Hình tượng Lửa trong văn học nghệ thuật

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 25 (50) - Thaùng 02/2017 26 Hình tượng L t ng n h ngh th t Image of Flame in literature and art TS. Phạm Ngọc Hiền Trường Đại học Sài Gòn Pham Ngoc Hien, Ph.D. Saigon University Tóm tắt Lửa có vai trò rất quan trọng đối với vũ trụ nói chung và con người nói riêng. Theo nghĩa đen, lửa tồn tại dưới dạng vật chất. Tuy nhiên, lửa cũng được hiểu theo nghĩa bóng, chỉ các xung động, khí chất, năng lực tinh thần của con người. Ngọn lửa tinh thần này thăng hoa vào các lĩnh vực hoạt động của con người, trong đó có sáng tạo nghệ thuật. Rất nhiều tác phẩm văn học nghệ thuật cũng mang hình bóng và tính chất của lửa. Từ khóa: lửa, năng lượng, sáng tạo, thăng hoa, nghệ thuật. Abstract The flame plays a very important role to the universe in general and the people in particular. In the literal sense, the flame exists in material form. However, flame is also perceived in the figurative sense to indicate the impulse, the temperament and the capacity of the human spirit. This spiritual flame penetrates in various fields of operations of human, including the art creativity. Many literature works also contain the image and characteristic of the flame. Keywords: flame, energy, creativity, sublimation, art. T hàng vạn năm nay, con người lu n băn khoăn tự h i vũ trụ được sinh ra t đ u Người Trung uốc, chủ nh n của thuy t m dư ng ngũ hành, cho r ng, có năm chất ki n tạo vạn vật mộc, h a, th , kim, thủy. i sự vật được hình thành t sự k t hợp hài hòa gi a tính chất m nước và dư ng lửa . Như vậy, tính chất của lửa có m t trong tất c vạn vật. Người n Độ cũng cho r ng, thần lửa nhi là đấng th m nhập kh p n i , hóa th n vào tất c các sự vật, kể c con người. h i chăng lửa là y u tố quan trọng nhất trong các chất ki n tạo vũ trụ và sự sống con người? 1. Lửa trong vũ trụ và con người Theo các nhà h n t m học Lửa là nh n tố đầu tiên của mọi hiện tượng G.Bachelard , Tất c các thiên thể đều được sáng tạo t c ng một thiên chất duy nhất của ngọn lửa tinh khi t (Joachim Poleman) [1, tr.191]. y nhìn lên bầu trời ban đêm, hàng triệu ng i sao được tạo ra t lửa. t trời là một qu cầu lửa kh ng lồ. Nói cách khác, c vũ trụ này được tạo ra t lửa. Trái đất ch ng ta cũng là một qu cầu lửa đ nguội. T đống tro tàn hàng t năm của nó, nh ng sinh vật đầu tiên xuất hiện. Tr i qua hàng triệu năm ti n hóa, hình thành nên con người. Rồi con người mới PHẠM NGỌC HIỀN 27 x y dựng nên nền văn hóa mang tính chất của lửa. Ta h y nói đ n sự tồn tại tiềm ẩn của lửa trong con người dưới dạng vật chất. on người giống như một c máy chạy b ng nhiệt. Nguyên liệu th c ăn được đốt cháy dạ dày và chuyển hóa thành năng lượng theo dòng máu nóng đ rực đ n các c quan để vận hành c thể. ay nói cách khác, lửa đ tạo ra động lực để th c đẩy các hoạt động của con người. N u lửa t t thì c thể nguội lạnh, c