ mất cân đối về cơ cấu, mà còn phân bổ bất hợp lý. Gần 50% lao động có CMKT tập trung ở Đồng bằng sông Hồng và Đông Nam Bộ, số này chủ yếu lại ở Thành phố Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh. Việc lao động có trình độ cao thường tập trung ở các thành phố lớn, khu công nghiệp phát triển là hợp lý. Vấn đề là ở chỗ những vùng đó tập trung quá nhiều, gây thất nghiệp, trong khi một số vùng kinh tế đầy tiềm năng phát triển kinh tế như ĐBSCL(chiếm 20% tổng GDP của cả nước), Tây Nguyên... lại thiếu lao động có trình độ CMKT, tỷ trọng LĐCMKT thấp nhất trong cả nước. Còn tỷ lệ đáng kể LĐCMKT thất nghiệp. Năm 1999, tỷ lệ thất nghiệp của lao động có CMKT toàn quốc là 2, 46%, trong đó LĐ trình độ CNKT thất nghiệp là 2, 57%, trung học chuyên nghiệp thất nghiệp 2, 46%, cao đẳng thất nghiệp 3, 82%, đại học thất nghiệp 4, 96%. Như vậy LĐ có trình độ CĐ-ĐH có tỷ lệ thất nghiệp cao hơn THCN và CNKT, đặc biệt có những ngành như máy tính, tỷ lệ thất nghiệp trình độ cao đẳng tới 46, 11%, đại học17, 21%. Tình trạng thất nghiệp của lao động CMKT thành thị còn trầm trọng hơn. Tỷ lệ thất nghiệp chung của LĐCMKT thành thị là 6, 74%, trong đó: dạy nghề là 4, 04%, THCN là 5, 43%, cao đẳng là 6, 54% và đại học là 3, 88%. So với năm 1998, tỷ lê LĐCMKT thất nghiệp ở khu vực thành thị năm1999 đã tăng thêm 1, 9%. 18 LĐCMKT thất nghiệp với tỷ lệ cao trong khi Nhà nước, xã hội hàng năm phải đầu tư hàng nghìn tỷ đồng để mở rộng qui mô đào tạo, đáp ứng nhu cầu nhân lực cho CNH-HĐH là một nghịch lý không thể để tồn tại lâu dài. Với vai trò định hướng phát triển và cân đối nguồn lực Nhà nước cần có giải pháp khắc phục tình trạng mất cân đối về bậc đào tạo, thông qua cải tiến cơ chế, chính sách và phương pháp kế hoạch hoá. 2.1.1.1.6- Thực trạng lao động, việc làm 1991-2000. * Tổng số người có việc làm: tăng từ 30, 9 triệu lên 40, 6 triệu, tức 32, 2%;giai đoạn 1991-2000 số việc làm tăng bình quân 86, 3 vạn/năm, giai đoạn1996-2000 tăng bình quân 1, 2 triệu/năm. * Tỷ lệ thất nghiệp ở thành thị: từ 10% năm 1991, giảm xuống 5, 88% năm 1996. Do ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế, năm 2000 tỷ lệ này là 6, 5%. * Tỷ lệ sử dụng thời gian lao động ở nông thôn: từ 72, 1% năm 1996, tăng lên 74% năm 2000. * Tỷ lệ lao động qua đào tạo: từ 10% năm 1996, tăng lên 20% năm 2000(trong đó, qua đào tạo nghề khoảng 13, 4% năm 2000). * Cơ cấu lao động chuyển dịch theo hướng tăng lao động cho sản xuất công nghiệp, dịch vụ. * Kết quả sắp xếp lại doanh nghiệp nhà nước: lao động trong khu vực Nhà nước giảm từ 14, 7%(năm 1991) xuống còn 9%(năm 2000). * Khu vực có vốn đầu tư nước ngoài thu hút tạo việc làm cho 33 vạn lao động. 2.1.1.1.7- Trình độ tổ chức cuộc sống: Trình độ tổ chức cuộc sống thể hiện tổng hợp của nhiều tiêu thức phản ánh chất lượng nguồn lao động như: trình độ văn hoá, trình độ chuyên môn kỹ thuật, các yếu tố về tâm lý tập quán... Mặt khác, nó còn thể hiện năng lực vận dụng các yếu tố mang tính tiềm năng của trình độ đó. Trên thực tế, có người học nhiều đạt trình độ bằng cấp cao trên nhiều mặt, nhưng do không có khả năng vận dụng tốt các tri thức đã tiếp thu 19 được, nên trình độ tổ chức cuộc sống vẫn không đạt kết quả tương xứng, tuy nhiên, số đó không nhiều. + Về tổ chức sản xuất: Ơ các thành phố lớn và các nghành thương mại, dịch vụ, chất lượng nguồn lao động cao hơn nếu xét trên phương diện tổ chức sản xuất. Điều này phụ thuộc vào chất lượng nguồn lao động về trình độ văn hoá, trình độ chuyên môn nghiệp vụ và điều kiện của ngành và vùng. Điều này cũng biểu hiện ở tiêu thức tổng hợp là mức thu nhập, tỷ lệ đói nghèo của các vùng và các địa phương. Sự đói nghèo được biểu hiện trên các mặt: thiếu lương thực, thiếu tiền chữa bệnh, nhà ở dưới dạng tranh tre, trẻ em phải bỏ học... Những mức độ đó cũng khác nhau theo từng địa phương. + Về tổ chức sinh hoạt: Do yếu tố thu nhập và trình độ của nguồn lao động nên trình độ tổ chức sinh hoạt có sự chênh lệch giữa các ngành, các địa phương. Ơ các vùng nông thôn, ngoại thành hay các ngành nông, lâm nghiệp cuộc sống vật chất, tinh thần của người lao động có nhiều khó khăn hơn các ngành và địa phương khác. Điều này biểu hiện ở phương thức tổ chức sinh hoạt hàng ngày có sự khác nhau. 2.1.1.1.8- Trình độ ý thức pháp luật. So với các tiêu thức khác phản ánh chất lượng nguồn lao động, đây là tiêu thức khó lượng hoá nhất. Tuy nhiên đánh giá trình độ và ý thức pháp luật của nguồn lao động có thể rút ra một số nhận xét: Có sự chênh lệch rất lớn về trình độ và ý thức pháp luật giữa các loại lao động của nguồn lao động. + Về trình độ pháp luật: Những cán bộ làm chức năng quản lý và giám sát pháp luật là chuyên môn chính, họ cần phải trau dồi, còn lại trong tổng nguồn lao động, số cán bộ quản lý nhà nước về kinh tế và quản trị kinh doanh là nhóm người có trình độ pháp luật cao nhất. Có thể khẳng định phần lớn nguồn lao động chưa được đào tạo cơ bản về kiến thức