Hành trình truy tìm bản thể trong tiểu thuyết Bài ca Solomon của Toni Morrison

TAÏP CHÍ KHOA HOÏC ÑAÏI HOÏC SAØI GOØN Soá 30 (55) - Thaùng 7/2017 134 Hành trình truy tìm bản thể trong tiểu thuyết Bài ca Solomon của Toni Morrison A journey towards the identity in Toni Morrison’s Song of Solomon ThS. Nguyễn Thị Tuyết, Trường Đại học An Giang Nguyen Thi Tuyet, M.A., An Giang University Tóm tắt Trong tiểu thuyết Bài ca Solomon, Toni Morrison đã đặt ra câu hỏi người da đen họ là ai trên đất Mỹ. Hành trình truy tìm bản thể của Milkman, một thanh niên điển hình cho người Mỹ gốc Phi đương đại, sẽ cho ta câu trả lời thấu đáo. Người da đen đã từng là nô lệ, song để là một người tự do thật sự, họ phải hiểu biết sâu sắc về cội nguồn tổ tiên và xem đó như là nền tảng của tương lai. Vượt lên câu chuyện của một cá nhân, một chủng tộc, Bài ca Solomon còn là câu chuyện chung của nhân loại trong hành trình tìm kiếm chính mình bằng sự hòa hợp với tự nhiên trong nữ tính Vĩnh hằng. Từ khóa: Toni Morrison, Bài ca Solomon, bản thể, nữ tính. Abstract In the novel Song of Solomon, Toni Morrison posed the question on Blacks’ identity in America. The seeking journey of Milkman, a typical African-American young man, will offer the ultimate answer. Blacks were once slaves, but to become truly free men, they must have a deep understanding of their ancestral origin and see it as the foundation of their future. Beyond the story of an individual, and of a race, Song of Solomon is the common story of humanity in the process of seeking for their identity by harmonizing with the nature in eternal femininity. Keywords: Toni Morrison, Song of Solomon, identity, femininity. 1. Mở đầu Toni Morrison (1931-), một nhà văn đương đại danh tiếng nhất của dòng văn học người Mỹ gốc Phi. Bằng cảm quan sáng tạo, Morrison nỗ lực viết lịch sử của chủng tộc mình trên đất Mỹ, từ lịch sử đó, bà chỉ ra những hiện tồn trong đời sống và viễn ảnh tương lai thân phận người da đen. Trong cái nhìn toàn cảnh ấy mỗi tác phẩm của bà1, từ The Bluest Eye đến God Help the Child đều tập trung khám phá cội nguồn văn hóa Phi châu như một giải pháp hữu hiệu cho những vấn nạn phân biệt chủng tộc, và hơn nữa là sự bình đẳng giữa các màu da, các bảng giá trị văn hóa và giới tính. Trong đó, Bài ca Solomon (Song of Solomon, 1977) là một trong những tác phẩm xuất sắc nhất, được cựu tổng thống Mỹ, Barack Obama, xem là sách gối đầu giường. Câu hỏi truy tìm bản thể: Ta là ai (?) vẫn là câu hỏi muôn thuở của con người có ý thức, đặc biệt là khi ý thức đứng chênh vênh trên đồi số phận. Và mỗi nhà tư tưởng có cách quan niệm riêng thì có lời giải đáp riêng, Toni Morrison đã đặt ra câu hỏi: người da đen, họ là ai và Bài ca Solomon là một câu trả lời rốt ráo. NGUYỄN THỊ TUYẾT 135 Nhân vật chính của Bài ca Solomon là Milkman Dead (Macon Dead III), thế hệ da đen thứ tư trên đất Mỹ, cũng là thế hệ của Morrison. Thời gian cốt truyện của tác phẩm kéo dài 32 năm, từ 1931 đến 1963. Cuốn tiểu thuyết gồm 15 chương, được chia thành hai phần: phần đầu là cuộc sống giàu sang của Milkman và gia đình tại miền bắc, một thành phố thuộc bang Michigan, phần sau là hành trình về phương nam (bang Pennsylvania, Virginia) của anh để tìm “vàng”. Ngược dòng thời gian và không gian, Milkman không chỉ khám phá ra kho báu về cội nguồn gia tộc, chủng tộc, mà còn tìm thấy chính mình trong sự hiểu biết sâu sắc và sự hòa hợp với tự nhiên như viễn ảnh về tương lai con người. 