máy người ng ng hoạt động. thể người ch a kho ng nước dạng nóng ấm. ua các thi t b hiện đại, người ta thấy h i nóng t a ra ng n ngụt quanh th n người. ó thể nói, con người là một khối lửa tiềm ẩn. Ta đ t ng nghe nói đ n hiện tượng người tự bốc cháy ho c phát lửa làm cháy nhiều vật xung quanh. ũng có hiện tượng người tự phát sáng, các v thánh thần được t là có hào quang lấp lánh trên đầu. ác v cao thủ v l m ngày xưa có thể chư ng ho c khạc ra lửa. h ng ph i ng u nhiên mà trong ng n ng người iệt có các t ng trái tim lửa cháy, ánh m t đượm lửa yêu đư ng, nụ h n nồng cháy, một c thể đ p bốc lửa, đi tán gái b mất lửa, ngọn lửa dục tình, t t lửa lòng. o c người ta cũng nói trái tim s i sục căm th , bầu máu nóng sục s i, ánh m t rực lửa căm hờn, đốt cháy tim gan, nóng lòng như lửa đốt, c đấm n y lửa, tr t lửa, chia lửa, lửa iệt, người gi lửa cho làng nghề truyền thống, người ti p lửa cho th bộ đội ... hiểu theo nghĩa nào chăng n a, ta cũng thấy một quan niệm ph bi n r ng trong con người có lửa. Khi nói đ n lửa trong con người, ta thường hiểu theo nghĩa bóng, chỉ một xung lực mạnh m th c đẩy các hoạt động của con người. Đấy là lửa tình, lửa chí, kh ng thể nhận thấy b ng m t thường ho c các thi t b . Lửa là vật siêu tồn tại , nó kh ng hiện h u mà chỉ tiềm ẩn. Nh ng người có nhiều lửa còn gọi là có bầu máu nóng. ọ có tính cách mạnh m , ưa hoạt động và có thể nóng tính như lửa. on người có thể gi i thoát bớt lửa b ng nhiều cách hăng hái chi n đấu để tr t lửa lên đầu gi c, thời bình thì tích cực lao động tay ch n ho c tham gia thể thao để gi i thoát bớt lửa qua hoạt động c b p. ọ có thể tham gia các hoạt động khoa học, nghệ thuật để cống hi n cho x hội. Theo xu th tự nhiên, lửa thường thoát ra theo con đường tình dục. Nhưng n u để lửa thoát ra theo con đường này quá nhiều thì chí phấn đấu của con người có thể b nguội lạnh. B i vậy mà nhiều nam thanh niên l c chưa có vợ thì rất năng n , sau khi có vợ tr nên mất phong độ. Nhiều văn nghệ sĩ chỉ sáng tác, biểu di n sung s c tu i thanh niên, vì khi ấy ngọn lửa dục tình rất mạnh. . . Niet sche cho r ng Nghệ sĩ có bẩm tính kể c th n xác rất mạnh m , tinh lực th a th i, tính dục dồi dào. N u qu không có một loại tính dục nóng b ng nào đó, thì thi t tư ng khó có được Raphaen [4, tr.9]. i có ngọn lửa tình dục càng mạnh thì càng d thành công trong cuộc sống. B i vậy mà Bachelard nói Siêu lửa báo trước siêu nhân . uốn tr thành siêu nhân ph i th a m n hai điều kiện có lửa mạnh và bi t cách điều ti t lửa đ ng hướng. ác nghệ sĩ tài năng bi t cách kiềm ch ngọn lửa tình dục, không cho ch y nhiều ra đường giao hợp mà b t nó chuyển hoá lên đầu. B i vậy mà đầu các nhà văn thường nóng rực do dòng máu nóng vận hành nhiều để khai m ra các luồng tư ng. t họ thường đ do suy nghĩ nhiều và mất ngủ, đó là sự mất ngủ của lửa . Ngọn lửa mang theo hình nh của tính dục và các nhân tính khác phát xạ vào HÌNH TƯỢNG LỬA TRONG VĂN HỌC NGH THUẬT 28 các tác phẩm nghệ thuật. 