Hướng dẫn học sinh làm việc với bản đồ trong chương trình địa lý ở trường Trung học Cơ sơ

Journal of Thu Dau Mot University, No 6 (13) – 2013 74 HÖÔÙNG DAÃN HOÏC SINH LAØM VIEÄC VÔÙI BAÛN ÑOÀ TRONG CHÖÔNG TRÌNH ÑÒA LYÙ ÔÛ TRÖÔØNG TRUNG HOÏC CÔ SÔÛ Vuõ Haûi Thieân Nga Tröôøng Ñaïi hoïc Thuû Daàu Moät TOÙM TAÉT Söû duïng baûn ñoà trong daïy hoïc thuoäc nhoùm phöông phaùp daïy hoïc tröïc quan. Trong daïy hoïc ñòa lyù ôû tröôøng trung hoïc cô sôû, höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà laø yeâu caàu raát caàn thieát. Thoâng qua vieäc söû duïng baûn ñoà, giaùo vieân deã daøng toå chöùc caùc hoaït ñoäng ñeå hoïc sinh khai thaùc kieán thöùc, hình thaønh ñöôïc tö duy ñòa lyù. Ñoù cuõng laø moät caùch ñeå giaùo vieân ñoåi môùi phöông phaùp daïy hoïc theo höôùng phaùt huy tính tích cöïc, chuû ñoäng cuûa ngöôøi hoïc. Baøi vieát naøy trình baøy phöông phaùp höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà trong daïy hoïc ñòa lyù ôû baäc trung hoïc cô sôû. Töø khoùa: ñòa lyù, baûn ñoà, giaùo vieân, hoïc sinh 1. Khaùi nieäm veà baûn ñoà ñòa lyù Baûn ñoà ñòa lyù laø moâ hình kí hieäu hình töôïng khoâng gian cuûa caùc ñoái töôïng, caùc hieän töôïng töï nhieân, xaõ hoäi, ñöôïc thu nhoû, ñöôïc toång hôïp hoùa theo moät cô sôû toaùn hoïc nhaát ñònh nhaèm phaûn aùnh vò trí, söï phaân boá, moái töông quan cuûa caùc ñoái töôïng, hieän töôïng vaø caû nhöõng bieán ñoåi cuûa chuùng theo thôøi gian ñeå thoûa maõn muïc ñích yeâu caàu ñaõ ñònh tröôùc. Baûn ñoà ñöôïc söû duïng trong daïy vaø hoïc ñòa lyù ñöôïc goïi laø baûn ñoà giaùo khoa ñòa lyù. Baûn ñoà trong saùch giaùo khoa bieåu hieän moät soá noäi dung töông öùng vôùi baøi hoïc. Caùc noäi dung veà söï phaân boá khoâng gian cuûa ñoái töôïng ñòa lyù coøn ñöôïc goïi laø löôïc ñoà. 2. Vai troø cuûa baûn ñoà trong daïy vaø hoïc ñòa lyù Baûn ñoà laø moät phöông tieän tröïc quan, moät nguoàn tri thöùc ñòa lyù quan troïng. Qua baûn ñoà, hoïc sinh coù theå nhìn moät caùch bao quaùt nhöõng khu vöïc laõnh thoå roäng lôùn, nhöõng vuøng laõnh thoå xa xoâi treân beà maët traùi ñaát maø mình chöa bao giôø coù ñieàu kieän ñi ñeán taän nôi ñeå quan saùt. Veà maët kieán thöùc, baûn ñoà coù khaû naêng phaûn aùnh söï phaân boá vaø nhöõng moái quan heä cuûa caùc ñoái töôïng ñòa lyù treân beà maët traùi ñaát moät caùch cuï theå maø khoâng moät phöông tieän naøo khaùc coù theå laøm ñöôïc. Nhöõng kyù hieäu, maøu saéc, caùch bieåu hieän treân baûn ñoà laø nhöõng noäi dung ñòa lyù ñaõ ñöôïc maõ hoùa, trôû thaønh moät thöù ngoân ngöõ ñaëc bieät ” ngoân ngöõ baûn ñoà. Veà maët phöông phaùp, baûn ñoà ñöôïc coi laø phöông tieän tröïc quan giuùp hoïc sinh khai thaùc, cuûng coá tri thöùc vaø phaùt trieån tö duy trong quaù trình hoïc ñòa lyù. Ñeå khai thaùc ñöôïc nhöõng tri thöùc treân baûn ñoà, tröôùc heát hoïc sinh phaûi hieåu baûn ñoà, ñoïc ñöôïc baûn ñoà, nhöõng kieán thöùc lyù thuyeát veà baûn ñoà. Treân cô sôû ñoù coù ñöôïc nhöõng kyõ naêng laøm vieäc vôùi baûn ñoà. Vì vaäy, vieäc hình thaønh kyõ naêng söû duïng baûn ñoà trong hoïc taäp ñòa lyù cho hoïc sinh laø moät nhieäm vuï quan troïng ñoái vôùi giaùo vieân ñòa lyù. Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 6 (13) – 2013 75 3. Taùc duïng cuûa vieäc hình thaønh kyõ naêng laøm vieäc vôùi baûn ñoà cuûa hoïc sinh Khi coù kyõ naêng laøm vieäc vôùi baûn ñoà thì hoïc sinh coù theå taùi taïo laïi hình aûnh caùc laõnh thoå nghieân cöùu vôùi nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa chuùng maø khoâng phaûi nghieân cöùu tröïc tieáp ngoaøi thöïc ñòa. Laøm vieäc vôùi baûn ñoà, hoïc sinh seõ reøn luyeän ñöôïc kyõ naêng söû duïng baûn ñoà khoâng chæ trong hoïc taäp, nghieân cöùu maø caû trong cuoäc soáng, ñaëc bieät ñoái vôùi lónh vöïc quaân söï vaø trong caùc ngaønh kinh teá. Khi phaân tích noäi dung caùc baûn ñoà roài ñoái chieáu so saùnh chuùng vôùi nhau, hoïc sinh seõ phaùt trieån ñöôïc tö duy logic, bieát thieát laäp caùc moái lieân heä giöõa caùc ñoái töôïng ñòa lyù, nhaát laø caùc moái lieân heä nhaân quaû giöõa chuùng. 4. Cô sôû hình thaønh kyõ naêng laøm vieäc vôùi baûn ñoà cho hoïc sinh trung hoïc cô sôû Trong chöông trình Ñòa lyù ôû baäc trung hoïc cô sôû (THCS), nhöõng kieán thöùc, kyõ naêng veà baûn ñoà ñöôïc phaân boá raûi khaép, xuyeân suoát toaøn boä chöông trình. Tuy nhieân, ôû ñaàu caáp ” chöông trình Ñòa lyù 6, nhöõng kieán thöùc ban ñaàu veà baûn ñoà ñöôïc boá trí hoïc taäp trung trong boán baøi ñaàu, nhaèm giuùp cho hoïc sinh coù nhöõng kieán thöùc sô ñaúng veà baûn ñoà (nhö khaùi nieäm baûn ñoà, caùch veõ baûn ñoà, tyû leä baûn ñoà, caùc phöông höôùng treân baûn ñoà) laøm cô sôû ñeå caùc em tieáp tuïc hoïc taäp vaø reøn luyeän kyõ naêng baûn ñoà trong toaøn boä chöông trình THCS. Nhöõng kieán thöùc baûn ñoà coøn laïi chuû yeáu ñöôïc daïy trong quaù trình giaùo vieân söû duïng baûn ñoà ñòa lyù giaùo khoa treo töôøng hoaëc höôùng daãn cho hoïc sinh söû duïng baûn ñoà trong saùch giaùo khoa vaø atlat. Vieäc reøn luyeän kyõ naêng söû duïng baûn ñoà cho hoïc sinh coøn ñöôïc tieán haønh qua hình thöùc caùc caâu hoûi, baûn thöïc haønh treân lôùp, tham quan ñòa lyù vaø caùc baøi taäp ôû nhaø. 5. Phöông phaùp höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà trong daïy hoïc ñòa lyù ôû baäc THCS 5.1. Caùc kó naêng laøm vieäc vôùi baûn ñoà cuûa hoïc sinh trong chöông trình ñòa lyù ôû baäc THCS Lôùp Kó naêng baûn ñoà cuï theå 6 ” Nhaän bieát baûn ñoà, caùch veõ baûn ñoà, tyû leä baûn ñoà, kí hieäu baûn ñoà. ” Xaùc ñònh phöông höôùng, kinh ñoä, vó ñoä vaø toïa ñoä ñòa lyù. ” Xaùc ñònh giôø khu vöïc treân baûn ñoà. ” Tính khoaûng caùch treân thöïc teá döïa vaøo tyû leä baûn ñoà, xaùc ñònh ñoä cao döïa vaøo ñöôøng ñoàng möùc. ” Chæ ra moät soá ñoái töôïng ñòa lyù treân baûn ñoà. ” Nhaän xeùt ñôn giaûn söï phaân boá moät ñoái töôïng ñòa lyù treân baûn ñoà. 7 ” Chæ ra moät ñoái töôïng ñòa lyù treân baûn ñoà. ” Tìm vaø ñoïc