Tài liệu Hướng tới một địa chỉ tin học cho tài liệu dịch: BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006
28
PGS. TS VƯƠNG TOÀN
Phòng Nghiệp vụ Thư viện
Viện Thông tin Khoa học Xã hội
1. Ðặt vấn đề
Trong nghiên cứu khoa học nói
chung, tài liệu dịch (TLD) có một vai trò hết
sức quan trọng, đặc biệt là trong khoa học xã
hội và nhân văn. Dù nay khả năng sử dụng
(không chỉ một mà nhiều) ngoại ngữ của các
nhà nghiên cứu ở nước ta, nhất là giới trẻ, đã
khá hơn trước rất nhiều, nhưng hẳn là không
ai dám nghĩ đến việc không cần tham khảo
TLD. Trên thế giới, việc phổ biến các công
trình khoa học cùng một lúc bằng nhiều
ngoại ngữ: Anh, Pháp, Trung, Nga,... không
phải là hiếm. Việc dịch và xuất bản có hệ
thống tài liệu khoa học ra một ngôn ngữ
quốc gia thường được tiến hành phục vụ cho
nhu cầu chung trong nước.
Những người làm công tác tư liệu
học (documentalistes) thường gọi đây là
nguồn thông tin cấp một. Trong phạm vi
nghiên cứu này, TLD được nói đến ở đây
xin hạn chế ở các văn bản khoa học, được...
5 trang |
Chia sẻ: quangot475 | Lượt xem: 606 | Lượt tải: 0
Bạn đang xem nội dung tài liệu Hướng tới một địa chỉ tin học cho tài liệu dịch, để tải tài liệu về máy bạn click vào nút DOWNLOAD ở trên
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006
28
PGS. TS VƯƠNG TOÀN
Phòng Nghiệp vụ Thư viện
Viện Thông tin Khoa học Xã hội
1. Ðặt vấn đề
Trong nghiên cứu khoa học nói
chung, tài liệu dịch (TLD) có một vai trò hết
sức quan trọng, đặc biệt là trong khoa học xã
hội và nhân văn. Dù nay khả năng sử dụng
(không chỉ một mà nhiều) ngoại ngữ của các
nhà nghiên cứu ở nước ta, nhất là giới trẻ, đã
khá hơn trước rất nhiều, nhưng hẳn là không
ai dám nghĩ đến việc không cần tham khảo
TLD. Trên thế giới, việc phổ biến các công
trình khoa học cùng một lúc bằng nhiều
ngoại ngữ: Anh, Pháp, Trung, Nga,... không
phải là hiếm. Việc dịch và xuất bản có hệ
thống tài liệu khoa học ra một ngôn ngữ
quốc gia thường được tiến hành phục vụ cho
nhu cầu chung trong nước.
Những người làm công tác tư liệu
học (documentalistes) thường gọi đây là
nguồn thông tin cấp một. Trong phạm vi
nghiên cứu này, TLD được nói đến ở đây
xin hạn chế ở các văn bản khoa học, được
hiểu là những văn bản (viết hoặc nói) có
chức năng ''thông báo bằng các hình thức
giới thiệu, trình bày, nhận xét, đánh giá, lý
giải những hiện tượng, những vấn đề, những
quy luật của tự nhiên VÀ XÃ HỘI' (CÙ
ĐÌNH TÚ .- Phong cách học và đặc điểm tu
từ tiếng Việt. H., Nxb ÐH và THCN, 1983,
tr.140). Và do phạm vi hiểu biết của mình,
cũng xin chủ yếu nói đến nguồn tin là TLD
về khoa học xã hội và nhân văn.
Là người đã tham gia và tổ chức xuất
bản một số TLD, nên trong bài viết này,
chúng tôi muốn nêu ra một số nhận xét
về tình hình TLD - với tư cách là một
nguồn tin đặc thù - như lâu nay chúng
được thực hiện, lưu trữ và quản lý ở các
cơ sở nghiên cứu và giảng dạy trong
nước và sau nữa, muốn gợi ra một
phương hướng cộng tác và phối hợp hoạt
động giữa các trung tâm thông tin tư liệu
thư viện, vươn tới cùng xây dựng một
dịch vụ tham khảo cho TLD, để từ đó tạo
điều kiện thuận lợi cho việc chia sẻ
nguồn lực thông tin1 không kém phần
quan trọng này, đáp ứng tốt hơn nhu cầu
về TLD của các nhà nghiên cứu, nhất là
lớp trẻ hiện nay.
