Khảo sát cấu trúc của truyện cổ tích Bình Phước theo lý thuyết cấu trúc chức năng của V.Ia.Propp

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 25 (50) - Thaùng 02/2017 42 Khảo sát cấu trúc của truyện cổ tích Bình Phước theo lý thuyết cấu trúc chức năng của V.Ia.Propp (*) Studying Binh Phuoc’s fairy tales using structural – Fuctional theory by V.Ia.Propp TS. La Mai Thi Gia Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG TP.HCM La Mai Thi Gia, Ph.D. University of Social Sciences and Humanities – National University Ho Chi Minh City Tóm tắt Nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể của chúng tôi trong bài viết này là khảo sát 35 truyện cổ tích Bình Phước để xác định các yếu tố tường thuật đơn giản nhất không thể phân chia được trong nội dung truyện kể theo cấu trúc 31 chức năng nhân vật hành động trong công trình Hình thái học truyện cổ tích (1928) của nhà nghiên cứu văn học dân gian người Nga V.Ia.Propp. Chúng tôi khảo sát để tìm ra cấu trúc đặc trưng, những chức năng được chú trọng và ít được chú trọng qua số lần chúng xuất hiện trong các câu chuyện kể, khả năng có thể thay thế được của các chức năng, nhóm các motif làm nên chức năng trong truyện cổ tích Bình Phước (rộng ra là truyện cổ tích Nam Bộ) có gì khác biệt so với sự xuất hiện của chúng trong truyện cổ tích của cả nước nói chung. Từ khóa: truyện cổ tích, cấu trúc chức năng, V.Ia. Propp, Bình Phước. Abstract In this our article, we study 35 fairy tales of Binh Phuoc to identify their simplest irreducible narrative elements by structure of 31 fuctions in Morphology of the Folktale (1928), written by Russian folklorist V.Ia.Propp. We study Binh Phuoc’s fairy tales to find the specific structure of them, some functions are important and some others are not important through the number of times they appear in fairy tales, all possible replacements of functions, group of motifs which create plots of Binh Phuoc’s fairy tales (and fairy tales of South Vietnam), and to compare them with fairy tales of Vietnamese in general. Keywords: fairy tales, structural – fuctional theory, V.Ia.Propp, Binh Phuoc. 1. Mở đầu Lý thuyết cấu trúc chức năng của nhà folklore học người Nga V.Ia.Propp trong nghiên cứu truyện cổ tích từ khi mới xuất hiện cho đến nay đã được ứng dụng rộng rãi ở các nước trên thế giới. Tuy nhiên, ở nước ta, vấn đề cấu trúc của truyện cổ tích chỉ thực sự được đặt ra vào những năm 80 của thế kỷ XX, dù trước đây khi quan sát các nhóm truyện kể dân gian, đặc biệt là với truyện cổ tích thần kỳ người ta đã thấy được sự giống nhau giữa chúng, sự lặp lại những hành động của các nhân vật chính trong những truyện kể khác nhau Tiếp nhận lý thuyết đã lâu nhưng các nhà nghiên cứu nước ta vẫn còn từng bước dè dặt khi nghiên cứu truyện cổ tích theo phương pháp phân tích cấu trúc chức năng, do đó LA MAI THI GIA 43 mà những kết quả ứng dụng chúng ta có được vẫn còn ít ỏi. Những trường hợp ứng dụng rõ nhất cần phải kể đến là Tiểu luận sau đại học Nghiên cứu kết cấu truyện cổ tích thần kỳ Việt theo lý thuyết hình thái học của Vlađimia Iacôplêvich Prốp của Trần Đức Ngôn (1981), công trình Cổ tích thần kỳ người Việt - đặc điểm cấu tạo cốt truyện (1994) của Tăng Kim Ngân, công trình Truyện cổ tích thần kỳ Việt đọc theo hình thái học truyện cổ tích của V.Ia.Propp (2006) của Đỗ Bình Trị, cùng một số bài viết riêng lẽ trên các tạp chí chuyên ngành của các tác giả khác, trong đó có một bài viết “Nghiên cứu motif tái sinh trong truyện cổ tích Việt Nam theo lý thuyết cấu trúc chức năng” (2008) của chính chúng tôi Nội dung của các nghiên cứu này thường được triển khai với hai phần chính, phần đầu là tóm tắt và giới thiệu công trình Hình thái học truyện cổ tích thần kỳ của Propp cùng một số nhận xét