Khởi sự nhân hóa " Bằng tranh" dưới góc nhìn khảo cổ học

K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦3 õch sûã Thïë giúái bùæt àêìu tûâ Kó Àïå Tûá, tûâ khi coá con ngûúâi trïn Thïë giúái vaâ chñnh vêåy maâ Kó àõa chêët naây coân àûúåc goåi laâ Kó Nhên sinh. Nhûng caác hoaá thaåch àûúåc quan niïåm coá chêët ngûúâi (Homo) vaâ niïn biïíu àaáng tin vïì chuáng chûa phaãi àaä thöëng nhêët trong caác giúái nghiïn cûáu Sûã hoåc, Nhên hoåc, Vùn hoaá hoåc vaâ Khaão cöí hoåc. Trong cöng taác giaãng daåy Sûã hoåc nhûäng nùm gêìn àêy, chuáng ta àaä coá trong tay Lõch sûã Viïåt Nam bùçng tranh - böå saách nhiïìu têåp cuãa Nxb. Treã TP. HCM àaä thu huát sûå quan têm àùåc biïåt cuãa àöåc giaã caã nûúác vaâ cuäng laâ böå saách nhiïìu kò àûúåc xïëp trong danh muåc Saách baán chaåy cuãa baáo Thïí thao & Vùn hoaá (Thöng têën xaä Viïåt Nam). Nhûäng saáng kiïën "bùçng tranh" nhû thïë cuäng àaä thêëy úã vaâi chuyïn ngaânh khaác, trong àoá chuyïn ngaânh Lõch sûã Thïë giúái cuäng coá böå àaåi thaânh hai têåp, Böå Thöng sûã Thïë giúái vaån nùm cuãa Nxb. Vùn hoaá Thöng tin ra mùæt tûâ nùm 2000. Àêy laâ böå saách do chñn nhaâ biïn khaão dõch theo baãn chñnh tûâ Böå Thöng sûã Thïë giúái bùçng tranh do caác GS. Trung Quöëc Vûúng Chñnh Bònh, Lêìu Quên Tñn vaâ PGS. Tön Nhên Töng chuã biïn, in tûâ nùm 1992. Àêy laâ cöng trònh khaá àöì söå, xêy dûång cöng phu vúái lûúång thöng tin phong phuá, àa daång nhûng chùæt loåc cö àoång, laåi àûúåc minh hoaå "bùçng tranh" khaá àeåp; vò thïë, noá coá giaá trõ "trûåc quan" söëng àöång, giuáp ñch cho viïåc tiïëp thu tri thûác Lõch sûã Thïë giúái dung dõ vaâ khoá quïn, böí tuác cho caác kiïíu Lûúåc khaão biïn niïn Lõch sûã Thïë giúái tûâng biïët úã Viïåt Nam; vñ nhû laâ êën phêím cuãa haâng trùm nhaâ khoa hoåc vïì Amanach nhûäng nïìn vùn minh Thïë giúái cuãa Nxb. Vùn hoaá Thöng tin, in nùm 1996 vaâ taái baãn daây vaâ lúán khöí hún nùm 2000. Nhûäng böå saách kiïíu naây thuöåc daång "saách cöng cuå" hûäu duång, khöng thïí hoaâi nghi vïì "giaá trõ sûã duång thöng tin Sûã hoåc cêëp I" àïën ngûúâi truyïìn thuå vaâ caã ngûúâi tiïëp nhêån; chuáng cuäng khöng phaãi laâ "cuãa riïng" caác nhaâ nghiïn cûáu Lõch sûã Thïë giúái maâ coân laâ "cuãa chung" nhiïìu chuyïn ngaânh khoa hoåc khaác, trong àoá coá ngaânh Khaão cöí hoåc. KHÚÃI SÛÃ NHÊN HOAÁ "BÙÇNG TRANH" DÛÚÁI GOÁC NHÒN KHAÃO CÖÍ HOÅC. Phaåm Àûác Maånh* "Thúâi nguyïn thuyã, loaâi ngûúâi bûúác ra khoãi loaâi àöång vêåt, theo nghôa heåp, nhû thïë naâo thò hoå cuäng bûúác vaâo lõch sûã nhû thïë àoá: Ngûúâi coân laâ nûãa àöång vêåt thö löî, coân bêët lûåc trûúác nhûäng sûác maånh cuãa chñnh mònh, do àoá, cuäng ngheâo nhû àöång vêåt vaâ khöng saãn xuêët nhiïìu hún àöång vêåt mêëy tñ". (Engels, Chöëng Àuy-rinh) * PGS.TS, Khoa Lõch sûã 4♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Chó coá àiïìu chuáng coân möåt söë nhûúåc àiïím, trûúác hïët vò khöng ñt sûå kiïån lõch sûã lúán - caác khaám phaá lõch sûã gêy "chêën àöång" doåc thïë kó XX laåi khöng coá "bùçng tranh". Chùèng haån, caác phaát hiïån úã nhiïìu Di saãn vùn hoaá Thïë giúái khùæp nùm chêu, nhû Olduvai Gorge, Taung Village, Swartkrans Cave, Hadar Region, Laetoli v.v.. (chêu Phi); Neander Valley, Treugol'naya