pháp luật, mà chủ yếu được phổ biến kiến thức pháp luật từng mặt như công nhân được học tập về luật lao động và hợp đồng lao động, qua các phương tiện thông tin đại chúng, qua các tổ chức quần chúng như luật an toàn giao thông, luật bảo vệ trẻ em, luật bảo vệ rừng... 20 qua hệ thống truyền thanh, truyền hình trung ương và địa phương, qua các hội phụ nữ đoàn thanh niên.... Nhìn chung, sự học tập còn hạn chế do các phương tiện thông tin không đều giữa các vùng, nội dung truyền tải các kiến thức pháp luật không hệ thống... nên trình độ pháp luật của phần lớn người trong nguồn lao động có chất lượng thấp. + Về ý thức pháp luật: ý thức pháp luật phụ thuộc vào trình độ nhận thức pháp luật. Có nhiều vụ vi phạm pháp luật do ý thức pháp luật kém của một bộ phận người dân trong nguồn lao động từ những vi phạm về kinh tế đến vi phạm về những quy định trong kỹ thuật sản xuất... Đặc biệt gần đây, do tác động của cơ chế thị trường nhiều nhà sản xuất vừa vô tình vừa cố ý, đã sử dụng các hoá chất trong sản xuất nông nghiệp như: Thuốc trừ sâu, các hoá chất bảo quản thực phẩm... đã làm giảm chất lượng và giảm độ an toàn thực phẩm, gây ảnh hưởng lớn đến sức khoẻ của người tiêu dùng. Đơn vị: % TÊN NGÀNH NĂM 1990 NĂM 1997 ƯỚC TÍNH 2000 Công nghiệp 13. 9 12. 33 16. 7 Nông nghiệp 72. 3 68. 8 61. 3 Dịch vụ 13. 8 18. 57 22. 0 Biểu: Cơ cấu kinh tế và cơ cấu của lao động 1986 1988 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1. Dân số 61.1 1 63.7 3 66.2 3 67.7 7 69.4 1 71.0 3 72.5 1 73.9 6 75.3 6 76.7 1 78.0 6 Thành thị 19.4 3 19.8 7 20.0 5 20.0 9 19.1 4 19.2 4 19.5 0 19.7 1 20.0 2 20.5 0 21.0 7 2. GDP 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Khu vực I 38.0 6 46.3 38.7 4 40.4 9 33.9 4 29.8 7 28.7 27.1 8 27.7 6 25.7 7 25.7 5 Khu vực II 28.8 8 23.9 6 22.6 7 23.7 9 27.2 6 28.9 29.6 5 28.7 5 29.7 3 32.0 6 32.5 9 Khu vực III 33.0 6 29.7 4 38.5 9 35.7 2 38.8 41.2 3 41.6 5 44.0 7 42.5 1 42.1 7 41.6 6 3. Lao động 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Khu vực I 67.8 7 70.6 9 71.5 8 71.9 2 72.2 8 72.3 9 71.6 8 69.7 4 69.2 2 68.7 8 Khu vực II 14.2 9 14.0 6 13.9 0 13.6 0 13.4 4 13.3 6 12.9 3 13.2 5 12.9 3 12.5 2 Khu vực III 17.8 4 15.2 5 14.5 2 14.2 8 14.2 8 14.2 5 15.3 9 17.0 2 17.8 5 18.7 0 Kinh tế nhà nước 14.7 14.0 1 11.7 0 10.1 2 9.35 9.05 8.70 8.83 8.77 8.90 Tăng giảm* -39.2 -257 -409 -161 -14.8 -32.1 124. 8 84.6 153. 7 21 * Dân số tính triệu người, tăng giảm lao động trong khu vực nhà nước đơn vị tính nghìn người. Nguồn: Niên giám thống kê. 22 Chương III GIẢI PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG NGUỒN LAO ĐỘNG 3- Những vấn đề đặt ra với việc nâng cao chất lượng của nguồn lao động. 3.1- Kinh tế thị trường và yêu cầu mới đặt ra về chất lượng nguồn lao động. 3.1.1- Một số vấn đề cơ bản của kinh tế thị trường. Kinh tế thị trường là kiểu tổ chức kinh tế xã hội, ở đó cơ chế kinh tế như là một guồng máy kinh tế tự điều chỉnh toàn bộ quá trình sản xuất hàng hoá, dịch vụ thông qua cạnh tranh, cung cầu, giá cả về số lượng trên thị trường. Đã có nhiều nghiên cứu về thị trường và cơ chế thị trường. Nguồn gốc cơ bản là sự phân công lao động xã hội và một số nhân tố khác đã tạo ra những tiền đề khách quan để kinh tế hàng hoá ra đời và phát triển. Về mặt bản chất, khi nghiên cứu kinh tế thị trường người ta đã tìm ra cơ chế tự điều chỉnh trong hoạt động sản xuất, lưu thông hàng hoá và cho rằng nếu xét trong nền sản xuất hàng hoá thì ở đó tồn tại những phạm trù, quy luật tương ứng. Sự vận động của các phạm trù, quy luật đó sẽ điều chỉnh các hoạt động của sản xuất và lưu thông hàng hoá một cách khách quan. Và vì vậy, người ta thường nhấn mạnh tính chất “tự điều chỉnh của cơ chế thị trường”. Tuy nhiên, các quy luật của sản xuất hàng hoá như quy luật cung cầu và giá cả thị trường, quy luật giá trị, quy luật cạnh tranh là các quy luật kinh tế xã hội, hoạt động của chúng thông qua hoạt động của con người. Con người nhận thức quy luật và vận dụng quy luật phục vụ lợi ích cho mình. Nhận thức quy luật để hiểu rõ cơ chế hoạt động của nó, tìm ra cơ chế vận dụng thích hợp. Vận dụng quy luật là từ cơ chế hoạt động của chúng, tìm ra các điều kiện để quy luật xuất hiện theo xu hướng có lợi cho con người. Từ đó, con người sẽ chủ động tạo ra các điều kiện gắn với các xu hướng vận động có lợi đó. 23 Như vậy, nói tới cơ chế thị trường, một mặt hàm chứa yếu tố tự thân, tự điều chỉnh. Thực chất là sự tự điều chỉnh của các chủ thể kinh tế thông qua ứng xử của họ tới quá trình vận động của các quy luật kinh tế thị trường. Mặt khác, nó còn hàm chứa yếu tố tác động của nhà nước. Tất nhiên, về yêu cầu, đây là sự tác động theo một cơ chế vận dụng phù hợp với yêu cầu các quy luật của cơ chế thị trường và theo những mục đích định sẵn. Nghiên cứu thị trường và cơ chế thị trường trên ba khía cạnh: Về tổ chức thị trường, các quy luật kinh tế thị trường và tính kính thích xã hội hoá sản xuất, có thể rút