2. Mấy đặc điểm của tình hình
TLD hiện nay
1 Xem: Vương Toàn. - Hướng tới cùng chia
sẻ nguồn lực thông tin khoa học xã
hội. Báo cáo tham luận tại Hội nghị
Khả năng, biện pháp và định hướng
chia sẻ thông tin trong và ngoài hệ
thống giáo dục đại học của Đại học
Quốc gia Hà Nội trong khuôn khổ dự
án Giáo dục đại học (QIG) họp tại
TP Hồ Chí Minh, 5/12/2001. In
trong Kỷ yếu Hội thảo chuyên đề
chia sẻ các nguồn lực thông tin,
2001, tr. 21-24.
HƯỚNG TỚI MỘT ĐỊA CHỈ TIN HỌC
CHO TÀI LIỆU DỊCH
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006
29
Lâu nay, TLD được thực hiện và lưu
trữ ở hầu khắp các cơ sở nghiên cứu khoa
học, từ Bắc vào Nam. Nhìn chung, nguồn
thông tin này còn phân tán và chất lượng
không đồng đều.
2. 1. Nguồn thông tin này còn phân
tán vì nhiều lẽ: TLD có thể nằm trong
chương trình dịch thuật hàng năm của một
Viện, Phòng/Ban hay Trường, Khoa, nhưng
cũng có thể phục vụ chương trình/đề tài
nghiên cứu các cấp: Nhà nước, Bộ/Học
viện/ÐHQG, Viện/Trường,... Không ít TLD
chỉ để phục vụ những chương trình nghiên
cứu thuần tuý cá nhân (như phục vụ làm
luận văn, luận án,...).
Tuy kinh phí để thực hiện TLD được
khai thác từ những nguồn hết sức khác nhau,
song chúng tôi nghĩ rằng nguồn kinh phí
(trực tiếp hay gián tiếp) từ ngân sách Nhà
nước vẫn là chủ yếu và không nhỏ.
Nếu được lưu trữ, phần lớn TLD
cũng phân tán ở các trung tâm thông tin tư
liệu thư viện khác nhau (đôi khi, ngay trong
một tòa nhà). Và không ít TLD (sau khi
nghiệm thu và quyết toán hẳn hoi) chỉ được
khai thác một (vài) lần rồi bỏ đấy, thậm chí
thất lạc (như có lần chúng tôi muốn mượn
lại những TLD do chính mình thực hiện ở
một cơ sở nghiên cứu mà đành chịu, chỉ đơn
giản vì không tìm thấy đâu nữa!).
Không ít TLD ở vào tình trạng trên,
bởi nhiều lẽ: Mục đích chính của chương
trình, kế hoạch dịch tài liệu này đã hoàn
thành rồi: phục vụ xong đợt nghiên cứu (của
tập thể hay cá nhân). Lưu hồ sơ nghiên cứu
thì nếu không nằm trong quy định, dễ cảm
thấy như không cần thiết!
Ngay cả những TLD được lưu trữ tại
các thư viện thì vẫn không tránh khỏi nỗi
băn khoăn về quyền sở hữu thông tin2,
khi người muốn dùng có biết thì lại
không nằm trong diện phục vụ. Trước đó
thì cơ quan/cá nhân tổ chức dịch không
được giao chức năng phục vụ các đối
tượng khác cần nghiên cứu. Cho mượn
thì sợ mất, làm dịch vụ thì không có
chức năng, và theo biểu giá nào...
2. 2. Về người thực hiện, TLD có
thể do cán bộ nghiên cứu hay cán bộ tư
liệu - thư viện trong cơ quan làm, hoặc
thuê người ngoài cơ quan cộng tác làm.
Cũng do vậy, chất lượng dịch thuật
không đồng đều, một khi tài liệu khoa
học luôn cần người dịch vừa có trình độ
ngoại ngữ giỏi, vừa có chuyên môn sâu,
là điều mà không dễ thực hiện khi phân
công/tuyển chọn người dịch.
Nếu cũng một TLD nhưng do
nhiều người cùng thực hiện - vì nhiều lý
do, chẳng hạn như quá dày mà lại cần
xong trong thời gian gấp, lại có khi chỉ
cốt để chia sẻ trách nhiệm sử dụng kinh
phí trên cấp về hoặc xin được,... - mà rồi
không có điều kiện để một người xem
lại, nhằm thống nhất từ đầu thì mỗi đoạn
rất có thể theo một phong cách riêng,
2 Xem: Vương Toàn. - Về quyền sở hữu
thông tin - Sur la propriété de
l'information. Tham luận tại Hội thảo
Pháp-Việt "Không gian, mạng viễn
thông - tiến bộ công nghệ và các vấn
đề pháp lý", do Nhà Pháp luật Việt-
Pháp tổ chức tại Hà Nội, 23-
24/11/1998. In trong: Hội thảo Pháp
- Việt: Khoảng không vũ trụ, mạng
không gian và thông tin viễn thông -
Colloque franco-vietnamienne:
espace, réseaux et télécommunica-
tions". Hà Nội, Nxb Chính trị quốc
gia, 1999, tr. 85-86 , 231-132 ;
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006
30
và dễ thiếu sự thống nhất về sử dụng thuật
ngữ khoa học - nhất là với các khái niệm
mới xuất hiện, một khi ngay trong giới
chuyên môn cũng chưa có cách dùng từ ngữ
thống nhất.
