Luận văn Định hướng cho học sinh tự lực học tập trong dạy học chương “chất khí” vật lí 10 nâng cao

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM TP. HOÀ CHÍ MINH PHAN QUYÙ ÑÒNH HÖÔÙNG CHO HOÏC SINH TÖÏ LÖÏC HOÏC TAÄP TRONG DAÏY HOÏC CHÖÔNG “CHAÁT KHÍ” VAÄT LÍ 10 NAÂNG CAO Chuyeân ngaønh : Lyù luaän vaø phöông phaùp daïy hoïc moân Vaät lí Maõ soá : 60 14 10 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ GIAÙO DUÏC HOÏC NGÖÔØI HÖÔÙNG DAÃN KHOA HOÏC: TS. NGUYEÃN MAÏNH HUØNG Thaønh Phoá Hoà Chí Minh - 2008 Lêi cam ®oan T«i xin cam ®oan ®©y lμ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i, c¸c sè liÖu vμ kÕt qu¶ nghiªn cøu nªu trong luËn v¨n lμ trung thùc vμ ch−a tõng ®−îc c«ng bè trong bÊt kú mét c«ng tr×nh nμo kh¸c. T¸c Gi¶ Phan Quý Danh môc c¸c kÝ hiÖu vμ ch÷ viÕt t¾t Gi¸o viªn : GV Häc sinh : HS NhiÖm vô : NV S¸ch gi¸o khoa : SGK §èi chøng : §C Thùc nghiÖm : TN Khoa häc tù nhiªn : KHTN Ph−¬ng tr×nh tr¹ng th¸i : PTTT Tr¹ng th¸i : TT Më ®Çu 1. LÝ do chän ®Ò tμi HiÖn nay víi sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa häc kü thuËt vμ sù bïng næ th«ng tin khoa häc lμm cho kho tμng tri thøc nh©n lo¹i t¨ng lªn mét c¸ch ®¸ng kÓ, m©u thuÉn gi÷a quü thêi gian gi¶ng d¹y trong nhμ tr−êng vμ l−îng kiÕn thøc cÇn trang bÞ cho HS ngμy cμng gay g¾t. §Ó ®¸p øng nhu cÇu ®μo t¹o nguån nh©n lùc cho sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc vμ yªu cÇu ngμy cμng cao cña x· héi, ®ßi hái ngμnh gi¸o dôc ph¶i ®æi míi mét c¸ch toμn diÖn néi dung, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn d¹y häc vμ ph−¬ng ph¸p kiÓm tra ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ häc tËp. Tr−íc thùc tr¹ng vμ ®ßi hái cña x· héi hiÖn nay ®èi víi ngμnh gi¸o dôc, NghÞ quyÕt Trung −¬ng 4 khãa VII [5], [21] ®· kh¼ng ®Þnh ph¶i “khuyÕn khÝch tù häc”, “¸p dông ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc hiÖn ®¹i ®Ó båi d−ìng cho HS n¨ng lùc t− duy s¸ng t¹o, n¨ng lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò”. NghÞ quyÕt Trung −¬ng 2 khãa VIII tiÕp tôc kh¼ng ®Þnh “ph¶i kh¾c phôc lèi truyÒn thô mét chiÒu, rÌn luyÖn thμnh nÕp t− duy s¸ng t¹o cña ng−êi häc. Tõng b−íc ¸p dông ph−¬ng ph¸p tiªn tiÕn vμ ph−¬ng tiÖn hiÖn ®¹i vμo qu¸ tr×nh d¹y häc, ®¶m b¶o ®iÒu kiÖn vμ thêi gian tù häc, tù nghiªn cøu cña HS, nhÊt lμ sinh viªn ®¹i häc”. §iÒu 28, ®iÓm 2 luËt gi¸o dôc 2005 [25]“Ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc phæ th«ng ph¶i ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù gi¸c, chñ ®éng, s¸ng t¹o cña HS; phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña tõng líp häc, m«n häc; båi d−ìng ph−¬ng ph¸p tù häc, kh¶ n¨ng lμm viÖc theo nhãm; rÌn luyÖn kü n¨ng vËn dông kiÕn thøc vμo thùc tiÔn; t¸c ®éng vμo t×nh c¶m, ®em l¹i niÒm vui, høng thó häc tËp cho HS.” T×nh h×nh d¹y häc vËt lý hiÖn nay ®−îc ®¸nh gi¸ [5], [8], [21]: “VËt lý lμ mét m«n khoa häc thùc nghiÖm nh−ng ch−a gi¶ng d¹y ®óng nh− tªn gäi cña nã. HiÖn t−îng d¹y chay cßn kh¸ phæ biÕn, kÓ c¶ nh÷ng tr−êng cã ®ñ thiÕt bÞ thÝ nghiÖm.”, cïng víi c¸ch d¹y häc hiÖn nay chñ yÕu vÉn lμ thÇy chñ quan truyÒn ®¹t, trß thô ®éng ghi nhí kh«ng ®¸p øng ®−îc yªu cÇu ®æi míi nªu trªn. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y viÖc ®æi míi ch−¬ng tr×nh, SGK, ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y ®ang ®−îc triÓn khai trªn toμn quèc. C¸c ph−¬ng ph¸p míi ®−îc giíi thiÖu vμ båi d−ìng cho gi¸o viªn phæ th«ng nh−: Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm, ph−¬ng ph¸p m« h×nh, vÊn ®¸p t×m tßi, d¹y häc hîp t¸c nhãm, d¹y häc theo lý thuyÕt kiÕn t¹o, d¹y häc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò, d¹y häc dù ¸n, d¹y häc theo chñ ®Ò... tuy nhiªn viÖc vËn dông, phèi hîp c¸c ph−¬ng ph¸p cho tõng bμi häc cô thÓ ë c¸c tr−êng phæ th«ng cßn nhiÒu h¹n chÕ. Víi mong muèn h−íng dÉn HS häc tËp hiÖu qu¶, phï hîp víi ®iÒu kiÖn cña tr−êng phæ th«ng vμ yªu cÇu cña viÖc ®æi míi gi¸o dôc hiÖn nay t«i ®· chän ®Ò tμi: §Þnh h−íng cho häc sinh tù lùc häc tËp trong d¹y häc ch−¬ng “ChÊt khÝ” vËt lÝ 10 n©ng cao. 2. Môc tiªu ®Ò tμi Nghiªn cøu vμ vËn dông c¬ së t©m lý - gi¸o dôc, c¸c c¸ch ®Þnh h−íng hμnh ®éng trong d¹y häc vμ thiÕt kÕ quy tr×nh d¹y häc gióp HS tù lùc häc tËp trong qu¸ tr×nh d¹y häc m«n vËt lÝ ë tr−êng phæ th«ng. VËn dông quy tr×nh thiÕt kÕ ho¹t ®éng d¹y häc ®Ó gi¶ng d¹y ch−¬ng VI - “ChÊt khÝ” - trong ch−¬ng tr×nh vËt lÝ 10 n©ng cao, trung häc phæ th«ng vμ thùc nghiÖm s− ph¹m ®Ó ®¸nh gi¸ quy tr×nh trªn. 3. Gi¶ thuyÕt khoa häc NÕu phèi hîp c¸c c¸ch ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp ®Ó tæ chøc ho¹t ®éng cho HS mét c¸ch hîp lý trong qu¸ tr×nh d¹y häc th× cã thÓ gióp HS tù lùc cña häc tËp, ®¶m b¶o chÊt l−îng, hiÖu qu¶ vμ phï hîp víi ®Þnh h−íng ®æi míi trong d¹y häc vËt lÝ ë tr−êng phæ th«ng. 4. §èi t−îng nghiªn cøu §èi t−îng nghiªn cøu: qu¸ tr×nh d¹y vμ häc ch−¬ng “ChÊt khÝ” trong ch−¬ng tr×nh vËt lÝ 10 n©ng cao THPT. Ph¹m vi nghiªn cøu: c¬ së ®Ó ph¸t huy tÝnh tù lùc cña HS, c¸c c¸ch ®Þnh h−íng HS tù lùc häc tËp vμ vËn dông trong d¹y häc ch−¬ng “ChÊt khÝ” t¹i tr−êng THPT TrÇn Quèc To¶n, Eakar, §¨kL¨k. 5. NhiÖm vô nghiªn cøu  Nghiªn cøu c¬ së t©m lý vÒ ph¸t huy tÝnh tù lùc.  Nghiªn cøu c¬ së lý luËn vÒ viÖc lùa chän, sö dông c¸c c¸ch ®Þnh h−íng häc tËp trong c¸c ph−¬ng ph¸p d¹y häc, chiÕn l−îc d¹y häc.  Nghiªn cøu ph−¬ng ph¸p tæ chøc nhãm häc tËp cña HS vμ ®Þnh h−íng häc tËp trong nhãm.  Nghiªn cøu ch−¬ng tr×nh SGK vËt lÝ 10 n©ng cao THPT vμ ®iÒu kiÖn c¬ së vËt chÊt b¶o ®¶m cho viÖc thùc hiÖn ®Ò tμi.  Nghiªn cøu viÖc sö dông c¸c thiÕt bÞ thÝ nghiÖm, c¸c phÇn mÒm phôc vô cho viÖc gi¶ng d¹y vμ häc tËp ch−¬ng chÊt khÝ.  Nghiªn cøu, thiÕt kÕ ho¹t ®éng d¹y häc ch−¬ng “ChÊt khÝ” theo h−íng ph¸t huy tÝnh tù lùc cña HS qua ®Þnh h−íng cña GV vμ tæ chøc ho¹t ®éng nhãm.  TiÕn hμnh thùc nghiÖm s− ph¹m t¹i tr−êng phæ th«ng nh»m x¸c ®Þnh møc ®é phï hîp, tÝnh kh¶ thi, hiÖu qu¶ cña ®Ò tμi. 6. Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu §Ó thùc hiÖn c¸c NV nªu trªn chóng t«i sö dông c¸c ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu sau: Ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu lý luËn. - Nghiªn cøu LuËt gi¸o dôc 2005, c¸c chØ thÞ cña Ban ChÊp hμnh Trung −¬ng vμ cña Bé Gi¸o dôc vμ §μo t¹o vÒ nh÷ng ®Þnh h−íng c¬ b¶n cña viÖc ®æi míi PPDH trong giai ®o¹n hiÖn nay. - Nghiªn cøu c¸c t¹p chÝ gi¸o dôc; c¸c tμi liÖu vÒ lý luËn d¹y häc; c¸c tμi liÖu vÒ båi d−ìng ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¶ng d¹y cho GV Ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra, quan s¸t - T×m hiÓu ®iÒu kiÖn häc tËp, c¸ch häc cña HS, c¸c c¬ së vËt chÊt phôc vô cho ®Ò tμi. - Theo dâi, quan s¸t, ghi l¹i qu¸ tr×nh häc tËp ®Ó kiÓm tra l¹i c¸c ®Þnh h−íng cña GV vμ c¸c hμnh ®éng cña HS cã diÔn ra ®óng nh− ®Þnh h−íng dù kiÕn kh«ng. Ph−¬ng ph¸p thùc nghiÖm s− ph¹m. - LËp quy tr×nh thiÕt kÕ c¸c tiÕn tr×nh d¹y häc theo ®Þnh h−íng cña GV vμ vËn dông vμo ch−¬ng chÊt khÝ. - Thùc nghiÖm s− ph¹m t¹i tr−êng THPT Ph−¬ng ph¸p thèng kª to¸n häc. 7. Bè côc cña luËn v¨n LuËn v¨n gåm:  Më ®Çu  Ch−¬ng 1: C¬ së lý luËn  Ch−¬ng 2: So¹n th¶o c¸c tiÕn tr×nh d¹y häc ch−¬ng chÊt khÝ  Ch−¬ng 3: Thùc nghiÖm s− ph¹m.  KÕt luËn  Tμi liÖu tham kh¶o  Phô lôc Ch−¬ng 1: C¥ Së Lý LUËN Thμnh tùu næi bËt nhÊt cña t©m lý häc thÕ kû XX lμ sù kh¸m ph¸ ra vai trß quyÕt ®Þnh cña ho¹t ®éng cña con ng−êi trong viÖc h×nh thμnh c¸c n¨ng lùc vμ phÈm chÊt. Nh÷ng kh¶ n¨ng trÝ tuÖ, n¨ng lùc chuyªn m«n, c¸c phÈm chÊt nghÒ nghiÖp, thuéc tÝnh nh©n c¸ch cña con ng−êi lμ kÕt qu¶ cña viÖc con ng−êi, b»ng ho¹t ®éng cña chÝnh b¶n th©n m×nh, chuyÓn hãa nh÷ng n¨ng lùc vμ phÈm chÊt ng−êi cña loμi ng−êi thμnh tμi s¶n riªng cho b¶n th©n. Gi¸o dôc vμ d¹y häc, vÒ b¶n chÊt, chÝnh lμ sù tæ chøc ho¹t ®éng lÜnh héi cho ng−êi häc, h−íng vμo lÜnh héi kinh nghiÖm x· héi- lÞch sö cña loμi ng−êi. ChÊt l−îng cña c¸c n¨ng lùc, sù h×nh thμnh phÈm chÊt t©m lý kh¸c nhau tïy thuéc ë c¸ch mμ con ng−êi tiÕn hμnh ho¹t ®éng lÜnh héi. Theo quan ®iÓm ho¹t ®éng, D¹y häc lμ mét qu¸ tr×nh gåm hai ho¹t ®éng g¾n bã chÆt chÏ vμ t¸c ®éng lÉn nhau, ®ã lμ “D¹y” vμ “Häc”. Trong ®ã “D¹y” lμ ho¹t ®éng tæ chøc, h−íng dÉn, ®Þnh h−íng, t¹o ®iÒu kiÖn cho HS lÜnh héi ®−îc kiÕn thøc, kü n¨ng, kinh nghiÖm x· héi ®ång thêi h×nh thμnh ë hä phÈm chÊt vμ n¨ng lùc c¸ nh©n. §Ó lμm ®−îc ®iÒu ®ã ng−êi GV cÇn ph¶i nghiªn cøu ho¹t ®éng häc, c¨n cø vμo ®Æc ®iÓm cña ho¹t ®éng häc ®Ó ®−a ra nh÷ng hμnh ®éng d¹y thÝch hîp. 1.1. Nh÷ng c¬ së lý luËn vÒ ho¹t ®éng häc cña HS 1.1.1. Kh¸i niÖm ho¹t ®éng häc Häc lμ qu¸ tr×nh con ng−êi tiÕp thu, tÝch luü nh÷ng kinh nghiÖm sèng, trªn c¬ së ®ã t¹o nªn nh÷ng tri thøc tiÒn khoa häc, lμm c¬ së tiÕp thu nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc ë trong nhμ tr−êng. §ã chÝnh lμ viÖc häc, lμ c¸ch häc theo ph−¬ng ph¸p cña cuéc sèng th−êng ngμy, gièng nh− con ng−êi khi sinh ra ®Õn khi chÕt häc ¨n häc nãi häc gãi häc më, ®i mét ngμy ®μng häc mét sμng kh«n... Trªn thùc tÕ, chØ cã ph−¬ng thøc ®Æc thï trong nhμ tr−êng míi cã kh¶ n¨ng tæ chøc ®Ó c¸ nh©n tiÕn hμnh ho¹t ®éng häc, qua ®ã h×nh thμnh ë c¸ nh©n nh÷ng tri thøc khoa häc, n¨ng lùc míi phï hîp víi ®ßi hái cña thùc tiÔn; vμ trong t©m lý häc s− ph¹m, ho¹t ®éng häc lμ kh¸i niÖm chÝnh ®−îc dïng ®Ó chØ ho¹t ®éng häc diÔn theo ph−¬ng thøc ®Æc thï, nh»m chiÕm lÜnh tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o [28]. 1.1.2. §èi t−îng cña ho¹t ®éng häc NÕu gäi chñ thÓ cña ho¹t ®éng häc lμ ng−êi häc, th× ®èi t−îng cña ho¹t ®éng häc h−íng tíi ®ã lμ tri thøc. Nh−ng tri thøc mμ HS ph¶i häc ®−îc lùa chän tõ nh÷ng khoa häc kh¸c nhau, theo nh÷ng nguyªn t¾c nhÊt ®Þnh, lμm thμnh nh÷ng m«n häc t−¬ng øng, vμ ®−îc cô thÓ ë nh÷ng ®¬n vÞ cÊu thμnh nh−: kiÕn thøc, kÜ n¨ng, th¸i ®é... §èi t−îng cña ho¹t ®éng häc cã liªn quan chÆt chÏ víi ®èi t−îng cña khoa häc. Tuy vËy, cã sù kh¸c nhau vÒ nguyªn t¾c gi÷a ho¹t ®éng häc vμ ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc. Ho¹t ®éng häc lμ ho¹t ®éng t¸i t¹o l¹i nh÷ng tri thøc ®· cã tõ tr−íc ë ng−êi häc, cßn ho¹t ®éng nghiªn cøu khoa häc ®ã lμ ph¸t hiÖn nh÷ng ch©n lý khoa häc mμ loμi ng−êi ch−a biÕt ®Õn. Cã thÓ nãi: ®èi t−îng cña ho¹t ®éng häc lμ c¸i míi víi c¸ nh©n nh−ng kh«ng míi ®èi víi nh©n lo¹i. 1.1.3. B¶n chÊt cña ho¹t ®éng häc Ho¹t ®éng häc tËp h−íng vμo sù t¸i t¹o l¹i tri thøc ë ng−êi häc. Sù t¸i t¹o ë ®©y hiÓu theo nghÜa lμ ph¸t hiÖn l¹i. Sù thuËn lîi cho ng−êi häc ë ®©y ®ã lμ con ®−êng ®i mμ ®Ó ph¸t hiÖn l¹i ®· ®−îc c¸c nhμ khoa häc t×m hiÓu tr−íc, giê ng−êi häc chØ viÖc t¸i t¹o l¹i. Vμ ®Ó t¸i t¹o l¹i, ng−êi häc kh«ng cã c¸ch g× kh¸c ®ã lμ ph¶i huy ®éng néi lùc cña b¶n th©n (®éng c¬, ý chÝ, ...), cμng ph¸t huy cao bao nhiªu th× viÖc t¸i t¹o l¹i cμng diÔn ra tèt bÊy nhiªu. Do ®ã ho¹t ®éng häc lμm thay ®æi chÝnh ng−êi häc. Ai häc th× ng−êi ®ã ph¸t triÓn, kh«ng ai häc thay thÕ ®−îc, ng−êi häc cÇn ph¶i cã tr¸ch nhiÖm víi chÝnh b¶n th©n m×nh, v× m×nh trong qu¸ tr×nh häc. Ho¹t ®éng häc lμ ho¹t ®éng tiÕp thu nh÷ng tri thøc lý luËn, khoa häc. NghÜa lμ viÖc häc kh«ng chØ dõng l¹i ë viÖc n¾m b¾t nh÷ng kh¸i niÖm ®êi th−êng mμ häc ph¶i tiÕn ®Õn nh÷ng tri thøc khoa häc, nh÷ng tri thøc cã tÝnh chän lùa cao, ®· ®−îc kh¸i qu¸t ho¸, hÖ thèng ho¸. Ho¹t ®éng häc tËp kh«ng chØ h−íng vμo viÖc tiÕp thu nh÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mμ cßn h−íng vμo viÖc tiÕp thu c¶ nh÷ng tri thøc cña chÝnh b¶n th©n ho¹t ®éng häc. Ho¹t ®éng häc muèn ®¹t kÕt qu¶ cao, ng−êi häc ph¶i biÕt c¸ch häc, ph−¬ng ph¸p häc, nghÜa lμ ph¶i cã nh÷ng tri thøc vÒ chÝnh b¶n th©n ho¹t ®éng häc. Ho¹t ®éng häc lμ ho¹t ®éng chñ ®¹o cña løa tuæi HS. Do ®ã nã gi÷ vai trß chñ ®¹o trong viÖc h×nh thμnh vμ ph¸t triÓn t©m lý cña ng−êi häc trong løa tuæi nμy. 1.1.4. CÊu tróc cña ho¹t ®éng häc A.N.Leonchep ®· nªu cÊu tróc cña ho¹t ®éng bao gåm 6 thμnh tè. Trong ®ã cã 3 thμnh tè thuéc vÒ chñ thÓ lμ: ho¹t ®éng - hμnh ®éng - thao t¸c. Ba thμnh tè thuéc vÒ kh¸ch thÓ ®ã lμ: ®éng c¬ - môc ®Ých - ph−¬ng tiÖn vμ ®−îc kh¸i qu¸t theo s¬ ®å [7], [6], [20], [22], [28]: H×nh 1.1: S¬ ®å cÊu tróc ho¹t ®éng häc C¸c thμnh tè lu«n cã mèi quan hÖ t¸c ®éng qua l¹i chÆt chÏ víi nhau trong sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a chñ thÓ vμ kh¸ch thÓ. §iÒu ®ã ®−îc biÓu hiÖn cô thÓ nh− sau: Mçi ho¹t ®éng ®−îc hîp thμnh bëi nhiÒu hμnh ®éng vμ mçi hμnh ®éng ®−îc thùc hiÖn b»ng nhiÒu thao t¸c kh¸c nhau. Ho¹t ®éng nμo còng ®−îc thóc ®Èy bëi mét ®éng c¬ nhÊt ®Þnh lμ môc ®Ých chung cña ho¹t ®éng. §Ó ®¹t ®−îc môc ®Ých con ng−êi ph¶i sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn, tïy theo ®iÒu kiÖn ph−¬ng tiÖn mμ con ng−êi thùc hiÖn c¸c thao t¸c ®Ó t¹o ra s¶n phÈm cña ho¹t ®éng. VËn dông vμo trong d¹y häc ta thÊy r»ng, muèn h×nh thμnh ho¹t ®éng cÇn ph¶i h×nh thμnh cho ng−êi häc c¸c thμnh tè cña ho¹t ®éng häc: ®éng c¬, môc ®Ých häc tËp ®Ó qua ®ã h×nh thμnh thao t¸c, hμnh ®éng vμ ho¹t ®éng häc. 1.1.4.1. H×nh thμnh vμ duy tr× ®éng c¬ häc tËp §éng c¬ häc tËp lμ nh÷ng g× th«i thóc HS thùc hiÖn c¸c ho¹t ®éng häc tËp mét c¸ch v« thøc hoÆc h÷u ý. §Ó h×nh thμnh ho¹t ®éng häc, tr−íc hÕt ph¶i nãi ®Õn sù h×nh thμnh ®éng c¬ häc tËp. Ho¹t ®éng häc víi chñ thÓ lμ ng−êi häc, cßn ®èi t−îng cña nã lμ nh÷ng tri thøc khoa häc, víi môc tiªu cuèi cïng lμ h×nh thμnh nh©n c¸ch cho ng−êi häc. Chñ thÓ khi tiÕn hμnh ho¹t ®éng häc, chiÕm lÜnh tri thøc th× chÝnh tri thøc ®ã trë thμnh c¸i tinh thÇn, th«i thóc ng−êi häc. V× vËy cã thÓ hiÓu ®éng c¬ häc tËp lμ søc m¹nh tinh thÇn ®iÒu khiÓn, ®iÒu chØnh ho¹t ®éng häc nh»m chiÕm lÜnh tri thøc khoa häc, ®Ó tho¶ m·n nhu cÇu nμo ®ã cña ng−êi häc. §éng c¬ cña ho¹t ®éng häc tËp ë HS ®−îc hiÖn th©n ë nh÷ng tri thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mμ gi¸o dôc ë nhμ tr−êng mang l¹i cho c¸c em. Trong thùc tiÔn gi¸o dôc, mét c¸ch t−¬ng ®èi, ®éng c¬ häc tËp ®−îc chia thμnh hai lo¹i: §éng c¬ chñ quan vμ ®éng c¬ kh¸ch quan. [10], [11], [16], [20], [28].  §éng c¬ chñ quan lμ lßng ham mª, kh¸t khao më réng tri thøc, say mª víi nh÷ng m«n häc... lμ ®èi t−îng ®Ých thùc cña ho¹t ®éng häc tËp. Nã kÝch thÝch sù tù gi¸c, tÝch cùc cña ng−êi häc, thóc ®Èy sù h×nh thμnh vμ duy tr× ho¹t ®éng häc vμ sau khi ho¹t ®éng häc kÕt thóc ng−êi häc tho¶ m·n nhu cÇu vÒ ®èi t−¬ng häc do tiÕp nhËn ®−îc nh÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng, kÜ x¶o mong muèn. Ho¹t ®éng häc tËp ®−îc thóc ®Èy bëi ®éng c¬ nμy nã kh«ng chøa nh÷ng m©u thuÉn bªn trong vμ nã ®ßi hái ph¶i cã nh÷ng nç lùc ý chÝ ®Ó ®¹t ®−îc nguyÖn väng chø kh«ng ph¶i h−íng vμo ®Êu tranh víi chÝnh b¶n th©n m×nh.  §éng c¬ kh¸ch quan lμ ®éng c¬ tho¶ m·n nhu cÇu kh«ng n»m trong ®èi t−îng häc nh− sù th−ëng ph¹t hoÆc ®e do¹, nh÷ng ¸p lùc gia ®×nh, nhμ tr−êng, c«ng viÖc,... ë møc ®é nμo ®ã ®éng c¬ nμy mang tÝnh c−ìng bøc vμ cã lóc xuÊt hiÖn nh− mét vËt c¶n cÇn kh¾c phôc ®Ó v−ît qua ®¹t ®−îc môc ®Ých cña m×nh. XÐt vÒ mÆt lý luËn, mçi ho¹t ®éng ®−îc thóc ®Èy bëi mét ®éng c¬ nhÊt ®Þnh. Môc ®Ých cña ho¹t ®éng häc h−íng ®Õn lμ nh÷ng tri thøc, th× chÝnh c¸c tri thøc trë thμnh ®éng c¬ cña ho¹t ®éng Êy. §éng c¬ chñ quan lμ ®éng c¬ chÝnh cña ho¹t ®éng häc tËp. Nh−ng trªn thùc tÕ cßn cã ®éng c¬ kh¸ch quan lu«n tån t¹i vμ song hμnh víi ®éng c¬ hoμn thiÖn tri thøc, trë thμnh mét bé phËn cña ®éng c¬ chñ quan. Khi ®éng c¬ chñ quan ®−îc ®¸p øng th× ®ång nghÜa víi nã lμ ®éng c¬ kh¸ch quan còng ®−îc tho¶ m·n. C¶ hai lo¹i ®éng c¬ nμy ®Òu xuÊt hiÖn trong qu¸ tr×nh häc tËp vμ trong tõng hoμn c¶nh cô thÓ mμ ®éng c¬ nμy hay ®éng c¬ kia chiÕm vÞ trÝ quan träng h¬n. Trong d¹y häc ®Ó h×nh thμnh ®éng c¬ häc tËp cho HS, GV th−êng ph¶i ®−a HS vμo c¸c t×nh huèng häc tËp c−ìng bøc cã môc ®Ých (HS ph¶i häc), tõ ®ã cñng cè vμ më réng ý nghÜa kÕt qu¶ häc tËp ®¹t ®−îc ®Ó h×nh thμnh ý thøc cho HS vÒ nhu cÇu hoμn thiÖn tri thøc. Khi cã nhu cÇu nμy t×nh h−èng häc tËp trë thμnh t×nh huèng häc tËp tù gi¸c cã môc ®Ých ®−îc kÝch thÝch bëi ®éng c¬ chñ quan cña chñ thÓ (HS thÝch häc) vμ nÕu cã ®−îc ®iÒu kiÖn thuËn lîi ho¹t ®éng häc tËp cña HS sÏ ®−îc h×nh thμnh. Tuy nhiªn trong thùc tÕ cã rÊt nhiÒu yÕu tè ngoμi tÇm kiÓm so¸t cña GV ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn ®éng c¬ häc tËp cña HS nh− gia ®×nh, b¹n bÌ, GV cò, kiÕn thøc t−¬ng tù ®· häc... do ®ã GV ph¶i cã nh÷ng biÖn ph¸p thiÕt thùc ®Ó liªn tôc h×nh thμnh vμ duy tr× ®éng c¬ häc tËp cho HS, ®Æc biÖt lμ c¸c ®éng c¬ mang tÝnh c−ìng bøc. Theo c¸c t¸c gi¶ Madeline hunter vμ Robin Hunter [11] chóng ta cã thÓ sö dông c¸c nh©n tè sau: Møc ®é tËp trung cña HS: lμ nh©n tè mμ GV cã thÓ kiÓm so¸t ®−îc trong giê häc b»ng c¸c biÖn ph¸p sau, tuy nhiªn còng cÇn l−u ý TËp trung ë møc ®é võa ph¶i lμ cÇn thiÕt ®Ó t¨ng c−êng ®éng lùc häc tËp nh−ng tËp trung qu¸ cao ®é sÏ bÞ c¨ng th¼ng cßn Ýt chó ý th× kh«ng tiÕp thu ®−îc: - GÇn gòi víi HS, ®Õn gÇn hoÆc ngåi c¹nh HS Ýt tËp trung ®Ó t¨ng sù chó ý cña HS vμ t×m hiÓu chóng ®ang lμm g×. - Giíi h¹n hoÆc t¨ng thêi gian chuÈn bÞ cña HS. - Im lÆng trong thêi gian l©u. - §Æt c©u hái cho c¶ nhãm, c¶ líp ®Ó tÊt c¶ HS sinh ®Òu suy nghÜ, tr¸nh gäi HS tr−íc khi ®Æt c©u hái vμ dμnh thêi gian cho HS suy nghÜ tr−íc khi tr¶ lêi v× trong thêi gian chê sè HS cã g¾ng suy nghÜ vÒ c©u tr¶ lêi sÏ gia t¨ng vμ GV còng cã nhiÒu ®¸p ¸n kh¸c nhau. - Kh«ng nªn ra ®iÒu kiÖn mμ nªn yªu cÇu (thay v× hái ai cã thÓ ...? Em nμo xung phong ...? Chóng ta cã thÓ yªu cÇu c¸c em h·y suy nghÜ vμ gi¶i thÝch cho thÇy (c«) biÕt t¹i sao ...?) S¾c th¸i t×nh c¶m cña HS: lμ mét nh©n tè cho GV biÕt ®−îc HS ®· s½n sμng häc tËp hay ch−a, nã th−êng biÓu hiÖn qua c¸c tr¹ng th¸i thÝch thó, trung hoμ, ch¸n n¶n. HS sÏ nç lùc nhiÒu nhÊt khÝ chóng c¶m thÊy thÝch thó trong viÖc häc. Trong d¹y häc GV ph¶i cã g¾ng ®Ó nhËn biÕt c¸c tr¹ng th¸i trªn cña HS vμ khÐo lÐo t¹o ra c¸c tr¹ng th¸i cÇn thiÕt ®Ó t¨ng c−êng ®éng c¬ häc tËp b»ng c¸c biÖn ph¸p: - T¹o bÇu kh«ng khÝ tho¶i m¸i ®Ó HS c¶m thÊy an t©m khi häc tËp. - T¹o cho HS c¶m gi¸c m×nh lμ ng−êi quan trong trong líp häc. - Sö dông tÝnh hμi h−íc trong giê häc. - T¹o c¶m gi¸c Ðp buéc mét c¸ch phï hîp ®èi víi nh÷ng HS høng thó nh−ng kh«ng chÞu häc. - §−a ra nh÷ng nhËn xÐt cã tÝnh chÊt khuyÕn khÝch HS: “§õng lo nÕu c¸c em cßn m¾c mét sè lçi nhá, v× nã kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn kÕt qu¶ xÕp lo¹i cña c¸c em, vμ b©y giê c¸c em ®· biÕt m×nh cÇn ph¶i lμm nh− thÕ nμo råi.” Sù thμnh c«ng trong häc tËp cña HS còng lμ mét nh©n tè gãp phÇn lμm t¨ng vμ duy tr× ®éng c¬ häc tËp. Ngoμi kh¶ n¨ng vμ nç lùc cña HS cßn cã mét sè yÕu tè lμm nªn sù thμnh c«ng trong viÖc häc mμ GV kiÓm so¸t ®−îc ®ã lμ møc ®é khã hay dÔ cña vÊn ®Ò ®−îc ®−a ra vμ kh¶ n¨ng h−íng dÉn cña GV. Do ®ã, GV ph¶i biÕt møc ®é nμo lμ thÝch hîp ®èi víi HS vμ ®−a ra nh÷ng vÊn ®Ò cã ®é khã hîp lý sao co HS cã thÓ ®¹t ®−îc. Sù thÝch thó cña HS ®èi víi bμi gi¶ng lμ nh©n tè ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh häc tËp vμ GV cã thÓ t¹o ra sù thÝch thó b»ng c¸c c¸ch: - Lμm cho HS thÝch thó víi chÝnh m×nh nh−: dïng tªn HS trong c¸c vÝ dô mang tÝnh tÝch cùc, liªn hÖ bμi gi¶ng víi thùc tÕ cuéc sèng cña HS, dïng c¸c vÝ dô ®Ò cËp ®Õn c¸c ho¹t ®éng mμ HS ®· thùc hiÖn trong líp häc, khen ngîi HS ... - T¨ng c−êng tÝnh thiÕt thùc cña ho¹t ®éng d¹y vμ häc. - T¹o ra sù ®a d¹ng trong c¸ch d¹y nh−: thay ®æi giäng ®iÖu hoÆc vÞ trÝ ®Ó thu hót HS, sö dông phim, b¨ng video, internet, sö dông c¸c phÇn mÒm d¹y häc ... Sù nhËn biÕt kÕt qu¶ häc tËp: kÕt qu¶ häc tËp ë ®©y kh«ng chØ lμ ®iÓm sè mμ con lμ th«ng tin vÒ bμi lμm cña HS ,v× khi thùc hiÖn xong c¸c NV HS lu«n cã mong muèn biÕt ®−îc chóng ®· lμm ®óng hay kh«ng, lμm ®óng nh÷ng chç nμo, chæ nμo cÇn chØnh söa vμ lμm g× ®Ó söa sai. Khi HS c¶m thÊy m×nh cã kh¶ n¨ng lμm ®−îc th× chóng sÏ cè g¾ng hoμn thiÖn h¬n, ®éng c¬ häc tËp ®−îc duy tr×. Do ®ã GV cã thÓ: - Cho HS biÕt ®−îc kÕt qu¶ cña m×nh mét c¸ch chi tiÕt b»ng lêi nãi hay viÕt trong bμi lμm cña HS. - KhuyÕn khÝch kh¶ n¨ng t− duy b»ng c¸ch yªu cÇu HS nhËn xÐt, gi¶i thÝch vÒ kÕt qu¶ t×m ®−îc hay t×m c¸ch lμm kh¸c. 1.1.4.2. Môc ®Ých häc tËp Theo t©m lý häc ho¹t ®éng, môc ®Ých ®−îc hiÓu lμ c¸i mμ hμnh ®éng ®ang diÔn ra h−íng tíi. Ho¹t ®éng häc ®−îc thóc ®Èy bëi ®éng c¬ vμ nã ®−îc tiÕn hμnh d−íi c¸c hμnh ®éng häc. VËy môc ®Ých cña ho¹t ®éng häc lμ c¸c kh¸i niÖm, c¸c gi¸ trÞ, c¸c chuÈn mùc... mμ c¸c hμnh ®éng häc ®ang diÔn ra h−íng ®Õn nh»m ®¹t ®−îc nã. Qu¸ tr×nh h×nh thμnh môc ®Ých b¾t ®Çu tõ viÖc h×nh thμnh trong chñ thÓ d−íi c¸c d¹ng lμ c¸c biÓu t−îng sau ®ã ®−îc tæ chøc ®Ó hiÖn thùc ho¸ biÓu t−îng trªn thùc tÕ. Môc ®Ých cña ho¹t ®éng häc còng ®−îc h×nh thμnh nh− vËy, chØ cã ®iÒu nã cã tÝnh ®Æc thï riªng ®ã lμ viÖc h×nh thμnh môc ®Ých häc tËp h−íng ®Õn lμ ®Ó thay ®æi chÝnh chñ thÓ ë ®©y lμ ng−êi häc. Vμ môc ®Ých nμy chØ cã thÓ ®−îc b¾t ®Çu h×nh thμnh khi chñ thÓ b¾t ®Çu b¾t tay vμo thùc hiÖn hμnh ®éng häc tËp cña m×nh. Trªn con ®−êng chiÕm lÜnh ®èi t−îng nã lu«n diÔn ra qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ gi÷a môc ®Ých vμ ph−¬ng tiÖn häc tËp. Môc ®Ých bé phËn ®−îc thùc hiÖn ®Çy ®ñ nã l¹i trë thμnh c«ng cô ®Ó chiÕm lÜnh c¸c môc ®Ých tiÕp theo. 1.1.4.3. H×nh thμnh hμnh ®éng vμ thao t¸c häc Häc tËp lμ mét qu¸ tr×nh do ®ã khi nãi ®Õn ho¹t ®éng häc ph¶i nãi ®Õn sù h×nh thμnh c¸c hμnh ®éng häc. §©y lμ ch×a kho¸ dÉn ®Õn thμnh c«ng trong d¹y häc v× h×nh thμnh ®−îc hμnh ®éng häc sÏ cã thÓ h×nh thμnh ho¹t ®éng häc. Bªn c¹nh ®ã, tõ hμnh ®éng häc cã thÓ rÌn luyÖn ®Ó thμnh thao t¸c cho hμnh ®éng kh¸c. Trong c¸c hμnh ®éng cã hμnh ®éng vËt chÊt - lμ t¸c dông trùc tiÕp lªn ®èi t−îng ®Ó nhËn biÕt c¸c ®Æc tÝnh cña ®èi t−îng vμ hμnh ®éng trÝ tuÖ - lμ so s¸nh, ph©n tÝch, suy luËn... diÔn ra trong bé n·o ®Ó rót ra kÕt luËn chung vÒ ®èi t−îng. Trong khi hμnh ®éng con ng−êi thùc hiÖn nh÷ng thao t¸c. øng víi hμnh ®éng vËt chÊt lμ thao t¸c ch©n tay vμ øng víi hμnh ®éng trÝ tuÖ lμ thao t¸c trÝ tuÖ. §Ó h×nh thμnh hμnh ®éng häc cho HS tr−íc hÕt ph¶i x¸c ®Þnh môc ®Ých häc tËp vμ gióp HS ý thøc ®−îc môc ®Ých ®ã. B−íc tiÕp theo lμ huy ®éng c¸c thao t¸c vμ ph−¬ng tiÖn kÜ thuËt ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých ®· ®−îc ý thøc theo hai con ®−êng [16]: - Con ®−êng thø nhÊt: H×nh thμnh hμnh ®éng th«ng qua ho¹t ®éng ch¬i. Khi ch¬i trÎ h×nh thμnh c¸c hμnh ®éng ch¬i cã b¶n chÊt rÊt gÇn víi hμnh ®éng häc. Ban ®Çu c¸c thao t¸c ch¬i ®−îc trÎ chó ý sau ®ã néi dung vμ quy t¾c ch¬i ®−îc trÎ em ý thøc vμ chuyÓn thμnh môc ®Ých cña viÖc ch¬i. Tõ ®ã hμnh ®éng ch¬i ®−îc h×nh thμnh vμ lμm xuÊt hiÖn c¸c yÕu tiÒn ®Ò t©m lý cña hμnh ®éng häc. §©y lμ c¬ së cña nguyªn t¾c “häc mμ ch¬i, ch¬i mμ häc” - Con ®−êng thø hai: ChuyÓn ho¸ ho¹t ®éng häc thμnh hμnh ®éng häc, trªn c¬ së chuyÓn ho¸ ®éng c¬ thμnh môc ®Ých. C¬ së t©m lý cña viÖc lμm nμy lμ sù ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña nhu cÇu häc tËp cña ng−êi häc, trong ®ã c¸c nhu cÇu ban ®Çu ®· chuyÓn chøc n¨ng vμ trë thμnh ph−¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn nhu cÇu häc tËp cao h¬n, tøc lμ phôc vô cho ®éng c¬ míi, tõ ®ã xuÊt hiÖn hμnh ®éng häc tËp míi. ViÖc h×nh thμnh thao t¸c häc còng ®−îc thùc hiÖn theo c¬ chÕ chuyÓn ho¸ hμnh ®éng häc thμnh thao t¸c häc. Qóa tr×nh nμy ®−îc thùc hiÖn trªn hai ph−¬ng diÖn: luyÖn tËp vμ rót gän hμnh ®éng häc tËp tíi møc thμnh th¹o sau ®ã ®−a thao t¸c ®ã vμo trong hμnh ®éng kh¸c. Hay nãi c¸ch kh¸c trong d¹y häc bÊt kú kh¸i niÖm nμo còng ph¶i ®−îc h×nh thμnh nh− mét hμnh ®éng häc tËp vμ trë thμnh ph−¬ng tiÖn ®Ó h×nh thμnh kh¸i niÖm tiÕp theo. §©y lμ c¬ së cña nguyªn t¾c “Häc ®i ®«i víi hμnh”. 1.1.4.4. Ph−¬ng tiÖn vμ ®iÒu kiÖn häc tËp Ho¹t ®éng bao giê còng h−íng tíi mét ®èi t−îng cô thÓ, vμ chñ thÓ ph¶i cã nh÷ng ph−¬ng tiÖn, nh÷ng ®iÒu kiÖn cô thÓ ®Ó chiÕm lÜnh ®èi t−îng. Trong ho¹t ®éng häc tËp, ngoμi nh÷ng ph−¬ng tiÖn vËt chÊt nh−: giÊy, bót, s¸ch, gi¸o tr×nh, m¸y tÝnh... cßn cã ph−¬ng tiÖn häc tËp ®−îc h×nh thμnh chÝnh trong qu¸ tr×nh chñ thÓ tham gia ho¹t ®éng häc tËp. §ã lμ c¸c hμnh ®éng häc tËp: so s¸nh, ph©n lo¹i, ph©n tÝch, kh¸i qu¸t ho¸... T©m lý häc ®· kh¼ng ®Þnh so s¸nh, ph©n lo¹i lμ nh÷ng hμnh ®éng häc tËp lμ ph−¬ng tiÖn ®¾c lùc cho viÖc h×nh thμnh nh÷ng kh¸i niÖm kinh nghiÖm, cßn ph©n tÝch, kh¸i qu¸t ho¸ lμ ph−ong tiÖn ®Ó h×nh thμnh nªn nh÷ng kh¸i niÖm khoa häc. CÇn nhÊn m¹nh r»ng trong ho¹t ®éng häc, ph−¬ng tiÖn chñ yÕu lμ t− duy. Trong gi¸o dôc, tÊt c¶ c¸c h×nh thøc t− duy ®Òu quan träng vμ cÇn thiÕt [28]. Ho¹t ®éng häc muèn ®−îc diÔn ra ph¶i cã ®iÒu kiÖn cña nã. §iÒu kiÖn ®Çu tiªn ®ã lμ cã sù tham gia cña c¸c yÕu tè bªn ngoμi (ngo¹i lùc) nh−: cã sù h−íng dÉn cña thÇy, s¸ch, vë, bót, m¸y tÝnh, gi¸o tr×nh...Vμ ®iÒu kiÖn thø hai ®ã lμ cã sù vËn ®éng cña chÝnh b¶n th©n ng−êi häc hay cßn gäi lμ yÕu tè néi lùc. §ã lμ nh÷ng tri thøc mμ ng−êi häc häc ®−îc, tr×nh ®é trÝ tuÖ hiÖn cã cña ng−êi häc, ®éng c¬, ý chÝ, høng thó cña ng−êi häc... Cã ®Çy ®ñ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã, ng−êi häc dï trong hoμn c¶nh cã thÇy víi trß, hay kh«ng cã ®èi mÆt víi thÇy thËm chÝ khi ra tr−êng, ho¹t ®éng häc vÉn diÔn ra. Tõ ®ã cã thÓ hiÓu häc lμ qu¸ tr×nh t−¬ng t¸c c¸c yÕu tè ngo¹i lùc vμ yÕu tè néi lùc th«ng qua ho¹t ®éng d¹y vμ häc. Trong ®ã, yÕu tè néi lùc ë ®©y ®ãng vai trß quan träng trong ho¹t ®éng häc cña ng−êi häc. 1.2. §Þnh h−íng häc sinh tù lùc häc tËp. 1.2.1. T¹i sao trong d¹y häc ph¶i ®Þnh h−íng häc sinh tù lùc häc tËp? Theo tõ ®iÓn tiÕng viÖt [26]: Tù lùc: “Tù søc m×nh lμm lÊy, kh«ng dùa dÉm nhê v¶ ng−êi kh¸c” Tù häc: “Tù m×nh