Cave, Mammoth - Bone Houses of Don River, and Ice Age Arts with The "Ice Man" of Heidelberg and "Venus of Willendort" (chêu Êu); Zhoukoudian Cave vaâ "Peking Man", Java Man úã Trinil (chêu AÁ), caác "Palaeolithic Cave Arts" úã Phaáp, Têy Ban Nha, Trung Quöëc, ÊËn Àöå, Australia vaâ Trung Mô; hay caác khaám phaá vô àaåi vïì Lost City cuãa ngûúâi Inkas, caác àïìn àaâi Mayor vaâ vùn tûå Maya, vùn minh Pre-Inca úã Andes, vùn minh Moche úã Peru vaâ Olmec úã Mexico (chêu Mô); úã Àaão Phuåc Sinh vúái 400 àêìu tûúång laå, caác möå hoaâng gia thúâi "Ba Vua" vaâ thuyïìn cöí Sinan dûúái àaáy biïín Triïìu Tiïn, caác kinh thaânh úã Anyang, Vaån Lyá Trûúâng Thaânh tûâ Têìn - Minh vaâ höë chön Tûúång chiïën binh baão vïå möå Àïë Têìn Thuyã Hoaâng úã Ly Sún (Trung Quöëc); caác khaám phaá vïì Vùn minh Indus úã Mohenjo - Daro vaâ àïìn Taj Mahal (ÊËn Àöå), vïì Babylon vaâ Triïìu àaåi Ur úã Lûúäng Haâ (chêu AÁ); úã Thaânh phöë di saãn Nga Novgorod, thuyïìn àùæm Viking úã Nauy, Stonehenge vaâ möå Sutton Hoo úã Anh, caác cöng trònh Cûå thaåch trïn àaão Malta, caác àïìn àaâi Hi Laåp Hephaistos vaâ möå chûáa baåc vaâng Vergina vaâ Tuscany úã YÁ, Vùn minh Minoan vaâ khaám phaá phi thûúâng úã thaânh Troy vaâ Mycene (Hi Laåp), quêìn thïí möå Varna vuâng Biïín Àen (Bungarie), àêëu trûúâng La Maä úã Thöí Nhô Kyâ vaâ caác thaânh phöë La Maä bõ nuái lûãa Vesuvius vuâi úã Pompeil vaâ Herculaneum, cho àïën caác "baáu vêåt" kiïíu Phiïën àaá Rosetta - chòa khoaá giaãi maä chûä cöí Ai Cêåp vaâ "nhûäng khuön mùåt àeåp nhêët thïë giúái cöí àaåi" cuãa baâ hoaâng Nefertiti cuâng con trai Tutankhamen vaâ con dêu Ankhesemena v.v.. Thïm nûäa, caác Böå Thöng sû ã vaâ Almanach êëy àûúåc biïn soaån vúái nhiïìu niïn biïíu nhûäng sûå kiïån lúán, thiïët kïë theo quan àiïím riïng cuãa tûâng nhoám taác giaã, àöi khi coân quaá sú lûúåc, coân coá "àöå chïnh" khöng ñt vïì thuêåt ngûä, vïì trêåt tûå niïn biïíu vaâ tuöíi chñnh xaác cuãa chuáng v.v.. so vúái quan àiïím cuãa riïng nhaâ Khaão cöí hoåc. Vñ duå: trong Niïn biïíu nhûäng sûå kiïån lúán (phêìn lõch sûã thïë giúái Cöí àaåi), caác taác giaã khaá löån xöån khi goåi laâ Ngûúâi caác hoaá thaåch thûåc chêët cuãa Vûúån hay Vûúån ngûúâi, hoùåc laåi xïëp Ngûúâi kheáo leáo (Homo Habilis) úã trûúác caã Ngûúâi vûúån Lucy úã Ethiopie, Ngûúâi vûúån Zinjanthropus boisei (Australopithecus bosei) úã Tanzania vaâ Australopithecus Africanus úã Nam Phi; hoùåc giaã khung niïn àaåi khaá mú höì: "tûâ 1,7 triïåu nùm àïën 20 vaån nùm trûúác" àûúåc gaán cho: "Sûå xuêët hiïån" cuãa "Ngûúâi àûáng thùèng" (Homo Erectus) v.v.. (H.1). H.1. Niïn biïíu nhûäng sûå kiïån lúán (Phêìn Lõch sûã Thïë giúái cöí àaåi) (Nxb. VH-TT, 2000) - Khoaãng 4 àïën 10 triïåu nùm trûúác: Coá thïí àaä xuêët hiïån ngûúâi vûúån. - Hún 3 àïën 1,7 triïåu nùm trûúác: Ngûúâi kheáo leáo (Homo Habilis) söëng úã chêu Phi. - Hún 3 triïåu nùm trûúác: Ngûúâi vûúån Lucy úã Etiopie. - Tûâ 2,5 àïën 1,8 triïåu nùm trûúác: Ngûúâi vûúån Zinjanthropus Boisei (Australopithecus Bosei) úã Tanzania. - Khoaãng 1,9 triïåu nùm trûúác: Ngûúâi Australopithecus Africanus úã Nam Phi. - Tûâ 1,7 triïåu àïën 20 vaån nùm trûúác: Ngûúâi àûáng thùèng (Homo Erectus) xuêët hiïån. - Khoaãng 60 vaån nùm trûúác: Ngûúâi àûáng thùèng