2. Hình tượng lửa trong văn học nghệ thuật thế giới Trước h t, ta h y th m nhập vào kho tàng thần thoại th giới để thấy được mối quan hệ gi a lửa và tình dục. Trong tác phẩm h ng hu n thoạ ngu n g a lửa của ra ev có các c u chuyện sau ột số th d n ch u c cho r ng, có con vật t euro gi lửa trong mình. ột người đàn ng đ gi t nó để tìm lửa. hi ch đ i c quan sinh dục đực rất dài, anh ta thấy trong đó một ngọn lửa đ rực. Lửa kh ng chỉ có c quan sinh dục đực mà còn có c quan sinh dục giống cái. một bộ tộc nọ, chỉ có phụ n gi lửa. Trong l c nam giới vào r ng săn b n, phụ n lấy lửa ra nấu chín th c ăn rồi vội v thu gom lửa lại giấu vào trong m hộ. hi nam giới về h i lửa đ u hụ n tr lời kh ng có lửa. òn thần thoại Nam kể r ng, một anh h ng đu i theo một phụ n và đe doạ s chi m đoạt ch n u không cho anh ta bí mật của lửa. Bí th , ch đành giang rộng hai ch n, ấn vào bụng để cục lửa phun ra t m hộ [ , tr. - . R ràng khó có thể tin nh ng chuyện đó nhưng người ta v n thích th lưu truyền để mượn hình nh ngọn lửa nói hộ mình nh ng t m tư thầm kín về tình dục. Thần thoại y Lạp có c u chuyện n i ti ng liên quan tới lửa như sau Nguyên trước đ y, lửa là vật thiêng liêng chỉ dành cho thần thánh. Nhưng vì thư ng loài người, Prometheus đ ăn c p lửa của thần thánh đem xuống cho con người. Thần Zeus đ phạt chàng b ng cách xích vào một t ng đá cho diều quạ rỉa th t. ó người l gi i r ng, s dĩ Zeus tr ng phạt Prometheus là do ghen tu ng. ó thể chàng có th n hình bốc lửa nên được các nàng tiên và các c gái trần gian say đ m. B i vậy, ch a tể mu n loài đ ki m cớ phạt chàng. Bachelarl nói Prometheus là một người tình lực lư ng h n là một tri t gia th ng minh, và sự tr th của các thần là sự tr th vì ghen tu ng [ , tr. . Như vậy, vụ án Prometheus có liên quan đ n lửa và tình dục. x lạnh, người ta rất coi trọng lửa. Trong nh ng tháng dài giá lạnh tuy t r i, họ chỉ bi t ngồi bên đống lửa. Nh ng người kh ng ch u ăn kh ng ngồi rồi thì gi t thời gian b ng cách tính toán chuyện làm ăn ho c tri t l m mộng trước lửa. ự sinh động và h i nóng của lửa đ kích thích người ta tư duy. ó ph i chăng vì th mà x hàn đới và n đới, khoa học và tri t học phát triển mạnh h n x nhiệt đới Tuy nhiên kh ng ph i ai ngồi ng m lửa cũng làm nên chuyện. Nhà văn Giono nói chỉ có nh ng người có tri th c ngồi ng m lửa mới có thể phá v cánh cửa của b p lò và th m nhập vào bí mật của lửa . Nhà th Toulet ca ngợi sự k diệu của lửa ư l t o than a a ng á t , t a như ng n lửa t há nh t t ng hát u . Nhiều người ta yêu lửa đ n m c, tư ng tượng r ng mình s được may m n khoác chi c áo choàng của lửa ao t o t ong nh ng ng nha thạ h n ng ng, h gh h t l t t ong ánh ta lửa a ngư g ng như t t nh nh n gh h t l ngư u t áo hoá u á h t s h ng l á h t t ong ng thanh h t u hu ện a ngư ng - Geroge and . ái ch t trong lửa được coi là thiêng