häc lÊy, kh«ng cÇn ai d¹y” Trong thùc tÕ, kh«ng cã ai kh«ng nhê ng−êi kh¸c mμ biÕt ®−îc phÇn lín nh÷ng g× m×nh biÕt. Tr−íc tiªn, ng−êi ta häc mÑ, cha, anh, chÞ ..., råi ®Õn nh÷ng ng−êi sèng quanh. Vμ nÕu cã ai kh«ng ®−îc mét ng−êi thÇy trùc tiÕp d¹y b¶o cho mét c¸i g× ®Êy, th× còng cã nh÷ng ng−êi thÇy gi¸n tiÕp d¹y m×nh b»ng c¸ch sèng vμ c¸ch hμnh ®éng cña hä. Ho¹t ®éng häc kh«ng chØ diÔn ra trong ph¹m vi vμ trong thêi gian ®Õn tr−êng v× nhu cÇu häc lu«n g¾n kÕt víi nhu cÇu lμm, nhu cÇu sèng cña con ng−êi ë mäi løa tuæi, mäi tr×nh ®é, mäi ngμnh nghÒ, mäi vÞ trÝ x· héi, mäi thêi ®¹i. Do ®ã khi cßn ngåi trªn ghÕ nhμ tr−êng th× viÖc h−íng dÉn cho HS tù lùc häc tËp ®Ó c¸c em häc thËt, lμm thËt, tÝch cùc tù häc, tù lμm d−íi sù h−íng dÉn cña thÇy, míi tù trang bÞ cho m×nh kü n¨ng häc, kü n¨ng lμm, kü n¨ng s¸ng t¹o vμ kü n¨ng sèng - nh÷ng kü n¨ng tèi cÇn thiÕt cho con ng−êi tiÕp tôc tù häc suèt ®êi. Theo L.X.Vygotski [8], [10], [15], [28] “TrÎ em kh«ng thÓ tù m×nh trùc tiÕp lÜnh héi kinh nghiÖm x· héi - lÞch sö. §Ó lμm ®−îc viÖc nμy, trÎ em ph¶i gi¸n tiÕp th«ng qua ng−êi lín, th«ng qua ho¹t ®éng hîp t¸c gi÷a trÎ em víi ng−êi lín”. Trong d¹y häc còng vËy, HS kh«ng cã ®ñ thêi gian vμ kh¶ n¨ng ®Ó hoμn toμn tù lùc häc tËp. Do ®ã cÇn ph¶i cã sù gióp ®ì, ®Þnh h−íng cña GV ®Ó cã thÓ thùc hiÖn NV häc tËp. §iÒu ®ã ch¾c ch¾n sÏ ®em l¹i hiÖu qu¶ cao h¬n viÖc c¸c em tù mß mÉm ®i ®Õn kiÕn thøc. T©m lý häc vμ lý luËn d¹y häc hiÖn ®¹i còng kh¼ng ®Þnh [8], [13], [18], [21]: “C¸ch tèt nhÊt ®Ó n¾m v÷ng ®−îc nh÷ng tri thøc, kü n¨ng, kinh nghiÖm lμ ng−êi häc t¸i t¹o ra chóng th«ng qua ho¹t ®éng tù lùc cña b¶n th©n”; “Con ®−êng cã hiÖu qu¶ nhÊt ®Ó lμm HS n¾m v÷ng kiÕn thøc vμ ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng t¹o, lμ ph¶i ®−a HS vμo vÞ trÝ chñ thÓ nhËn thøc”. GV lμ ng−êi t¹o nh÷ng ®iÒu kiÖn tèt nhÊt cho HS ho¹t ®éng, cßn HS ph¶i tù lùc ho¹t ®éng ®Ó t¹o ra nh÷ng kiÕn thøc vμ n¨ng lùc mμ loμi ng−êi tÝch luü ®Ó biÕn chóng thμnh cña m×nh. Nh÷ng lËp luËn trªn cho thÊy sù ®Þnh h−íng cña GV gióp HS tù lùc häc tËp lμ mét trong nh÷ng c¸ch tèt ®Ó HS chiÕm lÜnh tri thøc. 1.2.2. C¬ së lý luËn vÒ ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp Theo D.C. Enconin [9], [10] cã ba thμnh phÇn c¬ b¶n cña cÊu tróc ho¹t ®éng d¹y - häc. §ã lμ c¸c ®éng c¬ häc tËp - nhËn thøc, c¸c NV häc tËp vμ c¸c hμnh ®éng häc tËp. HS gi¶i quyÕt ®−îc c¸c NV häc tËp nhê c¸c hμnh ®éng häc tËp. Theo P.I. Galperin [9], [10], [17], [28] cÊu tróc cña mét hμnh ®éng cã hai thμnh phÇn: phÇn ®Þnh h−íng vμ phÇn thùc hiÖn. Trong ®ã phÇn ®Þnh h−íng quyÕt ®Þnh phÇn thùc hiÖn. §ã lμ c¬ chÕ ®iÒu khiÓn, ®Þnh h−íng hμnh ®éng cña chñ thÓ vμo viÖc lμm. Chøc n¨ng c¬ b¶n cña ®Þnh h−íng hμnh ®éng lμ: nhËn thøc (cÇn ph¶i lμm g×?); lËp kÕ ho¹ch (lμm nh− thÕ nμo?); kiÓm tra vμ ®iÒu chØnh hμnh ®éng cho phï hîp víi kÕ ho¹ch. Theo t¸c gi¶ Ph¹m H÷u Tßng [22], mçi hμnh ®éng diÔn ra theo ba pha: §Þnh h−íng, chÊp hμnh vμ kiÓm tra. C¬ së ®Þnh h−íng hμnh ®éng lμ nh÷ng kiÕn thøc cÇn thiÕt cho viÖc thùc hiÖn hμnh ®éng cña chñ thÓ. §Ó ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp cña HS trong mét t×nh huèng häc tËp vi m« cÇn x¸c ®Þnh ®−îc:  VÊn ®Ò cÇn ®−îc gi¶i quyÕt  D¹ng hμnh ®éng thÝch hîp ®ßi hái ë HS  KÕt qu¶ mong muèn  KiÓu ®Þnh h−íng hμnh ®éng dù ®Þnh. Tõ c¸c quan ®iÓm trªn cã thÓ hiÓu: - PhÇn ®Þnh h−íng gåm cã sù ®Þnh h−íng cña b¶n th©n chñ thÓ khi hμnh ®éng vμ sù ®Þnh h−íng cña c¸c nh©n tè bªn ngoμi chñ thÓ. Trong d¹y häc sù ®Þnh h−íng cña cña nh©n tè bªn ngoμi (GV, b¹n bÌ, c¸c ph−¬ng tiÖn hç trî ...) ®ãng vai trong quan träng trong viÖc thay ®æi ®Þnh h−íng cña b¶n th©n chñ thÓ. C¸c nh©n tè bªn ngoμi ®Þnh h−íng chñ thÓ tr−íc, trong hoÆc sau khi mét hμnh ®éng nμo ®ã ®−îc tiÕn hμnh cho ®Õn khi ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mong muèn. - Sù tù ®Þnh h−íng cña c¸c chñ thÓ kh¸c nhau vμ tiÕp nhËn ®Þnh h−íng cña c¸c nh©n tè bªn ngoμi cña c¸c chñ thÓ cã thÓ kh«ng nh− nhau v× phô thuéc vμo n¨ng lùc cña mçi chñ thÓ vμ ®Æc biÖt lμ phô thuéc vμo c¸ch thøc ®Þnh h−íng cña c¸c nh©n tè bªn ngoμi. §Æc biÖt trong líp häc, víi sù ®a d¹ng trong møc ®é nhËn thøc cña chñ thÓ th× sù ®Þnh h−íng cña GV cã thÓ cã hiÖu qu¶ víi chñ thÓ nμy nh−ng kh«ng hiÖu qu¶ ®èi víi chñ thÓ kh¸c. §©y còng lμ ®iÒu mμ GV cÇn l−u ý khi ®−a ra c¸c c¸ch ®Þnh h−íng. - Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn ®Õn khi thμnh c«ng, lu«n cã sù kiÓm tra vμ ®iÒu chØnh hμnh ®éng cña chñ thÓ vμ cña c¸c nh©n tè bªn ngoμi ®Ó ®¹t ®−îc môc tiªu ®Æt ra. 1.2.3. C¸c hμnh ®éng trong häc tËp m«n vËt lý §Ó chiÕm lÜnh kiÕn thøc ®ã HS cÇn tiÕn hμnh nh÷ng hμnh ®éng nμo? Trong thùc tÕ cã rÊt nhiÒu t×nh huèng kh¸c nhau vμ øng víi mçi t×nh huèng mçi ng−êi häc cã thÓ cã nh÷ng hμnh ®éng kh¸c nhau. Trong häc tËp m«n vËt lý ng−êi häc cã thÓ thùc hiÖn c¸c hμnh ®éng sau [9], [21], [22]:  Quan s¸t, nhËn biÕt nh÷ng dÊu hiÖu ®Æc tr−ng cña sù vËt, hiÖn t−îng.  T×m c¸c dÊu hiÖu gièng nhau cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng.  §o mét ®¹i l−îng vËt lý.  Bè trÝ thÝ nghiÖm ®Ó t¹o ra hiÖn t−îng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh.  Ph©n tÝch mét hiÖn t−îng phøc t¹p thμnh mét hiÖn t−îng ®¬n gi¶n.  X¸c ®Þnh nh÷ng giai ®o¹n diÔn biÕn cña hiÖn t−îng.  T×m nh÷ng tÝnh chÊt chung cña nhiÒu sù vËt hiÖn t−îng.  T×m c¸c mèi quan hÖ kh¸ch quan, phæ biÕn, nh©n qu¶... gi÷a c¸c sù vËt hiÖn t−îng.  T×m mèi quan hÖ hμm sè gi÷a c¸c ®¹i l−îng vËt lý, biÓu diÔn b»ng c«ng thøc to¸n häc.  X©y dùng mét gi¶ thuyÕt.  Tõ gi¶ thuyÕt suy ra mét hÖ qu¶.  LËp ph−¬ng ¸n thÝ nghiÖm ®Ó kiÓm tra gi¶ thuyÕt, hÖ qu¶.  T×m nh÷ng biÓu hiÖn cô thÓ trong thùc tÕ cña c¸c kh¸i niÖm, ®Þnh luËt vËt lý.  Dù ®o¸n diÔn biÕn cña mét hiÖn t−îng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tÕ x¸c ®Þnh.  Gi¶i thÝch mét hiÖn t−îng thùc tÕ.  M« h×nh ho¸ nh÷ng sù kiÖn thùc tÕ quan s¸t ®−îc d−íi d¹ng nh÷ng kh¸i niÖm, m« h×nh lý t−ëng ®Ó sö dông chóng lμm c«ng cô t− duy.  DiÔn ®¹t b»ng lêi c¸c kÕt qu¶ thu ®−îc qua hμnh ®éng.  §¸nh gi¸ kÕt qu¶ hμnh ®éng.  T×m ph−¬ng ph¸p chung ®Ó gi¶i quyÕt mét lo¹i vÊn ®Ò. 1.2.4. C¸c kiÓu ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp Theo P.I.Ganlpªrin [9], [10], [17] viÖc ph©n lo¹i c¸c kiÓu ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp d−a vμo ba tiªu chuÈn: §é kh¸i qu¸t cña viÖc ®Þnh h−íng (tõng phÇn hay kh¸i qu¸t) ; tÝnh ®Çy ®ñ cña ®Þnh h−íng (®Çy ®ñ vμ kh«ng ®Çy ®ñ) vμ chñ thÓ ®Þnh h−íng (GV hay HS) tæ hîp ba tiªu chuÈn nμy ta cã 8 kiÓu ®Þnh h−íng trong ®ã cã ba kiÓu ®Þnh h−íng c¬ b¶n: a. §Þnh h−íng “Tõng phÇn - kh«ng ®ñ - HS tù lμm”. Theo kiÓu nμy, tr−íc khi HS hμnh ®éng c¸c em ®−îc quan s¸t mÉu hμnh ®éng vμ s¶n phÈm cña nã. Kh«ng cã lêi chØ dÉn hμnh ®éng ®Çy ®ñ nªn HS ph¶i mß mÉm, tù lμm, theo kiÓu thö vμ sai cho ®Õn khi cã hμnh ®éng ®óng. Víi kiÓu ®Þnh h−íng nμy, hμnh ®éng diÔn ra rÊt chËm vμ kh«ng æn ®Þnh. b. §Þnh h−íng “Tõng phÇn - ®Çy ®ñ - do GV h−íng dÉn”. KiÓu ®Þnh h−íng nμy cã mÉu hμnh ®éng, s¶n phÈm cña nã vμ chØ dÉn ®Ó lμm ®óng hμnh ®éng. thùc hiÖn ®óng chØ dÉn th× sÏ thμnh c«ng. Tuy nhiªn, khi chuyÓn sang hμnh ®éng kh¸c ph¶i cã sù h−íng dÉn l¹i tõ ®Çu cña GV. c. §Þnh h−íng “Kh¸i qu¸t - ®Çy ®ñ - HS th−c hiÖn”. Víi kiÓu ®Þnh h−íng nμy, tr−íc khi tiÕn hμnh mét hμnh ®éng, HS ®−îc huÊn luyÖn ph−¬ng ph¸p vμ c¸ch thøc hμnh ®éng chung, dùa vμo ®ã HS tù vËn dông cho c¸c hμnh ®éng cô thÓ. Theo t¸c gi¶ Ph¹m H÷u Tßng[22], cã ba kiÓu ®Þnh h−íng h−íng c¬ b¶n: a. §Þnh h−íng t¸i t¹o lμ kiÓu ®Þnh h−íng trong ®ã ng−êi d¹y h−íng HS vμo viÖc huy ®éng, ¸p dông nh÷ng kiÕn thøc, c¸ch thøc hμnh ®éng mμ HS ®· n¾m ®−îc hoÆc ®· ®−îc ng−êi d¹y chØ ra mét c¸ch t−êng minh ®Ó HS cã thÓ thùc hiÖn ®−îc NV mμ hä ®¶m nhËn. Trong ®Þnh h−íng t¸i t¹o còng ®−îc chia lμm hai møc ®é:  §Þnh h−íng t¸i t¹o tõng thao t¸c cô thÓ, riªng rÏ. Trong ®ã ng−êi häc theo dâi, thùc hiÖn, b¾t ch−íc lÆp l¹i nh÷ng thao t¸c mÉu do ng−êi d¹y chØ ra.  §Þnh h−íng t¸i t¹o Ang«rit. Ng−êi d¹y chØ ra mét c¸ch kh¸i qu¸t tæng thÓ tr×nh tù hμnh ®éng ®Ó ng−êi häc tù chñ gi¶i quyÕt ®−îc NV. b. §Þnh h−íng t×m tßi lμ kiÓu ®Þnh h−íng mμ ng−êi d¹y chØ ®−a ra nh÷ng gîi ý sao cho HS cã thÓ tù t×m tßi, huy ®éng hoÆc x©y dùng nh÷ng kiÕn thøc vμ c¸ch thøc ho¹t ®éng ®Ó gi¶i quyÕt NV mμ hä ®¶m nhËn. c. §Þnh h−íng kh¸i qu¸t ch−¬ng tr×nh ho¸ lμ kiÓu ®Þnh h−íng hμnh ®éng theo tõng b−íc, ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa liªn tiÕp theo mét tr×nh tù chÆt chÏ, phï hîp víi tr×nh ®é cña HS. Nã gióp HS biÕt hμnh ®éng tõng b−íc cô thÓ, râ rμng. Tæng hîp c¸c quan ®iÓm trªn vμ mét sè quan ®iÓm kh¸c nhau, t¸c gi¶ NguyÔn M¹nh Hïng [9], [10] ®−a ra mét sè kiÓu ®Þnh h−íng sau. a. §Þnh h−íng theo mÉu - kh«ng ®Çy ®ñ Lμ kiÓu ®Þnh h−íng trong ®ã GV chØ lμm mÉu hμnh ®éng mμ kh«ng gi¶i thÝch c¸ch lμm. HS chØ theo dâi hμnh ®éng cña GV, xem s¶n phÈm mÉu cßn ph¶i tù mμy mß t×m ph−¬ng thøc råi hμnh ®éng theo. Cã thÓ nãi ®©y chØ lμ nh÷ng hμnh ®éng b¾t ch−íc cña HS ®Ó lμm ra s¶n phÈm t©m lý. Tïy vμo n¨ng lùc nhËn thøc cña HS mμ cã thÓ hμnh ®éng ®−îc víi c¸c møc ®é vμ hiÖu qu¶ kh¸c nhau. KiÓu ®Þnh h−íng nμy kh«ng hiÖu qu¶, tÝnh chÊt vμ møc ®é ®Þnh h−íng cßn thÊp nªn HS sÏ gÆp nhiÒu khã kh¨n trong hμnh ®éng häc tËp. b. §Þnh h−íng theo mÉu - ®Çy ®ñ. KiÓu ®Þnh h−íng nμy t−¬ng tù kiÓu ®Þnh h−íng theo mÉu - kh«ng ®Çy ®ñ, nh−ng nh− tªn gäi, nã kh¸c ë chç GV võa hμnh ®éng mÉu võa gi¶i thÝch ph−¬ng thøc hμnh ®éng. HS võa theo dâi hμnh ®éng, võa ®−îc gi¶i thÝch ph−¬ng thøc hμnh ®éng, võa ®−îc xem s¶n phÈm mÉu nªn hμnh ®éng ®−îc ®Þnh h−íng râ h¬n. HiÖu qu¶ hμnh ®éng cao h¬n vμ ®¶m b¶o nhiÒu HS hμnh ®éng ®−îc, ngay c¶ víi nh÷ng ®èi t−îng cã n¨ng lùc nhËn thøc thÊp. KiÓu ®Þnh h−íng nμy rÊt phæ biÕn trong thùc tiÔn d¹y häc hiÖn nay. ThÝ dô, GV võa gi¶i bμi tËp mÉu võa nªu c¸c b−íc gi¶i cho tõng bμi tËp, tõng d¹ng bμi tËp. Còng nh− kiÓu ®Þnh h−íng trªn, kiÓu ®Þnh h−íng nμy Ýt cã t¸c dông ph¸t triÓn t− duy cña HS v× b¶n chÊt cña hμnh ®éng vÉn lμ lμm theo. c. KiÓu ®Þnh h−íng theo mÉu - t¸i t¹o. Lμ kiÓu ®Þnh h−íng cho HS b»ng c¸ch nh¾c l¹i nh÷ng hμnh ®éng mμ GV ®· chØ dÉn hoÆc lÆp l¹i nh÷ng hμnh ®éng quen thuéc ®· lμm trong nh÷ng t×nh huèng t−¬ng tù mμ HS ®· quªn do ch−a ®−îc luyÖn tËp ®Ó trë thμnh kü n¨ng. KiÓu ®Þnh h−íng nμy chØ cã t¸c dông cñng cè ph−¬ng thøc hμnh ®éng cò. Tuy nhiªn còng cÇn thiÕt ph¶i sö dông nã v× viÖc h×nh thμnh nh©n c¸ch vμ c¸c phÈm chÊt t©m lý lμ mét qu¸ tr×nh luyÖn tËp cho tíi møc ®é æn ®Þnh. d. KiÓu ®Þnh h−íng suy luËn Kh¸c víi c¸c kiÓu ®Þnh h−íng lμm theo mÉu, trong kiÓu ®Þnh h−íng nμy, hμnh ®éng cña HS ®· lμ hμnh ®éng t×m tßi, nh−ng b»ng con ®−êng suy luËn l«gic. KiÓu ®Þnh h−íng nμy h¬n h¼n hai kiÓu ®Þnh h−íng trªn v× nã t¹o ®iÒu kiÖn cho HS hμnh ®éng t×m tßi x©y dùng kiÕn thøc míi vμ ph¸t triÓn ®−îc t− duy l«gic, mét lo¹i t− duy rÊt quan träng trong ho¹t ®éng häc tËp cña HS. Cïng kiÓu ®Þnh h−íng nμy l¹i cã thÓ ph©n biÖt hai lo¹i kh¸c nhau, c¨n cø vμo ph−¬ng thøc suy luËn. §ã lμ : - §Þnh h−íng suy luËn - ch−¬ng tr×nh hãa. Lμ kiÓu ®Þnh h−íng trong ®ã GV chØ ra môc ®Ých hμnh ®éng, h−íng dÉn HS hμnh ®éng theo tõng buíc, ®−îc ch−¬ng tr×nh hãa liªn tiÕp theo mét tr×nh tù ch¾t chÏ, phï hîp víi tr×nh ®é cña HS. Nã gióp HS hμnh ®éng tõng b−íc cô thÓ, râ rμng. Th−êng cã hai h×nh thøc ®Þnh h−íng ch−¬ng tr×nh hãa. §ã lμ x©y dùng hÖ thèng c©u hái t×m tßi ®Ó ®μm tho¹i víi HS vμ ®Æt ra hÖ thèng c¸c yªu cÇu ®Ó HS thùc hiÖn theo mét tr×nh tù chÆt chÏ, tõng b−íc trong viÖc x©y dùng c¸c m« h×nh kiÕn thøc. HÖ thèng c©u hái cña GV ph¶i ®¶m b¶o tÝnh l«gic chÆt chÏ vμ ph¶i dùa trªn tr×nh ®é hiÓu biÕt ®· cã cña HS. Nã nh− sîi d©y dÉn ®−êng cho HS lÇn theo ®Ó ®i tíi ®Ých. V× vËy kh«ng ®−îc ng¾t qu·ng. ChÝnh v× thÕ viÖc x©y dùng mét hÖ thèng c©u hái lμ rÊt quan träng vμ ph¶i ®−îc chuÈn bÞ tr−íc theo mét dμn ý chÆt chÏ. Tuy nhiªn còng kh«ng thÓ m¸y mãc v× nhiÒu c©u hái vμ lêi h−íng dÉn cña GV l¹i dùa vμo c©u tr¶ lêi cña HS, dùa vμo nh÷ng t×nh huèng míi n¶y sinh. Do ®ã kiÓu ®Þnh h−íng nμy cßn mang tÝnh nghÖ thuËt vμ s¸ng t¹o cña GV. Nã rÊt linh ho¹t. - §Þnh h−íng suy luËn - t−¬ng tù. Lμ kiÓu ®Þnh h−íng trong ®ã GV chØ ra môc ®Ých hμnh ®éng vμ nh÷ng ph−¬ng ph¸p hμnh ®éng t−¬ng tù nh− nh÷ng hμnh ®éng HS ®· thùc hiÖn vμ ®· n¾m ®−îc, råi tõ ®ã cho HS chuyÓn sang hμnh ®éng t×m tßi víi ®èi t−îng míi. KiÓu ®Þnh h−íng nμy thùc chÊt lμ cho HS chuyÓn ph−¬ng ph¸p cïng lo¹i sang ®èi t−îng míi ®Ó nhËn thøc chóng. §©y còng lμ kiÓu ®Þnh h−íng kh¸ phæ biÕn trong thùc tiÔn. Nã cã t¸c dông gióp HS hμnh ®éng t×m tßi nh−ng võa søc. e. KiÓu ®Þnh h−íng t×m tßi Lμ kiÓu ®Þnh h−íng trong ®ã GV chØ ra môc ®Ých hμnh ®éng cho HS vμ cung cÊp nh÷ng gîi ý hoÆc ph−¬ng ph¸p chung nhÊt cho hμnh ®éng. Nh÷ng ph−¬ng thøc míi nμy HS