Pithecanthropus Java (Indonesia). - Khoaãng 50 vaån nùm trûúác: Ngûúâi àûáng thùèng Sinanthropus Bùæc Kinh (Trung Quöëc). - Khoaãng 20 vaån àïën 4 vaån nùm trûúác: Xuêët hiïån ngûúâi cöí (ngûúâi tiïìn tinh khön). - Khoaãng 4 vaån nùm trûúác: Xuêët hiïån ngûúâi tinh khön (Homo Sapiens). - 1,4 vaån - 200 - 300 vaån nùm trûúác: Thúâi àaåi Àöì Àaá cuä. - 5.000 - 12.000 nùm TCN: Thúâi àaåi Àöì Àaá giûäa. - 3.000 - 8.000 nùm TCN: Thúâi àaåi Àöì Àaá múái. - 3.100 - 3.500 nùm TCN: Xuêët hiïån nïìn vùn minh chêu thöí Ai Cêåp v.v.. (tr.21) Nhûäng "àöå chïnh" naây trong Böå thöng sûã Thïë giúái vaån nùm (T.I) khöng phaãn aánh hoaân toaân chên thûåc caác quan àiïím Nhên hoåc - Khaão cöí hoåc noái chung, nhêët laâ vïì niïn àaåi cuãa nhûäng khaám phaá khaão cöí - nhên hoåc quan yïëu, nhûäng sûå kiïån vô àaåi trong lõch sûã nghiïn cûáu nhên hoaá K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦5 trong chó vaâi thêåp kó nay. Chuáng rêët cêìn àûúåc àiïìu chónh àïí hiïíu àuáng hún vïì Khúãi sûã Thïë giúái bùçng tranh dûúái goác nhòn Khaão cöí hoåc, tñnh tûâ thúâi nguyïn thuyã àïën "ngûúäng cûãa" cuãa thúâi àaåi maâ F. Engels goåi laâ Vùn minh àêìu tiïn thúâi Cöí sûã . Mùåt khaác, baãn thên caác mö hònh nhên hoaá lúán nhêët hiïån haânh cuãa giúái Khaão cöí hoåc vaâ Cöí nhên - Cöí sinh hoåc Thïë giúái cuäng laåi hoaân toaân khöng truâng khúáp vúái nhau, úã caác dûä liïåu khoa hoåc mêëu chöët vêîn coân coá khöng ñt àiïím dõ biïåt, gêy khoá khùn cho ngûúâi tòm hiïíu Khúãi sûã Nhên hoaá, hïå thöëng tri thûác nhên hoåc cú baãn vaâ truyïìn thuå caác kiïën thûác nhên tñnh êëy cho caác àöëi tûúång sinh viïn úã bêåc àaåi hoåc vaâ hoåc viïn cao hoåc hay nghiïn cûáu sinh nhiïìu chuyïn ngaânh hûäu quan (H.2. Böën mö hònh tiïu biïíu vïì "Cêy phaã hïå ngûúâi") (theo Iain Davidson vaâ Wlliam Noble, 1993). Trong baâi naây, taác giaã muöën bùæt àêìu tûâ Khúãi sûã Nhên hoaá vúái ûúác muöën ban àêìu cung ûáng thïm ñt thöng tin chên xaác vïì "caác phaát hiïån nhên hoåc vô àaåi" trong khúãi Sûã Thïë giúái tûâ chêu Phi - "Caái nöi töëi cöí nhêët" nhên loaåi; vaâ qua àoá, xin thûã veä möåt Cêy phaã hïå Ngûúâi àùåt trong khung caãnh sinh quyïín vaâ tûúng taác sinh quyïín - kô thuêåt quyïín, vúái caác hïå thöëng nguöìn liïåu thöng tin maâ taác giaã coá khaã nùng tòm àûúåc àïí tham khaão vaâ coá niïìm tin lúán nhêët vïì niïn biïíu cuãa chuáng; nhùçm giuáp phêìn naâo cho chñnh caác chuyïn àïì giaãng daåy cuãa Böå mön Lõch sûã Thïë giúái Cöí àaåi vaâ caã caác chuyïn àïì vïì Nguöìn göëc loaâi ngûúâi cuãa caác Böå mön Khaão cöí hoåc vaâ Nhên hoåc hiïån nay úã Trûúâng ÀH KHXH&NV. "Caác phaát hiïån nhên hoåc vô àaåi" àûúåc möåt söë hoåc giaã, nhû giaáo sû mön Ai Cêåp hoåc Àaåi hoåc Oxford H.2. Böën mö hònh tiïu biïíu vïì "Cêy phaã hïå ngûúâi" 6♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ngûúâi Anh John Bahn chùèng haån, xïëp vaâo danh muåc 100 phaát hiïån Khaão cöí hoåc vô àaåi xûa nay; vñ nhû khaám phaá àêìu tiïn vïì Homo Habilis vaâ caác khaám phaá vï ì Lucy, ngûúâi thiïëu phuå 3,5 triïåu tuöíi, vïì nhên cöët Lactoli vaâ "nhûäng dêëu chên ngûúâi" àêìu tiïn ghi nhêån àûúåc v.v.. 1. Di saãn Olduvai Gorge (Tanzania) Di saãn vùn hoaá khe nûúác Olduvai daâi 40km, sêu 