của các nhà nghiên cứu folklore về công trình này. Phần thứ hai, các tác giả trình bày cách ứng dụng của mình đối với truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam theo sơ đồ 31 chức năng của Propp. Nhìn chung các tác giả cũng chỉ mới dừng lại ở việc so sánh, đối chiếu, xem các hành động của nhân vật truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam có tầng suất và thứ tự xuất hiện trong cốt truyện như thế nào so với sơ đồ 31 chức năng của Propp. Sau đó mỗi tác giả đưa ra những nhận xét của mình về sự tương ứng của các chức năng nhân vật hành động trong truyện cổ tích thần kỳ Việt Nam so với sơ đồ đó, đồng thời phát hiện ra một vài những hành động “khác” có trong truyện cổ tích Việt Nam mà không được Propp đưa ra trong sơ đồ 31 chức năng. Hoặc các tác giả còn phát hiện ra được những hành động quan trọng tạo nên diễn biến cốt truyện không thuộc chức năng của nhân vật chính mà là vai trò của các nhân vật đối thủ hoặc nhân vật trợ thủ chẳng hạn. Có thể thấy rằng tất cả các công trình nghiên cứu truyện kể dân gian ở Việt Nam có ứng dụng phương pháp phân tích cấu trúc chức năng của Propp đều chỉ mới dừng lại ở những bước như trên. Tiếp tục công việc của người đi trước, chúng tôi ứng dụng lý thuyết cấu trúc chức năng trong quá trình khảo sát truyện cổ tích thần kỳ của tỉnh Bình Phước, trong khuôn khổ của một bài báo, chúng tôi chọn ra 35 truyện trong số gần 1000 truyện thô do sinh viên Khoa Văn học & Ngôn ngữ, trường Đại học KHXH&NV, TPHCM sưu tầm được trong 2 chuyến thực tập điền dã các năm 2008 và 2009. Đây là một phần nhỏ của công việc mà chúng tôi hướng tới là khảo sát cấu trúc đặc trưng của truyện cổ tích Nam Bộ như bao gồm các tỉnh như An Giang, Tiền Giang, Bến Tre, Bạc Liêu, Sóc Trăng, Vĩnh Long, Kiên Giang, Trà Vinh Chúng tôi dùng chính những tài liệu điền dã do các thế hệ sinh viên sưu tầm được trong khoảng 15 năm trở lại đây (có tỉnh tư liệu đã được in thành sách và công bố rộng rãi, có tỉnh tư liệu còn ở dạng thô) nhằm tìm ra được nét đặc trưng trong cấu trúc truyện cổ tích Nam Bộ không chỉ so với mô hình cấu trúc chức năng của V.Ia.Propp mà còn so với cấu trúc của truyện cổ tích Việt Nam nói chung mà hai nhà nghiên cứu Tăng Kim Ngân và Đỗ Bình Trị đã thực hiện cách đây 10 năm và hơn 30 năm (2006 và 1994). Do đó, nhiệm vụ nghiên cứu cụ thể của chúng tôi trong bài viết này là triển khai khảo sát 35 truyện cổ tích Bình Phước theo sơ đồ 31 chức năng nhân vật hành động của V.Ia.Propp để tìm ra cấu trúc đặc trưng, những chức năng được chú trọng và ít được chú trọng qua số lần chúng xuất KHẢO SÁT CẤU TRÚC CỦA TRUY N CỔ TÍCH BÌNH PHƯỚC THEO LÝ THUYẾT CẤU TRÚC CHỨC NĂNG 44 hiện trong các câu chuyện kể, khả năng có thể thay thế được một cách đa dạng của các chức năng, nhóm các motif làm nên chức năng trong truyện cổ tích Bình Phước (rộng ra là truyện cổ tích Nam Bộ) có gì khác biệt so với sự xuất hiện của chúng trong truyện cổ tích của cả nước nói chung. Cuối cùng, việc khảo sát cấu trúc truyện cổ tích Bình Phước của chúng tôi không chỉ là một việc làm đơn thuần có tính hình thái cấu tạo mà là thao tác chuẩn bị cho việc nghiên cứu những gốc rễ lịch sử của hàng loạt những motif thể hiện ra trong mỗi chức năng, tìm hiểu nguồn gốc hình thành motif và ý nghĩa giá trị của nó trong việc tạo nên chủ đề truyện cổ tích thần kỳ. 2. Cấu trúc của 35 truyện cổ tích Bình Phước theo sơ đồ 31 chức năng của V.Ia.Propp Chức năng 1: Một trong các thành viên gia đình đi vắng (Định nghĩa: Sự vắng mặt, ký hiệu e) Chức năng này trong sơ đồ của Propp được thể hiện dưới ba dạng e1, e2 và e3, toàn bộ các dạng thức này đều xuất hiện trong 29/35 truyện cổ tích Bình Phước mà chúng tôi khảo sát, đông đảo nhất là dạng e 1 xuất hiện trong 19 truyện với nội dung nhấn mạnh