Lại có khi chỉ vì mục đích sử dụng,
chẳng hạn như chủ yếu chỉ để dùng làm tài
liệu tham khảo về tình hình nghiên cứu, chứ
không trích dẫn gì,... nên chất lượng của
TLD có thể chưa (cần) đạt tới mức hoàn
hảo, nhất là với những tài liệu khi đặt dịch
được xác định rõ ngay từ đầu là chỉ để phục
vụ phạm vi hạn hẹp, thậm chí rất hẹp (dù
TLD này cũng có thể rất cần cho nhiều nhà
nghiên cứu khác, nhưng như đã nói ở trên -
việc phục vụ đối tượng này lại không thuộc
phạm vi của chương trình/đề tài nghiên cứu
cụ thể này!).
2. 3. TLD là một sản phẩm đặc thù về
nguồn tin ở Viện Thông tin KHXH. Trước
hết, vì các công trình khoa học xã hội và
nhân văn thường mang tính chất đa
ngành/liên ngành cao, nhà nghiên cứu
thường phải với tới/giải quyết những vấn đề
giáp ranh của các khoa học (Chẳng hạn:
Việc xác định thành phần các dân tộc thiểu
số ở nước ta đòi hỏi những nghiên cứu sâu
không chỉ thuộc lĩnh vực dân tộc học, mà cả
ngôn ngữ học, xã hội học, chính trị học,). Vì
thế, cùng một tài liệu có thể được các cơ sở
nghiên cứu khác nhau cùng quan tâm.
Trước tình hình ấy, ngay từ những
năm đầu thành lập Ban Thông tin KHXH
(năm 1973), cho tới khoảng trước năm 1990,
tại Viện Thông tin KHXH đã từng có một
Phòng Quản lý dịch, có chức năng với tới cả
những TLD được thực hiện ở các Viện
thuộc Viện KHXH Việt Nam lúc bấy giờ.
Tiếc rằng công việc mới dừng ở việc nắm
bắt tình hình và cho ý kiến nếu thấy trùng
lặp, lên danh sách TLD hàng năm và lưu trữ
01 bản sao những TLD được thực hiện ở các
Viện. Thế rồi, công việc này cũng không
dễ được tiếp tục, vì nhiều lý do bất cập,
và nhất là không được nhiều nhà quản lý
ở các Viện hưởng ứng (không hẳn đã vì
lý do khoa học).
Mặc dầu vậy, TLD vẫn luôn là
một trong số những mối quan tâm của
hoạt động thông tin KHXH. Thật vậy,
một số lượng không nhỏ TLD được thực
hiện, lưu trữ tại Viện Thông tin KHXH.
Nhiều tài liệu quý đã được phổ biến.
Nhiều công trình được giới khoa học
đánh giá cao về mặt chất lượng nghiên
cứu, phục vụ lãnh đạo và quản lý của các
cấp, các ngành.
Nhiều TLD cũng được tuyển chọn
cho công bố trên các sản phẩm của Viện
như tạp chí Thông tin KHXH, các sưu tập
thông tin chuyên đề... Và đặc biệt phải
nói đến Bản tin Tài liệu phục vụ nghiên
cứu (bao gồm hai loại tin nhanh TN và
TÐB), được ra mắt từ tháng 9/1990 cho
đến nay, là những TLD toàn văn các bài
viết mới được công bố ở nước ngoài, viết
về những vấn đề khoa học lý luân khoa
học và xã hôi và nhân văn, được giới
dùng tin trong nước quan tâm.
3. Mấy trở ngại và thuận lợi khi
triển khai nguồn tin chung về TLD
3. 1. Vào lúc mà chia sẻ nguồn
lực thông tin chưa là nhu cầu thực, hoạt
động thông tin chủ yếu là thủ công,
truyền thống, việc rót kinh phí lại chỉ
thực hiện trực tiếp từ cấp trên, do chỉ
nặng về hoạt động hành chính, Nguồn tin
nội sinh là TLD chủ yếu phân tán như đã
nói ở trên, nên ít có lý do để tồn tại (và
cũng vì một số lý do khác), Phòng Quản
lý dịch được giải thể, để mặc kho TLD
thu thập được tùy nghi khai thác.