100m traãi doåc caánh àöìng Serengeti miïìn Àöng Bùæc Tanzania àûúåc biïët àïën tûâ 1911 - 1913, khi nhaâ Cön truâng hoåc ngûúâi Àûác Kattwinkel tiïën haânh sûu têåp bûúám úã àêy mang vïì Berlin vaâ nhaâ Àõa chêët Àûác Hans Reck tòm thêëy caã xûúng cöët àöång vêåt lúán. Caác vïët tñch naây thu huát sûå chuá yá cuãa hoåc giaã Anh S.B. Louis Leakey, con trai möåt giaáo sô Anh lai Kenya àaä tûâng hoåc Tiïìn sûã Phi chêu taåi Àaåi hoåc Cambridge àang êëp uã giêëc mú tòm Ngûúâi úã Àöng Phi. Louis Leakey àaä tòm àïën Olduvai tûâ 1931, cuâng vúái ngûúâi vúå Mary, öng àaä tiïën haânh khai quêåt 28 nùm, àaâo sêu 100m, thu thêåp vaâi trùm ngaân xûúng àöång vêåt (cûâu cao 2m, lúån bùçng tï giaác) vaâ haâng trùm cöng cuå Àaá cuä úã àêy. Maäi cho àïën ngaây 17/7/1959, khi nhaâ baác hoåc Louis Leakey bõ cuám phaãi nghó úã traåi, baâ Mary Leakey àaä dùæt theo hai con choá Nam Tû Sally vaâ Victoria àïën khaão cûáu àõa àiïím Heãm (Korongo) LK (ghi tùæt tïn ngûúâi vúå àêìu nhaâ baác hoåc: Frida Leakey) vaâ àaä phaát hiïån rùng ngûúâi vaâ sau àoá khai quêåt haâng têën buân khaám phaá hún 400 maãnh chùæp hònh soå ngûúâi thanh niïn 18 tuöíi, oác dung tñch 675 - 680cm³, rùng vaâ tay coá àùåc àiïím trung gian giûäa vûúån vaâ ngûúâi, niïn àaåi KAR: 1,79 triïåu nùm BP, àûúåc vúå chöìng nhaâ baác hoåc àùåt tïn àêìu laâ: Zinjanthropus Boisei = Ngûúâi Àöng Phi Bosei (Bosei = kó niïåm tïn ngûúâi taâi trúå khai quêåt Charles Boise), vïì sau coân caác tïn goåi nhû Australopithecus, Paranthropus Bosei, Zinj, Dear Boy hay Ngûúâi Rùng Thö (Natcracker Man). Caác khaám phaá hoaá thaåch Ngûúâi àêìu tiïn úã chñnh khe nûúác Olduvai nùm 1961, vúái caác thaânh tûåu Vaåch trêìn quaá khûá (Disclosing the Past) (Mary Leakey) múái àûúåc biïët thïm vaâo ngaây 04/4/1964, khi Louis Leakey cuâng Phillip Tobias (Àaåi hoåc Witwatersrand Nam Phi) vaâ John Napier (Àaåi hoåc London) cöng böë phaát hiïån Homo Habilis (Ngûúâi kheáo tay - Handy Man), coân caác biïåt danh nhû Cö beá Loå Lem (Cinderella), Ngûúâi maãnh khaãnh (Twiggy) hay Thaánh George. Olduvai Gorge trúã thaânh Miïìn àêët Hûáa cho cöng cuöåc nghiïn cûáu nguöìn göëc loaâi ngûúâi trïn haânh tinh xanh (Cole, S. 1975; Leakey, M. 1979, 1984; Jones, S. - Martin, R. - Pilbeam, D. (eds.). 1992; Bahn, P.G. (ed.), 1995). 2. Di saãn Hadar (Ethiopia) Di saãn Hadar nùçm trong thung luäng Afar (Ethiopia) do àoaân àiïìu tra vaâ khai quêåt Khaão cöí hoåc - Cöí nhên hoåc Quöëc tïë dêîn àêìu búãi Maurice Taied tiïën haânh ba àúåt tûâ nùm 1973 àïën nùm 1975. Trong àúåt àêìu (1973), àoaân àiïìu tra phaát hiïån khúáp göëi coá goác tuâ (hai xûúng daâi gheáp taây) hoaá thaåch cuãa caá thïí vûúån úã daång trung gian vûúån vaâ ngûúâi hiïån àaåi coá niïn àaåi 4 triïåu nùm BP. ÚÃ àúåt 2 (1974), phaái viïn Böå Vùn hoaá Ethiopie Aleámayechu àaä tòm thêëy hai maãnh hominide hoaá thaåch chó trong vaâi giúâ vaâ lêåp kó luåc tòm nhiïìu xûúng hoaá thaåch ngûúâi trong thúâi gian ngùæn nhêët ghi trong saách Guiness. Ngoaâi ra, àoaân cöng taác coân thu àûúåc ba rùng haâm khaác. Àïën trûa ngaây 30/11/1974, khi Giaám àöëc Viïån nghiïn cûáu Nguöìn göëc loaâi ngûúâi Berkeley (California) - möåt chuyïn gia Nhên hoåc hònh thïí ngûúâi Mô tûâng laâm viïåc úã Baão