liêng như được n m trong cánh tay u y m bốc lửa cửa người tình. B i vậy, nó có s c hấp d n mạnh m . Ti ng gọi của giàn ho thiêu v n c là một chủ đề thi ca căn b n ... T ictor ugo đ n enry de Regnier, giàn h a thiêu của thần ercule, giống như một biểu PHẠM NGỌC HIỀN 29 tượng tự nhiên, ti p tục nói với ch ng ta số phận của chính con người [ , tr.116]. ch u u, có rất nhiều nhà th dành nhiều trang để tri t l về sự k diệu của lửa như: Jean Paul, Hoffmann, Paul Valery, ONeddy, Edgar Poe, Emila Zola, Appolinnaire... Lửa trong th Novalis thể hiện rất đa dạng cái vuốt ve cọ xát trên th n hình nóng b ng, nụ h n nồng cháy, đ i m t long lanh ngọn lửa dục tình... Lửa còn tiềm ẩn trong đất đá và kim loại, nh ng bông hoa lửa, lửa trên bầu trời. ng nói Ánh sáng là thiên tài của hiện tượng có tính lửa . N valis ch u sự th c đẩy mạnh m t lửa. B i vậy trong tác phẩm h n t m học về lửa , Bachelard đ lấy tên ng để gọi cho một loại m c c m có liên quan đ n lửa, là o al s”, bên cạnh các m c c m khác như Prometheus”, “ Empedoclo . Lửa cũng kh i nguồn c m h ng mạnh m cho L. Aragon vi t bài th n a t ư gư ng soi". Nhìn người tình ch i mái tóc vàng rực lửa, ng ng nàng đang kiên trì dập t t ngọn lửa th chi n . Lửa đ gợi cho ng bao suy nghĩ lớn lao về một thời bi k ch của l ch sử “ h lượ h n h a ánh lửa ng ng lo sáng t ong t ao t nh h ng n u t n ngư u ngh a s u a a á lửa . c d đ tuyên bố t b chủ nghĩa đađa và siêu thực để đ n với chủ nghĩa hiện thực N, nhưng tác phẩm của ng v n lốm đốm ngọn lửa siêu thực, bí hiểm. Để nhận thấy hình nh của lửa trong nghệ thuật, cần ph i có ki n th c để gi i m các k hiệu. B i vậy, Bachelard nói Trí tư ng tượng hoạt động trên đỉnh cao của trí tuệ, giống như một ngọn lửa ... Trong v ng ẩn dụ của ẩn dụ, người ta s hiểu được nền s n xuất thi ca kh ng lồ của nh ng hình nh ngọn lửa [1, tr.259]. 3. Hình tượng lửa trong văn học nghệ thuật Việt Nam Người iệt Nam rất t n thờ lửa, b i lửa đem lại no ấm cho con người, và đ c biệt, lửa là v thần bi t h t mọi chuyện. ì vậy mà c m i d p t t đ n, hình tượng vua lửa ng Táo tr thành nguồn c m h ng v tận cho các tác phẩm th văn, k ch, họa... Lửa xuất hiện trong các hoa văn trang trí, nhất là nh ng n i thờ c ng trang nghiêm. Nguy n u cũng như nhiều người khác, tin r ng trong lòng người có lửa, nên trong T u ện u, ng vi t t t lửa l ng n h n o h n h ng l chi . au này, cụm t t lửa l ng được Nguy n ng oan lấy đ t tên cho một tiểu thuy t của mình. uy ận đ đ t tên cho tập th đầu tay của mình là ửa thiêng . Đó là ngọn lửa thiêng liêng đ kh i nguồn c m h ng cho th ng. Người ta thường nói đ n cụm t văn hóa rượu , nó cũng tư ng đư ng với văn hóa lửa . B i trong rượu có lửa, rượu mạnh có thể đốt cháy, Rượu là a h a công của sự say mê enry urger . ác thi nh n thường d ng s c nóng của rượu để kh i dòng c m h ng cho th . T n Đà vi t t s nh a ượu th h ng th h ng ượu s ng như th a . m h ng th còn được