chức năng sự vắng mặt là cái chết của bố mẹ như giới thiệu hoàn cảnh khởi đầu: Nhà kia có hai anh em, mẹ mất sớm (Năm chàng trai khỏe); Làng kia, có một chàng trai mồ côi cả cha và mẹ (Chàng mồ côi); Họ đều mồ côi cả cha lẫn mẹ (Chàng Crông và nàng Tăng Hin); Người cha qua đời từ lâu (Sự tích cái dây thắt lưng) Dạng e2 và e3 (các thành viên của gia đình đi vắng) xuất hiện với các hình thức như: Chàng trai đi xuống ruộng gặt lúa (Con của con dao); Hai chị em rủ nhau vào rừng bắt bướm (Chàng dê); Các chàng rể đi vào rừng đốn cây để làm nhà (Sọ Dừa); Người chồng đi lên rừng đốn gỗ (Phò mã gầy); Cùng nhau ra đồng chăn trâu (Chuyện ma quỷ bắt dơi) Đặc biệt có những câu chuyện mà hoàn cảnh khởi đầu thể hiện dưới cả hai dạng của chức năng e là vừa có thành viên gia đình đi vắng, vừa có sự qua đời của bố mẹ như trong truyện Đực rựa (cha mẹ mất sớm; hai vợ chồng người em chỉ biết lên rừng đốn củi), truyện Hai anh em mồ côi (mẹ mất sớm; hai anh em lên rừng đào củ để ăn), truyện Chàng Ngo (cha mẹ mất sớm; chàng đi chặt ống tre về nấu rượu), truyện Chàng mồ côi (cha mẹ mất sớm, chàng vào rừng bẫy thú, xuống miền dưới mua muối về cho em ăn) Chức năng 2: Với các nhân vật bị cấm đoán (Định nghĩa: Sự cấm đoán: ký hiệu b) Chức năng này chỉ xuất hiện trong 2/35 truyện mà chúng tôi khảo sát và đều thuộc dạng b2 trong sơ đồ của V.Ia.Propp, sự cấm đoán thể hiện là mệnh lệnh như bắt đi làm cỏ trong truyện Chàng mồ côi, hay là lời đề nghị “hãy đi kiếm chồng đi” trong truyện Sọ dừa. Chức năng 4: Đối thủ tiến hành dò la (Định nghĩa: Sự dò la, ký hiệu v) Chức năng này được tìm thấy trong 11 truyện cổ tích Bình Phước và thể hiện dưới cả ba dạng v1, v2, v3 như trong sơ đồ của Propp bao gồm cả việc dò la để tìm nơi ẩn nấp của nhân vật hay nơi cất giấu vật quý (v 1) như: “mụ hỏi chàng từ đâu đến” (Đèn thần); “Mẹ con đâu?” (Nàng Út ống tre); “cô tiên hỏi đôi cánh đâu” (Thằng Phjia). Dạng v2 – dò la để tìm hiểu nạn nhân: “tại sao anh ngồi khóc vậy?” (Con của con dao); “Tại sao cháu trầm mình xuống hồ?” (Sự tích hoa thủy tiên); “Tại sao cô bị rơi xuống vực” (Chàng dê)... Và dạng v3 – dò la qua một nhân vật khác trong các truyện LA MAI THI GIA 45 Hoàng tử rắn và Người lấy rắn. Chức năng 5: Những tin tức cấp cho đối thủ về nhạn nhân của hắn (Định nghĩa: Sự bộc lộ, ký hiệu w) Chức năng này xuất hiện trong 11 truyện với đầy đủ ba dạng bộc lộ theo sơ đồ, dạng w1 – đối thủ nhận được câu trả lời gián tiếp về câu hỏi của mình thể hiện dưới các nội dung như “Tôi là người nhưng bị mụ phù thủy biến thành gà” (Chàng gà); “bà đừng có đi, ông ta ăn thịt hết ba đứa con rồi” (Chuyện ăn thịt người). Dạng w2 – bộc lộ ngược thể hiện trong các truyện Sự tích hoa thủy tiên (Chàng trai bằng kể lại sự tình cho ông lão nghe) hay Chàng Crông và nàng Tăng hin (cô út hỏi thì anh trả lời). Dạng w3 được tìm thấy duy nhất trong truyện Chàng Dê (ngay trong đêm tân hôn, dê hóa lại thành người). Chức năng 6: Đối thủ tìm cách lừa nạn nhân của mình để chiếm lấy nạn nhân hay chiếm lấy tài sản của nạn nhân (Định nghĩa: Sự lừa dối, ký hiệu g) Chức năng 6 chỉ xuất hiện trong 4 câu chuyện và được thể hiện ở cả 3 dạng: g1 (của cải trong nhà thuộc cái là của anh, không thuộc cái là của em (Đực rực); "Gái ơi, đi với cha nhé, giúp cha một tay" (Chuyện ăn thịt người). Hay dạng g2 – đối thủ hóa phép, thể hiện trong truyện Chuyện ma bò (ma bò hóa thành người chồng rồi gùi rau về nhà), Dạng g3 – dùng vũ lực để lừa dối như trong truyện Hai chị em Ji Băng và Ji Bay (mụ buộc họ phải để lại tất cả xiêm váy và trang sức), trong truyện này còn xuất hiện thêm chức năng lừa dối ở dạng g1 (mụ malai Ji Kra tới rủ hai chị em đi hái trái cây trong rừng). Chức năng 7: Nạn nhân bị lừa và do đó vô tình giúp đỡ cho quân thù (Định nghĩa: Sự tiếp tay, ký