taâng Lõch sûã Tûå nhiïn Cleaveland laâ Donald Johanson vaâ nhaâ Cöí sinh vêåt ngûúâi Mô Tom Gray phaát hiïån 40% di cöët möåt caá thïí nguyïn veån vïì cú baãn taåi àiïím 162 (kñ hiïåu: AL288-1, trong sûu têåp Baão taâng Addis Abebs cuãa Ethiopie) àaä laâm lu múâ têët caã. Àoá laâ ngûúâi phuå nûä mïånh danh Lucy (do àoaân cöng taác nghe trong àïm phaát hiïån baãn nhaåc Beatles: Lucy in the Sky with Diamonds) traåc 25 - 30 tuöíi, cao 1.1m, àêìu nhoã, khi mêët bõ bïånh xûúng (do xûúng sûúân bõ biïën daång). Ngûúâi àaân baâ nöíi tiïëng naây àûúåc giúái khoa hoåc giaám àõnh tuöíi bùçng nhiïìu phûúng phaáp (àõa têìng: 4 triïåu; vïët raån nûát trong bazan: 2,58 triïåu; P/Argon: 2,63 triïåu - àiïìu chónh: 3,75 ± 100.000 BP; Cöí Sinh vêåt hoåc - chuã yïëu heo: 3 - 3,4 triïåu; Cöí Tûâ trûúâng: 3 - 3,1 triïåu) vaâ chêëp nhêån àõnh tuöíi 3,5 triïåu nùm trong chuyïn khaão daây 435 trang xuêët baãn 1983 úã Paris nhan àïì: Lucy, ngûúâi àaân baâ treã 3,5 triïåu tuöíi (Lucy, une jeune femme de 3,5 million ans). Trong àúåt 3 (1975), caác nhaâ khoa hoåc phaát giaác gêìn 200 rùng vaâ maãnh xûúng tñch tuå trong trêìm tñch di chó 333 cuãa Hadar (kñ hiïåu: AL333- 45). Ngûúâi ta chûa tûâng muåc kñch thêëy sûå têåp K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦7 trung nhên cöët phong phuá nhû vêåy trong lõch sûã khaám phaá nhên hoåc vaâ gêìn 30 caá thïí giaâ treã gaái trai úã Hadar gùæn chùæp àûúåc mïånh danh laâ Gia àònh àêìu tiïn (La Premieâre Famille; The First Familly). Caác nhaâ khoa hoåc ào rùng àaä ghi nhêån chñn àiïím dõ biïåt rùng vûúån vaâ rùng ngûúâi vïì hònh daáng, kñch thûúác, cêëu taåo cuãa rùng vaâ haâm vaâ ài àïën nhêån thûác tñnh chêët phi Homo - phi Australopithecus cuãa Gia àònh àêìu tiïn vaâ cuãa caã Lucy. Hoå àùåt tïn chung laâ Australopithecus Afarensis nùçm giûäa vûúån vaâ ngûúâi (gêìn vûúån hún), vúái daáng chung cú thïí cú baãn ngûúâi nhûng giöëng khó nhên hònh hún vò khöng cùçm, àónh soå thêëp, soå rêët nhoã (tûúng àûúng soå hùæc tinh tinh Chimpanzeá), haâm hònh chûä V, cao khoaãng hún 1m àïën töëi àa 1.5m, nùång tûâ 30kg - 70kg, duâ beá nhûng rêët khoeã (vúái bùçng chûáng xûúng daây, dêëu vïët hïå cú bùæp khoeã), caánh tay daâi hún ngûúâi hiïån àaåi, baân tay àaä mang àùåc trûng ngûúâi duâ vêîn coân àùåc àiïím vûúån vaâ ài laåi bùçng chên hoaân toaân (Johanson, D. - Edey, M. 1981; Leakey, M. 1984; Jones, S. - Martin, R. - Pilbeam, D. (eds.), 1992; Tattersall, I. 1993; Bahn, P.G. (ed.), 1995). Nhûng Lucy vaâ Gia àònh àêìu tiïn úã Hadar chûa phaãi laâ Ngûúâi, vúái caác kñch thûúác nhên loaåi hoåc cú baãn cuãa chñnh noá - laâ àöång vêåt lõch sûã, àöång vêåt coá trñ tuïå, àöång vêåt biïët chïë taåo cöng cuå vaâ biïët lao àöång. Vò lñ do cú baãn khöng tòm thêëy bùçng chûáng biïët chïë taåo vaâ sûã duång cöng cuå trong chñnh caác trêìm tñch chûáa hoå (caác cöng cuå àaá àeäo do Heáleâne Roche vaâ Jack Harris phaát hiïån àûúåc chó coá tuöíi muöån hún Lucy caã triïåu nùm) vaâ, theo diïîn àaåt cuãa F. Engels (1876), thò: "Coá àùåc àiïím gò phên biïåt àaân vûúån vaâ xaä höåi loaâi ngûúâi? Àoá laâ lao àöång. Loaâi àöång vêåt chó lúåi duång tûå nhiïn bïn ngoaâi, chó àún thuêìn vò sûå coá mùåt cuãa mònh gêy nhûäng biïën àöíi trong tûå nhiïn. Loaâi ngûúâi taåo ra nhûäng biïën àöíi àoá, bùæt tûå nhiïn phuåc vuå muåc àñch cuãa mònh, thöëng trõ tûå nhiïn. Chûa hïì coá möåt baân tay vûúån naâo chïë taåo àûúåc möåt con dao bùçng àaá duâ thö sú nhêët. Baân tay àûúåc giaãi phoáng, àaåt àûúåc ngaây caâng nhiïìu sûå kheáo leáo mïìm deão vaâ di truyïìn cho nhûäng thïë hïå sau. Baân tay khöng chó laâ khñ quan duâng àïí lao àöång, maâ coân laâ saãn phêím cuãa lao àöång". 