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006
31
Ðể hiện đại hoá hoạt động thông tin
tư liệu thư viện trong điều kiện hiện nay cho
phép, chúng tôi nghĩ đến việc rất có thể xây
dựng một kho TLD chung cho giới nghiên
cứu khoa học, hay đúng hơn là một địa chỉ
tin học cho các TLD đã và sẽ có.
Tổ chức xây dựng một địa chỉ tin học
chung cho TLD để cùng biết và tạo điều
kiện cùng nhau khai thác, vừa đỡ phí thời
gian, vừa tiết kiệm kinh phí (của tập thể
hoặc cá nhân nhà khoa học) cho những công
việc trùng lặp (như dịch lại tài liệu người
khác, nơi khác đã dịch,...) là nhu cầu của
giới khoa học trong điều kiện mới của hoạt
động thông tin thư viện, khi đất nước đă mở
cửa và đang tiến hành công nghiệp hoá, hiện
đại hoá.
3. 2. Tiếp đó, rất nên tổ chức xuất bản
những TLD được xác định là có giá trị và
phục vụ đối tượng rộng rãi, khi có điều kiện.
Ðặc biệt là việc tuyển dich những trích đoạn
về một chủ đề mà nhiều nhà nghiên cứu,
nhất là giới trẻ cần tham khảo.
Việc biên tập, hiệu đính dễ được đặt
ra vì mỗi ngành khoa học có hệ thống thuật
ngữ chuyên biệt. Bên cạnh đó là tình hình
phân loại khoa học của ta, nhất là trong khoa
học xã hội và nhân văn, với các nước
phương Tây không phải lúc nào cũng thống
nhất. Chưa kể các nhà khoa học sử dụng
thuật ngữ và nghĩa trong ngữ cảnh cụ thể
cũng có lúc khác nhau. Vấn đề chuẩn hoá
các danh từ khoa học được đặt ra ở nước ta
từ lâu nhưng chưa đươc giải quyết triệt để và
thường xuyên cập nhật.
Là người từng tham gia trực tiếp dịch
và hiệu đính, chúng tôi đã có dịp tìm hiểu
những đặc điểm về mặt ngôn ngữ học của
văn bản khoa học3 để góp phần tiến hành
dịch tốt loại văn bản này.
Kinh nghiêm cho thấy một số
sách khoa học đại cương được dịch,
những tuyển trích đoạn về một chủ đề có
chú dẫn thư mục xuất xứ đầy đủ, đã được
thực hiện bằng các nguồn kinh phí khác
nhau, do các cơ sở nghiên cứu khác nhau
tiến hành, được đông đảo các nhà khoa
học, nhất là giới trẻ đón nhận.
3. 3. Dù nay quyền tác giả được
coi trọng, việc xuất bản sách dịch (để
bán) phải tuân thủ Công ước Berne về
quyền tác giả là lẽ đương nhiên, nhưng
kinh nghiệm thực tế (nhất là sự cộng tác
với Chương trình Dịch thuật Thông tin
Khoa học Xã hội và Nhân văn thuộc
Hiệp hội UNESCO Việt Nam những
năm qua) cho phép chúng tôi nhận thấy
rằng:
Viêc xin phép miễn/giảm trả tiền
bản quyền không phải không thực hiện
được, khi ta (biết cách trình bày) khẳng
định được mục đích xuất bản không cốt
nhằm kinh doanh, nghĩa là thu lợi thật
nhiều, mà cốt để phổ biến tri thức trong
điều kiện thu nhập của giới nghiên cứu
khoa học ở nước ta còn thấp.
Ðáng chú ý là một số tổ chức văn
hoá quốc tế có mặt ở Việt Nam (như
Trung tâm Văn hóa và Hợp tác của Pháp,
3 Mấy vấn đề ngôn ngữ học đặt ra khi dịch
văn bản khoa học. Trong: Cái mới
trong KHXH: văn học và ngôn ngữ
học, 1992, s.2, tr. 69-103; Để dịch
một văn bản khoa học. Trong: Việt
Nam: Những vấn đề ngôn ngữ và
dịch thuật. Hà Hội Ngôn ngữ học
Việt Nam & Đại học Sư Phạm Ngoại
ngữ Hà Nội, 1993.