ra những ưu việt của cơ chế thị trường như sau: Một là: Cơ chế thị trường tự nó đề cao nhu cầu xã hội, đề cao người tiêu dùng, đề cao khách hàng với tư cách là “Thượng đế”của các chủ thể sản suất kinh doanh. Sự đề cao này đã buộc người sản xuất phải hướng tới người tiêu dùng trên các phương diện: Tạo ra các giá trị sử dụng hữu ích, vì người tiêu dùng chỉ bỏ tiền ra khi việc mua hàng hoá đó có ích, phục vụ các nhu cầu thường xuyên đa dạng và biến động với chất lượng cao, giá thành hạ, với phương thức tương ứng thích hợp và thuận tiện. Hai là: Cơ chế thị trường đề cao tự do kinh tế, thừa nhận lợi ích cá nhân với tư cách là những động lực to lớn của sự phát triển kinh tế xã hội. Chính sự đề cao tự do kinh tế cộng với sự thừa nhận lợi ích cá nhân, về mặt tích cực đã tạo ra sự năng động, tính nhạy bén của từng ngành, từng cơ sở kinh tế và từng người lao động, tính nhạy bén của từng ngành, từng cơ sở kinh tế và từng người lao động. Đây vừa là kết quả, vừa là điều kiện cho quy luật cạnh tranh phát huy tính tích cực của nó, vì trong cạnh tranh, bằng cải tiến thiết bị, nâng cao tay nghề công nhân, sự năng động trong tìm kiếm sản xuất các giá trị sử dụng mới là con đường cơ bản để từng doanh nghiệp, từng ngành đạt được lợi nhuận siêu ngạch, Kết quả là doanh nghiệp đạt lợi nhuận cao, người tiêu dùng nhận được hàng hoá với chất lượng tốt, giá trị sử dụng ngày càng phong phú và đa dạng, giá cả hàng hoá ngày càng hợp lý. Ba là: Cơ chế thị trường có sự cạnh tranh quyết liệt, đồng thời các chủ thể kinh tế phải dám chấp nhận rủi ro trong sản xuất kinh doanh. Nó tạo được cơ chế sàng lọc, loại bỏ những công nghệ lạc hậu, doanh nghiệp 24 thua lỗ, loại bỏ những người không có năng lực kinh doanh, đặt con người vào đúng vị trí theo đúng khả năng của họ. Qua đó, nó đã thúc đẩy thị trường, khoa học công nghệ và cả con người phát triển theo hướng ngày càng tiến bộ và hiện đại. Tóm lại: Mô hình kinh tế và vận hành nền kinh tế theo quy luật thị trường đòi hỏi nguồn lao động phải có chất lượng tương ứng ngày càng tăng. Tuy nhiên với kinh tế thị trường, mặt tiêu cực và tiêu cực không ít. Đó là thiếu hàng hoá công cộng, là phân hoá giàu nghèo quá mức, là dẫn tới ô nhiễm môi trường, huỷ hoại môi sinh do chạy theo mục tiêu tối đa hoá lợi nhuận, là lãng phí nguồn lực xã hội bởi khả năng dẫn tới độc quyền. Và cuối cùng, là sự bất bình đẳng về chính trị, kinh tế, xã hội lam cho khả năng vươn lên của mỗi người bị hạn chế đáng kể. Nghĩa là chất lượng nguồn nhân lực cũng bị hạn chế. 3.1.2- Yêu cầu mới về chất lượng nguồn lao động. Từ những vấn đề cơ bản trên về kinh tế thị trường cho thấy, kinh tế thị trường một mặt đòi hỏi đội ngũ nhân lực thuộc các cơ quan quản lý vĩ mô phải đủ năng lực nhận thức và nắm bắt được sự hoạt động của các quy luật tự nhiên, kinh tế, xã hội trong nền kinh tế, xác lập được cơ chế vận dụng phù hợp, từ đó chủ động sử dụng các phạm trù kinh tế, các đòn bẩy kinh tế để điều tiết nền kinh tế theo những mục tiêu định sẵn. Để làm tốt điều này, những người làm công tác quản lý vĩ mô phải có trình độ văn hoá cao để có thể tiếp nhận những tri thức về quản lý kinh tế, đáp ứng yêu cầu quản lý của cơ chế thị trường. Trong quản lý kinh tế việc sử dụng các công cụ đòn bẩy kinh tế trên cơ sở đáp ứng yêu cầu các quy luật khách quan để điều tiết nền kinh tế là phương thức quản lý hữu hiệu. Nhưng điều đó chỉ thực sự được thực hiện khi những người sử dụng nó hiểu biết nó một cách đầy đủ và thông thạo. Đây là phương pháp quản lý gián tiếp, người quản lý tác động đến đối tượng quản lý thông qua điều tiết lợi ích của họ. Trong bối cảnh đối tượng quản lý thông qua điều tiết lợi ích của họ. Trong bối cảnh đối tượng quản lý đã có những thay đổi theo hướng năng động, chủ động hơn thì chất lượng đội ngũ cán bộ quản lý cần phải nâng cao là yêu cầu cơ bản và cấp bách. 25 Mặt khác đối với người lao động, trong bối cảnh các doanh nghiệp ngày càng đầu tư để nâng cao năng lực sản xuất, trang bị các máy móc hiện đại... nếu không có sự nâng cao năng lực chuyên môn, không nâng cao kỹ năng lao động sẽ bị đào thải khỏi dây truyền sản xuất đó. Thực tế quá trình chuyển nền kinh tế nước ta từ cơ chế kế hoạch hoá tập trung sang cơ chế thị trường đã chứng minh rõ điều này. Chính đời sống kinh tế đã chỉ rõ những mặt trái của cơ chế kế hoạch hoá tập trung và thức tỉnh các nhà quản lý để mở ra bước chuyển đổi cơ chế quản lý thông qua chế độ khoán sản phẩm cuối cùng đến nhóm và người lao động trong nông nghiệp. + Nhóm 1: Những người có kinh nghiệm và trình độ sản xuât kinh doanh. + Nhóm 2: Những người ở mức độ trung bình về trình độ sản xuất kinh doanh. + Nhóm 3: Những người trình độ thấp, không có trình độ kinh doanh, họ phải chuyển quyền sử dụng đất vừa được giao, tự tước bỏ quyền làm chủ trong quá trình sản xuất kinh doanh, phải đi làm thuê ngay chính trên ruộng đất của mình. Đây cũng là xu hướng vận động khá phổ biến trong nông