hiệu g’) Hai truyện cổ tích Bình phước có chứa đựng chức năng này là Hai chị em Ji Băng và Ji bay và Chuyện ăn thịt người, trong ba dạng thức của chức năng sự tiếp tay theo sơ đồ của Propp thì hai truyện cổ tích ở trên đều thuộc dạng g1 là nhân vật nghe theo tất cả những lời thuyết phục của đối thủ. Trong truyện Chuyện ăn thịt người thì cô chị làm theo lời thuyết phục của người cha, còn truyện Hai chị em Ji Băng và Ji bay thì hai chị em phải nhận lời đề nghị của mụ ma lai vì sợ mụ ăn thịt. Chức năng 8: Đối thủ gây tai họa cho một người trong gia đình hay gây thiệt hại cho anh ta (Định nghĩa: Việc làm hại, ký hiệu A) Theo Propp, chức năng này là vô cùng quan trọng bởi vì nó tạo nên sự vận động của câu chuyện cổ tích và được xem là điểm nút tạo diễn biến bất ngờ trong mạch truyện, chính vì vậy mà chức năng việc làm hại này được thể hiện rất sinh động với gồm 19 dạng thức mà Propp đã liệt kê ra được. 17/35 truyện cổ tích Bình Phước có chứa chức năng này, được thể hiện ở các dạng A1 như đối thủ sai người đến bắt cóc (Chàng Ngo); A 2 : lén trộm đôi cánh của nàng để trên bờ (truyện Con của con dao, Thằng Phjia); A5: anh giành hết gia tài của em (Sự tích hoa thủy tiên); A9: người vợ xui chồng mang con bò vào rừng sâu (Hai anh em mồ côi); A13: đối thủ báo cho cả làng đến giết con gà đi (Chàng gà); A14: người cha giết đứa con để ăn thịt; con ma bò núp sau bụi tre nhảy ra để giết anh ta (Chuyện ăn thịt người, Con ma bò). Chức năng 8a: Một trong những thành viên của gia đình thiếu một cái gì đó và muốn có một cái gì đó (Định nghĩa: Sự thiếu thốn, ký hiệu a) Trong sơ đồ của Propp, chức năng này được thể hiện dưới sáu dạng khác nhau nhưng trong nội dung 10 truyện cổ tích KHẢO SÁT CẤU TRÚC CỦA TRUY N CỔ TÍCH BÌNH PHƯỚC THEO LÝ THUYẾT CẤU TRÚC CHỨC NĂNG 46 Bình Phước có chứa đựng chức năng này, chúng tôi chỉ tìm được 3 dạng thể hiện sự thiếu thốn, dạng a1 – cô gái rời khỏi nhà để kiếm chồng hay do được người khác đến hỏi cưới (Sọ dừa, Chàng dê, Người lấy rắn); hay dạng a2 – cần có một biện pháp thần kỳ để thay đổi rắc rối hiện tại như trong truyện Phò mã gầy hay Sự tích cái dây thắt lưng; dạng a5 là dạng thiếu thốn có tính chân thực của cuộc sống xã hội thực tế như hoàn cảnh khởi đầu của câu truyện là nhân vật chính có đời sống khổ cực; hết sạch tiền bạc; cuộc sống nghèo đói vất vả (Chàng mồ côi, Đực rựa, Truyện Ông ông anh hùng). Chức năng 9: Tai họa và sự thiếu thốn được loan báo. Người ta yêu cầu hay ra lệnh cho nhân vật chính rằng họ thả hoặc phái anh ta đi. (Định nghĩa: Sự làm môi giới, yếu tố liên kết, ký hiệu V) Chức năng này bao gồm 7 dạng thức, tuy nhiên chỉ có 2 dạng thức là xuất hiện trong 4 truyện cổ tích Bình Phước, dạng V 1 : nhân vật chính được phái đi giết 3 con yêu tinh (Ba chàng trai khỏe) hay ra đi để đánh giặc ngoại xâm (Đèn thần). Dạng V3; người anh hùng phi ngựa ra đi tìm nơi ẩn nấp của con yêu quái (Chàng Phan Dùng) hay đi đánh rồng lửa (Cậu bé đá). Chức năng 10: Người đi tìm đồng ý hay quyết định chống đối lại (Định nghĩa: Sự chống đối bắt đầu, ký hiệu S) Chức năng sự chống đối bắt đầu chỉ thể hiện dưới một dạng và được tìm thấy trong 2 truyện cổ tích Bình Phước mà chúng tôi khảo sát là Đèn thần (nhân vật chính đòi được nhà vua gả công chúa mới đi chiến đấu với kẻ thù để cứu nàng về) và Cậu bé đá (Dù bị cấm đoán nhưng nhân vật vẫn quyết liệt đòi đi chiến đấu chống lại rồng lửa) Chức năng 11: Nhân vật chính từ giã nhà mình (Định nghĩa: Sự từ giã, ký hiệu ↑) 14 truyện cổ tích Bình Phước có chứa đựng chức năng này và hành động từ giã gia đình để đi đến một nơi khác được thể hiện rất đa dạng như: đi chu du thiên hạ (Ba chàng trai khỏe); đi giúp nước (Đèn thần); đi đến nơi khác sinh sống (Chàng mồ côi); lên kinh ứng thí (Chàng Dê); đi lang thang (Chim