2. Nội dung 2.1. Truy tìm nguồn gốc gia đình: Một huyền thoại của người Mỹ gốc Phi Bài ca Solomon của Toni Morrison là câu chuyện bốn đời của dòng họ Solomon (Dead) như câu chuyện bảy đời của dòng họ Buendia trong Trăm năm cô đơn của Garcia Marquez. Tuy nhiên, nếu gia phả của dòng họ Buendia được viết theo trật tự biên niên nhưng bằng sự tiên tri về sự hủy diệt vì tội loạn luân thì lịch sử của dòng họ Solomon bị đứt gãy vì những lầm lạc, và chỉ khi giải mã được bài hát của tổ tiên thì gia phả của gia tộc mới được viết lại đúng đắn. Sự lầm lẫn trong tên tuổi gia tộc (từ họ Solomon bị đổi thành Dead) không chỉ cắt đứt mối liên hệ giữa con cháu với di sản của tổ tiên mà còn tiên báo cuộc sống của mỗi cá nhân gắn với cái chết tinh thần như cái tên quái gở của họ. Milkman được sinh ra trong gia đình Macon Dead II giàu có song thiếu vắng tình yêu thương, lớn lên anh bị thu hút bởi cuộc sống giản dị của người cô, Pilate Dead, mà cha anh đã tuyệt giao. Cuộc sống trong hai gia đình Macon và Pilate thể hiện hai quan niệm khác nhau về giá trị đời sống lẫn cách ứng xử với thiên nhiên: nếu dinh thự của Macon hào nhoáng, sang trọng mà tù túng thì ngôi nhà trong khu ổ chuột của Pilate toát lên vẻ thanh đạm giản dị tuyệt đối, song lại giàu tiếng hát, tiếng cười. Nếu Macon Dead II coi tiền là chân lý, là ý nghĩa sinh tồn (Money is freedom. The only real freedom there is” [5; tr.163], và đất đai là của cải thì Pilate chỉ gắn bó với mảnh giấy ghi tên mình cái tên xuất phát từ Kinh thánh, một đôi bông tai, một cuốn sách địa lý, một bộ sưu tập đá và một bao vải màu xanh đựng hài cốt, và bài hát về O Sugarman. Gia đình Dead như chính bản thể của người Mỹ gốc Phi, bị phân thân, giằng xé giữa hai nền văn hóa: văn hóa Mỹ trắng và văn hóa cội nguồn châu Phi. Sinh ra và lớn lên trong sự giàu có xa hoa, và tập nhiễm tư tưởng sùng bái vật chất, tuy nhiên, con người Milkman vẫn tiềm ẩn những năng lực siêu nhiên chưa được đánh thức được thừa hưởng từ dòng máu huyền thoại của tổ tiên. Và cuộc sống của anh bị cuốn đi bởi cả hai trường lực đó, mặc dù anh không ý thức, hành trình về phương nam là đỉnh điểm trong cuộc truy tìm bản ngã của nhân vật chính, rút cục anh là ai: Macon Dead hay Milkman Dead, Macon hay Milkman? Bị thôi thúc bởi giấc mơ tìm vàng của người cha, (Macon Dead II coi trọng con bê vàng, và xem sự sở hữu của cải là mục đích tối hậu), Milkman đã nuôi hy vọng chiếm được vàng để thoát khỏi sự áp đặt của cha, người mà anh vốn không yêu thương và kính trọng. Nếu vàng là biểu tượng của giá trị vật chất, khát vọng giàu sang, tiêu biểu cho giấc mơ Mỹ của mỗi con người khi tự nguyện đặt chân đến mảnh đất dưới chân tượng Nữ thần Tự do thì với mỗi người da đen theo đuổi khát vọng đó là họ đã quên đi lịch sử tủi nhục HÀNH TRÌNH TRUY TÌM