nghiệp, nhất là ở vùng Đồng bằng sông Cửu Long. 3.1.3- Chủ trương phương hướng chung về nâng cao chất lượng nguồn lao động: Đường lối kinh tế của đảng ta là: Đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ, đưa nước ta trở thành một nước công nghiệp;ưu tiên phát triển lực lượng sản xuất, đồng thời xây dựng lực lượng sản xuất, đồng thời xây dựng quan hệ sản xuất phù hợp theo định hướng xã hội chủ nghĩa;phát huy cao độ nội lực của cả dân tộc gắn với tận dụng mọi nguồn lực bên ngoài và chủ động hội nhập kinh tế quốc tế để phát triển nhanh, có hiệu quả và bền vững;tăng trưởng kinh tế đi liền với từng bước cải thiện đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội;kết hợp phát triển kinh tế-xã hội với tăng cường quốc phòng, an ning. 26 -Mục tiêu tổng quát của Chiến lược phát triển kinh tế-xã hội 10 năm 2001-2010 là: Đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá, đưa đất nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển, tập trung xây dựng có chọn lọc một số cơ sở công nghiệp nặng quan trọng và cong nghệ cao sản xuất tư liệu sản xuất để trang bị và tranh bị lại kỹ thuật công nghệ tiên tiến cho các nghành kinh tế nông nghiệp, dịch vụ;đáp ứng nhu cầu quốc phòng, tạo nền tảng để đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp. Chất lượng đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân được nâng lên một mức đáng kể. Thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được định hình về cơ bản. Nguồn lực con người, năng lực khoa học và công nghệ, kết cấu hạ tầng, tiềm lực kinh tế, quốc phòng, an ninh được tăng cường. Vị thế trong quan hệ quốc tế được củng cố và nâng cao. Năm 2010 GDP tăng gấp đôi so với năm 2000;chuyển dịch mạnh cơ cấu kinh tế và cơ cấu lao động, giảm tỷ lệ lao động nông nghiệp xuống còn khoảng 50%. -Mục tiêu của Kế hoạch 5 năm 2001-2005 là: Tăng trưởng kinh tế với nhịp độ cao và bền vững. Chuyển dịch nhanh cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động theo công nghiệp hoá, hiện đại hoá. Nâng cao rõ rệt chất lượng sức cạnh tranh và hiệu quả phát triển kinh tế. Xây dựng một bước quan trọng thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa. Tạo chuyển biến mạnh về phát huy nhân tố con người, giáo dục-đào tạo, phát triển khoa học và công nghệ. Giải quyết các vấn đề xã hội bức xúc về việc làm, cơ bản xoá đói, giảm mạnh số hộ nghèo, ngăn chặn và đẩy lùi các tệ nạn xã hội; ổn định và cải thiện hơn đời sống nhân dân. Tiếp tục tăng cường kết cấu hạ tầng kinh tế-xã hội, tạo tiền đề cho giai đoạn phát triển tiếp theo. Giư vững ổn định chính trị và an toàn xã hội Phấn đấu đạt nhịp độ tăng GDP ít nhất 7%/năm. 3.1.4- Mục tiêu của chiến lược 10 năm và Kế hoạch 5 năm: * GDP tăng bình quân hàng năm tối thiểu 7% trong 5 năm 2001- 2005, đến năm 2010 ít nhất gấp đôi năm 2000(bình quân hàng năm trong 10 năm tăng 7, 2%). Phát triển được một bước quan trọng tiềm lực kinh tế, cơ sở vật chất-kỹ thuật. Nâng cao rõ rệt hiệu quả và sức cạnh 27 tranh của sản phẩm, doanh nghiệp và nền kinh tế;bảo đảm được nhu cầu thiết yếu cho tiêu dùng, một phần đáng kể cho sản xuất và đẩy mạnh xuất khẩu. Ôn định kinh tế vĩ mô;cán cân thanh toán quốc tế lành mạnh, tăng được dự trữ ngoại tệ;kiểm soát được bội chi ngân sách, lạm phát, nợ nước ngoài trong giới hạn an toàn và tác động tích cực đến tăng trưởng. Tích luỹ nội bộ nền kinh tế năm 2005 đạt 27%GDP, năm 2010 đạt trên 30%. Xuất khẩu trong 5 năm 2001-2005 tăng bình quân hàng năm 13- 15%, tính chung 10 năm tăng gấp trên 2 lần nhịp độ tăng GDP. Tỷ lệ lao động nông nghiệp từ 61, 3% hiện nay giảm xuống 56-57% năm 2005 và còn khoảng 50% năm 2010. Tỷ lệ dân cư đô thị năm 2005 khoảng 27- 28%, năm 2010 là 32-33%(hiện nay24%). * Nâng lên đáng kể chỉ số phát triển con người(HDI)của nước ta trong so sánh quốc tế. Chất lượng đời sống vật chất, văn hoá, tinh thần được nâng lên rõ rệt trong một xã hội an toàn, lành mạnh với môi trường sinh thái được bảo vệ và cải thiện. Tốc độ tăng dân số năm2005 giảm xuống còn1, 23%, năm 2010 còn 1,1-1,2%. Tuổi thọ trung bình năm 2005 tăng lên 70 tuổi năm 2010 đạt 71 tuổi. Đến năm 2005, không còn hộ đói, số hộ nghèo theo tiêu chuẩn hiện nay giảm xuống còn 5% và đến 2010 về cơ bản không còn loại hộ này. Trong 5 năm 2001-2005, giải quyết việc làm cho 7-7, 5 triệu lao động;đến năm2010, giải quyết cơ bản vấn đề việc làm ở cả thành thị và nông thôn. Hoàn thành cải cách cơ bản chế độ tiền lương. Trẻ em đến tuổi học tiểu học đều được đến trường;đến 2005, 80% trẻ em trong độ tuổi được đi học trung học cơ sở;đến năm 2010 hoàn thành phổ cập trung học cơ sở trong cả nước;tỷ lệ lao động được đào tạo năm 2005 đạt 30%, năm 2010 khoảng 40%. Người có bệnh đều được chữa trị;tỷ lệ trẻ em suy dinh dưỡng từ 35-36% hiện nay giảm xuống 20- 25% năm 2005, 15-20% năm 2010. 