cu gáy); bỏ nhà ra đi (Chàng trai và con trăn), có việc phải đi xa (Người lấy rắn); ẵm con qua nhà mẹ ruột (Chuyện ma bò). Chức năng 12: Nhân vật bị thử thách, bị gạn hỏi, bị tra khảo và điều đó chuẩn bị cho anh ta có được phương tiền thần kỳ hay người giúp đỡ (Định nghĩa: Chức năng thử thách của người cho – Ký hiệu Đ) Chức năng này có 17 dạng thức thể hiện và xuất hiện trong 18/35 truyện cổ tích Bình Phước, các dạng thử thách bao gồm thử thách giết yêu tinh (Ba chàng trai khỏe); muốn cứu được vợ phải chôn cất con chim (Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn); lấy nước sạch ở xa đem về trong chiếc gàu thủng đáy (Hai chị em Ji Băch và Ji Bay); vượt qua cuộc thi nấu ăn ngon; may áo đẹp và đánh trận (Nàng Út ống tre); xây một cái đình bằng gỗ tốt (Phò mã gầy); xây một lâu đài tráng lệ (Thần dừa) Chức năng 13: Nhân vật chính phản ứng lại hành động của con người sẽ cho (Định nghĩa: Phản ứng của nhân vật chính, ký hiệu G) 17 truyện cổ tích Bình Phước có chứa đựng chức năng này và chỉ thể hiện được 4/10 dạng thức biểu hiện trong sơ đồ của Propp. Phản ứng của nhân vật chính được thể hiện trong các truyện này là cắt cổ mụ vợ mà bỏ vào cối xay lúa (Năm chàng trai khỏe); bắn cung vào tim đối thủ khiến nó LA MAI THI GIA 47 ngã gục xuống chết (Chàng Phan Dùng); Chém đứt đôi đầu và thân của mụ yêu tinh (Sự tích con đĩa); dìu bà cụ ra bìa rừng cho bà uống nước (Sự tích cái dây thắt lưng); xé vạt áo gói xác chim (Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn); giết chết con ma (Chuyện ma lai) Chức năng 14: Phương tiện thần kỳ được nhân vật chính sử dụng (Định nghĩa: Sự có được biện pháp thần kỳ, ký hiệu Z) Theo sơ đồ của Propp, chức năng này có 8 dạng biểu hiện và 12 truyện cổ tích Bình Phước trong khảo sát của chúng tôi tập trung thể hiện ở 4 dạng thức là z1, z2, z3 và z 6 . Các phương tiện thần kỳ mà nhân vật chính sử dụng có thể là cây đèn thần trong truyện Đèn thần, thanh gươm báu trong truyện Sự tích con đĩa, một đàn chim trời trong Hai chị em Ji Băch và Ji Bay, ông tiên ban cho bông hoa cúc trong Sự tích hoa cúc, dây thài lai bên suối trong Sự tích cái dây thắt lưng hay quả trứng thần kỳ nở ra chim và từ chim biến thành trâu trong truyện Chàng mồ côi Chức năng 15: Nhân vật đi đến được chỗ đến hay được dẫn tới nơi có cái vật cần tìm (Định nghĩa: Sự di chuyển về không gian giữa vương quốc; Ký hiệu R) Sáu dạng thức của chức năng di chuyển được tìm thấy trong 10 truyện cổ tích mà chúng tôi khảo sát, sự di chuyển đó có thể là leo từ trên cây xuống để tìm đến chiếc liều (Năm chàng trai khỏe), phi ngựa đến nơi yêu quái ẩn nấp (Chàng Phan Dùng), vượt qua bảy ngọn núi mới đuổi kịp và tìm về hang của mụ yêu tinh (Sự tích con đĩa), nhân vật thấy mình bay bỗng như chim, mở mắt ra đã thấy mình đứng trước một ông tiên (Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn), đi đến một nơi thật xa để tìm nước trong không bị vẫn đục (Hai chị em Ji Băch và Ji Bay) Chức năng 16: Nhân vật và đối thủ của anh ta tham gia dự một cuộc giao tranh trực tiếp (Định nghĩa: Giao tranh; Ký hiệu B) Chức năng sự giao tranh mà chúng tôi tìm được trong 5 truyện cổ tích Bình Phước thường được miêu tả là những cuộc gia tranh hết sức quyết liệt giữa nhân vật chính và đối thủ, đó cũng là dạng giao tranh đầu tiên B1 theo sơ đồ của Propp - đánh nhau với đối thủ là con vật hay người hoặc yêu tinh, ma quáinhư con rắn trong truyện Người lấy rắn, mụ yêu tinh trong truyện Sự tích con đĩa và Ba chàng trai khỏe; con ma giả làm người trong truyện Năm chàng trai khỏe. Chức năng 18: Đối thủ bị đánh bại (Định nghĩa: Sự chiến thắng; Ký hiệu P’) Chức năng này có sáu dạng thức nhưng chỉ có một hình thức duy nhất xuất hiện trong 5 truyện thuộc phạm vi khảo sát của chúng tôi, nghĩa là dạng thức