ch−a hÒ biÕt hoÆc dùa vμo ®©u ®Ó hμnh ®éng nªn hoμn toμn ph¶i tù lùc t×m tßi theo gîi ý ®ã ®Ó ®¹t ®Õn môc ®Ých cuèi cïng. KiÓu ®Þnh h−íng nμy cã t¸c dông cao h¬n vÒ ph¸t triÓn n¨ng lùc nhËn thøc cho HS so víi c¸c kiÓu ®Þnh h−íng trªn vμ t−¬ng ®èi phï hîp víi ®èi t−îng HS trung häc. Tuy nhiªn, mét nh−îc ®iÓm cña nã lμ cÇn ph¶i cã nhiÒu thêi gian. f. KiÓu ®Þnh h−íng t×m tßi s¸ng t¹o Lμ kiÓu ®Þnh h−íng trong ®ã GV chØ chØ ra môc ®Ých hμnh ®éng vμ cung cÊp nh÷ng ®iÒu kiÖn cÇn thiÕt cho HS hμnh ®éng. Cßn HS ph¶i tù lùc t×m ra ph−¬ng thøc hμnh ®éng vμ thùc hiÖn hμnh ®éng ®Ó s¸ng t¹o tri thøc, kü n¨ng míi. TÊt nhiªn ë ®©y, sù s¸ng t¹o cña HS lμ s¸ng t¹o l¹i, ph¶i tæ chøc cho hä lμm theo c¸ch mμ c¸c nhμ khoa häc ®· lμm. Tuy nhiªn, thùc hiÖn kiÓu ®Þnh h−íng nμy lμ khã kh¨n vμ phøc t¹p nhÊt, nã ®ßi hái tr×nh ®é hiÓu biÕt cao vμ n¨ng lùc toμn diÖn cña GV còng nh− cña HS. Nh−ng, ®Ó d¹y s¸ng t¹o cho HS th× b¾t buéc ph¶i thùc hiÖn. §iÒu nμy ®ßi hái ë ng−êi GV còng ph¶i rÊt s¸ng t¹o khi tæ chøc häc tËp cho HS. Qua t×m hiÓu c¸c kiÓu ®Þnh h−íng trªn t«i nhËn thÊy: Theo c¸c tiªu chÝ ph©n lo¹i ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp cña Gan-pe-rin cã bèn kiÓu ®Þnh h−íng cña gi¸o viªn ®ã lμ: Tõng phÇn - kh«ng ®Çy ®ñ, Tõng phÇn - ®Çy ®ñ, Kh¸i qu¸t - kh«ng ®Çy ®ñ vμ kh¸i qu¸t - ®Çy ®ñ HS lμ ng−êi thùc hiÖn. KiÓu ®Þnh h−íng kh¸i qu¸t yªu cÇu møc ®é tù lùc khi hμnh ®éng cao h¬n tõng phÇn, kh«ng ®Çy ®ñ cao h¬n ®Çy ®ñ. Khi vËn dông vμo thùc tÕ ba kiÓu ®Þnh h−íng chÝnh cña Gan-pe-rin chñ yÕu h−íng cho HS lμm theo, Ýt ph¸t huy ®−îc tÝnh tù lùc, s¸ng t¹o, kh«ng ®ßi hái møc ®é t− duy cao phï hîp víi bËc tiÓu häc. C¸c kiÓu ®Þnh h−íng cña c¸c t¸c gi¶ Ph¹m H÷u Tßng vμ NguyÔn M¹nh Hïng cô thÓ ho¸ viÖc ®Þnh h−íng b»ng viÖc ®−a thªm vμo kiÓu (con ®−êng) thùc hiÖn ®Þnh h−íng (t¸i t¹o, t×m tßi, suy luËn). Trong ®ã s¸u kiÓu ®Þnh h−íng cña t¸c gi¶ NguyÔn M¹nh Hïng ®· thÓ hiÖn ®−îc c¸c møc ®é ®Þnh h−íng tõ kh¸i qu¸t ®ßi hái HS ph¶i ®μo s©u suy nghÜ, t×m tßi s¸ng t¹o ®Õn nh÷ng kiÓu ®Þnh h−íng tõng phÇn, cô thÓ, HS cã thÓ tõng b−íc suy luËn hoÆc lμm theo ®Ó ®¹t ®−îc kÕt qu¶ nªn phï hîp víi thùc tÕ d¹y häc ë tr−êng phæ th«ng hiÖn nay. Do ®ã trong luËn v¨n nμy t«i vËn dông s¸u kiÓu ®Þnh h−íng nμy ®Ó ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp cho HS. 1.2.5. §Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp cho nhãm Trong d¹y häc nhãm líp häc ®−îc chia thμnh nhiÒu nhãm nhá, sè l−îng HS mçi nhãm kho¶ng tõ 4 ®Õn 8 ng−êi, tuú tõng vÊn ®Ò häc tËp vμ môc ®Ých s− ph¹m mμ GV ph©n nhãm cho thÝch hîp. Nhãm ®−îc duy tr× æn ®Þnh hoÆc thay ®æi trong tõng tiÕt häc vμ c¸c nhãm cã thÓ ®−îc giao cïng NV hoÆc c¸c NV kh¸c nhau. Mçi nhãm ®Òu cã nhãm tr−ëng chÞu tr¸ch nhiÖm ph©n chia c«ng viÖc trong nhãm vμ ®iÒu khiÓu ho¹t ®éng cña nhãm thùc hiÖn NV ®−îc giao. Mçi nhãm ®−îc tr×nh bμy vμ b¶o vÖ kÕt qu¶ ho¹t ®éng cña nhãm m×nh tr−íc líp. D¹y häc nhãm cã thÓ tæ chøc theo ba giai ®o¹n: Giao NV; lμm viÖc nhãm; tr×nh bμy vμ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ [1], [5], [8], [14], [24]. Giao NV: Giai ®o¹n nμy ®−îc thùc hiÖn trong toμn líp, bao gåm nh÷ng ho¹t ®éng chÝnh sau: - Giíi thiÖu chñ ®Ò chung cña giê häc: th«ng th−êng GV thùc hiÖn viÖc giíi thiÖu chñ ®Ò, NV chung còng nh− nh÷ng chØ dÉn cÇn thiÕt, th«ng qua thuyÕt tr×nh, ®μm tho¹i hay lμm mÉu. §«i khi viÖc nμy còng ®−îc giao cho HS tr×nh bμy víi ®iÒu kiÖn lμ ®· cã sù thèng nhÊt vμ chuÈn bÞ tõ tr−íc cïng GV. - X¸c ®Þnh NV cña c¸c nhãm: x¸c ®Þnh vμ gi¶i thÝch NV cô thÓ cña c¸c nhãm, x¸c ®Þnh râ nh÷ng môc tiªu cô thÓ cÇn ®¹t ®uîc. Th«ng th−êng, NV cña c¸c nhãm lμ gièng nhau, nh−ng còng cã thÓ kh¸c nhau. - Thμnh lËp c¸c nhãm lμm viÖc: cã rÊt nhiÒu ph−¬ng ¸n thμnh lËp nhãm kh¸c nhau. Tuú theo môc tiªu d¹y häc ®Ó quyÕt ®Þnh c¸ch thμnh lËp nhãm. Sau ®©y lμ mét sè c¸ch thμnh lËp nhãm th−êng dïng: 1. C¸c nhãm gåm nh÷ng ng−êi tù nguyÖn, chung mèi quan t©m ¦u ®iÓm: §èi víi HS th× ®©y lμ c¸ch dÔ chÞu nhÊt ®Ó thμnh lËp nhãm, ®¶m b¶o c«ng viÖc thμnh c«ng nhanh nhÊt. Nh−îc ®iÓm: DÔ t¹o ra sù t¸ch biÖt gi÷a c¸c nhãm trong líp, v× vËy c¸ch t¹o lËp nhãm nh− thÕ nμy kh«ng nªn lμ kh¶ n¨ng duy nhÊt. 2. C¸c nhãm ngÉu nhiªn ®−îc thμnh lËp b»ng c¸ch ®Õm sè, ph¸t thÎ, g¾p th¨m, s¾p xÕp theo mμu s¾c,.... ¦u ®iÓm: C¸c nhãm lu«n lu«n míi sÏ ®¶m b¶o lμ tÊt c¶ c¸c HS ®Òu cã thÓ häc tËp chung nhãm víi tÊt c¶ c¸c HS kh¸c. Nh−îc ®iÓm: Nguy c¬ cã trôc trÆc sÏ t¨ng cao. HS ph¶i sím lμm quen víi viÖc ®ã ®Ó thÊy r»ng c¸ch lËp nhãm nh− vËy lμ b×nh th−êng. 3. C¸c nhãm cè ®Þnh trong mét thêi gian dμi ®−îc duy tr× trong mét sè tuÇn hoÆc mét sè th¸ng. C¸c nhãm nμy thËm chÝ cã thÓ ®−îc ®Æt tªn riªng. ¦u ®iÓm: C¸ch lμm nμy ®· ®−îc chøng tá tèt trong nh÷ng nhãm häc tËp cã nhiÒu vÊn ®Ò. Nh−îc ®iÓm: Sau khi ®· quen nhau mét thêi gian dμi th× viÖc lËp c¸c nhãm míi sÏ khã kh¨n. 4. Nhãm cã HS kh¸ ®Ó hç trî HS yÕu: Nh÷ng HS kh¸ giái trong líp cïng luyÖn tËp víi c¸c HS yÕu h¬n vμ ®¶m nhËn tr¸ch nhiÖm cña ng−êi h−íng dÉn. ¦u ®iÓm: TÊt c¶ ®Òu ®−îc lîi. Nh÷ng HS giái ®¶m nhËn tr¸ch nhiÖm, nh÷ng HS yÕu ®−îc gióp ®ì. Nh−îc ®iÓm: Ngoμi viÖc mÊt nhiÒu thêi gian th× chØ cã Ýt nh−îc ®iÓm, trõ phi nh÷ng HS giái h−íng dÉn sai. Lμm viÖc nhãm: Trong giai ®o¹n nμy c¸c nhãm tù lùc thùc hiÖn NV ®uîc giao, trong ®ã cã nh÷ng ho¹t ®éng chÝnh lμ: ChuÈn bÞ chç lμm viÖc nhãm: cÇn s¾p xÕp bμn ghÕ phï hîp víi c«ng viÖc nhãm, sao cho c¸c thμnh viªn cã thÓ ®èi diÖn nhau ®Ó th¶o luËn. CÇn lμm nhanh ®Ó kh«ng tèn thêi gian vμ gi÷ trËt tù. LËp kÕ ho¹ch lμm viÖc: - ChuÈn bÞ tμi liÖu häc tËp; - §äc s¬ qua tμi liÖu ; - Lμm râ xem tÊt c¶ mäi ng−êi cã hiÓu c¸c yªu cÇu cña NV hay kh«ng; - Ph©n c«ng c«ng viÖc trong nhãm ; - LËp kÕ ho¹ch thêi gian. Tho¶ thuËn vÒ quy t¾c lμm viÖc: - Mçi thμnh viªn ®Òu cã phÇn NV cña m×nh; - Tõng ng−êi ghi l¹i kÕt qu¶ lμm viÖc; - Mçi ng−êi ng−êi l¾ng nghe nh÷ng ng−êi kh¸c; - Kh«ng ai ®−îc ng¾t lêi ng−êi kh¸c. TiÕn hμnh gi¶i quyÕt NV: - §äc kü tμi liÖu; - C¸ nh©n thùc hiÖn c«ng viÖc ®· ph©n c«ng; - Th¶o luËn trong nhãm vÒ viÖc gi¶i quyÕt NV; - S¾p xÕp kÕt qu¶ c«ng viÖc. ChuÈn bÞ b¸o c¸o kÕt qu¶ tr−íc líp: - X¸c ®Þnh néi dung, c¸ch tr×nh bμy kÕt qu¶; - Ph©n c«ng c¸c NV tr×nh bμy trong nhãm; - Lμm c¸c h×nh ¶nh minh häa; - Quy ®Þnh tiÕn tr×nh bμi tr×nh bμy cña nhãm. Tr×nh bμy vμ ®¸nh gi¸ kÕt qu¶: - §¹i diÖn c¸c nhãm tr×nh bμy kÕt qu¶ tr−íc toμn líp: th«ng th−êng tr×nh bμy miÖng hoÆc tr×nh miÖng víi b¸o c¸o viÕt kÌm theo. Cã thÓ tr×nh bμy cã minh ho¹ th«ng qua biÓu diÔn hoÆc tr×nh bμy mÉu kÕt qu¶ lμm viÖc nhãm... - KÕt qu¶ tr×nh bμy cña c¸c nhãm ®−îc ®¸nh gi¸ vμ rót ra nh÷ng kÕt luËn cho viÖc häc tËp tiÕp theo. D¹y häc nhãm nÕu ®−îc tæ chøc tèt sÏ ph¸t huy tÝnh tÝch cùc, tù lùc vμ tÝnh tr¸ch nhiÖm cña HS, Ph¸t triÓn n¨ng lùc céng t¸c lμm viÖc, T¨ng c−êng kÕt qu¶ häc tËp... Tuy nhiªn, d¹y häc nhãm ®ßi hái thêi gian nhiÒu. Thêi gian 45 phót cña mét tiÕt häc còng lμ mét trë ng¹i trªn con ®−êng ®¹t ®−îc thμnh c«ng cho c«ng viÖc nhãm. NÕu ®−îc tæ chøc vμ thùc hiÖn kÐm, nã th−êng sÏ dÉn ®Õn kÕt qu¶ ng−îc l¹i víi nh÷ng g× dù ®Þnh sÏ ®¹t. KiÓu tæ chøc d¹y häc nμy ®ßi hái GV ph¶i n¾m v÷ng ph−¬ng ph¸p, cã n¨ng lùc lËp kÕ ho¹ch vμ tæ chøc, sù chuÈn bÞ chu ®¸o (nghiªn cøu néi dung cã phï hîp víi d¹y häc nhãm kh«ng, chia nhãm thÕ nμo, giao NV chung hay riªng, kª bμn ghÕ nh− thÕ nμo...) cßn HS ph¶i cã sù hiÓu biÕt vÒ ph−¬ng ph¸p, ®−îc luyÖn tËp c¸c quy t¾c lμm viÖc nhãm, kü thuËt lμm viÖc nhãm vμ th«ng th¹o c¸ch häc nμy. Nh− vËy, trong häc tËp nhãm, NV häc tËp ®−îc giao cho mét hoÆc nhiÒu nhãm HS. Trong mçi nhãm c¸c HS cïng hμnh ®éng ®Ó thùc hiÖn NV vμ cïng chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ s¶n phÈm cña nhãm m×nh. §Þnh h−íng cña GV trong d¹y häc nhãm mang tÝnh kh¸i qu¸t, chñ yÕu thùc hiÖn trong giai ®o¹n giao NV. Trong giai ®o¹n lμm viÖc nhãm, GV chñ yÕu quan s¸t, t×m hiÓu ý kiÕn c¸c nhãm, gióp ®ì tõng nhãm khi cÇn thiÕt. Khi HS tr×nh bμy kÕt qu¶, GV ®ãng vai trß lμ träng tμi, ®Þnh h−íng ®Ó gióp HS kh¼ng ®Þnh, s÷a ch÷a vμ thèng nhÊt trong c¶ líp. §Æc biÖt, trong tæ chøc d¹y häc nhãm, ngoμi ®Þnh h−íng cña GV vμ tù ®Þnh h−íng cña mçi c¸ nh©n, cßn cã sù ®Þnh h−íng cña c¸c thμnh viªn trong nhãm, c¸c nhãm trong líp chñ yÕu ®−íi d¹ng t¸i t¹o hoÆc t×m tßi. Tuy nhiªn sù hç trî lÉn nhau nμy kh«ng ph¶i lóc nμo còng hiÖu qu¶ vμ ®«i lóc n»m ngoμi tÇm kiÓm so¸t cña GV. Trong luËn v¨n nμy, t«i sö dông nhãm nh− mét h×nh thøc tæ chøc häc tËp víi môc ®Ých ®Ó c¸c HS cã thÓ phèi h¬p, trî gióp lÉn nhau. §Ó ®Þnh h−íng cho nhãm GV còng cã thÓ vËn dông c¸c kiÓu ®Þnh h−íng ë trªn ®Ó ®Þnh h−íng hμnh ®éng cho c¸c c¸ nh©n khi c¸c nhãm thùc hiÖn cïng NV, hoÆc ®Þnh h−íng riªng cho tõng nhãm. Bªn c¹nh ®ã, ®Ó ph¸t huy hÕt kh¶ n¨ng cña tõng c¸ nh©n vμ sù hç trî cña nhãm GV cã thÓ ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp trong d¹y häc nhãm cã thÓ thùc hiÖn theo c¸c kiÓu: - §Þnh h−íng t×m tßi (Kh¸i qu¸t - §Çy ®ñ) - Nhãm thùc hiÖn: lμ kiÓu ®Þnh h−íng trong ®ã GV giao NV häc tËp vμ nh÷ng yªu cÇu cÇn ®¹t ®−îc cña s¶n phÈm, ®ång thêi cung cÊp, chØ dÉn cho HS t×m kiÕm mét mét sè ph−¬ng tiÖn cã thÓ sö dông. Nhãm HS tù lùc hç trî nhau t×m ra c¸ch thøc vμ thùc hiÖn hμnh ®éng ®Ó ®¹t ®−îc yªu cÇu, tr×nh bμy, b¶o vÖ, chØnh söa s¶n phÈm cña nhãm trong qóa tr×nh häc tËp trªn líp. - §Þnh h−íng t×m tßi s¸ng t¹o (Kh¸i qu¸t - Kh«ng ®Çy ®ñ) - Nhãm thùc hiÖn: lμ kiÓu ®Þnh h−íng mμ GV chØ giao NV häc tËp, t¹o ®iÒu kiÖn vμ hç trî HS khi cÇn thiÕt. Nhãm HS tù lùc lËp kÕ ho¹ch, ph©n chia c«ng viÖc vμ hç trî nhau tiÕn hμnh c¸c hμnh ®éng. Hai kiÓu ®Þnh h−íng trªn pháng theo qu¸ tr×nh lμm tiÓu luËn, nh−ng møc ®é ®Þnh h−íng cña GV kh¸c nhau vμ ®Òu cÇn nhiÒu thêi gian ®Ó thùc hiÖn. Do ®ã GV th−êng ph¶i giao nhiÖm vô tr−íc ®Ó HS chuÈn bÞ, tiÕt häc trªn líp chñ yÕu ®Ó HS tr×nh bμy, b¶o vÖ kÕt qu¶ vμ ®¸nh gi¸ nhËn xÐt. 1.2.6. C©u hái vμ lÖnh trong ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp 1.2.6.1. C©u hái ®Þnh h−íng C¸c c©u hái ®Þnh h−íng ph¶i ®¸p øng ®−îc nh÷ng yªu cÇu c¬ b¶n [10], [22]: C©u hái ph¶i ®−îc diÔn ®¹t chÝnh x¸c vÒ ng÷ ph¸p vμ néi dung khoa häc; C©u hái ph¶i diÔn ®¹t chÝnh x¸c ®iÒu ®Þnh hái; Néi dung c©u hái ph¶i ®¸p øng ®óng ®ßi hái cña sù ®Þnh h−íng hμnh ®éng cña HS trong t×nh huèng ®ang xÐt, vÒ kiÓu ®Þnh h−íng hμnh ®éng dù ®Þnh vμ s¸t hîp víi viÖc thùc hiÖn NV nhËn thøc ®Æt ra; C©u hái ph¶i võa søc HS. Theo môc tiªu nhËn thøc ®· ®−îc x¸c ®Þnh cã thÓ ®Æt c©u hái theo c¸c møc ®é nhËn thøc cña Bloom [5], :  C©u hái “BiÕt” dïng ®Ó kiÓm tra kh¶ n¨ng ghi nhí cña HS vÒ c¸c d÷ kiÖn, sè liÖu, hiÖn t−îng, kh¸i niÖm... ViÖc tr¶ lêi c©u hái nμy gióp HS nhí l¹i nh÷ng ®iÒu ®· häc. Víi lo¹i c©u hái nμy c¸c tõ ®Ó hái th−êng lμ: H·y ph¸t biÓu, tr×nh bμy, m« t¶, nªu, viÕt...?  C©u hái “HiÓu” dïng ®Ó kiÓm tra HS c¸ch liªn hÖ, kÕt nèi c¸c sè liÖu, sù kiÖn, vÞ trÝ, kh¸i niÖm, hiÖn t−îng... Khi tr¶ lêi c©u hái nμy HS suy nghÜ ®Ó t×m, so s¸nh vμ diÔn ®¹t mèi liªn hÖ gi÷a c¸c yÕu tè. Côm tõ ®Ó hái th−êng lμ: T¹i sao...?, H·y ph©n tÝch, so s¸nh, liªn hÖ... ?  C©u hái “vËn dông” dïng ®Ó kiÓm tra kh¶ n¨ng ¸p dông c¸c dù kiÖn, kh¸i niÖm, quy luËt... vμo hoμn c¶nh, ®iÒu kiÖn míi. Tr¶ lêi ®−îc c©u hái lo¹i nμy HS kh¶ n¨ng hiÓu ®−îc c¸c quy luËt, c¸c kh¸i niÖm..., vμ cã thÓ lùa chän tèt ph−¬ng ¸n ®Ó gi¶i quyÕt vÊn ®Ò vμ ¸p dông vμo thùc tiÔn. Víi lo¹i c©u hái nμy côm tõ ®Ó hái th−êng lμ: Lμm thÕ nμo...?, H·y chØ ra c¸ch...?  C©u hái “ph©n tÝch” nh»m kiÓm tra kh¶ n¨ng ph©n tÝch néi dung vÊn ®Ò ®Ó ®−a ra c¸c kÕt luËn hay t×m c¸c mèi liªn hÖ hoÆc chøng minh mét ®Æc ®iÓm tÝnh chÊt nμo ®ã cña c¸c sù vËt hiÖn t−îng. vμ ®Ó lμm ®−îc ®iÒu ®ã HS th−êng ph¶i tr¶i qua mét sè b−íc suy luËn trung gian. C¸c c©u hái th−êng sö dông lμ: Em cã nhËn xÐt g× vÒ ...?, H·y chøng minh ...? Tõ kÕt qu¶ thÝ nghiÖm em h·y nhËn xÐt vÒ mèi liªn hÖ gi÷a ...?  C©u hái “Tæng hîp” nh»m kiÓm tra kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña HS khi ®−a ra c¸c nhËn xÐt, dù ®o¸n, gi¶i quyÕt mét vÊn ®Ò... ®Ó tr¶ lêi lo¹i c©u hái nμy HS cÇn cã thêi gian chuÈn bÞ. C¸c c©u hái th−êng b¾t ®Çu b»ng côm tõ: H·y ®−a ra c¸c biÖn ph¸p, gi¶i ph¸p ®Ó ...? H·y t×m c¸ch ®Ó ... víi ®iÒu kiÖn...?  C©u hái “®¸nh gi¸” nh»m kiÓm tra xem HS cã thÓ ®ãng gãp ý kiÕn, gi¶i ph¸p, ý t−ëng vÒ mét vÊn ®Ò nμo ®ã, theo mét tiªu chuÈn nμo ®ã. C¸c c©u hái th−êng b¾t ®Çu b»ng côm tõ: Theo em, cã thÓ thùc hiÖn ...?, Theo em, trong c¸c gi¶i ph¸p ®−a ra, gi¶i ph¸p nμo hiÖu qu¶ h¬n? Dùa vμo c¸c thao t¸c t− duy cña HS trong qu¸ tr×nh häc cã thÓ sö dông c¸c lo¹i c©u hái sau [6]:  C©u hái so s¸nh: Nh÷ng hiÖn t−îng nμy cã ®iÓm nμo gièng (kh¸c) nhau? gièng (kh¸c) nh− thÕ nμo? ...  C©u hái ph©n lo¹i: Ta cã thÓ s¾p xÕp nh÷ng sù vËt (hiÖn t−îng) trªn vμo nh÷ng nhãm nμo?, §Æc tr−ng cña c¸c nhãm ®ã lμ g×? ...  