3.1.5- Định hướng phát triển các ngành kinh tế và các vùng. Gía trị sản lượng nông nghiệp(kể cả thuỷ sản, lâm nghiệp)tăng khoảng 4%/năm trong 5 năm 2001-2005, khoảng 4, 5%/năm trong cả thời kỳ 2001-2010. Tổng sản lượng lương thực quy thóc đạt 37-38 triệu tấn năm 2005, 40 triệu tấn năm 2010; mức xuất khẩu gạo hàng năm 28 khoảng 4 triệu tấn. Tỷ trọng nông nghiệp trong GDP năm 2005 khoảng 20-21%, năm 2010 khoảng 16-17%; tỷ trọng chăn nuôi trong cơ cấu nông nghiệp tăng lên 25% năm 2005, 30% năm 2010. Thuỷ sản đạt sản lượng 2, 4 triệu tấn năm 2005, khoảng 3 triệu tấn năm 2010. Bảo vệ 10 triệu ha rừng tự nhiên, trong 5 năm trồng thêm 1, 3 triệu ha rừng, hoàn thành trồng 5 triệu ha rừng vào năm 2010. Kim ngạch xuất khẩu nông, lâm, thuỷ sản năm 2005 đạt 7-7, 5 tỷ USD, trong đó thuỷ sản 2 tỷ USD, năm 2010 đạt 8-9 tỷ USD, trong đó thuỷ sản 3 tỷ USD. Đến năm 2005, công nghiệp và xây dựng chiếm 38-39% GDP và thu hút khoảng 20% lao động xã hội đang làm việc;các tỷ lệ này được nâng lên 40-41% và 23-24% vào năm 2010. Sản phẩm công nghiệp xuất khẩu năm 2005 chiếm khoảng 70% tổng kim ngạch xuất khẩu, năm 2010 khoảng 75%. Toàn bộ các hoạt động dịch vụ tính theo giá trị gia tăng đạt nhịp độ tăng trưởng bình quân 7-8%/năm, đến 2005 chiếm 41-42% GDP, khoảng 23-24% tổng số lao động;đến năm 2010 các tỷ lệ này được nâng lên 42-43% và 26-27%. Để có nguồn lao động đáp ứng yêu cầu thực tiễn, việc nâng cao chất lượng nguồn lao động phải quán triệt các chủ trương phương hướng cơ bản sau: + Thứ nhất: Cần đảm bảo sự phù hợp giữa yêu cầu phát triển sử dụng nguồn lao động với trình độ, phương thức đào tạo: Mục tiêu của nâng cao chất lượng nguồn lao động là có đội ngũ những người lao động với chất lượng cao đáp ứng yêu cầu của phát triển kinh tế xã hội. Vì vậy, một yêu cầu mang tính nguyên tắc là phải đảm bảo sự phù hợp giữa yều cầu sử dụng nguồn lao động với trình độ và phương thức đào tạo khi nâng cao chất lượng nguồn lao động. Khi xác định các nhiệm vụ kinh tế xã hội, đặc biệt là qui hoạch phát triển kinh tế xã hội, cần dựa vào các điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội, trong đó có nguồn lao động hiện tại. 29 Sự cần thiêt phải gắn giữa yêu cầu sử dụng sức lao động với trình độ và phương thức đào tạo còn bắt nguồn từ thực trạng đào tạo nâng cao chất lượng nguồn lao động chưa có sự phù hợp. Quán triệt nguyên tắc trên đòi hỏi chúng ta phải tiếp tục triển khai triến lược phát triển kinh tế xã hội của từng ngành, từng địa phương làm cơ sở cho xác định chiến lược đào tạo nâng cao chất lượng nguồn lao động một cách cụ thể. Tiến hành tổng kết quá trình đào tạo theo yêu cầu thực tiễn.... Tất cả những vấn đề cơ bản đó tạo cơ sở xây dựng chiến lược đào tạo vừa đáp ứng yêu cầu thực tiễn vừa không ảnh hưởng đến những hoạt động kinh tế xã hội người lao động đang đảm nhiệm. + Thứ hai: Thực hiện đa dạng hoá các hình thức nâng cao chất lượng nguồn lao động. Nguồn lao động của chúng ta rất đa dạng và phong phú. Sự phong phú biểu hiện ở những điều kiện gắn với người lao động ở từng ngành, từng địa phương, thậm chí trong mỗi ngành, mỗi địa phương cũng khác nhau. Đặc biệt, yêu cầu nâng cao chất lượng của người lao động cũng khác nhau. Ngoài ra, phần lớn người lao động cần nâng cao trình độ là những người đang hoạt động trong các ngành kinh tế. Vì vậy, khi đào tạo nâng cao chất lượng nguồn lao động cần phải đa dạng hoá các hình thức đào tạo sao cho phù hợp với các điều kiện cụ thể của từng nhóm người có điều kiện hoàn cảnh và nhu cầu đào tạo khác nhau. Nhờ đó sẽ khai thác được các năng lực sẵn có của các cơ sở đào tạo và người lao động có khả năng lựa chọn phương thức đào tạo phù hợp với điều kiện và nguyện vọng của mình. Thứ ba: lấy hiệu quả kinh tế xã hội là thước đo tiêu chuẩn đánh giá. Hiệu quả kinh tế xã hội là thước đo, là tiêu chuẩn đánh gía của mọi hoạt động kinh tế xã hội. Vì vậy, việc nâng cao chất lượng nguồn lao động, về thực chất, là đảm bảo sự phù hợp giữa yêu cầu sử dụng sức lao động của nền kinh tế với trình độ và phương thức đào tạo;gắn đào tạo nâng cao chất lượng nguồn lao động với sử dụng đầy đủ và hợp lý sức lao động;Thực hiện sự đa dạng hoá các hình thức nâng cao chất lượng nguồn lao động... là những điều kiện để đạt được hiệu quả kinh tế xã hội cao trong nâng cao chất lượng nguồn lao động. Nâng cao hiệu quả kinh tế xã 30 hội trong việc đào tạo nhằm nâng cao chất lượng nguồn lao động vừa là yêu cầu, mục tiêu vừa là tiêu chuẩn để đánh giá hoạt động nâng cao chất lượng nguồn lao động. 3.1.6- Nội dung cơ bản nâng cao chất lượng nguồn lao động. Nâng cao chất lượng nguồn lao động có các nội dung cơ bản sau: + Nâng cao toàn diện chất lượng nguồn lao động, “đẩy mạnh công tác đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực”, trong đó lấy trình độ văn hoá là nền tảng, trình độ chuyên môn nghề nghiệp, trình độ pháp luật theo yêu cầu của cơ chế thi trường làm trọng tâm, sao cho người lao động giỏi một nghề, am hiểu các kiến thức bổ trợ như: Luật pháp, ngoại ngữ, vi tính, quan hệ giao tiếp xã hội, tính cộng đồng, ý