P'1 - đối thủ bị đánh bại trong một cuộc chiến đấu với nhân vật chính như tên ma bị xuyên từ hậu môn lên đến đỉnh đầu (Năm chàng trai khỏe); giết được ba con yêu tinh và cứu được ba nàng công chúa (Ba chàng trai khỏe); khuất phục được rồng lửa và cỡi rồng bay đi (Cậu bé đá); chém mụ yêu tinh đầu lìa khỏi cổ (Sự tích con đĩa)... Chức năng 19: Tai họa ban đầu hay sự thiếu thốn được khắc phục (Định nghĩa: Sự khắc phục tai họa hay khắc phục sự thiếu thốn; Ký hiệu L) Dù chỉ xuất hiện trong 5 truyện cổ tích Bình Phước nhưng 5/11 dạng biểu hiện của chức năng này đã xuất hiện trong cả 5 truyện. Trong truyện Chàng Ngo, tai họa được khắc phục bằng cách người vợ hiện lên từ viên ngọc sáng và hai vợ chồng lại được hạnh phúc như xưa; trong truyện KHẢO SÁT CẤU TRÚC CỦA TRUY N CỔ TÍCH BÌNH PHƯỚC THEO LÝ THUYẾT CẤU TRÚC CHỨC NĂNG 48 Chàng gà thì ông trời làm phép cho người chồng sống lại; trong truyện Thằng Phjia, người vợ tiên đã tìm thấy đôi cánh của mình và bay về trời hay trong truyện Đực rựa, vì thương số phận hẩm hiu thiệt thòi, nghèo khổ của người em thật thà nên thần núi đã sai bầy khỉ đến khiêng người em thả vào một thung lũng toàn là vàng... Chức năng 20: Nhân vật chính trở về (Định nghĩa: Trở về; Ký hiệu ↓) 9 truyện cổ tích Bình Phước có chứa đựng chức năng này và biểu hiện dưới những hình thức trở về rất đa dạng như người anh trở về làng (Người lấy rắn); hai chị em về sống với bà ngoại (Hai chị em Ji Băch và Ji Bay); chàng dê từ kinh đô về nhà (Chàng dê); nhân vật mang chiến thắng về cho đất nước (Thần Đèn); chàng trai tạm biệt tiên ông rồi quay về quê hương (Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn); ba chàng trai tài giỏi về tới kinh đô (Ba chàng trai khỏe)... Chức năng 21: Nhân vật bị truy nã (Định nghĩa: Sự truy nã; Ký hiệu Pr) Chức năng này có bảy dạng hình thức nhưng chỉ có một dạng thức cùng xuất hiện trong hai truyện cổ tích Bình Phước. Trong truyện Ma bò, để truy nã nhân vật chính ma bò đã lần theo dấu vết và đi tìm, trong truyện Chàng Ngo thì tên trưởng làng tức giận cho người đến đạp phá nhà chàng. Chức năng 22: Nhân vật chính thoát khỏi sự truy nã (Định nghĩa: Sự thoát khỏi; Ký hiệu Sp) Dù trong sơ đồ của Propp chức năng này được biểu hiện hết sức đa dạng với mười dạng thức nhưng chúng tôi chỉ tìm thấy 1/35 truyện cổ tích Bình Phước có chứa chức năng này, đó là truyện Chàng Ngo (chức năng đi kèm với chức năng sự truy nã đã xuất hiện nay trước nó), để thoát khỏi sự truy nã, nhân vật chính đã nhờ đến phép thuật của vợ để gọi muôn thú trong rừng đến giúp mình thoát khỏi truy đuổi của kẻ thù. Chức năng 25: Nhân vật chính được giao nhiệm vụ khó khăn (Định nghĩa: Nhiệm vụ khó khăn; Ký hiệu D) Những nhiệm vụ khó khăn của chức năng này mà chúng tôi tìm thấy được trong 5 truyện cổ tích Bình Phước là nhân vật phải diệt trừ yêu quái để đem lại cuộc sống bình yên cho dân làng (Chàng Phan Dùng); người vợ không được chỉ tay vào những bọt nước trắng tinh (Chàng rắn); người chồng phải nhuộm cho thật đỏ vuông vải trắng để đưa được vợ về lại với mình (Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn); chàng trai phải giết được giặc và cứu được công chúa (Truyện ông ông anh hùng); Phjia phải leo lên được nhà trời bằng một sợi dây leo thì mới được gặp lại vợ (Thằng Phjia)... Chức năng 26: Nhiệm vụ được giải quyết (Định nghĩa: Sự giải quyết; Ký hiệu r) Cùng với việc nhận lấy nhiêm vụ khó khăn, chức năng tiếp theo của nhân vật chính là giải quyết nhiệm vụ đó và chức năng này chỉ thấy xuất hiện trong 3/35 truyện cổ tích Bình Phước, ở truyện Chàng Phan Dùng thì người dân có được cuộc sống bình yên sau khi chàng diệt trừ yêu quái; người chồng trong Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn đã đưa được vợ trở về sau mấy thàng trời ròng rã nhuộm