C©u hái quy n¹p: Dùa vμo nh÷ng quan s¸t, sè liÖu, sù kiÖn sau ..., c¸c em cã thÓ tiªn ®o¸n hoÆc rót ra kÕt luËn g×? ...  C©u hái diÔn dÞch: Dùa vμo quy luËt nμy, c¸c em cã thÓ tiªn ®o¸n hoÆc rót ra kÕt luËn g× vÒ ...?, Dùa vμo quy luËt nμy, c¸c em h·y cho biÕt hiÖn t−îng sÏ diÔn ra nh− thÕ nμo nÕu ...? ...  C©u hái ph©n tÝch lçi: ý kiÕn, lËp luËn cã chÝnh x¸c kh«ng? H·y chØ ra ®iÓm ch−a chÝnh x¸c vμ c¸ch söa? dùa vμo ®©u ®Ó cã thÓ nãi ®−îc ý kiÕn, lËp luËn trªn ®óng hay sai? ...  C©u hái kh¸i qu¸t ho¸: C¸c vÊn ®Ò trªn cã ®iÓm g× chung? KÕt luËn nμy cã thÓ ¸p dông cho nh÷ng tr−êng hîp nμo? ...  C©u hái ph©n tÝch quan ®iÓm: Em cã ý kiÕn g× vÒ vÊn ®Ò nμy?, theo em hiÖn t−îng trªn cã Ých hay h¹i, gi¶i thÝch? ... ViÖc sö dông lo¹i c©u hái nμo tuú thuéc vμo môc tiªu ®Æt ra, hμnh ®éng, thao t¸c mμ GV mong muèn HS thùc hiÖn. 1.2.6.2. LÖnh LÖnh lμ nh÷ng ®iÒu GV yªu cÇu HS thùc hiÖn. Trong lÖnh th−êng cã Hμnh ®éng mμ HS ph¶i lμm vμ c¸c chØ dÉn, yªu cÇu khi tiÕn hμnh hμnh ®éng. VÝ du: - §äc vμ tãm t¾t bμi tËp 3, trang 230, SGK. - ViÕt biÓu thøc cña ph−¬ng tr×nh Cla-pª-r«n - Men-®ª-lª-Ðp vμ tõ ®ã suy ra biÓu thøc tÝnh khèi l−îng khÝ. LÖnh mang tÝnh c−ìng bøc thùc hiÖn hμnh ®éng nh−ng ®−îc dïng rÊt nhiÒu trong d¹y häc. §Æc biÖt, víi nh÷ng HS yÕu, nh÷ng lóc bÕ t¾c cÇn kh¬i gîi nh÷ng ph−¬ng thøc hμnh ®éng cò,... lÖnh lμ gi¶i ph¸p ®Þnh h−íng h÷u hiÖu gióp HS thùc hiÖn hμnh ®éng. LÖnh Ýt cã t¸c dông ph¸t triÓn t− duy cña HS v× hμnh ®éng mμ HS thùc hiÖn vÉn lμ lμm theo. Do ®ã, Trong d¹y häc th−êng phèi hîp c¶ lÖnh vμ c©u hái ®Ó ®¶m b¶o c¸c yªu cÇu cña ®Þnh h−íng. 1.2.7. C¸c ph−¬ng tiÖn d¹y häc Bªn c¹nh sö dông c©u hái vμ lÖnh ®Ó thùc hiÖn viÖc ®Þnh h−íng hμnh ®éng, GV cã thÓ sö dông c¸c ph−¬ng tiÖn häc tËp ®Ó hç trî viÖc ®Þnh h−íng. Ph−¬ng tiÖn d¹y häc [12], [20] lμ c¸c ph−¬ng tiÖn vËt chÊt do GV vμ HS sö dông d−íi sù h−íng dÉn cña GV nh»m ®¹t ®−îc môc ®Ých d¹y häc. Cã rÊt nhiÒu c¸c ph−¬ng tiÖn häc tËp nh−: vËt thËt, m« h×nh, thiÕt bÞ thÝ nghiÖm, tranh, ¶nh, biÓu ®å, phÊn - b¶ng, phiÕu häc tËp, s¸ch vë, phim, c¸c phÇn mÒm hç trî ... C¸c ph−¬ng tiÖn häc tËp cã thÓ dïng ®Ó t¹o ®éng c¬ häc tËp, ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc, h×nh thμnh nh÷ng kiÕn thøc kÜ n¨ng míi, ph¸t triÓn t− duy, «n tËp, më réng, hÖ thèng l¹i, kiÓm tra nh÷ng kiÕn thøc, kÜ n¨ng mμ HS thu ®−îc... Ngoμi c¸c ph−¬ng tiÖn d¹y häc truyÒn thèng, gÇn ®©y mét sè ph−¬ng tiÖn kh¸c còng ®−îc sö dông rÊt nhiÒu ®ã lμ: phiÕu häc tËp, phÇn mÒm hç trî d¹y... PhiÕu häc tËp ph−¬ng tiÖn ®−îc GV thiÕt kÕ s½n trªn giÊy vμ giao cho c¸ nh©n HS vμ nhãm HS cïng thùc hiÖn. Néi dung cña phiÕu cã thÓ lμ mét hÖ thèng c¸c c©u hái, m«t hÖ thèng c¸c nhiÖm vô liªn tiÕp khi HS thùc hiÖn xong sÏ lÜnh héi ®−îc tri thøc hoÆc cã thÓ lμ mét nhiÖm vô, mét bμi tËp, mét vÊn ®Ò nμo ®ã cÇn chuÈn bÞ ®Ó trao ®æi th¶o luËn trong nhãm hoÆc dÉn d¾t HS tíi mét kiÕn thøc, t©p d−ît mét kü n¨ng, rÌn luyÖn mét thao t¸c t− duy hoÆc th¨m do ý kiÕn tr−íc vÒ mét vÊn ®Ò nμo ®ã... viÖc thiÕt kÕ phiÕu häc tËp còng thÓ hiÖn kh¶ n¨ng s¸ng t¹o cña GV vμ qua ®ã còng cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc møc ®é chuÈn bÞ cña GV, tÝnh logic, tÝnh hÖ thèng cña bμi d¹y; sù phï hîp víi ®èi t−îng HS; tæng hîp c¸c ý kiÕn; ®¸nh gi¸ ®−îc HS cã hiÓu bμi kh«ng... C¸c phÇn mÒm hç trî d¹y häc dïng ®Ó qu¶n lý, xö lÝ sè liÖu, vÏ h×nh, tÝnh to¸n, «n tËp, kiÓm tra kiÕn thøc, m« pháng c¸c qu¸ tr×nh, hiÖn t−îng, thÝ nghiÖm ... lμ nh÷ng ch−¬ng tr×nh ®−îc lËp tr×nh s½n nªn c¸c hμnh ®éng trong diÔn ra nhanh, trùc quan, sinh ®éng ®Æc biÖt m« t¶ ®−îc c¸c hiÖn t−îng trong thÕ giíi vi m« mμ m¾t th−êng kh«ng nh×n thÊy ®−îc, gióp HS tiÕp nhËn kiÕn thøc nhanh h¬n. Tuy nhiªn ®Ó sö dông ®−îc c¸c phÇn mÒm nμy ®ßi hái ph¶i cã m¸y tÝnh, m¸y chiÕu vμ GV ph¶i th«ng th¹o trong viÖc sö dông m¸y tÝnh vμ phÇn mÒm. 1.2.8. Phèi hîp c¸c kiÓu ®Þnh h−íng trong d¹y häc Yªu cÇu cña viÖc ®Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp lμ [9], [11], [22]: - §Þnh h−íng ®−îc hμnh ®éng häc nh»m ®óng môc tiªu vÒ kiÕn thøc vμ kü n¨ng cÇn ®¹t tíi. - §Þnh h−íng ®−îc hμnh ®éng phï hîp víi tiÕn tr×nh nhËn thøc khoa häc, víi néi dung cña c¸c yÕu tè trong tiÕn tr×nh ®ã. - §Þnh h−íng ®−îc hμnh ®éng võa søc häc sinh vμ cã t¸c dông thóc ®Èy ®éng c¬ häc tËp. - §Þnh h−íng t¹o ra vïng ph¸t triÓn gÇn cho häc sinh ®Ó ph¸t triÓn n¨ng lùc ho¹t ®éng nhËn thøc. - §Þnh h−íng hμnh ®éng häc tËp ph¶i cho phÐp kiÓm tra ®−îc hμnh ®éng häc tËp cña häc sinh ®Ó cã thÓ ®iÒu chØnh, bæ sung mét c¸ch hiÖu qu¶. - §Þnh h−íng sao cho häc sinh hμnh ®éng s¸ng t¹o vμ t×m tßi. C¸c kiÓu ®Þnh h−íng trªn kh«ng hoμn toμn ®éc lËp víi nhau mμ chóng cã thÓ ®an xen vμo nhau víi c¸c møc ®é kh¸c nhau. ViÖc ph©n ®Þnh ra c¸c lo¹i ®Þnh h−íng riªng biÖt chØ nh»m gióp GV thÊy râ ho¹t ®éng ®Þnh h−íng c¬ b¶n trong mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh nμo ®ã cña qu¸ tr×nh d¹y häc. Trong qu¸ tr×nh tæ chøc d¹y häc mét kiÕn thøc cô thÓ kh«ng thÓ lu«n lu«n ®Þnh h−íng s¸ng t¹o, cã nh÷ng giai ®o¹n vÉn ph¶i ®Þnh h−íng suy luËn vμ theo mÉu. VÊn ®Ò lμ “liÒu l−îng” vμ sù phèi hîp chóng nh− thÕ nμo cho phï hîp víi néi dung kiÕn thøc, víi tr×nh ®é HS vμ c¶ víi c¸c yÕu tè kh¸c nh− thêi gian, c¬ së vËt chÊt. ViÖc ®Þnh h−íng cã thÓ ®−îc thùc hiÖn tõng b−íc, theo yªu cÇu tõ cao ®Õn thÊp; tõ tæng qu¸t ®Õn bé phËn. Tr×nh tù nh− sau: - §Çu tiªn, sö dông c¸c kiÓu ®Þnh h−íng nh−: ®Þnh h−íng t×m tßi, s¸ng t¹o, kh¸i qu¸t - kh«ng ®Çy ®ñ yªu cÇu HS ph¶i tù lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. - Sau ®ã nÕu HS kh«ng thùc hiÖn ®−îc th× sù ®Þnh h−íng tiÕp theo lμ suy luËn: cô thÓ hãa h¬n, chi tiÕt h¬n, thu hÑp ph¹m vi, møc ®é t×m tßi cho HS. - NÕu HS vÉn kh«ng thùc hiÖn ®−îc yªu cÇu th× ph¶i chuyÓn sang c¸c kiÓu ®Þnh h−íng theo mÉu. §Þnh h−íng theo tr×nh tù trªn vÉn mang yÕu tè thö - sai vμ cÇn cã nhiÒu thêi gian, trong ®iÒu kiÖn häc tËp hiÖn nay khã thøc hiÖn. Do ®ã GV cã thÓ giao tr−íc NV ®Ó HS cã thêi gian chuÈn bÞ hoÆc x¸c ®Þnh mét hoÆc hai kh©u quan träng ¸p dông b»ng ®−îc kiÓu ®Þnh h−íng t×m tßi, s¸ng t¹o nh»m ph¸t triÓn n¨ng lùc s¸ng t¹o cña HS. C¸c giai ®o¹n cßn l¹i, cã thÓ ¸p dông kiÓu ®Þnh h−íng suy luËn vμ theo mÉu v× ta kh«ng thÓ yªu cÇu HS t×m tßi tÊt c¶ mäi vÊn ®Ò cña bμi häc, ®iÒu ®ã lμ qu¸ søc vμ kh«ng ®ñ ®iÒu kiÖn. 1.2.9. §Þnh h−íng häc sinh häc tËp ë nhμ Tù lùc häc tËp ë nhμ lμ ho¹t ®éng kh«ng thÓ thiÕu vμ b¾t buéc trong qu¸ tr×nh häc tËp cña HS, hiÖn nay ho¹t ®éng nμy th−êng tån t¹i ë hai d¹ng. Mét lμ «n tËp kiÕn thøc cò vμ lμm bμi tËp, hai lμ chuÈn bÞ bμi míi. §èi víi m«n vËt lý hÇu hÕt HS míi thùc hiÖn ë d¹ng ®Çu tiªn, cßn viÖc chuÈn bÞ bμi míi rÊt Ýt HS thùc hiÖn hoÆc chØ thùc hiÖn khi GV cã nh÷ng yªu cÇu cô thÓ. ViÖc häc vμ chuÈn bÞ bμi ë nhμ cã vai trß rÊt quan träng, quyÕt ®Þnh kÕt qu¶ häc tËp cña HS v× [10]:  L−îng kiÕn thøc cÇn cung cÊp cho HS trong mét bμi häc nhiÒu, thêi gian häc trªn líp chØ giíi h¹n trong mét hoÆc hai tiÕt, khi tæ chøc ho¹t ®éng häc tËp th−êng mÊt nhiÒu thêi gian, do ®ã HS kh«ng thÓ tiÕp nhËn toμn bé kiÕn thøc trªn líp mμ cßn ph¶i tù t×m hiÓu ë nhμ.  Qu¸ tr×nh rÌn luyÖn c¸c kü n¨ng vμ ghi nhí chØ cã thÓ ®−îc thùc hiÖn ®−îc bëi chÝnh b¶n th©n HS vμ cÇn cã nhiÒu thêi gian, lÆp l¹i nhiÒu lÇn, nªn kh«ng thÓ chØ rÌn luyÖn trªn líp mμ cßn ph¶i tù rÌn luyÖn ë nhμ.  KiÕn thøc mμ HS tiÕp nhËn ®−îc trong qu¸ tr×nh rÌn luyÖn vμ chuÈn bÞ ë nhμ lμ c¬ së ®Ó HS tÝch cùc, chñ ®éng tiÕp nhËn c¸c kiÕn thøc míi. §Þnh h−íng HS «n tËp vμ sö dông kiÕn thøc cã hiÖu qu¶: C¸c kiÕn thøc ®−îc HS tiÕp thu ë trªn líp chØ cã thÓ tån t¹i l¹i khi HS ghi nhí vμ th−êng xuyªn sö dông nã chuyÓn nã thμnh ng«n ng÷ cña b¶n th©n. Do ®ã GV cã thÓ ®Þnh h−íng cho HS tr×nh bμy l¹i kiÕn thøc ®· häc theo nhiÒu c¸ch nh− viÕt, vÏ, so s¸nh, ph©n lo¹i, s¬ ®å ho¸... ®Ó HS n¾m ®−îc kiÕn thøc tæng qu¸t vμ mèi liªn hÖ cña c¸c kiÕn thøc trong bμi, ch−¬ng, phÇn GV cã thÓ:  H−íng dÉn HS «n tËp theo mét sè nguyªn t¾c sau [10]: - Träng t©m ho¸ bμi häc: ChØ cÇn n¾m nh÷ng ®iÒu träng t©m nhÊt cña bμi häc. - Cô thÓ ho¸ bμi häc: Liªn hÖ bμi häc cã néi dung trõu t−îng víi nh÷ng h×nh ¶nh cô thÓ h»ng ngμy. - HÖ thèng ho¸ bμi häc: nh×n tæng qu¸t bμi häc b»ng mét dμn bμi. - ThÝch øng ho¸ bμi häc: ¸p dông tèi ®a bμi häc vμo cuéc sèng. - VËn dông hÕt c¸c gi¸c quan: miÖng ®äc, m¾t nh×n, tai nghe ... - Thñ thuËt ho¸ bμi häc: dïng c¸c thñ thuËt trÝ nhí  Cung cÊp mét sè ph−¬ng ph¸p tù häc nh− Ph−¬ng ph¸p “M.U.R.D.E.R” cña J.R. Hayes [27], trong ®ã: - Mood (T©m tr¹ng): T¹o ra mét t©m tr¹ng tho¶i m¸i cho m×nh tr−íc khi b¾t ®Çu häc. Chän mét kho¶ng thêi gian, kh«ng gian vμ th¸i ®é thÝch hîp ®Ó b¾t ®Çu viÖc häc. - Understanding (Sù hiÓu biÕt): Khi gÆp mét c¸i g× kh«ng hiÓu trong mét phÇn, h·y ®¸nh dÊu l¹i. Cè tËp trung vμo mét phÇn hay mét nhãm c¸c bμi tËp mμ b¹n cã thÓ gi¶i quyÕt ®−îc - Recall (nh¾c l¹i): Sau khi ®· häc ®−îc mét phÇn, dõng l¹i vμ chuyÓn nh÷ng g× b¹n võa häc sang ng«n ng÷ cña chÝnh b¹n. - Digest (hÊp thô): Quay trë l¹i víi c¸i mμ lóc n·y b¹n ch−a hiÓu vμ thö xem xÐt l¹i c¸c d÷ kiÖn. Cã thÓ tham kh¶o thªm c¸c tμi liÖu kh¸c ( mét quyÓn s¸ch nμo ®ã hay sù chØ dÉn cña thÇy c« ch¼ng h¹n). NÕu b¹n vÉn kh«ng hiÓu ®−îc. - Expand (më réng): Trong b−íc nμy, h·y ®Æt ra ba d¹ng c©u hái liªn quan tíi nh÷ng g× b¹n võa häc, nh−: NÕu t«i cã thÓ nãi chuyÖn víi t¸c gi¶ cña cuèn s¸ch th× t«i sÏ hái g× vμ sÏ phª b×nh c¸i g×?; Nh÷ng tμi liÖu nμy sÏ ®−îc ¸p dông nh− thÕ nμo vμo nh÷ng thø t«i thÊy thó vÞ?; T«i sÏ ph¶i lμm nh− thÕ nμo ®Ó khiÕn vÊn ®Ò nμy trë nªn hÊp dÉn vμ dÔ hiÓu ®èi víi c¸c HS, sinh viªn kh¸c? - Review («n l¹i): L−ít qua tÊt c¶ nh÷ng g× b¹n míi hoμn thμnh, Xem xem ph−¬ng thøc nμo ®· gióp b¹n hiÓu vμ (hoÆc) gi÷ l¹i nh÷ng kiÕn thøc cò ®Ó ¸p dông vμo nh÷ng g× b¹n ®ang häc. Bªn c¹nh ®ã, viÖc gióp cho HS nhËn thÊy ®−îc vai trß to lín cña kiÕn thøc trong viÖc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò thùc tiÔn trong vμ ngoμi nhμ tr−êng còng rÊt quan träng, v× qua ®ã HS ®−îc cñng cè niÒm tin vμo kiÕn thøc vμ cã høng thó trong viÖc vËn dông dông kiÕn thøc gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò ®Æt ra vμ chØ khi ®ã kiÕn thøc míi ®−îc sö dông cã hiÖu qu¶. Muèn vËy GV ph¶i thiÕt kÕ hÖ thèng bμi tËp gåm nhiÒu lo¹i, tõ dÔ ®Õn khã, ®ång thêi ®Þnh h−íng cho HS nhËn ra c¸c vÊn ®Ò vμ c¸ch gi¶i quyÕt qua c¸c bμi tËp mÉu, ®Ó tõ ®ã HS cã thÓ tù lùc thùc hiÖn c¸c bμi tËp cña m×nh. Cuèi cïng ë mét møc ®é cao h¬n, GV cã thÓ khuyÕn khÝch HS tù ®−a ra nh÷ng bμi tËp s¸ng t¹o cña b¶n th©n, nÕu lμm ®−îc nh− vËy th× cã thÓ nãi HS ®· tiÕp thu vμ sö dông kiÕn thøc hiÖu qu¶. §Þnh h−íng HS chuÈn bÞ bμi míi: ViÖc chuÈn bÞ bμi míi ®óng c¸ch sÏ gióp cho HS nhËn ra ®−îc kiÕn thøc träng t©m, nh÷ng khã kh¨n v−íng m¾c mμ b¶n th©n kh«ng gi¶i quyÕt ®−îc ®Ó tõ ®ã chñ ®éng trong viÖc häc tËp trªn líp. Bªn c¹nh ®ã, viÖc chuÈn bÞ bμi míi còng gióp cho GV tæ chøc c¸c ho¹t ®éng häc tËp cña HS tèt h¬n, tËp trung khai th¸c ®−îc c¸c vÊn ®Ò trong t©m cña bμi häc. Do ®ã viÖc ®Þnh h−íng cho HS chuÈn bÞ bμi míi lμ rÊt quan träng, cã thÓ quyÕt ®Þnh ®Õn chÊt l−îng häc tËp cña HS. VËy GV cã thÓ ®Þnh h−íng HS chuÈn bÞ bμi míi nh− thÕ nμo? Tuú thuéc tÝnh chÊt cña tõng bμi häc, GV cã thÓ giao NV cho tõng c¸ nh©n hoÆc nhãm mét sè NV cô thÓ, h−íng dÉn HS ®äc SGK vμ c¸c tμi liÖu vμ thùc hiÖn NV ®−îc giao. C¸c NV GV giao ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua nh÷ng c©u hái liªn quan ®Õn bμi häc míi, cã thÓ lμ nh÷ng c©u hái tæng qu¸t hoÆc chi tiÕt vÒ mét vÊn ®Ò nμo ®ã. Môc ®Ých chÝnh lμ ®Ó HS ®äc s¸ch ë nhμ. HoÆc GV cã thÓ nªu tr−íc môc ®Ých vμ vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt vμ yªu cÇu HS t×m hiÓu ng−êi ta ®· gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®ã nh− thÕ nμo? kÕt qu¶ ra sao? HoÆc GV cã thÓ giao cho HS t×m hiÓu c¸c h×nh vÏ, ®å thÞ, b¶ng sè liÖu, thÝ nghiÖm ®Ó xem chóng cho ta biÕt ®iÒu g×? hay tõ ®ã cã thÓ rót ra kÕt luËn g×? Tuy nhiªn, víi c¸ch häc thô ®éng cña HS hiÖn nay vμ sè l−îng m«n häc nhiÒu, thêi gian häc ë nhμ Ýt th× viÖc thùc hiÖn c¸c NV häc tËp ë nhμ phÇn nhiÒu cßn mang tÝnh ®èi phã. Do ®ã, khã kh¨n nhÊt vÉn lμ c¸ch kiÓm tra, ®éng viªn HS tù gi¸c häc tËp, tæ chøc cho HS tù lùc thùc hiÖn ®iÒu ®ã ®ßi hái nhiÒu c«ng søc cña GV. 1.2.10. Ph¸t huy tÝnh tÝch cùc cña häc sinh HS khã cã thÓ ®¹t hiÖu qu¶ cao trong häc tËp nÕu kh«ng cã th¸i ®é vμ nhËn thøc tÝch cùc vÒ viÖc häc. Do ®ã tr−íc hÕt GV cÇn ph¸t huy néi lùc cña HS b»ng c¸ch gióp cho HS cã t©m lý tho¶i m¸i, høng thó víi bμi häc ®Ó HS tÝch cùc, tù gi¸c tham gia vμo c¸c ho¹t ®éng häc tËp. Sau ®ã t¹o ®iÒu kiÖn cho HS thùc hiÖn vμ hoμn thμnh NV häc tËp. Cuèi cïng lμ gióp HS kiÓm tra ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ ®¹t ®−îc. §Ó HS cã c¶m gi¸c tho¶i m¸i vμ høng thó víi giê häc GV ph¶i thùc sù quan t©m, t«n träng, cã th¸i ®é th©n mËt víi HS (thÓ hiÖn qua ¸nh m¾t, hμnh ®éng, cö chØ, lêi nãi...) ®Ó t¹o kh«ng khÝ tho¶i m¸i trong líp häc vμ sù tin t−ëng cña HS. HiÖn nay, HS quen víi lèi víi lèi häc thô ®éng, Ýt tù lùc suy nghÜ, th−êng lóng tóng, rôt rÌ, sî sai, sî bμn bÌ c−êi... nªn viÖc t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi vÒ mÆt t©m lý ®éng viªn, gióp ®ì ®Ó HS m¹nh d¹n tham gia ph¸t biÓu, v−ît qua nh÷ng trë ng¹i ban ®Çu lμ hÕt søc cÇn thiÕt. §ång thêi GV còng ph¶i t¹o ra nh÷ng m©u thuÉn nhËn thøc ®Ó kh¬i gîi ®éng c¬, høng thó häc tËp cña HS vμ duy tr× nã th«ng qua c¸c biÖn ph¸p t¹m thêi nh− khen th−ëng vμ c¸c biÖn ph¸p bÒn v÷ng nh− gióp HS thÊy ®−îc gi¸ trÞ cña kiÕn thøc, gi¸ trÞ cña NV häc tËp, kh¶ n¨ng thùc hiÖn cña HS, kh¶ n¨ng vËn dông kiÕn thøc vμo thùc tÕ cuéc sèng, §Ó gióp HS thùc hiÖn vμ hoμn thμnh NV häc tËp, GV cÇn t×m hiÓu kü néi dung bμi häc vμ ph©n chia bμi häc thμnh nhiÒu vÊn ®Ò nhá phï hîp víi tr×nh ®é cña HS, ®ång thêi cã thÓ sö dông c¸c kiÓu ®Þnh h−íng sao cho hä cã thÓ hiÓu ®−îc yªu cÇu cña NV vμ tù lùc gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. §Æc biÖt chó träng ®Õn viÖc rÌn luyÖn cho HS thùc hiÖn mét sè thao t¸c c¬ b¶n vμ gióp HS lμm quen víi c¸c ph−¬ng ph¸p nhËn thøc phæ biÕn. Bªn c¹nh ®ã, viÖc th¶o luËn c¸c c©u hái, c¸c vÊn ®Ò kh«ng chØ giíi h¹n ë viÖc cho HS tr×nh bμy ý kiÕn cña m×nh hoÆc tr¶ lêi c©u hái ®¬n thuÇn, mμ cÇn ph¶i tæ chøc cho HS b¶o vÖ ý kiÕn cña m×nh tr−íc líp víi nh÷ng b»ng chøng, vÝ dô cô thÓ, v× qua ®ã ng−êi tr×nh bμy thÓ hiÖn ®−îc hiÓu biÕt, kh¶ n¨ng truyÒn ®¹t, thuyÕt phôc, cña m×nh vμ ng−êi nghe còng thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng hiÓu biÕt cña m×nh th«ng qua chÊt vÊn b¹n. ViÖc ®¸nh gi¸ HS gåm nhËn xÐt ®¸nh gi¸ cña mçi HS, nhËn xÐt ®¸nh gi¸ cña nhãm vμ ®¸nh gi¸ cña GV, ®¸nh gi¸ tõng giai ®o¹n vμ ®¸nh gi¸ c¶ qu¸ tr×nh häc [18] ®Ó HS cè g¾ng vμ tù ®éng ®iÒu chØnh ho¹t ®éng häc cña m×nh ®Ó ®¹t kÕt qu¶ cao h¬n, vμ qua ®ã GV còng xem xÐt ®iÒu chØnh l¹i c¸ch ®Þnh h−íng cña m×nh cho phï hîp víi tõng ®èi t−îng. Tiªu chuÈn ®¸nh gi¸ ho¹t ®éng häc tËp tù lùc cña HS dùa trªn møc ®é hoμn thμnh NV ®−îc giao. C¨n cø vμo ®ã tù b¶n th©n HS, c¸c thμnh viªn trong nhãm vμ GV cã thÓ ®¸nh gi¸ ®−îc qu¸ tr×nh häc tËp cña HS. ViÖc ®¸nh gi¸ cña mçi HS vμ cña nhãm cã thÓ tiÕn hμnh ngay cuèi tiÕt häc. ViÖc ®¸nh gi¸ cña GV cã thÓ thùc hiÖn ngay trong tiÕt häc hoÆc qua c¸c bμi kiÓm tra th−êng xuyªn vμ ®Þnh kú. §Æc biÖt cã thÓ t¹o c¬ héi cho HS söa sai b»ng c¸ch ®¸nh gi¸ l¹i. 1.3. C¸c b−íc so¹n th¶o tiÕn tr×nh d¹y häc gióp häc sinh tù lùc häc tËp b»ng ®Þnh h−íng cña gi¸o viªn trong d¹y häc 1.3.1. ChuÈn bÞ cho bμi häc §èi víi mçi bμi häc, C¨n cø vμo néi dung bμi häc, GV x¸c ®Þnh môc tiªu (kiÕn thøc, kü n¨ng, th¸i ®é vμ c¸c hμnh ®éng tù lùc); X¸c ®Þnh c¸c NV häc tËp, Dù kiÕn c¸c hμnh ®éng t−¬ng øng vμ c¸ch ®Þnh h−íng; lËp kÕ ho¹ch d¹y häc, thêi gian, ph−¬ng tiÖn, c¸ch lμm viÖc ®Ó gióp HS gi¶i quyÕt NV vμ qua ®ã lÜnh héi c¸c tri thøc trong bμi. Víi c¸c kiÕn thøc ®· ®−îc häc, cã liªn quan ®Õn bμi häc, c¸c NV cã thÓ ®Æt ra cho HS:  §äc l¹i, nhí l¹i, Tr×nh bμy l¹i.  VËn dông ®Ó gi¶i thÝch, chøng minh c¸c vÊn ®Ò t−¬ng tù.  VËn dông ®Ó dù ®o¸n nh÷ng hiÖn t−îng cã thÓ xÈy ra trong ®iÒu kiÖn míi... Víi c¸c kiÕn thøc míi HS sÏ lÜnh héi trong tiÕt häc, c¸c NV ®Æt ra cho HS :  §äc vμ t×m hiÓu kÕt cÊu, néi dung cña bμi häc míi.  §äc vμ t×m hiÓu c¸c tμi liÖu cã liªn quan ®Õn bμi häc. (Theo yªu cÇu cña GV)  T×m hiÓu nh÷ng néi dung cô thÓ vμ tr¶ lêi c¸c c©u hái, yªu cÇu cña GV giao cho.  T×m c¸c vÝ dô, hiÖn t−îng cã liªn quan trong thùc tÕ.  LËp b¶ng so s¸nh, ph©n lo¹i, s¬ ®å liªn hÖ gi÷a c¸c kiÕn thøc trong bμi, ch−¬ng... 1.3.2. Giao nhiÖm vô cho häc sinh §Ó giao NV, GV t×m hiÓu sè l−îng, kh¶ n¨ng cña HS, giao tr¸ch nhiÖm qu¶n lý, ®iÒu hμnh líp, nhãm vμ c¸c NV häc tËp trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp qua c¸n sù líp, tr−ëng nhãm. §ång thêi x¸c ®Þnh néi dung nhiÖm vô («n tËp, t×m hiÓu kiÕn thøc míi...); c¸ch giao nhiÖm vô (trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp, dïng phiÕu häc tËp hay lêi nãi...); thêi gian, ®Þa ®iÓm thùc hiÖn; dù kiÕn s¶n phÈm ®¹t ®−îc, c¸ch thu nhËn kÕt qu¶. C¸c NV dù kiÕn hoÆc míi ph¸t sinh trong qu¸ tr×nh häc cã ®−îc thùc hiÖn thùc hiÖn ë nhμ hoÆc trªn líp cã thÓ lμ:  Tr¶ lêi c¸c c©u hái, bμi tËp cuèi bμi häc, trong s¸ch bμi tËp, c¸c c©u hái bμi tËp GV cho thªm.  ChuÈn bÞ ®äc, t×m hiÓu c¸c vÊn ®Ò cô thÓ liªn quan ®Õn bμi häc míi do GV giao.  §Æt c¸c c©u hái liªn quan ®Õn bμi míi.  Giao NV t×m kiÕm, lμm tμi liÖu phôc vô häc tËp.  Yªu cÇu c¸c HS kh¸c trong líp gi¶i ®¸p.  H−íng dÉn HS vËn dông kiÕn thøc ®· häc ®Ó gi¶i thÝch.  Giao cho HS vÒ nhμ t×m hiÓu thªm vμ gi¶i ®¸p vμo tiÕt häc kh¸c... 1.3.3. §Þnh h−íng häc sinh gi¶i quyÕt nhiÖm vô §Ó HS thùc hiÖn tèt c¸c NV, GV cÇn cung cÊp th«ng tin vÒ NV, h−íng dÉn, huÊn luyÖn vÒ ph−¬ng thøc hμnh ®éng, phèi hîp vμ h−íng dÉn HS phèi hîp cïng nhau, h−íng dÉn gi¶i quyÕt c¸c th¾c m¾c n¶y sinh trong qu¸ tr×nh häc tËp. §ång thêi cã biÖn ph¸p khÝch lÖ HS trong qu¸ tr×nh häc. Víi mçi nhiÖm vô cÇn ®Þnh h−íng cho HS tù lùc häc tËp GV cÇn x¸c ®Þnh râ, c¸ch ®Þnh h−íng (t¸i t¹o, mÉu, ch−¬ng tr×nh ho¸...), ®èi t−îng ®Þnh h−íng (c¸ nh©n, nhãm, líp), n¬i thùc hiÖn (trªn líp, ë nhμ), GV ®Þnh h−íng b»ng lêi nãi, phiÕu häc tËp hay HS, nhãm tù ®Þnh h−íng... Tuú tõng tr−êng hîp mμ GV cã thÓ linh ho¹t trong viÖc phãi hîp c¸c kiÓu ®Þnh h−íng. Cã thÓ lμ:  GV lμm mÉu, h−íng dÉn chi tiÕt tõng b−íc vμ rót ra ph−¬ng ph¸p chung HS thùc hiÖn theo vμ ¸p dông cho vÊn ®Ò t−¬ng øng.  GV h−íng dÉn HS tõng giai ®o¹n, HS thùc hiÖn vμ rót ra ph−¬ng ph¸p chung.  GV ph©n tÝch NV vμ gióp cho HS thÊy ®−îc nh÷ng b−íc cÇn thùc hiÖn ®Ó hoμn thμnh NV.  GV yªu cÇu mét sè HS ph©n tÝch NV cho c¸c HS kh¸c thÊy ®−îc nh÷ng b−íc cÇn ®Ó thùc hiÖn NV.  GV yªu cÇu mét sè HS gióp b¹n, gióp nhãm hoÆc c¸c nhãm th¶o luËn ®Ó hoμn thμnh NV.  GV ®Þnh h−íng, chØ dÉn mét sè c¸ nh©n thùc hiÖn NV.  H−íng dÉn HS th¶o luËn, nhËn xÐt kÕt qu¶ thùc hiÖn.  H−íng dÉn HS chØnh söa nh÷ng kÕt qu¶ ch−a hîp lý.  Yªu cÇu mét sè HS trong líp gióp mét sè b¹n thùc hiÖn NV... 1.3.4. KiÓm tra, ®¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc hiÖn nhiÖm vô Hμnh ®éng häc tËp ®−îc hoμn thμnh khi qu¸ tr×nh kiÓm tra ®¸nh gi¸ hoμn tÊt. KiÓm tra ë ®©y cã thÓ lμ tù kiÓm tra hoÆc GV kiÓm tra ®−îc tiÕn hμnh theo c¸c c¸ch:  Yªu cÇu c¸ nh©n hoÆc nhãm tr×nh bμy trùc tiÕp kÕt qu¶ b»ng lêi nãi, b¶ng phô, phÊn b¶ng.  Yªu cÇu HS kh¸c nhãm kh¸c so s¸nh kÕt qu¶ vμ nhËn xÐt c¸ch tr×nh bμy lËp luËn cña b¹n hoÆc nhãm b¹n  Thu c¸c phiÕu häc tËp ®Ó kiÓm tra kÕt qu¶ thùc hiÖn cña tõng c¸ nh©n.  LËp phiÕu theo dâi kÕt qu¶ thùc hiÖn NV cho tõng nhãm theo mÉu sau:  §Æt c¸c c©u hái cã liªn quan cho HS hoÆc nhãm tr¶ lêi ®Ó kiÓm tra møc ®é hiÓu bμi cña HS.  Sö dông c¸c bμi kiÓm tra nhanh vÒ c¸c vÊn ®Ò t−¬ng tù NV ®−îc giao.  KiÓm tra vë ghi, vë bμi tËp.  KiÓm tra cuèi ch−¬ng.  §¸nh gi¸ c¸c nh©n vμ nhãm sau mçi NV, mçi bμi häc, ch−¬ng.  §¸nh gi¸ l¹i c¸c NV sau khi chØnh söa.  §¸nh gi¸ qua c¸c bμi kiÓm tra th−êng xuyªn.  §¸nh gi¸ qua bμi kiÓm tra cuèi ch−¬ng, cuèi k×.  X¸c ®Þnh c¸c c«ng viÖc ch−a lμm ®−îc, lμm ch−a ®óng, hay ch−a lμm. T×m hiÓu nguyªn nh©n. §éng viªn, khuyÕn khÝch khen th−ëng, xö ph¹t hîp lý... Ch−¬ng 2 So¹n Th¶o c¸c TiÕn Tr×nh D¹y Häc ®Þnh h−íng cho Häc sinh tù lùc häc tËp CH¦¥NG ChÊt KHÝ 2.1. Môc tiªu, néi dung kiÕn thøc vμ cÊu tróc ch−¬ng ChÊt khÝ 2.1.1. Môc tiªu [1] 2.1.1.1. KiÕn thøc - Ph¸t biÓu ®−îc néi dung c¬ b¶n cña thuyÕt ®éng häc ph©n tö chÊt khÝ. - Nªu ®−îc c¸c ®Æc ®iÓm cña khÝ lÝ t−ëng. - Nªu ®−îc thÕ nμo lμ qu¸ tr×nh ®¼ng tÝch, ®¼ng nhiÖt, ®¼ng ¸p vμ ph¸t biÓu ®−îc c¸c ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt, S¸c-l¬, Gay luy-X¸c - Nªu ®−îc nhiÖt ®é tuyÖt ®èi lμ g×. - Nªu ®−îc c¸c th«ng sè p, V, T x¸c ®Þnh TT cña mét l−îng khÝ lÝ t−ëng. - ViÕt ®−îc PTTT cña khÝ lÝ t−ëng. - ViÕt ®−îc ph−¬ng tr×nh Cla-pª-r«n - Men-®ª-lª-Ðp. 2.1.1.2. KÜ n¨ng - VËn dông thuyÕt ®éng häc ph©n tö ®Ó gi¶i thÝch ®Æc ®iÓm vÒ h×nh d¹ng, thÓ tÝch cña c¸c chÊt ë thÓ khÝ, láng vμ r¾n. - VÏ ®−îc c¸c ®−êng ®¼ng tÝch, ®¼ng nhiÖt vμ ®¼ng ¸p trong hÖ to¹ ®é (p, V) - VËn dông c¸c ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt, S¸c-l¬, Gay luy-X¸c, PTTT cña khÝ lÝ t−ëng vμ ph−¬ng tr×nh Cla-pª-r«n - Men-®ª-lª-Ðp ®Ó gi¶i ®−îc c¸c bμi tËp c¬ b¶n. 2.1.1.3. Th¸i ®é - Cã th¸i ®é tù gi¸c, tÝch cùc; Kh¸ch quan, trung thùc; CÈn thËn, chÝnh x¸c trong häc tËp. - Cã tinh thÇn hîp t¸c, hç trî lÉn nhau trong häc tËp. 2.1.1.4. Hμnh ®éng - HS nhí l¹i c¸c kh¸i niÖm mol, l−îng chÊt, khèi l−îng mol, thÓ tÝch mol, ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn; c¸c c«ng thøc tÝnh sè mol, mËt ®é ph©n tö vμ vËn dông tÝnh to¸n nh÷ng bμi tËp ®¬n gi¶n. - HS tr×nh bμy ®−îc c¸c tÝnh chÊt cña chÊt khÝ vμ hiÓu ®−îc thÕ nμo lμ tÝnh dÔ nÐn, bμnh tr−íng vμ cã khèi l−îng riªng nhá - HS Tr×nh bμy ®−îc thuyÕt ®éng häc ph©n tö chÊt khÝ, nguyªn nh©n g©y ra ¸p suÊt chÊt khÝ lªn thμnh b×nh vμ suy ra ®−îc c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn ¸p suÊt chÊt khÝ. - HS LËp ®−îc b¶ng so s¸nh c¸c TT cÊu t¹o chÊt. - HS tiÕn hμnh thÝ nghiÖm ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt ®Ó lÊy vμ xö lý sè liÖu; kÕt luËn ®−îc ¸p suÊt tØ lÖ nghÞch víi thÓ tÝch. - HS vËn dông ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt ®Ó lμm nh÷ng bμi tËp ®¬n gi¶n. - HS dùa vμ h×nh vÏ 46.1 HS m« t¶ ®−îc c¸ch tiÕn hμnh, lÊy sè liÖu vμ xö lý sè liÖu thÝ nghiÖm vÒ ®Þnh luËt S¸c-l¬. - HS suy luËn t×m ®−îc kh«ng ®é tuyÖt ®èi, t×m ®−îc biÓu thøc cña ®Þnh luËt S¸c-l¬ trong nhiÖt giai Ken vin - HS vËn dông ®Þnh luËt S¸c-l¬ ®Ó lμm mét sè bμi tËp ®¬n gi¶n. - HS thiÕt lËp ®−îc PTTT cña khÝ lý t−ëng. - HS suy ra vμ ph¸t biÓu ®−îc ®−îc ®Þnh luËt Gay Luy -X¾c - HS thiÕt lËp ®−îc ph−¬ng tr×nh Cla-pª-r«n - Men-®ª-lª-Ðp. - Tõ ph−¬ng tr×nh Cla-pª-r«n - Men-®ª-lª-Ðp HS suy ra ®−îc PTTT vμ biÓu thøc cña c¸c ®Þnh luËt thùc nghiÖm. 2.1.2. Néi dung c¬ b¶n vμ nh÷ng vÊn ®Ò cÇn l−u ý ChÊt khÝ lμ ch−¬ng më ®Çu cña phÇn nhiÖt häc, néi dung cña ch−¬ng ®Ò cËp ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n sau: - CÊu tróc ph©n tö còng nh− tÝnh chÊt nhiÖt cña chÊt ë TT khÝ, trong ®ã cã sù so s¸nh víi cÊu tróc vμ tÝnh chÊt cña hai TT láng vμ r¾n: mËt ®é ph©n tö, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö, lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö, chuyÓn ®éng cña c¸c ph©n tö, ®Æc ®iÓm vÒ thÓ tÝch, h×nh d¹ng cña c¸c thÓ khÝ, láng vμ r¾n. - C¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n vÒ l−îng chÊt, mol, sè A-v«-ga-®r«, khÝ lý t−ëng, nhiÖt ®é tuyÖt ®èi vμ thuyÕt ®éng häc ph©n tö vÒ chÊt khÝ. - ThiÕt lËp c¸c ph−¬ng tr×nh, ®å thÞ vμ ®Þnh luËt c¬ b¶n vÒ c¸c qu¸ tr×nh biÕn ®æi TT cña chÊt khÝ lý t−ëng nh−: §Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt, S¸c-l¬, Gay Luy-x¸c, PTTT cña khÝ lý t−ëng vμ ph−¬ng tr×nh Cla-pª-r«n - Men-®ª-lª-Ðp ®ång thêi vËn dông chóng ®Ó gi¶i c¸c bμi tËp vμ thiÕt lËp kiÕn thøc míi. Khi gi¶ng d¹y nh÷ng néi dung trªn cÇn l−u ý nh÷ng vÊn ®Ò sau: - VÒ lÞch sö h×nh thμnh c¸c ®Þnh luËt vμ thuyÕt ®éng häc ph©n tö: c¶ ba ®Þnh luËt ®Òu ®−îc t×m ra b»ng thùc nghiÖm trong ®iÒu kiÖn ¸p suÊt vμ nhiÖt ®é phßng thÝ nghiÖm, ®éc lËp ®èi víi nhau ®Þnh luËt B«i-l¬ (n¨m 1662)- Ma-ri-èt n¨m 1676, ®Þnh luËt S¸c-l¬ n¨m 1787, ®Þnh luËt Gay Luy-x¸c n¨m 1802 vμ sau nμy Cla-pª- r«n gép kÕt qu¶ cña ba ®Þnh luËt vμo mét ph−¬ng tr×nh - n¨m 1834 - gäi lμ PTTT cña khÝ lý t−ëng. §Ó gi¶i thÝch kÕt qu¶ thùc nghiÖm cña c¸c ®Þnh luËt c¸c nghiªn cøu cña c¸c nhμ khoa häc lÇn l−ît ®−îc ®−a ra nh− nghiªn cøu cña Cr«-nic n¨m 1856 coi “ChÊt khÝ lμ tËp hîp c¸c nguyªn tö ®μn håi, chuyÓn ®éng hçn lo¹n trong kh«ng gian trèng rçng, khi va ch¹m víi thμnh b×nh c¸c nguyªn tö t¹o ra ¸p suÊt chÊt khÝ...”, nghiªn cøu cña Clau-di-ut n¨m 1857 bæ sung thªm “... Trong chÊt r¾n c¸c ph©n tö chuyÓn ®éng quanh mét vÞ trÝ c©n b»ng nμo ®ã. Trong chÊt láng, chóng chuyÓn ®éng trong mét thÓ tÝch x¸c ®Þnh. Trong chÊt khÝ, chóng tho¸t khái søc hÊp dÉn cña nhau vμ chuyÓn ®éng tù do theo mäi ph−¬ng...” N¨m 1860, «ng ®−a ra m« h×nh chÊt khÝ gåm v« sè nh÷ng h¹t trßn nhá, va ch¹m ®μn håi víi nhau vμ chØ t−¬ng t¸c víi nhau khi va ch¹m vμ t×m ra qu·ng ®−êng tù do trung b×nh cña c¸c ph©n tö khÝ, hÖ sè néi ma s¸t vμ nμy ®· ®−îc thùc nghiÖm chóng minh lμ ®óng vμ nh− vËy thuyÕt ®éng häc ph©n tö chÊt khÝ lý t−ëng ®· ®−îc hoμn thiÖn víi nh÷ng néi dung nh− chóng ta biÕt hiÖn nay. - VÒ nhiÖt giai Ken-vin vμ kh«ng ®é tuyÖt ®èi: nhiÖt ®é trong