thức dân tộc... + Nâng cao chất lượng nguồn lao động của tất cả các ngành, các lĩnh vực, các vùng lãnh thổ, trong đó tập trung theo hai hướng chủ yếu: - Thứ nhất: đội ngũ lao động chất lượng cao đối với lĩnh vực quản lý và các ngành mũi nhọn. - Thứ hai: Đảm bảo yêu cầu tối thiểu tiến tới nâng cao chất lượng đối với lĩnh vực nông nghiệp và các địa phương ở xa các trung tâm. + Thực hiện đa dạng hoá các hình thức đào tạo với việc nâng cao chất lượng nguồn lao động, phát huy sức mạnh tổng hợp theo phương thức “nhà nước và nhân dân cùng tham gia đào tạo”. Thực hiện sự kết hợp đào tạo qua trường lớp đào tạo trong xuất quá trình lao động. + Đào tạo nâng cao chất lượng nguồn lao động theo đúng cơ cấu ngành nghề nông nghiệp, công nghiệp, thương mại và dịch vụ, cơ cấu trình độ công nhân kỹ thuật, sơ cấp, trung cấp, cao đẳng, đại học, trên đại học theo yêu cầu thực tế và quan hệ tỷ lệ hợp lý của từng ngành, từng bậc đào tạo. 3.2- Các giải pháp nâng cao chất lượng nguồn lao động. Để thực hiện phương hướng cơ bản nêu trên cần thực hiện các giải pháp cơ bản sau: 3.2.1- Xây dựng chiến lược nâng cao chất lượng nguồn lao động và triển khai thành các đề án trong từng ngành, từng địa phương. 31 Đây là giải pháp mang tính tiền đề của hệ thống nâng cao chất lượng nguồn lao động. Bởi vì, nâng cao chất lượng nguồn lao động chỉ có thể mang lại hiệu quả kinh tế, đáp ứng các yêu cầu của thực tiễn khi có được chiến lược hành động đúng. Từ đó, làm cơ sở xây dựng đề án nâng cao chất lượng nguồn lao động theo từng mặt, rà soát lại đề án đào tạo nâng cao chất lượng nguồn lao động cụ thể hơn, nhằm có được một chiến lược nâng cao chất lượng nguồn lao động hiện có và nguồn lao động trong tương lai. Khi xây dựng chiến lược nâng cao chất lượng nguồn lao động cần căn cứ vào chính sách của Đảng và Chính phủ: Thực trạng nguồn lao động và các yếu tố về nguồn lực khác. Như vậy, chiến lược đó mới quán triệt được các quan điểm đã nêu ở trên và có tính khả thi. Chúng ta cần có sự tập trung trí tuệ của các nhà khoa học, các nhà quản lý có kinh nghiệm, cầm thực hiện một cách động bộ theo đúng trình tự, trong đó có một số cơ sở cho xây dựng chiến lược nâng cao chất lượng nguồn lao động đã được tiến hành. 3.2.2- Tiến hành rà soát lại nguồn lao động ở tất cả các địa phương, các ngành về số lượng và chất lượng: nắm chắc yêu cầu nâng cao chất lượng nguồn lao động, thực hiện phân tích đánh giá yêu cầu hiện tại và yêu cầu cho tương lai, trên cơ sở đó xây dựng kế hoạch đào tạo mới, đào tạo lại, đào tạo nâng cao trình độ... Trước mắt cố gắng bố trí sắp xếp sử dụng hết nguồn lao động đã được đào tạo đúng ngành, đúng nghề, một mặt để khai thác các tiềm năng hiện có về mặt chất lượng của nguồn lao động, mặt khác tạo động lực khuyến khích người lao động tích cực tham gia vào chiến lược nâng cao chất lượng nguồn lao động sau khi đã xây dựng. 3.2.3- Phát triển giáo dục và đào tạo. Tạo chuyển biến cơ bản, toàn diện về giáo dục, đào tạo đáp ứng yêu cầu về con người và nguồn nhân lực cho sự phát triển đất nước nhanh và bền vững. Củng cố vững chắc kết quả xoá mù chữ và phổ cập giáo dục tiểu học, tiến hành phổ cập trung học cở trong cả nước, phổ cập trung học phổ thông ở một số thành phố và vùng nông thôn đồng bằng. Đẩy mạnh 32 việc đào tạo nguồn nhân lực có chất lượng và cơ cấu hợp lý. Tạo điều kiện cho mọi người, ở mọi lứa tuổi học tập liên tục, suốt đời trong môi trường giáo dục lành mạnh. Điều chỉnh hợp lý cơ cấu cấp học, bậc học, cơ cấu ngành nghề, cơ cấu vùng trong hệ thống giáo dục quốc dân. Coi trọng giáo dục mầm non. Đẩy mạnh giáo dục hướng nghiệp thiết thực trong trường phổ thông. Mở rộng đào tạo công nhân, kỹ thuật viên và nhân viên nghiệp vụ theo nhiều trình độ. Phát triển và nâng cao chất lượng đào tạo đại học, sau đại học;tập trung đầu tư xây dựng một số trường đại học trọng điểm quốc gia ngang tầm khu vực. Phát triển mạnh đào tạo từ xa. Nhà nước giành ngân sách đưa người giỏi đi đào tạo ở các nước phát triển và khuyến khích, tạo thuận lợi cho việc đi học tập và nghiên cứu ở nước ngoài. Coi trọng việc đào tạo đội ngũ công nhân tay nghề cao, kỹ sư thực hành và nhà kinh doanh giỏi. Ưu tiên đào tạo phục vụ phát triển nông nghiệp và nông thôn, một số ngành mũi nhọn, nhất là công nghiệp phần mềm và cho xuất khẩu lao động. Khẩn trương xây dựng và đưa vào sử dụng ổn định trong cả nước bộ chương trình và sách giáo khoa phổ thông phù hợp với yêu cầu phát triển mới. Ngoài tiếng phổ thông, các dân tộc có chữ viết được khuyến khích học chữ dân tộc. Đổi mới trương trình đào tạo đại học, trung học chuyên nghiệp và dạy nghề theo hướng thiết thực, hiện đại, gắn với yêu cầu của cuộc sống. Chú trọng trang bị và nâng cao kiến thức tin học, ngoại ngữ cho học sinh, sinh viên. Tăng cường giáo dục thế hệ trẻ tinh thần yêu nước và tự tôn dân tộc, lý tưởng xã hội chủ nghĩa, lòng nhân ái, ý thức tôn trọng pháp luật, hun đúc tinh thần hiếu học, chí