caùc ñòa danh treân löôïc ñoà. ” Neâu vaø nhaän xeùt söï phaân boá caùc ñoái töôïng ñòa lyù. ” Xaùc ñònh vò trí cuûa ñoái töôïng ñòa lyù. ” Xaùc ñònh höôùng cuûa ñoái töôïng ñòa lyù. ” Giaûi thích moái quan heä nhaân quaû ñôn giaûn (höôùng gioù vaø löôïng möa theo muøa; ñieàu kieän veà möa vaø nhieät ñoä ñoái vôùi thaâm canh luùa nöôùc; vó ñoä ñòa lyù vaø ñaëc Journal of Thu Dau Mot University, No 6 (13) – 2013 76 ñieåm nhieät ñoä). ” So saùnh caùc ñoái töôïng ñòa lyù treân baûn ñoà. 8 ” Xaùc ñònh toïa ñoää ñòa lyù. ” Xaùc ñònh vò trí ñòa lyù. ” Tính toaùn khoaûng caùch treân löôïc ñoà. ” Tìm vaø ñoïc caùc ñòa danh treân löôïc ñoà. ” Xaùc ñònh höôùng cuûa ñoái töôïng ñòa lyù. ” Keå teân vaø söï phaân boá caùc ñoái töôïng ñòa lí phaân boá theo ñieåm. ” Giaûi thích moái quan heä nhaân quaû ñôn giaûn (vó ñoä ñòa lyù vaø caùc ñôùi khí haäu; söï phaân boá caùc thaønh phoá lôùn vôùi caùc yeáu toá veà taäp trung daân cö, giao löu, ñöôøng bieån; vò trí ñòa lyù vaø moâi tröôøng töï nhieân) ” So saùnh caùc ñoái töôïng ñòa lyù treân baûn ñoà. ” Thoáng keâ treân baûn ñoà. ” Neâu vaø nhaän xeùt söï phaân boá caùc ñoái töôïng ñòa lyù. 9 ” Neâu / xaùc ñònh / nhaän xeùt söï phaân boá moät ñoái töôïng ñòa lyù. ” Xaùc ñònh vò trí ñòa lyù cuûa söï vaät, hieän töôïng ñòa lyù. ” Phaân tích yù nghóa cuûa vò trí ñòa lyù. ” Xaùc ñònh quan heä giöõa caùc ñoái töôïng ñòa lyù. ” Nhaän xeùt ñaëc ñieåm töï nhieân, kinh teá cuûa moät laõnh thoå. ” Giaûi thích söï phaân boá cuûa ñoái töôïng ñòa lyù. ” Tìm / chæ vaø keå teân ñoái töôïng ñòa lyù. ÔÛ moãi moät khoái lôùp, kyõ naêng laøm vieäc vôùi baûn ñoà cuûa hoïc sinh laø khaùc nhau, nhöng coù theå khaùi quaùt chung goàm nhöõng daïng: Nhaän bieát, chæ vaø ñoïc caùc ñoái töôïng ñòa lyù treân baûn ñoà. Xaùc ñònh phöông höôùng treân baûn ñoà. Xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù treân baûn ñoà. Xaùc ñònh khoaûng caùch treân baûn ñoà. Phaùt hieän caùc moái quan heä ñòa lyù treân baûn ñoà. 5.2. Phöông phaùp höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà ñeå hình thaønh caùc kyõ naêng cuï theå Phöông phaùp höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà ñeå hình thaønh kyõ naêng nhaän bieát, chæ vaø ñoïc caùc ñoái töôïng ñòa lyù treân baûn ñoà Giaùo vieân höôùng daãn caùc böôùc cuï theå nhö sau: ” Ñoïc teân baûn ñoà ñeå xaùc ñònh noäi dung baûn ñoà. Coù theå höôùng daãn baèng caùch ñaët caâu hoûi ñeå hoïc sinh traû lôøi (baûn ñoà naøy coù teân laø gì?, baûn ñoà naøy theå hieän noäi dung gì vaäy?). ” Ñoïc baûng chuù giaûi ñeå naém caùc kí hieäu quy öôùc treân baûn ñoà. ” Duøng kí hieäu quy öôùc trong baûng chuù giaûi ñeå tìm caùc ñoái töôïng caàn ñoïc treân baûn ñoà. ” Giaùo vieân laøm maãu (ñoïc vaø chæ moät soá ñoái töôïng treân baûn ñoà). ” Vöøa phaùt aâm moät caùch thong thaû, vöøa vieát roõ raøng teân ñòa danh ñoù leân moät goùc cuûa baûng (thöôøng ghi ôû phaàn baûng nhaùp). ” Yeâu caàu moät soá hoïc sinh leân baûng ñoïc vaø chæ nhöõng ñoái töôïng ñòa lyù coøn laïi. Nhöõng hoïc sinh khaùc ñoái chieáu tìm nhöõng ñoái töôïng ñòa lyù ñoù treân baûn ñoà trong saùch giaùo khoa, ñoàng thôøi quan saùt phaàn ñoïc vaø chæ baûn ñoà cuûa baïn treân baûng vaø nhaän xeùt. Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 6 (13) – 2013 77 Ñoái vôùi hoïc sinh lôùp 6, yeâu caàu ñoïc baûn ñoà môùi chæ ôû möùc ñoä sô ñaúng, töùc laø môùi chæ caàn caùc em bieát ñoïc ñöôïc vò trí caùc ñoái töôïng ñòa lyù bieåu thò treân baûn ñoà. Do vaäy, vieäc höôùng daãn caùc em laøm vieäc vôùi baûn ñoà ñöôïc döøng laïi ôû ñaây. Ñoái vôùi hoïc sinh lôùp 7, lôùp 8, yeâu caàu ñoïc baûn ñoà ñoøi hoûi cao hôn, töùc laø ngoaøi ñoïc ñöôïc nhöõng ñoái töôïng ñöôïc bieåu thò roõ raøng, tröïc tieáp treân baûn ñoà, caùc em coøn phaûi giaùn tieáp tìm ra ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm cuûa ñoái töôïng ñòa lyù ñoù vaø böôùc ñaàu taäp giaûi thích chuùng. Vôùi yeâu caàu naøy, giaùo vieân coù theå tieáp tuïc höôùng daãn baèng nhöõng caâu hoûi gôïi môû: ‚Nhö vaäy, caùc em thaáy caùc ñoái töôïng ñòa lyù naøy coù chung ñaëc ñieåm gì veà söï phaân boá? Vaø taïi sao chuùng laïi phaân boá nhö theá?‛. Ví duï, höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi löôïc ñoà töï nhieân Baéc Mó ” Ñòa lyù 7. Sau khi giuùp hoïc sinh ñoïc vaø chæ ñöôïc söï phaân boá caùc ñôùi caûnh quan röøng laù kim, röøng laù roäng treân baûn ñoà, giaùo vieân coù theå hoûi ‚Em nhaän xeùt gì veà söï phaân boá töøng loaïi caûnh quan naøy? Taïi sao chuùng laïi ñöôïc phaân boá nhö theá?‛. Luùc naøy, hoïc sinh phaûi vaän duïng nhöõng kyõ naêng ñaõ coù ñöôïc töø tröôùc, keát hôïp kieán thöùc ñòa lyù ñeå traû lôøi ñöôïc: ” Röøng laù kim phaân boá chuû yeáu ôû phía Baéc cuûa Baéc Mó ” nôi vó ñoä cao, khí haäu laïnh. ” Röøng laù roäng phaân boá chuû yeáu ôû ñoàng baèng Trung taâm vaø daõy Apalat ” nôi coù khí haäu aám aùp, möa nhieàu, do aûnh höôûng cuûa doøng bieån noùng Gônxtrim. ” Röøng caän nhieät ñôùi phaân boá chuû yeáu ôû ven bieån phía Taây cuûa luïc ñòa ” nôi naèm trong khoaûng vó ñoä 20 ” 400B, nhöng bò aûnh höôûng cuûa doøng bieån laïnh Caliphooclia, neân khoâng khí bò laïnh ñi. ” Xavan phaân boá chuû yeáu ôû rìa phía Taây sôn nguyeân Mehico. ” Röøng nhieät ñôùi aåm phaân boá ôû phía Nam luïc ñòa Baéc Mó. Ñoái vôùi lôùp 9, ngoaøi nhöõng yeâu caàu nhö caùc lôùp 6, 7, 8, hoïc sinh coøn phaûi tìm ra ñöôïc moái lieân heä giöõa caùc ñoái töôïng treân baûn ñoà vaø ruùt ra nhöõng keát luaän ñòa lyù. Ví duï, höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi löôïc ñoà coâng nghieäp khai thaùc nhieân lieäu vaø coâng nghieäp ñieän cuûa Vieät Nam, naêm 2002 ” Ñòa lyù 9: Journal of Thu Dau Mot University, No 6 (13) – 2013 78 Sau khi hoïc sinh döïa vaøo baûng chuù giaûi ñoïc ñöôïc vò trí caùc nhaø maùy nhieät ñieän, thuûy ñieän treân caû nöôùc, cuõng nhö caùc nôi khai thaùc nhieân lieäu, giaùo vieân giuùp hoïc sinh tìm ra moái lieân heä giöõa chuùng baèng caâu hoûi: ‚Söï phaân boá caùc nhaø maùy nhieät ñieän coù moái quan heä gì vôùi söï phaân boá nôi khai thaùc nhieân lieäu khoâng? Taïi sao?