nhiÖt giai Ken-vin lÊy 0K lμ kh«ng ®é tuþªt ®èi, gäi lμ nhiÖt ®é tuyÖt ®èi. SGK hiÖn nay tõ biÓu thøc ®Þnh luËt S¸c-l¬ lËp luËn r»ng “-2730C lμ nhiÖt ®é thÊp nhÊt kh«ng thÓ ®¹t ®−îc vμ gäi lμ kh«ng ®é tuyÖt ®èi” víi lËp luËn nμy ng−êi ®äc cã thÓ coi ë c¸c nhiÖt ®é rÊt thÊp ®Þnh luËt S¸c-l¬ vÉn nghiÖm ®óng vμ kh«ng cã nhiÖt ®é tuyÖt ®èi ©m. §iÒu nμy kh«ng chÝnh x¸c v× [1]: + LËp luËn nh− vËy lμ ®· ngo¹i suy ®Þnh luËt S¸c-l¬ ®Õn nhiÖt ®é -2730C, nh−ng thùc tÕ khi ®Õn nhiÖt ®é -2700C th× mäi lo¹i khÝ thùc ®Òu ho¸ láng. + NhiÖt ®éng lùc häc vμ thùc tiÔn ®· chøng minh ®−îc cã nhiÖt ®é thÊp nhÊt lμ -2730C (chÝnh x¸c lμ -273,150C) vμ vÉn cã nhiÖt ®é tuyÖt ®èi ©m ®èi víi nh÷ng hÖ mμ phæ n¨ng l−îng chØ cã mét sè gi¸ trÞ h÷u h¹n. Trong hÖ cã nhiÖt ®é tuyÖt ®èi ©m sè h¹t cã n¨ng l−îng cao nhiÒu h¬n sè h¹t cã n¨ng l−îng thÊp vμ n¨ng l−îng tæng céng lín h¬n lín h¬n hÖ cã nhiÖt ®é tuyÖt ®èi d−¬ng - sè h¹t ë møc n¨ng l−îng thÊp nhiÒu h¬n sè h¹t ë møc n¨ng l−îng cao vμ phæ n¨ng l−îng liªn tôc - ®iÒu ®ã còng cã nghÜa lμ nhiÖt ®é tuyÖt ®èi ©m cao h¬n nhiÖt ®é tuyÖt ®èi d−¬ng vμ kh«ng ®é tuyÖt ®èi vÉn lμ nhiÖt ®é thÊp nhÊt. HÖ cã nhiÖt ®é tuyÖt ®èi ©m ®−¬c dïng ®Ó khuÕch ®¹i l−îng tö trong Lade. 2.1.3. CÊu tróc vμ c¸c c¸ch h×nh thμnh kiÕn thøc H×nh 2.1: S¬ ®å kiÕn thøc ch−¬ng chÊt khÝ CÊu tróc vμ c¸ch h×nh thμnh c¸c ®¬n vÞ kiÕn thøc cña ch−¬ng chÊt khÝ cã thÓ ®−îc tãm t¾t qua s¬ ®å trªn. Sau khi t×m hiÓu vÒ mét sè kh¸i niÖm, thuyÕt ®éng häc ph©n tö vμ ®Æc ®iÓm cña c¸c TT cÊu t¹o chÊt HS sÏ ®−îc t×m hiÓu c¸c ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt vμ ®Þnh luËt S¸c-l¬ tõ thùc nghiÖm sau ®ã tõ ®Þnh luËt S¸c-l¬ ngo¹i suy ra kh«ng ®é tuyÖt ®èi vμ nhiÖt ®é tuyÖt ®èi vμ vËn dông hai ®Þnh luËt trªn ®Ó thiÕt lËp PTTT cña khÝ lý t−ëng vμ ®Þnh luËt Gay luy-x¾c vμ cuèi cïng lμ kÕt hîp PTTT vμ ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn ®Ó suy ra ph−¬ng tr×nh Cla-pª-r«n - Men-®ª-lª-Ðp. Ngoμi ra cã thÓ thiÕt lËp c¸c kiÕn thøc trªn tõ thuyÕt ®éng häc ph©n tö chÊt khÝ vμ c¸c ®Þnh luËt c¬ b¶n cña c¬ häc ng−êi ta còng x©y dùng ®−îc ph−¬ng tr×nh p=n.k.T lμ mét d¹ng kh¸c cña ph−¬ng tr×nh Cla-pª-r«n - Men-®ª-lª-Ðp, trong ®ã n lμ mËt ®é ph©n tö khÝ, k lμ h»ng sè B«n-x¬-man, tõ ®ã ta cã thÓ suy ra PTTT cña khÝ lý t−ëng vμ c¸c ®Þnh luËt cña c¸c ®¼ng qu¸ tr×nh. 2.2. So¹n th¶o tiÕn tr×nh d¹y häc ch−¬ng “ChÊt khi” 2.2.1. TiÕt 62: ThuyÕt ®éng häc ph©n tö. CÊu t¹o chÊt. A. Môc tiªu bμi häc a. KiÕn thøc - BiÕt kh¸i niÖm vÒ l−îng chÊt; hiÓu râ rμng vμ chÝnh x¸c kh¸i niÖm mol, sè Av«-ga- ®r«; LËp luËn, tÝnh to¸n t×m ra mét sè hÖ qu¶ trùc tiÕp. - N¾m ®−îc néi dung c¬ b¶n cña thuyÕt ®éng häc ph©n tö vÒ chÊt khÝ - BiÕt mét sè ®Æc ®iÓm cña chÊt khÝ, chÊt láng vμ chÊt r¾n. b. Kü n¨ng - BiÕt tÝnh to¸n mét sè ®¹i l−îng cña chÊt khÝ: sè mol, sè ph©n tö, khèi l−îng mol, thÓ tÝch mol,... - Gi¶i thÝch ®−îc c¸c tÝnh chÊt cña chÊt khÝ. c. Th¸i ®é: TÝch cùc, tù gi¸c vμ hîp t¸c trong häc tËp d. Hμnh ®éng tù lùc - VËn dông ®−îc c¸c kh¸i niÖm mol, khèi l−îng mol, thÓ tÝch mol, sè Av«-ga-®r«, ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn vμ c«ng thøc tÝnh sè mol ®Ó t×m ®−îc c¸c c«ng thøc tÝnh sè ph©n tö, khèi l−îng ph©n tö vμ lμm mét sè bμi tËp liªu quan. - Gi¶i thÝch ®−îc mét sè tÝnh chÊt cña chÊt khÝ. - Suy luËn ®−îc c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn ¸p suÊt cña chÊt khÝ lªn thμnh b×nh. - LËp ®−îc b¶ng so s¸nh c¸c TT cÊu t¹o chÊt. B. ChuÈn bÞ cña GV vμ HS a. GV - Dông cô thÝ nghiÖm nh− h×nh 44.1 hoÆc h×nh vÏ. - H×nh vÏ 44.2, 44.3. - C¸c phiÕu häc tËp - Bμi gi¶ng ®iÖn tö vμ c¸c phÇn mÒm m« pháng vÒ chuyÓn ®éng nhiÖt cña c¸c ph©n tö. PHIÕU HäC TËP Sè 1 H·y thùc hiÖn c¸c NV sau ®©y ë nhμ ®Ó chuÈn bÞ cho tiÕt häc bμi 44. NV 1: §äc SGK vμ ghi l¹i c¸c kh¸i niÖm sau: L−îng chÊt, mol, sè A-v«-ga-®r«, khèi l−îng mol, thÓ tÝch mol, mËt ®é ph©n tö. C«ng thøc tÝnh sè mol  (nuy) chøa trong khèi l−îng m cña chÊt cã khèi l−îng mol  hoÆc chøa trong thÓ tÝch V cña chÊt ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn NV 2: VËn dông c¸c kh¸i niÖm trªn t×m c«ng thøc tÝnh liªn hÖ gi÷a c¸c ®¹i l−îng sau: - T×m khèi l−îng cña mét ph©n tö nÕu biÕt khèi l−îng mol  vμ sè A-v«-ga-®r« NA. - T×m sè ph©n tö N cã trong  mol chÊt hoÆc khèi l−îng m cña chÊt cã khèi l−îng mol . NV 3: Thùc hiÖn c¸c tÝnh to¸n sau: - X¸c ®Þnh khèi l−îng mol cña c¸c chÊt sau: O2, N2, H2, He. - TÝnh khèi l−îng cña mét ph©n tö «xy. - TÝnh sè mol vμ sè ph©n tö trong 10 gam «xy. NV 4: §äc phÇn 1, 2 vμ 4 SGK vμ tr×nh bμy ng¾n gän c¸c lËp luËn vÒ cÊu tróc ph©n tö khÝ. PHIÕU HäC TËP Sè 2 NV 5: §äc phÇn 5, tr×nh bμy néi dung cña thuyÕt ®éng häc ph©n tö chÊt khÝ vμ kh¸i niÖm khÝ lý t−ëng. NV 6: T×m hiÓu nguyªn nh©n g©y ra ¸p suÊt chÊt khÝ lªn thμnh b×nh. Theo em ¸p suÊt chÊt khÝ phô thuéc vμo nh÷ng yÕu tè nμo? Gi¶i thÝch NV 7: §Æt c©u hái vÒ nh÷ng th¾c m¾c cña em trong qu¸ tr×nh ®äc bμi vμ thùc hiÖn c¸c NV trªn. b. HS - Hoμn thμnh phiÕu häc tËp sè 1, 2. - ¤n c¸c kiÕn thøc vÒ cÊu t¹o chÊt ®· häc ë líp 8. C. KiÕn thøc c¬ b¶n 1. TÝnh chÊt cña chÊt khÝ - Bμnh tr−íng: chiÕm toμn bé thÓ tÝch b×nh chøa - DÔ nÐn: cã thÓ lμm gi¶m thÓ tÝch cña mét l−îng khÝ - Cã khèi l−îng riªng nhá. 2. CÊu tróc cña chÊt khÝ - ChÊt khÝ ®−îc t¹o thμnh tõ nh÷ng ph©n tö cã mét hoÆc nhiÒu nguyªn tö. C¸c ph©n tö cña mçi chÊt khÝ gièng hÖt nhau. 3. L−îng chÊt vμ mol - L−îng chÊt chøa trong mét vËt ®−îc x¸c ®Þnh theo sè ph©n tö hay nguyªn tö chóa trong vËt. l−îng chÊt cã ®¬n vÞ lμ mol. - 1 mol lμ l−îng chÊt trong ®ã cã chøa mét sè ph©n tö hay nguyªn tö b»ng sè nguyªn tö trong 12g cacbon 12. - Sè ph©n tö hay nguyªn tö cã trong mét mol cña mäi chÊt ®Òu cã cïng mét gi¸ trÞ, gäi lμ sè A-v«-ga-®r«, NA=6,02.1023 mol-1. - Khèi l−îng mol  (muy) cña mét chÊt lμ khèi l−îng cña mét mol chÊt Êy. - ThÓ tÝch mol cña mét chÊt lμ thÓ tÝch cña mét mol chÊt Êy. - ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn (00C, 1atm) thÓ tÝch mol cña mäi chÊt khÝ ®Òu b»ng 22,4 lÝt/mol hay 0,0024 m3/mol. - sè mol  (nuy) chøa trong khèi l−îng m cña chÊt: - sè ph©n tö cã trong khèi l−îng m cña chÊt: N=.NA = m .NA 4. Mét vμi lËp luËn ®Ó hiÓu cÊu tróc ph©n tö chÊt khÝ - ChÊt khÝ cã khèi l−îng riªng nhá, tøc lμ mËt ®é ph©n tö khÝ nhá, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö khÝ lín nªn dÔ nÐn. Trong phÐp tÝnh gÇn ®óng ta cã thÓ coi kÝch th−íc ph©n tö lμ nhá vμ bá qua so víi kÝch th−íc kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö khÝ. - KhÝ cã tÝnh bμnh tr−íng nªn c¸c ph©n tö khÝ chuyÓn ®éng hçn lo¹n vÒ mäi phÝa vμ chØ bÞ ng¨n l¹i khi gÆp thμnh b×nh, cã thÓ coi r»ng c¸c ph©n tö khÝ chuyÓn ®éng gÇn nh− tù do gi÷a hai va ch¹m. 5. ThuyÕt ®éng häc ph©n tö chÊt khÝ - ChÊt khÝ bao gåm c¸c ph©n tö cã kÝch th−íc nhá so víi kho¶ng c¸ch gi÷a chóng nªn mçi ph©n tö ®−îc coi nh− mét chÊt ®iÓm. - C¸c ph©n tö chuyÓn ®éng hçn lo¹n (chuyÓn ®éng nhiÖt) kh«ng ngõng theo mäi ph−¬ng. NhiÖt ®é cμng cao th× vËn tèc chuyÓn ®éng hçn lo¹n cμng lín. - Khi chuyÓn ®éng ph©n tö va ch¹m víi ph©n tö kh¸c vμ víi thμnh b×nh. Gi÷a hai vμ ch¹m c¸c ph©n tö gÇn nh− tù do vμ chuyÓn ®éng th¼ng ®Òu. Khi ph©n tö nμy va ch¹m víi ph©n tö kh¸c th× c¶ hai ph©n tö t−¬ng t¸c lμm thay ®æi h−íng chuyÓn ®éng vμ vËn tèc cña tõng ph©n tö. Khi va ch¹m víi thμnh b×nh ph©n tö bÞ ph¶n x¹ vμ t¸c dông lùc ®Èy vμo thμnh b×nh, lùc nμy t¹o ra ¸p suÊt chÊt khÝ lªn thμnh b×nh. - Tãm l¹i: Cã thÓ coi gÇn ®óng ph©n tö cña chÊt khÝ lμ nh÷ng chÊt ®iÓm, chuyÓn ®éng hçn lo¹n kh«ng ngõng vμ chØ t−¬ng t¸c víi nhau khi va ch¹m. ChÊt khÝ nh− vËy gäi lμ khÝ lý t−ëng. 6. CÊu t¹o ph©n tö cña chÊt ChÊt khÝ ChÊt láng ChÊt r¾n CÊu t¹o tõ Ph©n tö, nguyªn tö Ph©n tö, nguyªn tö Ph©n tö, nguyªn tö MËt ®é ph©n tö Nhá lín rÊt lín kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö lín nhá rÊt nhá Lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö Yªó m¹nh rÊt m¹nh ChuyÓn ®éng nhiÖt cña c¸c ph©n tö hçn lo¹n vÒ mäi phÝa Dao ®éng t¹i mét vÞ trÝ c©n b»ng kh«ng cè ®Þnh Dao ®éng quanh métvÞ trÝ c©n b»ng cè ®Þnh ThÓ tÝch vμ h×nh d¹ng . Lu«n chiÕm toμn bé thÓ tÝch b×nh chøa Cã thÓ tÝch x¸c ®Þnh vμ cã h×nh d¹ng cña phÇn b×nh chøa nã Cã thÓ tÝch vμ h×nh d¹ng x¸c ®Þnh D. NhËn xÐt vÒ néi dung vμ h−íng gi¶ng d¹y Trong bμi 44, C¸c kh¸i niÖm l−îng chÊt, mol, khèi l−îng mol, thÓ tÝch mol, sè A-v«-ga-®r«, ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn ®· häc trong m«n ho¸ häc, ®iÒu nμy rÊt thuËn lîi cho HS trong viÖc tù häc. Tuy nhiªn sù kh¸c nhau vÒ kÝ hiÖu cña sè mol, khèi l−îng mol vμ tªn gäi cña khèi l−îng mol còng sÏ lμ c¶n trë ®èi víi HS. Do ®ã GV cÇn cã ®Þnh h−íng cho HS tù m×nh «n l¹i c¸c kh¸i niÖm vμ vËn dông lμm tr−íc mét sè bμi tËp cô thÓ ë nhμ. GV kiÓm tra vμ nhËn xÐt kÕt qu¶ lμm viÖc cña HS trªn líp. Trong bμi cã s¸u môc nhá, nh−ng kiÕn thøc ë c¸c môc 1, 2 vμ 4 kh¸ trïng lÆp. ChÊt ®−îc cÊu t¹o tõ c¸c ph©n tö, nguyªn tö HS ®· ®−îc häc ë ch−¬ng tr×nh vËt lý 8, vμ trong ho¸ häc. C¸c tÝnh chÊt nh− bμnh tr−íng, dÔ nÐn vμ cã khèi l−îng riªng nhá cã thÓ dÔ dμng nhËn ra ®−îc vμ cã thÓ suy ra tõ c¸c lËp luËn trong phÇn 4. GV cã thÓ gép ba môc lμm mét vμ ®Þnh h−íng cho HS tù nghiªn cøu tr−íc ë nhμ, tãm t¾t l¹i vμ nhËn xÐt vÒ c¸c lËp luËn ®ã. ThuyÕt ®éng häc ph©n tö chÊt khÝ cã ba néi dung chÝnh ®ã lμ: ChÊt khÝ cã cÊu t¹o ph©n tö, mçi ph©n tö ®−îc coi lμ mét chÊt ®iÓm; C¸c ph©n tö chuyÓn ®éng nhiÖt hçn lo¹n; C¸c ph©n tö chØ t−¬ng t¸c víi nhau khi va ch¹m, khi va ch¹m víi thμnh b×nh lùc t−¬ng t¸c t¹o ra ¸p suÊt cña chÊt khÝ lªn thμnh b×nh. C¸c néi dung cña thuyÕt ®−îc tæng hîp tõ c¸c lËp luËn vÒ cÊu tróc ph©n tö cña chÊt khÝ vμ ®−îc dïng ®Ó ®−a ra kh¸i niÖm khÝ lÝ t−ëng vμ gi¶i thÝch mèi liªn hÖ gi÷a c¸c th«ng sè TT khi mét trong ba th«ng sè kh«ng ®æi, nªn ®©y lμ träng t©m cña bμi GV cÇn kh¾c s©u phÇn vËn dông vμ dμnh thêi gian ®Ó nãi vÒ lÞch sö h×nh thμnh thuyÕt ®Ó t¨ng thªm niÒm tin vμ sù h−ng phÊn trong häc tËp. CÊu t¹o ph©n tö cña chÊt ®Ò cËp ®Õn ba TT r¾n, láng vμ khÝ cã thÓ cho HS tù lËp b¶ng so s¸nh mét sè ®Æc ®iÓm cña ba TT nμy vμ th¶o luËn trªn líp. E. TiÕn tr×nh tiÕt häc 1. æn ®Þnh líp, kiÓm tra sü sè. (2 phót) 2. Giíi thiÖu vÒ phÇn nhiªt häc vμ ch−¬ng chÊt khÝ (3 phót) Khi mét vËt nãng lªn hay l¹nh ®i th× tÝnh chÊt cña vËt thay ®æi. Khi nhiÖt ®é cña hÖ vËt thay ®æi trong hÖ xÈy ra c¸c hiÖn t−îng nhiÖt. NhiÖt häc lμ phÇn cña vËt lÝ häc nghiªn cøu c¸c hiÖn t−îng nhiÖt. VËt lÝ häc ph©n tö gi¶i thÝch nh÷ng hiÖn t−îng nhiÖt dùa vμo cÊu tróc ph©n tö cña vËt chÊt. (Ph−¬ng ph¸p vi m«) NhiÖt ®éng lùc häc gi¶i thÝch c¸c hiÖn t−îng nhiÖt th«ng qua c¸c quy luËt biÕn ®æi n¨ng l−îng cã sù trao ®æi nhiÖt vμ c«ng. (Ph−¬ng ph¸p vÜ m«) 3. Bμi míi Ho¹t ®éng 1: T×m hiÓu c¸c kh¸i niÖm c¸c kh¸i niÖm c¬ b¶n vμ tÝnh chÊt cña chÊt khÝ, cÊu tróc cña ph©n tö khÝ. (20 phót) GV ®Þnh h−íng t¸i t¹o theo mÉu cho c¸c HS thùc hiÖn ë nhμ b»ng c¸ch giao c¸c nhiÖm vô t×m hiÓu vμ vËn dông l¹i mét sè kiÕn thøc vËt lÝ ®· häc ë líp 8 vμ kiÕn thøc ho¸ häc cô thÓ qua phiÕu häc tËp sè 1 vμ sè 2 cho HS chuÈn bÞ tr−íc. GV chia nhãm ®Ó c¸c em gióp nhau hoμn thμnh phiÕu häc tËp sè 1 vμ 2 trªn líp, kiÓm tra trùc tiÕp kÕt qu¶ thùc hiÖn b»ng c¸ch yªu cÇu HS tr×nh bμy mét sè nhiÖm vô vμ gi¸n tiÕp qua phiÕu thèng kª ®ång thêi th«ng b¸o hoÆc kÕt luËn vÒ nhiÖm vô. TG ho¹t ®éng cña GV ho¹t ®éng cña HS - ChuÈn bÞ phiÕu häc tËp 1 vμ giao NV cho HS. (tiÕt tr−íc) - Tù mçi c¸ nh©n HS thùc hiÖn c¸c NV ®−îc giao trong phiÕu häc tËp sè 1 (ë nhμ). 5 - Yªu cÇu HS trao ®æi trong nhãm ®Ó - Trao ®æi víi c¸c b¹n trong kiÓm tra l¹i kÕt qu¶ thùc hiÖn ë nhμ, vμ gióp nhau hoμn thμnh c¸c NV. - KiÓm tra viÖc thùc hiÖn c¸c NV trong phiÕu häc tËp sè 1, 2 qua phiÕu thèng kª. nhãm ®Ó hoμn thμnh phiÕu häc tËp. - Nhãm tr−ëng thèng kª kÕt qu¶ thùc hiÖn NV cña c¸c b¹n trong nhãm vμ nép cho GV. 5 - Th«ng b¸o kÕt qu¶ NV 1 1. L−îng chÊt. mol L−îng chÊt chøa trong mét vËt ®−îc x¸c ®Þnh theo sè ph©n tö hay nguyªn tö chøa trong vËt. l−îng chÊt cã ®¬n vÞ lμ mol. 1 mol lμ l−îng chÊt trong ®ã cã chøa mét sè ph©n tö hay nguyªn tö b»ng sè nguyªn tö trong 12g cacbon 12. Sè ph©n tö hay nguyªn tö cã trong mét mol cña mäi chÊt ®Òu cã cïng mét gi¸ trÞ, gäi lμ sè A-v«-ga-®r«, NA=6,02.10 23 mol-1. Khèi l−îng mol  cña mét chÊt lμ khèi l−îng cña mét mol chÊt Êy. ThÓ tÝch mol cña mét chÊt lμ thÓ tÝch cña mét mol chÊt Êy. Sè mol  chøa trong khèi l−îng m cña chÊt: m  T×m sè mol  chøa trong thÓ tÝch V (lÝt) cña chÊt ë ®iÒu kiÖn tiªu chuÈn: 22,4 V  - KiÓm tra kÕt qu¶ cña m×nh vμ kÕt qu¶ thÇy cung cÊp. - chØnh söa vμ ghi l¹i nh÷ng phÇn ch−a thùc hiÖn ®−îc. KiÓm tra kÕt qu¶ NV 2 - Yªu cÇu HS tr×nh bμy nhiÖm vô 2 - Em lËp luËn nh− thÕ nμo ®Ó rót ra c«ng thøc? - Yªu cÇu c¸c HS kh¸c tr×nh bμy ý kiÕn bæ sung nÕu cã. - ChiÕu kÕt qu¶ ®óng. - Khèi l−îng cña mét ph©n tö: LËp luËn:  gam cã NA ph©n tö  1 ph©n tö cã khèi l−îng AN  (g) Nªn: .pt A A mm N N    - Sè ph©n tö cã trong khèi l−îng m cña chÊt: LËp luËn: 1 mol cã NA ph©n tö   mol cã .NA = Am N ph©n tö Nªn: N=.NA = Am N - Ghi nhËn, chØnh söa kÕt qu¶ KiÓm tra kÕt qu¶ NV 3 - Yªu cÇu mét HS tr×nh bμy c¸ch thùc hiÖn vμ kÕt qu¶ tÝnh khèi l−îng mét ph©n tö «xy. - Yªu cÇu c¸c HS kh¸c tr×nh bμy ý kiÕn bæ sung nÕu cã. - ChiÕu kÕt qu¶ ®óng - Tr×nh bμy c¸ch tÝnh vμ ®äc kÕt qu¶. Ta cã PT A m N   232 2332( ) 5,32.106,02.10ptm o g   - So s¸nh kÕt qu¶. - Ghi nhËn, chØnh söa kÕt qu¶ 4 - Thùc hiÖn t−¬ng tù trªn víi yªu cÇu tÝnh sè mol vμ sè ph©n tö trong 10g «xy. - Tr×nh bμy c¸ch tÝnh vμ ®äc kÕt qu¶. 