BẢN THỂ TRONG TIỂU THUYẾT BÀI CA SOLOMON CỦA TONI MORRISON 136 và sự cướp đoạt, đọa đày trên những chuyến tàu xuyên đại dương, trên mảnh đất nô lệ này. Đến thị trấn Danville thuộc bang Pennsylvania vốn là của quê hương của ông nội, Jack Solomon/Macon Dead, Milkman được biết câu chuyện dòng họ anh, về ông nội khai hoang “thiên đường Lincoln”, về cha anh con người “đáng yêu quý và tin tưởng”, và cả về Pilate là “cô gái của núi rừng”... Anh cũng biết được cái chết đẫm máu tội ác phân biệt chủng tộc của ông nội, và tức giận khi không được pháp luật quan tâm, trừng trị kẻ da trắng giết người, vì pháp luật nằm trong tay người da trắng. Milkman tiếp tục hành trình đến thị trấn Shalimar thuộc bang Virginia, là một thị trấn nhỏ vẫn giữ được những truyền thống cổ xưa của châu Phi, là quê hương của ông tổ anh. Ở đây, mọi người đều có họ là Solomon, trẻ con hát bài hát về Solomon, bài hát quen thuộc mà Pilate vẫn từng hát có sự quyến rũ đặc biệt đối với Milkman mà anh không thể giải thích được. Trong thế giới của tổ tiên, giá trị cộng đồng và thần thoại đã chiến thắng hoàn toàn chủ nghĩa cá nhân và chủ nghĩa duy vật, Milkman phát triển một phần trên sự hiểu biết về cuộc đời của mình trong mối liên quan với kinh nghiệm của người khác và một phần trên sự thiết lập mối quan hệ thân thiết với vùng đất mà tổ tiên của anh đã sống. Anh đã đánh thức được những năng lực tiềm ẩn trong con người mình và giải mã được Bài ca Solomon bí ẩn: Jake the only son of Solomon Jack đứa con trai duy nhất của Solomon Come booba yalle, come booba tambee Đến đây booba yalle, đến đây booba tambee Whirled about and touched the sun Bay xoay quanh và chạm vào mặt trời Come konka yalle, come konka tambee Đến đây booba yalle, đến đây booba tambee Left that baby in a white man’s house Bỏ lại bé đó tại nhà người da trắng Come booba yalle, come booba tambee Đến đây booba yalle, đến đây booba tambee Heddy took him to a red man’s house Heddy đem nó đến nhà người da đỏ Come konka yalle, come konka tambee Đến đây booba yalle, đến đây booba tambee Black lady fell down on the ground Người phụ nữ da đen ngã lăn xuống đất Come booba yalle booba tambee Đến đây booba yalle, đến đây booba tambee Threw her body all around Ngã sóng soài chân tay Come konka yalle, come konka tambee Đến đây booba yalle, đến đây booba tambee Solomon and Ryna Belali, Shalut Solomon và Ryna Belali, Shalut Yaruba, Medina, Muhammet, too. Cả Yaruba, Medina, Muhammet, nữa. Nestor, Kalina, Saraka cake. Nestor, Kalina, bánh Saraka Twenty-one children, the last one Jake! Hai mươi mốt đứa con, Jack là đứa cuối! O Solomon don’t leave me here Ôi Solomon đừng để em ở lại đây Cotton balls to choke me Những đụn bông làm em nghẹt thở NGUYỄN THỊ TUYẾT 137 O Solomon don’t leave me here Ôi Solomon đừng để em ở lại đây Buckra’s arms to yoke me Bọn da trắng ôm ghì lấy em Solomon done fly, Solomon done gone Solomon bay rồi, Solomon đi rồi Solomon cut across the sky, Solomon gone home. Solomon vút ngang trời, Solomon đã trở về nhà. [5; tr.303] Hiểu hết bài hát, Milkman đã hiểu được nguồn cội tổ tiên và nếu dòng họ bảy thế hệ Buendia (trong Trăm năm cô đơn, G. Marquez) bị hủy hoại sau khi giải mã tấm da cừu của Melquiades thì trái lại dòng họ Solomon mở ra một tương lai mới khi được Milkman giải mã và viết lại phả hệ gia đình mình. Và từ đó, chúng ta hiểu những ẩn ý trong lời đề từ của Morrison: “The fathers may soar/And the children may know their names” (Những người cha có thể bay/và những đứa con có thể biết tên của họ). Xuôi về phương nam không chỉ giúp Milkman khám phá ra lịch sử của gia đình với dòng họ Solomon đáng kính mà còn biết được huyền thoại bay về châu Phi thoát khỏi kiếp nô lệ của ông tổ. Với Milkman huyền thoại ấy cũng gắn bó sâu sắc với bản thân anh như một định mệnh: ngày anh ra đời là ngày Robert Smith, nhân viên bảo hiểm với “chuyến bay” tự sát từ nóc nhà bệnh viện Mercy mà người da đen mỉa mai gọi là “Không từ thiện” đến hồ Thượng đẳng (Lake Superior). “Chuyến bay” của Smith như tiên báo sứ mệnh của Milkman đối với gia đình, cộng đồng, và cuối cùng với sự hướng dẫn của Pilate, anh đã giác ngộ về ý nghĩa của huyền thoại tổ tiên: nếu ông tổ Solomon bay là để thoát khỏi cánh đồng bông nô lệ thì Milkman và những người như anh bay là để thoát khỏi sự nô lệ về văn hóa, bản sắc. Khao khát của Milkman cũng là trăn trở của Morrison và những người cùng thế hệ với nữ nhà văn. Dù không phải là câu chuyện tự thuật, song nhân vật Milkman có nhiều điểm gần như trùng khít với cuộc đời Morrison. Thời gian Robert Smith viết lời ghi chú trùng với ngày tháng năm sinh của Morrison, điều này trở thành một mối liên hệ mật thiết: thời đại mà Milkman sống cũng là thời đại của nữ văn sĩ. Vào lúc 3 giờ chiều thứ Tư ngày 18 tháng Hai năm 1931, tôi sẽ bay đi từ Mercy và bay trên đôi cánh của riêng tôi. Xin hãy tha thứ cho tôi. Tôi yêu tất cả các bạn. (At 3:00 p.m. on Wednesday the 18th of February, 1931, I will take off from Mercy and fly away on my own wings. Please forgive me. I loved you all [5; tr.3]). Nếu ngày 18 tháng Hai năm 1931 là ngày Robert Smith “cất cánh” và là ngày sinh của Milkman thì đó cũng là ngày sinh nhật của nữ văn sĩ. Thêm nữa, Morrison cũng đã từng hối hận khi bà đã đổi tên khai sinh Chloe Anthony (Wofford) thành Toni Qua sự “trùng hợp có chủ ý” này cho ta thấy dường như câu chuyện dòng họ Solomon, hành trình của Milkman cũng chính là câu chuyện gia đình Morrison, là hành trình truy tìm bản sắc của nữ văn sĩ. Nếu Milkman chịu ảnh hưởng từ những câu chuyện, bài hát của Pilate như một mê lực thì những câu chuyện, truyền thuyết về người da đen, người nô lệ được ông ngoại, John Solomon, và bà ngoại, Ardelia Willis, kể cũng hấp dẫn Morrison ngay từ thuở ấu thơ. Ông ngoại Morrison và ông tổ của Milkman có cùng tên là Solomon, và có lẽ Bài ca Solomon cũng là bài ca của gia đình Morrison. Nếu gia đình Milkman di cư từ miền nam, bang Virginia, ra miền bắc, bang Michigan, thì gia đình ông ngoại HÀNH TRÌNH TRUY TÌM BẢN THỂ TRONG TIỂU THUYẾT BÀI CA SOLOMON CỦA TONI MORRISON 138 nữ văn sĩ di cư từ Alabama lên tiểu bang Ohio, họ đều mong muốn một cuộc sống tốt hơn trong những chuyến di cư này. Những gần gũi ấy cho ta thấy câu chuyện của Milkman không chỉ là