3. Di saãn Laetoli (Tanzania) Di saãn Lactoli àêìu tiïn do Mary Leakey phaát hiïån nùm 1974 gêìn Olduwai (miïìn Bùæc Tanzanie), vúái 42 rùng vûúån ngûúâi vaâ 1 haâm hoaá thaåch nguyïn veån 9 rùng (kñ hiïåu: LH-4, Laetoli). Vaâo ngaây 15/9/1976, möåt nhoám nhaâ khoa hoåc treã àïën thùm caác höë àaâo cuãa Mary Leakey vaâ khaão cûáu phên voi trïn buåi nuái lûãa xûa - lúáp nham thaåch do nuái lûãa Sadiman phun traâo gùåp mûa biïën thaânh buân nhaäo. Hoå àaä khaám phaá nhiïìu vïët chên laå cuãa àöång vêåt moáng guöëc, voi, tï giaác, hûúu cao cöí, caã vïët cuãa àaâ àiïíu, rïët vaâ cuãa khó nhên hònh. Nùm 1977 - 1979, Tom White vaâ Ron Clarke tiïëp tuåc tòm kiïëm úã àêy vaâ ghi nhêån coá 50 vïët chên trïn àoaån àûúâng daâi 23m. Caác nhaâ nhên hoåc nghiïn cûáu mêîu àuác vïët chên úã caác àùåc trûng hònh thaái nhû goát, loâng voâm baân chên v.v.. vaâ kïët luêån laâ dêëu chên hai ngûúâi vûúån Australopithecus göìm möåt ngûúâi vûúån lúán (cao 1.4m = 4 ft 7 in) vaâ möåt ngûúâi vûúån thêëp hún ( cao 1.36m = 4 ft 5 in) - nhûäng dêëu chên ngûúâi vûúån "àöìng niïn" vúái caác hoaá thaåch Laetoli vaâ Hadar maâ khung niïn biïíu chung àûúåc thûâa nhêån laâ 3 - 3,75 triïåu nùm caách ngaây nay. Di saãn Laetoli àûúåc ghi nhêån laâ "bûúác ài àêìu tiïn trïn con àûúâng thaânh Ngûúâi" cuãa nhên loaåi (the First Step on the Road to Humanity) vaâ, cuâng vúái haâng loaåt khaám phaá nhên cöët quan troång khaác nhû: Caác cöët soå Australopithecus Africanus tòm thêëy úã Nam Phi kiïíu Cêåu beá Taung (Taung Child) coá tuöíi hai triïåu nùm, hoùåc kiïíu Mrs Ples (Plesianthropus transvaalensis); caác cöët soå Australopithecus trong hang cöí gêìn Swartkrans ghi dêëu "tûã thûúng" búãi rùng baáo, meâo lúán vaâ linh cêíu; Soå Àen (Black Skull) - möåt Paranthropus úã búâ Têy höì Turkana coá tuöíi 2,6 - 2,5 triïåu nùm; Soå Paranthropus crassidens úã Swartkans (Nam Phi) gêìn guäi vúái Paranthropus boisei miïìn Àöng Phi; Soå Homo ergaster úã Turkana Newcomer - giai àoaån múái trong lõch sûã nhên hoaá; Soå KNM-ER 1470 chûáa oác röång hún 100ml coá tuöíi 1,9 triïåu nùm BP, do Bernard Ngeneo - möåt thaânh viïn àoaân khaão saát Richard Leakey phaát hiïån úã höì Turkana, trûúác laâ höì Rudolf (baán àaão Koobi Fora, miïìn bùæc Kenya) àûúåc mïånh danh Homo Rudolfensis - Ngûúâi àaân öng Homo Habilis xûa nhêët thïë giúái (World's Oldest Man Homo Habilis); Hoaá thaåch soå vaâ rùng cuãa 17 caá thïí Ardipithecus Ramidus úã Aramis - Afar (Ethiopia) vaâo nùm 1994; Khaám phaá nùm 1984 úã àêìm lêìy Nariokotome cöët soå 8♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N hoaá thaåch cuãa Ngûúâi thúå sùn Kenya nöíi tiïëng Kamoya Kimeu - möåt Chaâng trai vaåm vúä (Strapping Lad) Homo Erectus cao 1,8m coá tuöíi 1,6 triïåu nùm v.v..; bïn caånh caác khñ cuå "kiïëm söëng" cuãa hoå mang dêëu êën kô nghïå Tiïìn Chelles vaâ Olduvai - nhûäng Cöng cuå chùåt thö (Chopper) vaâ Ròu tay (Handaxes) raãi ra suöët chùång àûúâng lao àöång gian khöí vaâ saáng taåo tûâ 2,5 triïåu àïën 350.000 nùm BP v.v.. (Dart, R.A. 1959; Cole, S. 1975; Leakey, M. 1979, 1984; Johanson, D. - Edey, M. 1981; Brain, C.K. 1981, 1993 (ed.); Jones, S. - Martin, R. - Pilbeam, D. (eds.). 