kh i nguồn t th n hình bốc lửa của người đ p. B i th mà có một thi nh n vi t trong bài o : lửa th t ong ao t nh ng th nh t o t không . ống rượu - ng m hoa - làm th là bộ ba đồng hành trong c ng nghệ s n xuất th . Tuy nhiên, có thể thay th rượu và hoa đ p b ng nh ng nguyên liệu khác, đó là nhiệt năng t a ra t tình yêu thư ng con người nồng cháy và chí cách mạng sục s i. Nền nghệ thuật v s n mang tính chất của lửa rất r rệt. ác họa sĩ thường d ng HÌNH TƯỢNG LỬA TRONG VĂN HỌC NGH THUẬT 30 gam màu nóng trong các tranh c động. Nghệ thuật trang trí của họ cũng có nhiều màu đ như qu ng trường đ , ph ng màn đ , sao đ , cờ đ , khăn quàng đ , cận vệ đ , ch thập đ ... Trong các v k ch cách mạng, thường có ngọn đuốc đ rực. Rất nhiều bài hát thể hiện chí sục s i trong trái tim người: lửa l n , nh Thiên h lửa, o n l n ... Nh ng nhạc phẩm đó được vi t ra t ngọn lửa trong tim các nhạc sĩ, được cộng hư ng b i ngọn lửa của các ca sĩ rồi l y lan tới quần ch ng và th i b ng lên trận o lửa . Trong lĩnh vực th , ồ hí inh có nhiều bài nói đ n nh ng hình tượng mang tính lửa như Phư ng ng u t ng hu n sang h ng (... gư th h ng ng th n ng”, “ u tư ng s ng ư ng nh h ng t ư t ng so ”, “ ng s u n ua n ng th t , t ưa l n ng hửng l n th ”, “Xa h t l than h ng”, “ g ng u, t t ”, “ hu n , t ạng ng ao la nhu t u h ng tư ”. Năng lượng s n sinh ra th của ồ hí Minh là chí cách mạng sục s i chất th p . Đó cũng là phẩm chất của lửa. Tố u cũng kêu gọi th ca cách mạng ph i mang tính lửa: gá sáng h ang ánh lửa”, “ n n ng t nh ng ng th lửa há ”. Lửa trong th ng thể hiện rất đa dạng qua ánh n ng chói chang của m t trời nhiệt đới n ng lửa, n ng há , n ng hát, n ng át, n ng , n ng hang hang, n ng h , n ng t n, n ng , n ng h ng, n ng ng, n ng so , n ng , n ng hanh... ng có nh ng c u th n i ti ng nói đ n lửa trong lòng người t ong t ng n ng hạ t t h n l h ua t ”, “ h ng h , nhưng sao n ng ng hư lửa há trong l ng ta g l ng ”, “ t nh n ha h lửa ng”... Đ c biệt là bài Ê-mi-ly, con : “ n h t l ng ta sáng nh t a t th n ta ho ng n lửa h lòa thật”. Bài th nói về chuyện anh o-ri-x n tự thiêu để ph n đối sự tham chi n của iệt Nam. h ng ph i ng u nhiên mà người ta thường chọn cái ch t trong lửa để kh ng đ nh l ph i. Nàng ita trong sử thi Ramayanna n Độ cũng chọn cái ch t trên lửa để kh ng đ nh sự chung thủy của mình. B i lửa là thiêng liêng, trong sạch và có kh năng th i b ng tình yêu thư ng và sự ủng hộ của đ ng đ o mọi người. Lửa còn là ngọn nguồn c m h ng cho v số nh ng nghệ sĩ khác trong văn học cách mạng án há ngh t t i ng ta át ngát ánh nh nh ư ệt a t áu lửa n ng ậ sáng lòa” Nguy n Đình Thi , “ ng h ng hư áu n th nh hoa” Thanh i ,“ u t g h t t ong nh ng n lửa h ng ao g t t Thanh T ng . Th Lê Th y có nhiều hình tượng lửa, đ c biệt là bài ửa và trường ca ửa a hong áo ... T nh , B ng iệt đ được sư i ấm b ng ngọn lửa trong tim người th n. au này đi xa, b p lửa ấy v n lu