BẢN TIN THƯ VIỆN - CÔNG NGHỆ THÔNG TIN THÁNG 8/2006
32
Phòng Văn hoá Thông tin Hoa Kỳ, Quỹ Bảo
trợ Văn hoá Thuỵ Ðiển Việt Nam...)cũng
dành quỹ trợ cấp cho việc dịch thuật, kể cả
cho việc mua bản quyền, để sản phẩm trí tuệ
của họ (và cả của ta) được phổ biến ở mức
trợ giá, nghĩa là thấp hơn giá thành xuất bản,
cốt để có thể vươn tới một đối tượng bạn
đọc rộng hơn. Vấn đề là phải có thể chứng
minh giá trị đích thực của tài liệu cần dịch,
cũng như những người đảm nhiệm công việc
là có khả năng thực và sẽ làm thực. Và
đương nhiên là biết gửi hồ sơ đúng hạn (vì
khái niệm hạn chót ở ta trước đây thường bị
xem nhẹ!).
Với nhà khoa học, dù sống trong cơ
chế thị trường từ lâu như trong các nước tư
bản chủ nghĩa, việc xuất bản công trình
nghiên cứu cũng không thuần tuý để kiếm
tiền (Ta cũng biết ở một số nước, việc xuất
bản sách hay cho in lên tạp chí không hẵn đã
có nhuận bút). Việc phổ biến tư tưởng khoa
học luôn được ưu tiên hàng đầu. Như đã
thấy, trong không ít trường hợp, công việc tỏ
ra có hiệu quả khi biết tranh thủ sự đóng góp
công sức và tiền của của các nhà khoa học
cũng như những người làm công tác thông
tin tư liệu thư viện ở nước ngoài, trong đó
đặc biệt có Hội Hỗ trợ Thư viện và Giáo dục
Việt Nam (LEAF-VN).
Thêm nữa, không loại trừ khả năng
xin trực tiếp ngay với tác giả, hoặc nhà xuất
bản, tuỳ theo cách xác định bản quyền được
ghi rõ trong sách. Ðã có trường hợp tác giả
đă sẵn sàng thêm Lời nói đầu cho bản dịch
ra tiếng Việt, thậm chí cấp thêm kinh phí (có
thể xin được từ một nguồn nào đó mà đôi
khi chỉ tác giả mới biết), đương nhiên với
điều kiện rất minh bạch về tài chính.
4. Kết luận
Tóm lại, để có thể phát huy hết giá trị
đích thực của nguồn TLD đang phân tán đây
đó, ngay trong Viện KHXH Việt Nam và
trong cả nước, chúng tôi nghĩ rằng đã
đến lúc cần tổ chức hợp tác xây dựng và
chia sẻ nguồn lực thông tin đặc thù này.
Cụ thể là:
- Xây dựng một CSDL về TLD
hiện được lưu trữ tại các các cơ sở
nghiên cứu và giảng dạy trong nước (có
thể hồi cố và cập nhật dần), nghĩa là tạo
cho chúng một địa chỉ tin học dưới hình
thức dịch vụ tham khảo, có thể truy cập
trực tuyến và sao vào CD-ROM.
- Tổ chức cần có ý kiến chuyên
gia (thật sự!) - lựa chon những TLD có
giá trị phổ biến rộng rãi trong giới/ngành
nghiên cứu khoa học lúc này, rồi tìm
nguồn kinh phí (kể cả sự cộng tác, phối
hợp của các Nhà sách và sự trợ giúp) cho
xuất bản
- Biên tâp và hiệu đính (nếu
cần) rồi cho xuất bản. Lẽ đương nhiên,
cần thăm dò nhu cầu của bạn đọc để chỉ
in số lượng đủ dùng (và dự trữ).
Việc tổ chức phối hợp, cộng tác
nhiều nguồn lực cho xuất bản những
TLD có chất lượng cao, trong đó có việc
tuyển dich những trích đoạn theo chủ đề,
nhằm vào phạm vi người dùng tin rộng
rãi, đang là yêu cầu của giới nghiên cứu
khoa học trong thời kỳ đổi mới.
Song công việc này không thể nào
có hiệu quả, nếu chỉ một người hay một
tổ chức nào đó tự làm đơn độc. Một sự
hợp tác nhằm cùng phối hợp xây dựng và
chia sẻ nguồn lực thông tin nói chung,
nguồn TLD nói riêng, hẳn sẽ đựợc sự
đón nhận của nhiều nhà khoa học, nhất là
giới trẻ. Và chúng tôi cũng tin rằng nếu
hoạt động của chúng ta là minh bạch thì
chắc chắn sẽ dễ dàng nhận được sự giúp
đỡ và tạo điều kiện thuân lợi từ mọi phía.
Các file đính kèm theo tài liệu này:
- bai6_1_4071_2151474.pdf