khăn. Trong Truyện Ông ông anh hùng, nàng công chúa được giải cứu sau khi bầy hổ thay chàng giết sạch giặc ngoại xâm Chức năng 27: Nhân vật chính được nhận ra (Định nghĩa: Sự nhận ra; Ký hiệu Y) Trong trường hợp này việc nhận ra làm thành một chức năng tương ứng với việc đánh dấu và nhân vật chính thường LA MAI THI GIA 49 được nhận ra dựa vào một dấu hiệu từ sự đánh dấu đó. Truyện Ba chàng trai khỏe, nàng công chúa đã nhận ra được gương mặt của người anh hùng đã cứu mình, người mẹ trong truyện Chàng trai và con trăn lại chỉ nhận ra con trai khi về đến nhà của chàng; hay cả làng vô cùng ngạc nhiên khi nhận ra Bù trong hình dạng của một cô gái thắt đáy lưng ong xinh đẹp tuyệt trần (Sự tích cái dây thắt lưng)... Chức năng 29: Nhân vật chính mang một diện mạo mới (Định nghĩa: Sự chuyển; Ký hiệu T) 11 truyện cổ tích trong nhóm truyện mà chúng tôi khảo sát có chứa chức năng này và được thể hiện trong hai dạng thức nhân vật có được diện mạo mới nhờ vào các hành động pháp thuật và dựng lên được một lâu đài kì diệu. Như Sọ dừa cởi bỏ lốt thành một chàng trai tuấn tú trong truyện Sọ Dừa; Cậu bé vụt đứng dậy rồi vươn vai thành một chàng trai cao lớn khôi ngô trong Cậu bé đá; Chàng trai xây được một lâu đài nguy nga và trở thành phò mã (Thần Dừa); Thằn lằn hóa thân thành một cô gái xinh đẹp tuyệt trần (Nàng Út ống tre), Chim cởi bỏ lốt thành một chàng trai (Chim cu gáy); Chàng dê cũng từ bỏ lốt dê thành một con người khỏe mạnh khôi ngô (Chàng dê). Chức năng 30: Kẻ thù bị trừng trị (Định nghĩa: Sự trừng trị; Ký hiệu H) Tương ứng với kiểu kết thúc có hậu thường thấy trong kho tàng truyện cổ tích Việt Nam, việc kẻ hiền gặp lành kẻ ác gặp ác là một triết lý mà dân gian luôn trung thành thể hiện trong truyện cổ tích, cho nên có đến 16/35 truyện cổ tích Bình phước có chứa đựng chức năng này. Trong truyện Sự tích con đĩa, yêu tinh bị giết chết máu văng ra khắp nơi và hóa thành loài đĩa chuyên hút máu người hay nhân vật tên trưởng làng gian ác đã bị trừng trị trong truyện Chàng Ngo. Con khỉ hung hăng trong truyện Chàng mồ côi chết không kịp ngáp. Vì tham lam giành giật và nhiều phen hại chính em ruột của mình nên cuối cùng người anh bị thú dữ xé xác (Đực rựa). Người chị vợ của Sọ Dừa sau nhiều lần hãm hại em gái không thành công đã bị vạch mặt và xấu hổ bỏ xứ ra đi (Sọ dừa). Mụ yêu tinh chuyên lừa gạt để ăn thịt các cô gái hiền lành đã bị cọp vồ đến chết (Hai chị em Ji Băch và Ji Bay). Và kết cục của người cha độc ác là trở thành nạn nhân của bầy rắn (Chuyện ăn thịt người). Chức năng 31: Nhân vật chính kết hôn và làm vua (Định nghĩa: Kết hôn; Ký hiệu C) Nhân vật chính kết hôn hoặc lên ngôi vua cũng là một kiểu kết thúc có hậu thường thấy trong kho tàng truyện cổ tích khắp nơi trên thế giới và trong khảo sát của chúng tôi cũng có đến 20 truyện cổ tích chứa đựng chức năng này. Các nhân vật trong truyện Đèn thần, Ba chàng trai khỏe, Hoàng tử gầy, Phò Mã rắn được kết hôn với công chúa và lên ngôi vua. Các nhân vật nam chính trong truyện Thằng Phjia, Sọ dừa, Chàng dê, Chàng gà, chàng Ngo, Chàng mồ côi sau khi trải qua rất nhiều thử thách, cuối cùng cũng lấy được vợ và sống hạnh phúc đời đời. 3. Nhận xét chung Để tiện theo dõi và so sánh đối chiếu, chúng tôi lập sơ đồ liệt kê thứ tự của các chức năng trong 35 truyện cổ tích Bình Phước theo những ký tự mà chúng được ký hiệu trong sơ đồ 31 chức năng của Propp như sau: Sơ đồ kí hiệu 31 chức năng nhân vật truyện cổ tích thần kỳ của V.Ia.Propp: ebb'vwgg'AaVS↑ĐGZRBKP'L↓PrSpX FDrYOTHC KHẢO SÁT CẤU TRÚC CỦA TRUY N CỔ TÍCH BÌNH PHƯỚC THEO LÝ THUYẾT CẤU TRÚC CHỨC NĂNG 50 Cấu trúc của 35 truyện cổ tích Bình Phước được kí hiệu hoá: 1. Năm chàng trai khỏe: e 2 A 9 v 1 w 1↑R2Đ3G3B1P’1H 2. Ba chàng trai khỏe: e 3 A 5↑V1Đ1G1R2B1K1P’1↓YHC 3. Chàng