n bập b ng trong t m th c tác gi t ng n lửa l ng lu n s n t ng n lửa h a n t n a ng h ậ nh ng t t nh tu nh ệu th ng l ng - lửa! . ột nhà h n t m học nói r ng: Thà r ng b mất một bài học tri t học còn h n là kh ng nhóm được b p lửa bu i sáng ... Lửa m ỉ trong t m hồn l u h n dưới lớp tro than . Trong bài th ửa n , hạm Ti n uật có nói đ n ngọn lửa truyền thống bất khuất có s n trong tim d n tộc bốn nghìn năm, đó là lửa tim “ , ng n lửa n u ta t ong u n ư PHẠM NGỌC HIỀN 31 u n ư lửa t ta ”. hính u cũng cho r ng, ngọn lửa l tư ng đ có s n trong lòng người. Nó lu n soi sáng con đường cách mạng và hun đ c nhiệt huy t các chi n sĩ h ng ng n n h ng ao g nh t hư t h n h ng ao g t t o ho ta ánh g t ư ng n ta th n vui th o n ta th nh ng l u g n s ng n ta ( g n n ng gá ). ó l bài th hay nhất vi t về lửa là u h a l u của Nguy n . Toàn bài có c u thì có tới c u được th p lửa chi m và có lần nh c đ n các biểu hiện của lửa. Đó có thể là tính lửa trong thiên nhiên: n ng, nh nh, trưa, lửa, hoa , áo ... Tất nhiên, c nh chia ly h m đó có rất nhiều màu, nhưng lăng kính của tác gi chỉ lọc lại màu đ , cho nên, “ l u h a l h ng s . Ngọn lửa còn thể hiện qua tình yêu nồng cháy của họ: t nh u há , làn m i và giọt nước m t nóng b ng. à một dạng lửa th ba n a là chí sục s i của người ra đi. Người chi n sĩ nhìn thấy r một tư ng lai huy hoàng phía trước n ng ng l n ”, “ h t n nh nh”, “ ạng ng ng l n n t t”, “ gh a l u th o hư h ng h u h a l ”. Để có được bài th rực lửa ấy, Nguy n được th c đẩy t nhiều nguồn dòng máu nóng sục s i của người chi n sĩ tr tu i. ộng hư ng với hoàn c nh ti n đưa là một bu i trưa n ng lửa chói chang và đầy hoa đ . Trong hoàn c nh ngọn lửa chi n tranh đ b ng lên c nước. Đ c biệt là tình yêu cháy b ng đ làm cho người ra đi lu n m ước đ n ngày sum hợp bên b p lửa bập b ng với nh ng th c ngon nóng h i t tay người yêu. Để ước m đó mau thành hiện thực, anh ph i chi n đấu dũng c m, tr t lửa lên đầu đ ch. Nh ng động lực đó đ th c đẩy mọi hoạt đ ng của con người và cũng t đó hình thành nên một nền văn hóa mang tính chất của lửa. Tóm lại, con người đang đ ng trên một qu cầu lửa đ nguội nhưng trong t m tính của họ bao giờ cũng có một ngọn lửa thầm kín bên trong, đó là siêu lửa . Nhà văn tạo ra tác phẩm do sự th c đẩy của một siêu lửa trong con tim và khối óc của mình. T đó, ngọn lửa nghệ thuật b n sang bạn đọc làm khêu dậy ngọn lửa đam mê thư ng th c. Tác phẩm nghệ thuật là một sinh thể sống động mang tính lửa vì được tạo ra t lửa và được nu i dư ng trong m i trường lửa. B i vậy, nhà th Rabelais phát biểu Lửa là v đại sư của nghệ thuật . T L TH H 1. S. Freud (2000), Ph n t h ăn hóa nghệ thuật, Nxb ăn hóa thông tin, H. 2. hư ng Lựu , luận h nh ăn h hư ng th , Nxb ăn học, . 3. Nhiều tác gi 98 , h ệt a - 1985, Nxb Giáo dục, H. 4. Nhiều tác gi 99 , ăn h hư ng , Nxb Giáo dục, . Ngày nhận bài / / Biên tập xong / / uyệt đăng 20/02/2017