1992; Klein, R.G. 1992; Tattersall, I. 1993; Nitecki, M.H. & D.V. (eds.). 1994; Bahn, P.G. (ed.), 1995). Phi chêu quaã àuáng laâ "caái nöi töëi cöí nhêët haânh tinh xanh", núi chûáa àûång "nhûäng phaát hiïån Khaão cöí hoåc lúán lao vaâ cú baãn nhêët trong lõch sûã nhên hoaá". 4. Giaãn àöì "Cêy phaã hïå ngûúâi" trong nïìn caãnh sinh thaái hoåc vaâ nhên hoåc (Theo taác giaã) (H.3) Giai àoaån "Tiïìn sinh hoåc" Niïn biïíu chung cuãa Àaåi Thaái cöí: 5,5 - 3 tó nùm Qui luêåt cú baãn: Baão toaân chuyïín hoaá caác chêët vaâ nùng lûúång Giai àoaån sinh quyïín Niïn biïíu chung cuãa Àaåi Nguyïn sinh: 3,1 tó (Nam Phi) - 2,7 tó nùm (Rodesia) Cêëu taåo sinh quyïín: 1 phêìn têìng bònh lûu (cao 85km), têìng àöëi lûu, Thaái Bònh Dûúng (cú thïí söëng sêu 10 - 11km), 1 phêìn thaåch quyïín (vi sinh vêåt sêu 1 - 2km) Qui luêåt cú baãn: Trao àöíi chêët, nùng lûúång vaâ thöng tin Kiïíu tûúng taác: Cú thïí söëng vaâ möi trûúâng; Giúái tûå nhiïn hûäu sinh vaâ vö sinh Niïn àaåi àõa chêët Niïn àaåi KAR (BP) "CÊY PHAÃ HÏÅ NGÛÚÂI" (MAN'S FAMILLY TREE) Kiïíu tûúng taác sinh quyïín vaâ kô thuêåt quyïín Linh trûúãng (Primates) Di duïå Q III Thïë Oligoceâne 40 - 28 triïåu Propliopithecus (Hoaá thaåch Phayum Ai Cêåp) Parapithecus Khó haå cêëp coá àuöi Thïë Mioceâne 28 - 15 triïåu VÛÚÅN Pliopithecus Gibbon Dryopithecus Orangutang Vûúån daâi tay vaâ àûúâi ûúi nhên hònh Àöng Nam AÁ K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦9 Gorilla Khó àöåt vaâ hùæc tinh nhên hònh chêu PhiChimpaze Thïë Plioceâne 15 - 12 triïåu Ramapithecus 5,5 - 5 triïåu Australopithecus Bebi Taung (Nam Phi) Meganthropus (Java) Gigantopithecus (Trung Quöëc) 4 - 1,8 triïåu Lactolensis Africanus Afarensis (Lucy) Robustus Giai àoaån Xaä höåi quyïín Niïn àaåi àõa chêët Niïn àaåi KAR (BP) Ngûúâi vûúån Vùn hoaá Kiïíu tûúng taác sinh quyïín vaâ kô thuêåt quyïín Q.IV Thïë Pleistoceøne (súám & giûäa) Homo Habilis (Prezinjanthropus) Tiïìn Chelles - Oldowayen (sú kò Àaá cuä) Kiïíu Kinh tïë chiïëm àoaåt tûå nhiïn (sùn bùæn vaâ Haái lûúåm) 70 - 50 vaån Homo Erectus Pithecanthropus 50 - 40 vaån Sinanthropus Pekinensis Chelles (Abbeville) 40 vaån Heidenbergensis Telanthropus 36 vaån Atlanthropus Saint Acheul 50 - 30 vaån Laång Sún Nuái Àoå - Xuên Löåc 20 vaån Ngûúâi cöí Neanderthale Moustier (trung kò Àaá cuä)Maä Baá, Trûúâng Dûúng, Àinh Thön (Trung Quöëc), Haâ Saáo (Nöåi Möng), Palestine, Iran (Tiïíu AÁ), Soloensis (Indonesia) Thïë Pleistoceøne (muöån) 5 - 4 vaån Ngûúâi tiïìn hiïån àaåi Homo Sapiens 10♦K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N Vùn hoaá hêåu kò Àaá cuä Thïë Holoceâne Quaá trònh hònh thaânh chuãng töåc Ngûúâi hiïån àaåi Homo Sapien Sapiens Mongoloid (Sún Àónh Àöång, Tûá Dûúng, Liïîu Giang) Australo - Negroid (Grimandi - YÁ) Europoid (Cromagnon) Quaá trònh hoaân thiïån hûúáng túái sûå haâi hoaâ bïn