‛. Ñoïc löôïc ñoà naøy, ngoaøi tìm ra moái lieân heä giöõa ngaønh saûn xuaát vôùi nguoàn nhieân lieäu, coøn yeâu caàu döï ñoaùn ñöôïc tình hình phaùt trieån kinh teá ” xaõ hoäi ôû nhöõng nôi ñoù. Ñeå hoïc sinh coù theå döï ñoaùn ñöôïc, giaùo vieân phaûi gôïi yù baèng caâu hoûi ‚Caùc nhaø maùy nhieät ñieän, thuûy ñieän taäp trung nhieàu ôû ñaâu? Vaäy thì ôû nhöõng nôi ñoù khaû naêng phaùt trieån coâng nghieäp nhö theá naøo? (laø nhaân toá thuùc ñaåy söï phaùt trieån kinh teá)‛. Phöông phaùp höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà ñeå hình thaønh kyõ naêng xaùc ñònh phöông höôùng treân baûn ñoà ” Giaùo vieân nhaéc vaø nhaán maïnh cho hoïc sinh: muoán xaùc ñònh phöông höôùng treân baûn ñoà, caàn phaûi döïa vaøo heä thoáng caùc ñöôøng kinh ” vó tuyeán. Theo quy öôùc thì phaàn chính giöõa cuûa baûn ñoà laø trung taâm vaø boán höôùng chính nhö sau: ñaàu phía treân cuûa kinh tuyeán chæ höôùng Baéc, ñaàu phía döôùi chæ höôùng Nam, ñaàu beân phaûi cuûa vó tuyeán chæ höôùng Ñoâng, vaø ñaàu beân traùi cuûa vó tuyeán chæ höôùng Taây (nhö hình veõ). Taây Baéc Baéc Ñoâng Baéc Taây Ñoâng Taây Nam Nam Ñoâng Nam Vôùi caùc baûn ñoà khoâng veõ kinh ” vó tuyeán thì phaûi döïa vaøo muõi teân chæ höôùng Baéc treân baûn ñoà ñeå xaùc ñònh höôùng Baéc, sau ñoù tìm caùc höôùng coøn laïi. ” Giaùo vieân laøm maãu xaùc ñònh phöông höôùng cuûa moät ñoái töôïng naøo ñoù treân baûn ñoà vaø yeâu caàu hoïc sinh quan saùt. ” Yeâu caàu, chæ ñònh moät hoaëc moät soá hoïc sinh leân baûng xaùc ñònh phöông höôùng cuûa moät soá ñoái töôïng ñòa lyù khaùc. Giaùo vieân vaø caùc hoïc sinh khaùc quan saùt. ” Cho hoïc sinh vöøa quan saùt döôùi lôùp nhaän xeùt phaàn xaùc ñònh phöông höôùng cuûa baïn treân baûng. ” Giaùo vieân nhaän xeùt, chænh lyù vaø boå sung (neáu caàn). Ví duï: Xaùc ñònh phöông höôùng ñi töø ñieåm O ñeán caùc ñieåm A, B, C, D treân baûn ñoà khu vöïc Ñoâng Baéc AÙ: Giaùo vieân höôùng daãn hoïc sinh xaùc ñònh höôùng Baéc thoâng qua heä thoáng vó tuyeán baèng caùc caâu hoûi gôïi yù: “Em haõy xaùc ñònh ñaâu laø nhöõng ñöôøng vó tuyeán? Ñoâng Nam Ñoâng Baéc Ñoâng Nam Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 6 (13) – 2013 79 Treân baûn ñoà, nhöõng ñöôøng vó tuyeán naøo ñöôïc bieåu thò? Ñoïc vó ñoä ñoù. Döïa vaøo nhöõng ñöôøng vó tuyeán, haõy xaùc ñònh höôùng Baéc? Töø ñoù xaùc ñònh caùc höôùng coøn laïi. Vôùi nhöõng caâu hoûi gôïi môû ñoù, hoïc sinh seõ döïa vaøo toïa ñoä ñòa lyù ñöôïc ghi treân baûn ñoà, xaùc ñònh ñöôïc vó ñoä ñöôïc bieåu thò laø vó ñoä 60 0 B vaø 70 0 B, töø ñoù deã daøng xaùc ñònh ñöôïc höôùng ñi töø O ñeán A laø höôùng Baéc; höôùng ngöôïc laïi OC laø höôùng Nam; höôùng OB laø höôùng Ñoâng, vaø cuoái cuøng OD laø höôùng Taây. Phöông phaùp höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà ñeå hình thaønh kó naêng xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù treân baûn ñoà Vieäc ñaàu tieân laø giaùo vieân phaûi höôùng daãn hoïc sinh tìm hieåu caùc ñöôøng kinh ” vó tuyeán ñöôïc bieåu hieän treân baûn ñoà caùch nhau bao nhieâu ñoä. Khoaûng caùch giöõa hai ñöôøng kinh tuyeán hoaëc vó tuyeán ñöôïc chia laøm maáy ñoaïn treân khung baûn ñoà vaø nhö vaäy moãi ñoaïn laø bao nhieâu ñoä? Sau khi hoïc sinh ñaõ naém vöõng caùch chia ñoä treân khung baûn ñoà, cho caùc em taäp xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù moät ñieåm naèm treân caû ñöôøng kinh tuyeán vaø vó tuyeán coù veõ treân baûn ñoà (töùc laø ñieåm giao nhau giöõa ñöôøng kinh tuyeán vaø ñöôøng vó tuyeán). Hoïc sinh chæ caàn döïa vaøo khung baûn ñoà ñoïc soá ghi ñoä cuûa hai ñöôøng kinh ” vó tuyeán ñoù. Chuyeån sang taäp xaùc ñònh moät ñieåm A naèm ngoaøi ñöôøng kinh ” vó tuyeán coù veõ treân baûn ñoà. Trong tröôøng hôïp naøy, höôùng daãn hoïc sinh keû qua ñieåm A moät ñöôøng kinh tuyeán vaø moät ñöôøng vó tuyeán song song vôùi caùc ñöôøng kinh tuyeán vaø vó tuyeán gaàn nhaát ñaõ cho. Keùo daøi hai ñöôøng kinh ” vó tuyeán vöøa veõ cho ñeán khi gaëp khung chia ñoä cuûa baûn ñoà vaø döïa vaøo ñoù tính soá hieäu cuûa hai ñöôøng kinh ” vó tuyeán ñi qua ñieåm A. Ví duï, xaùc ñònh toïa ñoä ñieåm A, H treân baûn ñoà khu vöïc Ñoâng Nam AÙ ” Ñòa lyù 6. Vì ñieåm A naèm giao giöõa hai ñöôøng kinh tuyeán vaø vó tuyeán cho saün neân höôùng daãn hoïc sinh chæ caàn ñoïc soá ghi ñoä cuûa hai ñöôøng ñoù (ñoïc vaø ghi kinh ñoä tröôùc, vó ñoä sau). A Ñieåm H khoâng naèm treân ñöôøng kinh tuyeán cho tröôùc, do vaäy hoïc sinh phaûi xaùc ñònh khoaûng caùch töø H ñeán kinh tuyeán gaàn nhaát. Vì H naèm giöõa hai ñöôøng kinh tuyeán coù soá ñoä laø 120 0 Ñ vaø 130 0 Ñ, neân suy ra H coù toïa ñoä laø: H Töø kyõ naêng xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù cuûa moät ñieåm treân baûn ñoà chuyeån sang cho hoïc sinh xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù cuûa moät quoác gia, moät khu vöïc, hoaëc moät chaâu luïc. Tröôùc heát, cho hoïc sinh hieåu xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù cuûa moät khu vöïc phaûi xaùc ñònh ñöôïc caùc ñieåm cöïc Baéc, cöïc Nam, cöïc Ñoâng, cöïc Taây cuûa khu vöïc ñoù. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu treân, hoïc sinh phaûi tìm ra ñöôïc 4 ñieåm giôùi haïn ngoaøi cuøng cuûa khu vöïc ñoù. Sau ñoù döïa vaøo ñöôøng vó tuyeán Journal of Thu Dau Mot University, No 6 (13) – 2013 80 ñeå xaùc ñònh toïa ñoä ñieåm cöïc Baéc, cöïc Nam; döïa vaøo ñöôøng kinh tuyeán ñeå xaùc ñònh toïa ñoä ñieåm cöïc Ñoâng, cöïc Taây. Ví duï: Xaùc ñònh toïa ñoä ñòa lyù cuûa Chaâu AÂu ” Ñòa lyù 7. Giaùo vieân höôùng daãn hoïc sinh xaùc ñònh 4 ñieåm giôùi haïn ngoaøi cuøng cuûa chaâu AÂu, sau ñoù quan saùt xem caùc ñöôøng vó tuyeán naøo ñöôïc bieåu thò treân baûn ñoà, töø ñoù öôùc löôïng giôùi haïn toïa ñoä ñieåm cöïc Baéc vaø cöïc Nam. ÔÛ löôïc ñoà töï nhieân chaâu AÂu, caùc vó tuyeán ñöôïc bieåu thò laø 30 0 B, 40 0 B..., 70 0 B. Maø ñieåm giôùi haïn phía Baéc cuûa chaâu AÂu cao hôn vó tuyeán 70 0 B khoaûng 1 0 , neân toïa ñoä ñieåm cöïc Baéc laø khoaûng 71 0 B; töông töï nhö vaäy cho ñieåm cöïc Nam: ñieåm giôùi haïn phía Nam cuûa chaâu AÂu naèm phía döôùi vó tuyeán 40 0 B, naèm treân vó tuyeán 30 0 B, caùch vó tuyeán 30 0 B khoaûng 6 0 , neân toïa ñoä ñieåm cöïc Nam laø 36 0 B. Töông töï nhö vaäy cho vieäc xaùc ñònh toïa ñoä ñieåm cöïc Ñoâng vaø ñieåm cöïc Taây. Caùc kinh tuyeán bieåu thò treân baûn ñoà laø 10 0 T, 0 0 , 10 0 Ñ, 20 0 Ñ..., 90 0 Ñ. Ñieåm giôùi haïn phía Taây cuûa chaâu AÂu gaàn ñeán giôùi haïn ñöôøng kinh tuyeán 10 0 T, neân toïa ñoä ñieåm cöïc Taây cuûa chaâu AÂu laø khoaûng 9 0 T; ñieåm giôùi haïn phía Ñoâng cuûa chaâu AÂu gaàn ñeán giôùi haïn ñöôøng kinh tuyeán 70 0 Ñ, caùch ñöôøng kinh tuyeán 70 0 Ñ khoaûng 3 0 , neân toïa ñoä ñieåm cöïc Ñoâng cuûa chaâu AÂu laø khoaûng 67 0 Ñ. Nhö vaäy, chaâu AÂu naèm giöõa caùc vó ñoä 36 0 B ” 710B, vaø giöõa caùc kinh ñoä 9 0 T ” 670Ñ. Phöông phaùp höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà ñeå hình thaønh kó naêng xaùc ñònh khoaûng caùch treân baûn ñoà Tröôùc heát caàn cho hoïc sinh hieåu: kó naêng ño tính khoaûng caùch treân baûn ñoà laø phaûi döïa vaøo tæ leä baûn ñoà. Kieán thöùc veà tæ leä baûn ñoà hoïc sinh ñaõ ñöôïc hoïc ngay töø nhöõng baøi ñaàu tieân trong chöông trình ñòa lyù lôùp 6. Nhöng giaùo vieân coù theå nhaéc laïi moät soá noäi dung quan troïng ñeå hoïc sinh nhôù laïi: tæ soá ñöôïc ghi treân baûn ñoà, ví duï: 1: 5.000.000, nghóa laø 1cm treân baûn ñoà töông öùng vôùi 5.000.000cm ngoaøi thöïc ñòa (maø 5.000. 000cm = 50km). Nhö vaäy, moät caùch raát ñôn giaûn laø khi ño moät ñoái töôïng ñòa lyù naøo ñoù treân baûn ñoà, ta seõ laáy con soá ño ñöôïc nhaân vôùi maãu soá cuûa tæ leä baûn ñoà roài boû ñi 5 chöõ soá 0 ôû cuoái ta seõ ñöôïc khoaûng caùch cuûa ñoái töôïng ñoù ôû ngoaøi thöïc ñòa (cuõng coù theå boû tröôùc 5 chöõ soá 0 ôû cuoái trong soá cuûa maãu soá roài môùi nhaân vôùi khoaûng caùch ño ñöôïc treân baûn ñoà) Ví duï: yeâu caàu hoïc sinh xaùc ñònh chieàu daøi thöïc teá cuûa moät daõy nuùi treân baûn ñoà coù tæ leä 1: 25.000. Hoïc sinh ño ñöôïc chieàu daøi daõy nuùi ñoù treân baûn ñoà laø 12cm. Vaäy chieàu daøi thöïc teá cuûa daõy nuùi laø: 12cm x 25 000 = 300 000cm = 3km. (Löu yù, chæ neân cho hoïc sinh taäp ño tính khoaûng caùch treân loaïi baûn ñoà coù tæ leä lôùn, vì noù ít bò sai leäch hôn so vôùi baûn ñoà tæ leä nhoû; vaø neân cho taäp ño tính ôû phaàn trung taâm baûn ñoà, vì ñoä sai soá cuõng ít hôn so vôùi phaàn rìa baûn ñoà). Phöông phaùp höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà ñeå hình thaønh kó naêng phaùt hieän caùc moái lieân heä ñòa lyù treân baûn ñoà Tạp chí Đại học Thủ Dầu Một, số 6 (13) – 2013 81 Caùc daïng moái lieân heä ñòa lyù coù theå coù treân baûn ñoà: ” Moái lieân heä