tiến thủ lập nghiệp, không cam chịu nghèo hèn. Đổi mới phương pháp dạy và học, phát huy tư duy sáng tạo và năng lực tự đào tạo của người học, coi trọng thực hành, ngoại khoá, làm chủ kiến thức, tránh nhồi nhét, học vẹt, học chay. Đổi mới chế độ thi cử và tổ chức thực hiện nghiêm. Phát triển đội ngũ giáo viên, nâng cao chất lượng và đạo đức sư phạm. Đảm bảo về cơ bản đội ngũ giáo viên đạt chuẩn quốc gia và tỷ lệ giáo viên so với học sinh theo yêu cầu của từng cấp học. Có chính sách 33 phù hợp để đảm bảo đủ giáo viên cho các vùng khó khăn, vùng đồng bào dân tộc. Tăng cường và từng bước hiện đại hoá cơ sở vật chất nhà trường(lớp học, sân chơi, bãi tập, phòng thí nghiệm, máy tính nối mạng Internet, thiết bị giảng dạy và học tập hiện đại, thư viện, ký túc xá). Tăng đầu tư từ ngân sách nhà nước và đẩy mạnh xã hội hoá công tác giáo dục, đào tạo. Khuyến khích các thành phần kinh tế đầu tư phát triển giáo dục ở tất cả các bậc học. Ngân sách nhà nước tập trung hơn cho các bậc giáo dục phổ cập, cho vùng nông thôn, miền núi;bảo đảm điều kiện học tập cho con em gia đình nghèo. Tăng cường năng lực quản lý nhà nước, đặc biệt là hệ thống thanh tra giáo dục, lập lại kỷ cương, đẩy lùi các hiện tượng tiêu cực. 3.2.4- Dân số và việc làm. Tiếp tục giảm tốc độ tăng dân số, sớm ổn định quy mô dân số ở mức hợp lý(khoảng 83 triệu người vào năm 2005, 88 triệu người vào năm 2010);giải quyết đồng bộ, từng bước và có trọng điểm chất lượng dân số, cơ cấu dân số và phân bố dân cư. - Giải quyết việc làm là một hướng ưu tiên trong toàn bộ chính sách kinh tế-xã hội. Đến năm 2005, khoảng 40 triệu lao động có việc làm, giảm tỷ lệ thất nghiệp ở thành thị xuống5-6%, nâng tỷ lệ sử dụng thời gian lao động ở nông thôn lên 80%;đến năm 2010, giải quyết về cơ bản việc làm cho người lao động. Giải pháp chủ yếu là tạo môi trường và điều kiện thuận lợi để mọi thành phần kinh tế đầu tư phát triển rộng rãi các cơ sở sản xuất, kinh doanh, tạo nhiều việc làm và phát triển thị trường lao động trong nước;đẩy mạnh xuất khẩu lao động. -Thúc đẩy quá trình chuyển dịch cơ cấu lao động xã hội phù hợp với cơ cấu kinh tế. 3.2.5-Tiền lương và thu nhập. - Các doanh nghiệp, kể cả doanh nghiệp nhà nước, được tự chủ trong việc trả lương và tiền thưởng trên cơ sở năng suất, hiệu quả. Nhà nước và xã hội tôn trọng thu nhập hợp pháp của người kinh doanh. Sửa đổi hợp lý thuế thu nhập cá nhân. 34 - Cải cách cơ bản hệ thống tiền lương đối với công chức nhà nước; điều chỉnh tiền lương tương ứng với nhịp độ tăng thu nhập trong xã hội; hệ thống thang bậc lương bảo đảm tương quan hợp lý, khuyến khích người tài giỏi. Thay đổi cơ chế tài chính đối với khu vực sự nghiệp, tạo điều kiện đổi mới chế độ tiền lương của khu vực này. - Từng bước mở rộng vững chắc hệ thống bảo hiểm và an shinh xã hội. Tiến tới áp dụng chế độ bảo hiểm cho mọi người lao động, mọi tầng lớp nhân dân. Kết hợp sự trợ giúp của Nhà nước với việc phát triển các quỹ từ thiện, quỹ xã hội, quỹ đền ơn đáp nghĩa nhằm giúp đỡ có hiệu quả người được hưởng chính sách xã hội, nạn nhân chiến tranh, thiên tai, trẻ em có hoàn cảnh đặc biệt và những người tàn tật, không nơi nương tựa. Bảo đảm người có công với nước có mức sống bằng hoặc cao hơn mức trung bình của dân cư cùng xã, phường. 3.2.6- Sử dụng đầy đủ và hợp lý nguồn lao động. Giữa nguồn lao động và nâng cao chất lượng nguồn lao động có mối quan hệ với nhau, trong đó nâng cao chất lượng để có nguồn lao động chất lượng cao phục vụ cho việc sử dụng chúng vào sản xuất và ngược lại nguồn lao động có được sử dụng đầy đủ và hợp lý mới có điều kiện vật chất để nâng cao chúng. Hơn nữa, sử dụng đầy đủ, hợp lý nguồn lao động là động lực để người lao động tích cực tham gia vào quá trình đào tạo, tự đào tạo và đào tạo lại. Để sử dụng đầy đủ hợp lý nguồn lao động, cần xác định đúng chiến lược phát triển kinh tế xã hội theo hướng phát huy các nguồn lực, mở rộng sản xuất để thu hút lao động, cần đánh giá thực trạng nguồn lao động hiện có, để có kế hoạch bồi dưỡng nâng cao chất lượng, bố tri sắp xếp sử dụng lao động đã được đào tạo. 3.2.7- Hoàn thiện và đổi mới cơ chế chính sách nhằm khuyến khích người lao động nâng cao trình độ về mọi mặt. Cơ chế và chính sách khuyến khích người lao động nâng cao trình độ cần tập trung vào các vấn đề như: Rà soát, bổ sung và ban hành quy định, chế độ với người học ở một số ngành nông nghiệp, lâm nghiệp, giáo dục, y tế cho một số vùng núi, vùng đặc biệt khó khăn. 35 Cần đưa ra một số chính sách khuyến, hỗ trợ nông dân tiếp thu khoa học kỹ thuật, chuyển đổi cơ cấu cây trồng và vật nuôi, khôi phục các ngành nghề thủ công truyền thống. Có chính sách xác lập nghĩa vụ và khuyến khích người lao động được đào tạo và làm việc ở nông thôn, vùng núi vùng sâu, vùng xa như: Chính sách sau khi ra trường có thời gian làm việc ở nông thôn và vùng núi mới được tuyển dụng về đồng bằng, tăng một bậc lương và có chế độ trợ cấp cho người đến vùng