trong vïì nhên caách HOMO SAPIEN SAPIENS Vùn hoáa thúâi àaåi Àaá múái & Kim khñ Kiïíu Kinh tïë Saãn xuêët Nöng nghiïåp (tröìng rau cuã - tröìng luáa & chùn nuöi) HOMO POTENT HOMO DUCENS Vùn hoáa thúâi àaåi Vùn minh Kiïíu Kinh tïë Saãn xuêët Cöng nghiïåp - hêåu Cöng nghiïåp TAÂI LIÏÅU THAM KHAÃO 1. Ph. Ùngghen, 1962, Chöëng Àuy-rinh, 1962, Taác duång cuãa lao àöång trong viïåc chuyïín biïën vûúån thaânh ngûúâi, Maác - Ùngghen tuyïín têåp, T.II, Nxb. Sûå Thêåt, Haâ Nöåi. 2. Bahn, Paul G, 1995 (ed.), 100 Great Archaeological Discoveries, Barnes & Noble Books, New York, 1996, The Cambridge Illustrated History of Archaeology, Cambridge University Press. 3. Brain, C.K, 1981, The Hunters or the Hunted? An Introdution to African Cave Taphonomy, University of Chicago Press; 1993 (ed.), Swartkrant: A Cave's Chronicle of Early Man, Pretoria: Transvaal Museum Monograph, No.8. 4. Burenhult, G. (ed.), 1993, The First Hunans - Human Origins and History to 10,000 BC - American Museum of Natural History, The Illustrated History of Humankind, Harper San Francisco: printed in HongKong. 5. Cole, S, 1975, Leakey's Luck: The Life of Louis Seymour Bazett Leakey, 1902 - 1972, London, Collins. 6. Dart, R.A, 1959, Adventures with the Missing Link, New York, Harper & Brothers. 7. Hoaâng Minh Thaão vaâ nhiïìu ngûúâi khaác, 1996, Almanach nhûäng nïìn vùn minh thïë giúái, Nxb. Vùn hoaá Thöng tin, Haâ Nöåi. 8. Johanson, D, Edey, M, 1981, Lucy: The Beginning of Humankind, New York, Simon & Schuster. 9. Jones, S, Martin, R, Pilbeam, D. (eds.), 1992, The Cambridge Encyclopaedia of Human Evolution, Cambridge University Press. 10. Klein, R.G, 1992, The Archaeology of Modern Human Origins - Evolutionary Anthropology, 1(1): 5-14. 11. Leakey, M, 1979, Olduvai Gorge: My Search for Early Man, London: Collins; 1984, Disclosing the Past, London: Weidenfeld & Nicolson. 12. Nitecki, M.H, Nitecki, D.V. (eds.), 1994, Origins of Anatomically Modern Humans, New York & London: Plenum Press. K H O A H OÏ C X AÕÕ H OÄ I V AØØ N H AÂ N V AÊ N ♦11 13. Tattersall, I, 1993, The Human Odyssey: Four Million Years of Human Evolution, New York, Prentice - Hall. 14. Trêìn Quöëc Vûúång, Haâ Vùn Têën, Diïåp Àònh Hoa, 1987, Cú súã Khaão cöí hoåc, Haâ Nöåi. 15. Trêìn Àùng Thao vaâ nhiïìu ngûúâi khaác, 2000, Böå Thöng sûã Thïë giúái vaån nùm (coá tranh minh hoaå), T.I, Nxb. Vùn hoaá Thöng tin, Haâ Nöåi (dõch tûâ Böå Thöng sûã Thïë giúái bùçng tranh do GS. Vûúng Chñnh Bònh, GS. Lêìu Quên Tñn vaâ PGS. Tön Nhên Töng chuã biïn). SUMMARY THE BEGINNINGS OF HUMAN HISTORY VIA ARCHAEOLOGICAL EVIDENCES. Prof.Dr. Phaåm Àûác Maånh In the paper, the author presents some important Archaeological and Anthropological discoveries from Africa within the second half of 20th century, from ancient human traces at Olduvai Gorge to Hadar valley, with "Young Man" named Homo Habilis and "Lucy - Young Woman, 3.5 million year's olds", and "Laetoli footprints" made nearly 3.7 million years ago... These renowned discoveries demonstrate that the Africa was "the oldest Cradle" of Human History and supply important data for establishing "The Man's Family Tree" with aggregated knowledge of Ecology - Archaeology and Anthropology.