tröïc tieáp laø moái lieân heä ñòa lyù veà vò trí trong khoâng gian giöõa caùc ñoái töôïng ñòa lyù, hoïc sinh deã nhaän ra trong khi moâ taû caùc ñoái töôïng ñòa lyù treân baûn ñoà. Ví duï, khi moâ taû moät con soâng phaûi tìm ra nôi baét nguoàn vaø nôi keát thuùc, ñòa hình nôi noù chaûy qua, nhöõng phuï löu maø noù tieáp nhaän... ” Moái lieân heä giaùn tieáp laø nhöõng moái lieân heä giöõa caùc hieän töôïng töï nhieân, giöõa hieän töôïng kinh teá vôùi nhau; moái lieân heä giöõa caùc hieän töôïng töï nhieân vaø kinh teá. Nhöõng moái lieân heä naøy thöôøng khoù phaùt hieän. Ñeå phaùt hieän ra chuùng, hoïc sinh khoâng chæ döïa vaøo baûn ñoà maø coøn phaûi döïa vaøo voán kieán thöùc ñòa lyù cuûa mình, nhaát laø nhöõng hieåu bieát veà caùc quy luaät ñòa lyù. Ñeå höôùng daãn hoïc sinh laøm vieäc vôùi baûn ñoà nhaèm hình thaønh kyõ naêng phaùt hieän caùc moái lieân heä ñòa lyù treân baûn ñoà, giaùo vieân coù theå tieán haønh nhö sau: ” Cuûng coá vaø phaùt trieån theâm voán hieåu bieát baûn ñoà hoïc cuûa hoïc sinh. ” Cung caáp daàn caùc moái lieân heä ñòa lyù laøm cô sôû cho vieäc reøn luyeän kó naêng. ” Treân cô sôû voán hieåu bieát tích luõy cuûa hoïc sinh, giaùo vieân giuùp caùc em töï phaân bieät caùc moái lieân heä ñòa lyù thoâng thöôøng vaø caùc moái lieân heä ñòa lyù nhaân quaû, mang tính quy luaät. Baûn ñoà laø moät phöông tieän daïy hoïc khoâng theå thieáu trong daïy vaø hoïc ñòa lí. Do vaäy ñeå khai thaùc toái ña nguoàn tri thöùc chöùa ñöïng trong phöông tieän daïy hoïc naøy, cuõng nhö ñeå reøn luyeän coù hieäu quaû kó naêng baûn ñoà cho hoïc sinh, giaùo vieân phaûi coù phöông phaùp höôùng daãn ñeå cho hoïc sinh ñöôïc thöôøng xuyeân laøm vieäc vôùi baûn ñoà moät caùch ñuùng höôùng, ñuùng caùch. Ñoù cuõng laø moät caùch ñeå giaùo vieân thay ñoåi phöông phaùp daïy hoïc, höôùng ñeán phöông phaùp daïy hoïc laáy hoïc sinh laøm trung taâm. GUIDING STUDENTS TO WORK WITH MAPS IN THE GEOGRAPHY PROGRAM IN JUNIOR HIGH SCHOOLS Vu Hai Thien Nga Thu Dau Mot University ABSTRACT Using maps in teaching is subject to the visual teaching methods. In geography teaching in junior high schools, guiding students to work with maps is an essential requirement. Through the use of maps, teachers easily organize activities for students to exploit knowledge, forming geographical thinking. It also is a way for teachers renewing teaching methods towards encouraging learners to be more positive and proactive. This article presents methods to guide students to work with maps in geography teaching in junior high school. TAØI LIEÄU THAM KHAÛO [1] Ñaëng Vaên Ñöùc (chuû bieân), Giaùo trình lyù luaän daïy hoïc ñòa lyù phaàn cuï theå, NXB Ñaïi hoïc Sö phaïm, 2007. [2] Mai Xuaân San, Reøn luyeän kyõ naêng ñòa lyù, NXB Giaùo duïc, 1999. [3] Nguyeãn Ñöùc Vuõ, Phaïm Thò Sen, Ñoåi môùi daïy hoïc ñòa lyù trung hoïc cô sôû, NXB Giaùo duïc, 2005. [4] Saùch giaùo khoa Ñòa lyù 6, Ñòa lyù 7, Ñòa lyù 8, Ñòa lyù 9.