núi, vùng sâu, vùng đặc biệt khó khăn. 3.2.8- Chính sách tạo điều kiện kinh tế, pháp lý cho các cơ sở đào tạo và dạy nghề: - Chính sách hỗ trợ cho các cơ sở đào tạo nâng cao chất lượng đào tạo hỗ trợ vốn xây dựng trường lớp, thiết bị, đồ dùng dạy học, khuyến khích đội ngũ giáo viên nâng cao trình độ.... - Chính sách khuyến khích các doanh nghiệp, các tổ chức, cá nhân mở các lớp dạy nghề theo quy định chung. Đặc biệt chú trọng khuyến khích mở cơ sở dạy nghề ở các công ty, doanh nghiệp để đào tạo cho lực lượng lao động tại chỗ. Đây là hướng đào tạo rất thiết thực, vì nội dung đào tạo theo yêu cầu thực tế sản xuất và người đào tạo làm việc trực tiếp cho công ty, doanh nghiệp. - Ban hành cơ chế và chính sách thu hút vốn cho đào tạo nâng cao chất lượng nguồn lao động như: Trích tỷ lệ thích hợp từ ngân sách của tỉnh chi cho công tác đào tạo và dạy nghề. Thành lập các quỹ: Tín dụng đào tạo, quỹ hỗ trợ đào tạo nghề miễn phí cho các đối tượng chính sách xã hội. Quy định việc trích nộp quỹ đào tạo hàng năm đối với các doanh nghiệp. - Ban hành cơ chế, chính sách tổ chức cho công nhân thi tay nghề theo quy định và duy trì phong trào luyện tay nghề, thi thợ giỏi trong đội ngũ công nhân, cán bộ. Đồng thời “Cải cách hệ thống đào tạo theo hướng gắn với thị trường lao động... Mở các hình thức đào tạo nghề, chú trọng đào tạo lao động có chuyên môn kỹ thuật cao”. - Mở rộng quan hệ hợp tác trong dạy nghề để tiếp nhận công nghệ tiên tiến trong khu vực và hội nhập thế giới, thực hiện tốt việc quản lý 36 khai thác và sử dụng có hiệu quả các nguồn lực đối với công tác đào tạo và dạy nghề. Đảng và chính phủ cần có những chính sách và sự hỗ trợ về kinh phí để thực hiện tốt những giải pháp cơ bản trên. KẾT LUẬN Nâng cao chất lượng nguồn lao động đáp ứng yêu cầu thực tiễn là nhiệm vụ mang ý nghĩa chiến lược của mỗi quốc gia. Đối với Việt Nam trong quá trình chuyển đổi nền kinh tế sang cơ chế thị trường theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá là hết sức quan trọng vừa cơ bản, lâu dài vừa cấp bách trước mắt. Đây là vấn đề mang tính kinh tế xã hội sâu sắc, vì nó liên quan đến con người. Trong bối cảnh đó đề án đã hệ thống các vấn đề lý luận về nguồn lao động và chất lượng nguồn lao động trên các mặt. Đề án đã phân tích các điều kiện tự nhiên về kinh tế, xã hội của tỉnh có ảnh hưởng đến chất lượng nguồn lao động. Đề án đã phân tích trực trạng chất lượng nguồn lao động. Đề án đã xây dựng được những quan điểm và phương hướng cơ bản để nâng cao chất lượng nguồn lao động;đã đưa ra một hệ thống giải pháp nhằm nâng cao chât lượng nguồn lao động trong những năm tới, đáp ứng yêu cầu phát triển kinh tế xã hội theo hướng công nghiệp hoá, hiện đại hoá. 37 MỤC LỤC Trang CHƯƠNG I: YÊU CẦU NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG NGUỒN LAO ĐỘNG 1 1. Nguồn lao động 1 1.1. Các khái niệm 1 1.1.1 Khái niệm lao động, lực lượng lao động và nguồn lao động 1 1.1.2. Vai trò của nguồn lao động 6 1.1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng nguồn lao động 6 1.1.3.1. Các nhân tố tự nhiên 7 1.1.3.2. Các nhân tố kinh tế 7 1.3.3. Các nhân tố xã hội 8 1.1.3.4. Nhân tố về giáo dục và đào tạo 9 Chương II: Thực trạn chất lượng nguồn lao động ở Việt Nam 10 2. Đặc điểm cơ bản của Việt Nam 10 2.1. Đặc điểm cơ bản của Việt Nam và ảnh hưởng đến chất lượng nguồn lao động 10 2.1.1. Đánh giá, dự báo các yếu tố nguồn lực 10 2.1.1.1. Về nguồn lực 10 2.1.1.1.1. Áp lực lớn về việc làm 11 2.1.1.1.2. Cơ cấu lao động bất hợp lý 11 2.1.1.1.3. Tỷ lệ lao động tham gia vào quan hệ thị trường thấp 12 2.1.1.1.4. Thực trạng việc làm 13 2.1.1.1.5. Trình độ chuyên môn, kỹ thuật 15 2.1.1.1.6. Thực trạng lao động, việc làm 1991-2000 18 2.1.1.1.7. Trình độ tổ chức cuộc sống 18 38 2.1.1.1.8. Trình độ ý thức pháp luật 19 Chương III: Giải pháp nâng cao chất lượng lao động 21 3. Những vấn đề đặt ra với việc nâng cao chất lượng nguồn lao động 21 3.1. Kinh tế thị trường và yêu cầu đặt ra về chất lượng nguồn lao động 21 3.1.1. Một số vấn đề cơ bản của kinh tế thị trường 21 3.1.2. Yêu cầu mới về chất lượng nguồn lao động 23 3.1.3. Chủ trương phương hướng chung về nâng cao chất lượng nguồn lao động 24 3.1.4. Mục tiêu của chiến lược 10 năm và kế hoạch 5 năm 25 2.1.5. Định hướng phát triển các ngành kinh tế và các vùng 26 3.2. Các giải pháp nâng cao chất lượng nguồn lao động 29 3.2.1. Xây dựng chiến lược nâng cao chất lượng nguồn lao động và triển khai thành các đề án trong từng ngành, từng địa phương 29 3.2.2. Tiến hành rà soát lại nguồn lao động ở tất cả các địa phương 30 3.2.3. Phát triển giáo dục và đào tạo 30 3.2.4. Dân số và việc làm 32 3.2.5. Tiền lương và thu nhập 32 3.2.6. Sử dụng đầy đủ và hợp lý nguồn lao động 33 3.2.7. Hoàn thiện và đổi mới cơ chế chính sách nhằm khuyến khích người lao động nâng cao trình độ về mọi mặt 33 3.2.8. Chính sách tạo điều kiện kinh tế, pháp lý cho các cơ sở đào tạo và dạy nghề 34 KẾT LUẬN 35