2 2 2 10 0,3125( ) 32 o o o m mol    N=.NA = 1,88.1023 (ph©n tö) - So s¸nh kÕt qu¶ vμ th«ng b¸o nÕu cã c¸ch lμm hoÆc kÕt qu¶ kh¸c. 6 KiÓm tra kÕt qu¶ NV 4 - Yªu cÇu HS tr×nh bμy vÒ tÝnh chÊt vμ cÊu tróc ph©n tö chÊt khÝ. - §Æt c©u hái: ThÕ nμo lμ dÔ nÐn? T¹i sao nãi chÊt khÝ dÔ nÐn? vμ thÕ nμo lμ bμnh tr−íng? - Yªu cÇu mét HS tr×nh bμy lËp luËn vÒ cÊu tróc ph©n tö cña chÊt khÝ vμ nhãm bæ sung. - Yªu cÇu c¸c nhãm kh¸c gãp ý hoÆc ®Æt c©u hái ®Ó b¹n gi¶i thÝch. - Tr×nh bμy: ChÊt khÝ cã khèi l−îng riªng nhá, dÔ nÐn, cã tÝnh bμnh tr−íng vμ cÊu t¹o tõ nh÷ng ph©n tö gièng nhau. - Tr¶ lêi: DÔ nÐn lμ cã thÓ lμm gi¶m thÓ tÝch cña mét khèi l−îng khÝ? Do gi÷a c¸c ph©n tö khÝ cã kho¶ng c¸ch Bμnh tr−íng lμ lu«n chiÕm toμn bé thÓ tÝch b×nh chøa. - Tr×nh bμy hai lËp luËn: ChÊt khÝ cã khèi l−îng riªng nhá, tøc lμ mËt ®é ph©n tö khÝ nhá, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö khÝ lín. Nªn dÔ nÐn. Trong phÐp tÝnh gÇn ®óng ta cã thÓ coi kÝch th−íc ph©n tö lμ nhá vμ bá qua so víi kÝch th−íc kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö khÝ KhÝ cã tÝnh bμnh tr−íng nªn c¸c ph©n tö khÝ chuyÓn ®éng hçn lo¹n vÒ mäi phÝa vμ chØ bÞ ng¨n l¹i khi gÆp thμnh b×nh, cã thÓ coi r»ng c¸c ph©n tö khÝ chuyÓn ®éng gÇn nh− tù do gi÷a hai va ch¹m. - C¸c b¹n cïng nhãm bæ sung. - Nhãm kh¸c gãp ý - NhËn xÐt ý kiÕn cña c¸c em vμ th«ng b¸o: qua tÝnh to¸n (cét phô, trang 218, SGK) ng−êi ta thÊy kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö kho¶ng 16 lÇn kÝch th−íc cña chóng, chøng tá kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö khÝ lín. - ChiÕu hai lËp luËn. - §¸nh gi¸ kÕt qu¶ thùc hiÖn c¸c NV ë phiÕu häc tËp 1. - kiÓm tra l¹i kÕt qu¶ thùc hiÖn Ho¹t ®éng 2: T×m hiÓu thuyÕt ®éng häc ph©n tö chÊt khÝ vμ kh¸i niÖm khÝ lý t−ëng (10 phót) GV tæng kÕt c¸c lËp luËn vÒ cÊu tróc ph©n tö chÊt khÝ vμ th«ng b¸o cho HS vÒ thuyÕt ®éng häc ph©n tö. 4 Th«ng b¸o nhiÖm vô 5 - Th«ng b¸o: tõ nh÷ng ®Æc ®iÓm nªu trªn vμ c¸c kÕt qu¶ thÝ nghiÖm trong nhiÒu n¨m, c¸c nhμ khoa häc ®· tæng kÕt vμ ®−a ra thuyÕt ®éng häc ph©n tö víi nh÷ng néi dung chñ yÕu sau: - Tr×nh chiÕu néi dung sau: a. ChÊt khÝ bao gåm c¸c ph©n tö cã kÝch th−íc nhá so víi kho¶ng c¸ch gi÷a chóng nªn mçi ph©n tö ®−îc coi nh− mét chÊt ®iÓm. b. C¸c ph©n tö chuyÓn ®éng hçn lo¹n (chuyÓn ®éng nhiÖt) kh«ng ngõng theo mäi ph−¬ng. NhiÖt ®é cμng cao th× vËn tèc chuyÓn ®éng hçn lo¹n cμng - Ghi nhËn néi dung thuyÕt lín. c. C¸c ph©n tö chuyÓn ®éng th¼ng ®Òu. Khi va ch¹m víi nhau c¸c ph©n tö thay ®æi vËn tèc. Khi va ch¹m víi thμnh b×nh ph©n tö bÞ ph¶n x¹ vμ t¸c dông lùc ®Èy vμo thμnh b×nh, lùc nμy t¹o ra ¸p suÊt chÊt khÝ lªn thμnh b×nh. - Tãm l¹i: Cã thÓ coi gÇn ®óng ph©n tö cña chÊt khÝ lμ nh÷ng chÊt ®iÓm, chuyÓn ®éng hçn lo¹n kh«ng ngõng vμ chØ t−¬ng t¸c víi nhau khi va ch¹m. ChÊt khÝ nh− vËy gäi lμ khÝ lý t−ëng. - T¹i sao nh÷ng chÊt khÝ nh− trªn gäi lμ khÝ lÝ t−ëng? - Tr¶ lêi: Kh«ng cã hay Kh«ng gièng c¸c khÝ trong thùc tÕ GV yªu cÇu HS th¶o luËn vμ ®Þnh h−íng suy luËn ch−¬ng tr×nh ho¸ cho c¶ líp b»ng c¸ch ®Æt c©u hái ®Ó HS suy ra nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn ¸p suÊt chÊt khÝ vμ gi¶i thÝch sù phô thuéc cña ¸p suÊt vμo thÓ tÝch vμ nhiÖt ®é. 6 KiÓm tra NV 6 - Yªu cÇu mét nhãm tr×nh bμy nguyªn nh©n g©y ra ¸p suÊt lªn thμnh b×nh vμ c¸c yÕu tè ¶nh h−íng ®Õn ¸p suÊt. - Yªu cÇu c¸c nhãm gãp ý, tr×nh bμy vÒ nh÷ng yÕu tè cã thÓ lμm thay ®æi ¸p suÊt chÊt khÝ lªn thμnh b×nh. (§Æt c¸c c©u hái ®Þnh h−íng HS suy luËn nÕu kh«ng tr×nh bμy ®−îc c¸c yÕu tè ¶nh h−ëng ®Õn ¸p suÊt. - Tr×nh bμy kÕt qu¶: Nguyªn nh©n g©y ¸p suÊt lªn thμnh b×nh lμ do ph©n tö khÝ va ch¹m, t¸c dông lùc vμo thμnh b×nh ¸p suÊt lín hay nhá phô thuéc vμo sè va ch¹m trong mét ®¬n vÞ thêi gian, va ch¹m m¹nh hay yÕu Suy réng ra, ¸p suÊt phô thuéc vμo khèi l−îng khÝ, nhiÖt ®é khÝ vμ thÓ tÝch khÝ. - NÕu sè ph©n tö va ch¹m vμo thμnh b×nh thay ®æi; va ch¹m nhÑ h¬n hoÆc m¹nh h¬n th× ¸p suÊt cã thay ®æi kh«ng? - Nh÷ng yÕu tè nμo sÏ ¶nh h−ëng ®Õn sè ph©n tö va ch¹m vμo thμnh b×nh? Nh÷ng yÕu tè nμo ¶nh h−ëng ®Õn ®é m¹nh yÕu cña va ch¹m? - NÕu chØ thay ®æi thÓ tÝch b×nh chøa th× sè va ch¹m vμo thμnh b×nh thay ®æi nh− thÕ nμo? ¸p suÊt chÊt khi sÏ thay ®æi nh− thÕ nμo? - NÕu chØ thay ®æi khèi l−îng khÝ trong b×nh ¸p suÊt cã thay ®æi kh«ng? gi¶i thÝch. - NÕu chØ thay ®æi nhiÖt ®é th× ¸p suÊt chÊt khÝ thay ®æi nh− thÕ nμo?) - Th«ng b¸o kÕt luËn nhiÖm vô - Ghi nhËn vμ kiÓm tra kÕt qu¶. Ho¹t ®éng 3: T×m hiÓu cÊu t¹o ph©n tö cña chÊt (6 phót) GV ®Þnh h−íng t×m tßi chiÕu cho líp xem PhÇn mÒm m« pháng " cÊu t¹o chÊt " kÕt hîp víi SGK lËp b¶ng so s¸nh c¸c tr¹ng th¸i cÊu t¹o chÊt. - Cho HS xem PhÇn mÒm m« pháng " cÊu t¹o chÊt " do c¸c t¸c gi¶ Ph¹m Xu©n QuÕ vμ §ç ThÞ Phan Thu x©y dùng. - Giao NV 8 cho c¸c HS vÒ nhμ lμm vμo vë gi¸o viªn kiÓm tra sau: NV 8: §äc phÇn 6 SGK, lËp b¶ng so - Xem tr×nh chiÕu ghi nhí vμ nhËn NV vÒ nhμ thùc hiÖn. s¸nh c¸c yÕu tè sau: Thμnh phÇn CÊu t¹o, mËt ®é ph©n tö, kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö, lùc t−¬ng t¸c gi÷a c¸c ph©n tö, chuyÓn ®éng nhiÖt cña c¸c ph©n tö, thÓ tÝch vμ h×nh d¹ng cña c¸c chÊt r¾n, láng, khÝ. 4. Cñng cè vμ giao NV (4 phót) Tr¶ lêi mét sè c©u hái do HS ®Æt ra trong phiÕu häc tËp Giao nhiÖm vô - Tr¶ lêi c¸c c©u hái tõ 1 6 vμ lμm bμi tËp 1 4. - Giao NV chuÈn bÞ bμi míi: §äc phÇn 1, bμi 45 vμ t×m hiÓu Môc ®Ých thÝ nghiÖm, dông cô, c¸ch tiÕn hμnh vμ xö lÝ kÕt qu¶. 2.2.2. TiÕt 63: §Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt A. Môc tiªu a. KiÕn thøc: HiÓu ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt vμ vÏ ®−îc ®−êng biÓu diÔn qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt. b. Kü n¨ng - Quan s¸t vμ theo dâi th× nghiÖm, tõ ®ã rót ra ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt. - VËn dông ®−îc ®Þnh luËt ®Ó gi¶i thÝch c¸c hiÖn t−îng thùc tÕ vμ gi¶i c¸c bμi to¸n liªn quan. - BiÕt vÏ ®å thÞ biÓu diÔn qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt trªn c¸c hÖ trôc täa ®é pV. c. Th¸i ®é: - TÝch cùc, tù gi¸c vμ hîp t¸c trong häc tËp - Cã th¸i ®é kh¸ch quan, kiªn nhÉn khi theo dâi vμ tiÕn hμnh thÝ nghiÖm. d. Hμnh ®éng tù lùc: - TiÕn hμnh thÝ nghiÖm, lÊy sè liÖu, xö lý sè liÖu vμ ph¸t biÓu ®−îc ®Þnh luËt B«i-l¬- Ma-ri-èt. - VÏ ®−êng ®¼ng nhiÖt. B. ChuÈn bÞ a. GV: Dông cô thÝ nghiÖm nh− h×nh 45.1 hoÆc thÝ nghiÖm vÒ ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma- ri-èt cña líp 10 c¬ b¶n; bμi gi¶ng ®iÖn tö . b. HS: Thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô GV giao tõ tiÕt häc tr−íc C. KiÕn thøc c¬ b¶n 1. ThÝ nghiÖm a. Môc ®Ých: T×m hiÓu mèi liªn hÖ gi÷a ¸p suÊt vμ thÓ tÝch cña mét khèi l−îng khÝ khi nhiÖt ®é kh«ng ®æi. b. TiÕn hμnh thÝ nghiÖm - Xilanh chøa khÝ thÓ tÝch 4 Cm3, Pitt«ng nèi víi ¸p kÕ cã giíi h¹n ®o tõ 0 ®Õn 2,5.105 Pa. - Chøa m«t l−îng khÝ trong xi lanh, thay ®æi chËm thÓ tÝch khÝ vμ ghi l¹i c¸c gi¸ trÞ cña ¸p suÊt t−¬ng øng. c. KÕt qu¶ LÇn ®o V (cm3) p (105 pa) p.V (105 Pa.cm3) GTTB vμ Sai sè NhËn xÐt 1 3.50 0.60 2.10 2 3.25 0.65 2.11 3 3.00 0.70 2.10 GTTB (p.V) =2.04.105 4 2.75 0.75 2.06 5 2.50 0.80 2.00 Sai sè (p.V)=0.09.105 6 2.25 0.90 2.03 7 2.00 1.00 2.00 Sai sè t−¬ng ®èi: 0.46=4.6% 8 1.75 1.10 1.93 víi sai sè t−¬ng ®èi 4.6% cã thÓ coi tÝch p.V lμ kh«ng thay ®æi vμ ¸p suÊt tØ lÖ nghÞch víi thÓ tÝch khi nhiªt ®é kh«ng ®æi 2. §Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt a. §inh luËt: ë nhiÖt ®é kh«ng ®æi, tÝch cña ¸p suÊt p vμ thÓ tÝch V cña mét l−îng khÝ x¸c ®Þnh lμ mét h»ng sè. p.V=h»ng sè hay p1.V1 = p2.V2 = p3.V3 b. Qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt vμ ®−êng ®¼ng nhiÖt. Qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt lμ qu¸ tr×nh biÕn ®æi TT cña c¸c vËt trong ®ã nhiÖt ®é cña vËt kh«ng ®æi. §−êng ®¼ng nhiÖt lμ ®−êng ®å thÞ biÓu diÔn qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt. D. NhËn xÐt vÒ néi dung vμ h−íng gi¶ng d¹y Bμi 45 ®−îc SGK tr×nh bμy theo h−íng tõ thÝ nghiÖm rót ra ®Þnh luËt. Tïy ®iÒu kiÖn tõng tr−êng phæ th«ng cã thÓ sö dông bé thÝ nghiÖm kh«ng gièng nh− bé thÝ nghiÖm trong SGK. Sau khi ph¸t biÓu ®Þnh luËt cÇn nh¾c HS vÒ qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt vμ ®−êng biÓu diÔn qu¸ tr×nh ®¼ng nhiÖt. Cã thÓ yªu cÇu HS t×m hiÓu vÒ c¸c bè trÝ, tiÕn hμnh vμ xö lý sè liÖu ë nhμ ®Ó khi tiÕn hμnh thÝ nghiÖm trªn líp HS cã thÓ tham gia lμm, ®äc xö lý kÕt qu¶ vμ rót ra kÕt luËn ®Ó tù vËn dông. E. TiÕn tr×nh tiÕt häc 1. ổn định lớp, kiểm tra bài cũ (4 phót) - yêu cầu lớp trưởng báo cáo sỹ số - Đặt câu hỏi kiểm tra bài cũ:  Trình bày nội dung thuyết động học phân tử và khái niệm khí lý tưởng?  Dựa vào thuyết động học phân tử hay cho biết áp suất của một lượng khí xác định phụ thuộc vào thể tích khí như thế nào nếu nhiệt độ không đổi?  Lμm thÕ nμo ®Ó biÕt ®−îc hai ®¹i l−îng a vμ b tØ lÖ thuËn hay tØ lÖ nghÞch? 2. Bμi míi Hoạt động 1: Lμm thÝ nghiÖm vÒ sù phô thuéc cña ¸p suÊt vμo thÓ tÝch khi nhiÖt ®é kh«ng ®æi vμ rót ra ®Þnh luËt B«i-l¬ - Ma-ri-èt (30 phót) GV §Æt vÊn ®Ò: ChÊt khÝ cã tÝnh chÊt dÔ nÐn, víi mét khèi l−îng khÝ x¸c ®Þnh TT cña khÝ ®−îc ®Æc tr−ng bëi ba TT lμ thÓ tÝch, ¸p suÊt vμ nhiÖt ®é. Trong bμi nμy chóng ta kh¶o s¸t ®Þnh l−îng tÝnh dÏ nÐn cña chÊt khÝ ®Ó t×m hiÓu xem ¸p suÊt cña chÊt khÝ phô thuéc vμo thÓ tÝch nh− thÕ nμo nÕu nhiÖt ®é khÝ kh«ng ®æi. GV ®Þnh h−íng mÉu ®Çy ®ñ cho c¶ líp th«ng qua c¸c dông cô thÝ nghiÖm vμ yªu cÇu mçi nhãm tiÕn hμnh mét lÇn ®Ó lÊy sè liÖu thÝ nghiÖm. TG Hoạt động của giáo viên Hoạt động của học sinh Giíi thiÖu dông cô thÝ nghiÖm b»ng tr×nh chiÕu: - Xilanh vμ pitt«ng chøa khÝ thÓ tÝch 4Cm3, ®é chia nhá nhÊt 0,25Cm3. - ¸p kÕ giíi h¹n ®o 2.105Pa, ®é chia nhá nhÊt 0,05.105Pa. - Gi¸ ®ì. - Theo dâi GV giíi thiÖu thÝ nghiÖm vμ c¸ch tiÕn hμnh 5 H−íng dÉn c¸c b−íc tiÕn hμnh b»ng c¸ch chiÕu vμ thao t¸c mÉu trªn dông cô thÝ nghiÖm : - LÊy khÝ vμo trong xi lanh kho¶ng 2Cm3 vμ keo pitt«ng lªn hÕt cì ®Ó thÓ tÝch khÝ kho¶ng 4Cm3 vμ h¹ tõ tõ pitt«ng xuèng tõng v¹ch mét trªn th©n xi lanh (nÕu ®Èy xuèng tr−íc kh«ng khÝ bÞ rß ra ngoμi nªn kÕt qu¶ ®o kh«ng chónh x¸c) - §äc c¸c sè liÖu t−¬ng øng trªn ¸p kÕ. Chó ý nÕu kim ¸p kÕ kh«ng trïng víi v¹ch chia th× ta ph¶i ®äc gi¸ trÞ trªn hoÆc d−íi kh«ng ®äc gi¸ trÞ gi÷a hai v¹ch (v× nhá h¬n ®é chia nhá nhÊt). - Lμm mÉu vμ ghi kÕt qu¶ lªn b¶ng: LÇn 1: V = 3,5Cm3, p=0,6.105Pa. - Yªu cÇu HS ghi vμo vë sè liÖu thÝ nghiÖm 10 Quan s¸t vμ kiÓm tra HS lμm thÝ nghiÖm - Yªu cÇu c¸c nhãm HS thùc hiÖn c¸c lÇn ®o tiÕp theo, mçi nhãm ®o vμ lÊy mét sè liÖu. Nhãm kh«ng thùc hiÖn quan s¸t vμ ghi l¹i sè liÖu. - Theo dâi HS thùc hiÖn ®Ó söa sai kÞp thêi vμ ghi sè liÖu cuèi cïng vμo b¶ng. - Mét HS tiÕn hμnh ®iÒu chØnh pitt«ng vμ ®äc sè liÖu, c¸c HS kh¸c trong nhãm quan s¸t vμ gãp ý cho b¹n. - Ghi sè liÖu vμo b¶ng. GV ®Þnh h−íng suy luËn ch−¬ng tr×nh ho¸ cho c¶ líp b»ng c¸ch nªn c¸c c©u hái ®Ó HS th¶o luËn trong nhãm vμ x¸c ®Þnh ®−îc tÝch p.V b»ng h»ng sè vμ nhËn xÐt p tØ lÖ nghÞch víi V. 8 - H−íng dÉn HS xö lÝ sè liÖu: §Æt c©u hái: - Dùa vμo b¶ng sè liÖu, c¸c nhãm h·y nhËn xÐt vÒ sù thay ®æi cña thÓ tÝch khÝ vμ ¸p suÊt khÝ trong thÝ nghiÖm trªn vμ so s¸nh víi dù ®o¸n tõ thuyÕt ®éng häc ph©n tö ? - Hai ®¹i l−îng nh− p vμ V cã thÓ tØ lÖ nghÞch víi nhau hoÆc liªn hÖ víi nhau theo mét hμm sè nghÞch biÕn nμo ®ã. Lμm thÕ nμo ®Ó biÕt ®−îc ¸p suÊt p tØ lÖ nghÞch hay kh«ng tØ lÖ nghich víi thÓ tÝch V? - Em h·y tÝnh c¸c tÝch p.V vμ so s¸nh c¸c gi¸ trÞ tÝnh ®−îc. - Ta chØ cã thÓ coi c¸c tÝch p,V lμ b»ng nhau khi sai lÖch cña chóng nhá. Em h·y x¸c ®Þnh sai sè gi÷a chóng lμ bao - ThÓ tÝch gi¶m vμ ¸p suÊt t¨ng. gièng nh− dù ®o¸n tõ thuyÕt ®éng häc ph©n tö. - TÝnh c¸c tÝch p.V nÕu chóng b»ng nhau th× p tØ lÖ nghÞch víi V, nÕu chóng kh«ng b»ng nhau th× p nghÞch biÕn víi V - TÝnh p1V1, p2V2,... vμ nhËn xÐt tÝch p.V xÊp xØ b»ng nhau. - NÕu coi c¸c tÝch p.V lμ b»ng nhau th× sai sè tØ ®èi nhá h¬n nhiªu nÕu coi c¸c tÝch p.V b»ng nhau? - Qua thÝ nghiÖm trªn ta cã thÓ kÕt luËn g× vÒ sù phô thuéc cña p v