Phan Dùng : e1A6V3Z3Đ9G9Dr 4. Đèn thần : ↑ v1w1A15SV1Đ9Z3G9↓C 5. Cậu bé đá: e1A6ST1R2B1P’1 6. Sự tích con đĩa: e3Z1R1Đ9G9Z2B1P’1H 7. Chàng Ngo: e2e3CA1L1Pr1Sp1H 8. Chàng mồ côi (1) e2e3w1Ce3A14↓HO 9. Chàng mồ côi (2): e2b2w1a5Z1Đ2w1↑CH 10. Hai anh em mồ côi: e2e3A9T2H 11. Ba anh em: e2G7Đ7R2L3↓ 12. Đực rựa (1): e2g1A5↑a5L6↓FHC 13. Sự tích hoa thủy tiên: e2A5↑v2w2 14. Sọ Dừa: b2a1e3CĐ1G1v1Z3T1 15. Thần dừa: Ca1Đ1Z3G1T2 16. Nàng Út ống tre: v3Đ1G1Z3T1 17. Phò mã gầy: e1a2T1Đ7Z1G7CH 18. Chàng gà (1): e2a1T1w1CA14L9 19. Chàng dê: e3v2a1Cw3T1↑↓H 20. Chàng trai và con trăn: e3A13↑Y 21. Hoàng tử rắn: e3v3w2↑DT1CH 22. Chuyện chim cu gáy: ↑CR2T1 23. Sự tích khăn đỏ và áo có dấu ấn: e 3Đ2G2Z2R1Z2D↓r 24. Sự tích cái dây thắt lưng: e 2 a 2Đ3G3Z2YT1 25. Sự tích hoa cúc: Đ2G2Z2 26. Truyện ông ông anh hùng: e2a5↑DrDrC 27. Con của con dao: e3v2A2CL7H 28. Thằng Phjia: A2CL7DOH 29. Chàng Crông và nàng Tăng Hin: e2v2w2CĐ5G1R3 30. Hai chị em Ji Băch và Ji Bay: e2g1g’1g3A5↑Đ1G1R2Z6H↓C 31. Chuyện ăn thịt người: e1g1g’1A14g1A14w1H 32. Con ma lai: e2Đ7G7 33. Chuyện ma lai: e2Đ7G7 34. Con ma bò: e1A14g2↑Pr1 35. Chuyện ma quỷ bắt dơi: e3v1w1OH Sau khi khảo sát cấu trúc của 35 truyện cổ tích Bình Phước, chúng tôi nhận thấy có 5 chức năng trong sơ đồ 31 chức năng của Propp không xuất hiện trong nội dung của nhóm truyện này, đó là các chức năng: b' (Sự vi phạm); K (Sự đánh dấu), X (Chuyến viếng thăm bí mật), F (Những đòi hỏi không căn cứ), O (Sự vạch mặt). Số chức năng xuất hiện trong truyện trung bình từ 8 đến 10 chức năng, nhiều nhất là 14 chức năng ở truyện Ba chàng trai khoẻ, 14 chức năng ở truyện Hai chị em Ji Băch và Ji Bay và ít nhất là 3 chức năng trong truyện Sự tích hoa cúc và 4 chức năng trong hai truyện Chuyện chim cú gáy, Chàng trai và con trăn. Đồng thời các dạng thức biểu hiện của mỗi chức năng trong truyện cũng tương đối thống nhất giữa các truyện với nhau chứ không có sự biểu hiện đa dạng và sinh động như trong những hình thức mà Propp đưa ra. Bên cạnh đó chúng tôi cũng nhận thấy thứ tự xuất hiện của các chức năng trong truyện cổ tích Bình Phước mà chúng tôi khảo sát cũng tương ứng với thứ tự của chúng trong sơ đồ của Propp, thứ tự của các chức năng không thay đổi và chúng tôi cũng chưa phát hiện thêm được chức năng nào khác ngoài 31 chức năng trong phạm vi 35 truyện mà chúng tôi khảo sát. Sau bước khảo sát để khám phá ra đặc điểm cấu trúc của 35 truyện cổ tích bằng cách miêu tả những phương thức thi pháp thuần túy, chúng tôi sẽ tiến đến việc giải thích cội nguồn lịch sử của truyện cổ tích theo phương pháp phân tích nguồn gốc lịch sử để tìm ra bản chất thể loại và sự độc đáo mang tính lịch sử của thể loại này. Vấn đề này chúng tôi xin được tiếp tục trình bày trong một bài viết khác. LA MAI THI GIA 51 Chú thích: * Bài báo nằm trong khuôn khổ đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường, mã số T2016/01. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Các văn bản truyện kể dân gian Bình Phước do Khoa Văn học & Ngôn ngữ, ĐHKHXH & NV, TP.HCM sưu tầm điền dã năm 2008 và 2009. 2. La Mai Thi Gia (2008), “Nghiên cứu mô típ tái sinh trong truyện kể dân gian các dân tộc Việt Nam theo hướng cấu trúc chức năng”, Tập san Khoa học Xã hội, trường ĐHKHXH & NV – tháng 12. 2008. 3. La Mai Thi Gia (2015); Motif trong nghiên cứu truyện kể dân gian: Lý thuyết và ứng dụng; Nxb ĐHQG HN. 4. Tăng Kim Ngân (1994), Cổ tích thần kỳ người Việt - đặc điểm cấu tạo cốt truyện. Nxb Khoa học Xã hội, H. 5. Đỗ Bình Trị (2006), Truyện cổ tích thần kỳ người Việt đọc theo hình thái học của truyện cổ tích của V.la.Propp, Nxb ĐHQG TP.HCM. 6. Tuyển tập V.Ia.Propp (2003), Nhiều tác giả dịch, tập I. Nxb Văn hóa dân tộc. Ngày nhận bài: 03/01/2017 Biên tập xong: 15/02/2017 Duyệt đăng: 20/02/2017