câu chuyện của một cá nhân Morrison mà là câu chuyện của thế hệ bà, của chủng tộc bà, của người Mỹ gốc Phi. 2.2. Truy tìm bản thể: Hòa hợp với tự nhiên trong nữ tính Vĩnh hằng Có lẽ vượt qua câu chuyện người da đen, đây cũng là câu chuyện của mọi con người, mọi chủng tộc. Nếu “huyền thoại bay” của người da đen trong Bài ca Solomon thường được hiểu là khát vọng vượt thoát sự phong tỏa của văn hóa châu Âu thì những huyền thoại gắn với thần thoại Hy Lạp và Thánh kinh lại nhắc nhở ta rằng tiểu thuyết thứ ba của Morrison không chỉ là câu chuyện của một chủng tộc, mà là một cuốn tiểu thuyết về quá trình tìm kiếm bản thể của mỗi con người. Hành trình của Milkman về miền nam thường được các nhà nghiên cứu so sánh với huyền thoại Ulysses tìm về quê hương Ithaca; từ tên tác phẩm (Song of Solomon) đến tên các nhân vật nữ (Pilate, Ruth, Lena, Hagar, First Corinthians) đều gợi nhớ những câu chuyện trong Kinh thánh. Hơn nữa, tiểu thuyết của Morrison còn như một chỉ dẫn để loài người tìm về “quê hương” của mình, khi Milkman về phía nam nước Mỹ để truy tìm bản thể, truy tìm nguồn gốc, và Solomon bay về châu Phi cũng là về nhà: “Solomon cut across the sky, Solomon gone home” [5; tr.303], phải chăng Morrison đang muốn nói đến châu Phi là quê hương của loài người như các nhà khoa học đã chỉ ra? Châu Phi nằm ở phía Nam của bề mặt trái đất, trở về châu Phi cũng là trở về hòa hợp với thiên nhiên, đây là một chủ đề mới khi xã hội hiện đại đang đối mặt với sự lâm nguy không thể cứu vãn. Từ những nghiên cứu lịch sử nhân loại đến những bản hóa thạch và phân tích ADN, giới khoa học đều kết luận, châu Phi là “vùng đất nhau thai” của loài người. Ở đây không chỉ tồn tại một nền văn minh rực rỡ với chế mẫu hệ nguyên thủy mà niềm tin phụ nữ có mối quan hệ sâu sắc với tự nhiên cũng được hình thành và ăn sâu vào tiềm thức khởi nguồn từ hoạt động sản xuất nông nghiệp. Xa xưa, người châu Phi tin rằng: phụ nữ (một mình) tạo ra cuộc sống mới như chính hạt giống nảy mầm và trưởng thành khi được gieo xuống đất. Tiến sĩ Finch trong công trình Tiếng vang của vùng đất cũ: Các chủ đề từ địa đàng Châu Phi (Echoes of the Old Darkland: Themes from the African Eden, 1999) đã kết luận: “vì vậy khởi thủy của khái niệm thần – đấng sáng tạo chính là phụ nữ, phụ nữ được như là mô hình của Hữu thể tối cao” [2]. Gần gũi với quan niệm trên, nhân vật nữ trong tiểu thuyết của Morrrison là những nhân vật có giá trị kết nối chủng tộc và gia đình họ gắn bó chặt chẽ với đất tổ, hiệp nhất với thiên nhiên trong một niềm cảm ứng lạ lùng như Baby Suggs (Người yêu dấu), Eva, Sula (Sula), Pilate, Circe (Bài ca Solomon)... Một điều đặc biệt trong cảm quan của Morrison là: Milkman (nam giới) muốn hiệp thông được với thiên nhiên thì phải trải qua sự hướng dẫn, cộng thông với nữ giới, và chính trong quá trình đó Milkman tìm thấy bản thể của mình. Có lẽ, người phụ nữ mang tiềm năng của cảm xúc một cách dồi dào bởi họ gần gũi với khởi nguyên; khởi nguyên của vũ trụ là hỗn mang, là đất, là nước, là bóng tối, có trước mọi sự vĩnh hằng. Đất, nước, bóng tối linh hoạt, mềm yếu, dẻo dai như yếu tố nữ, với sự sống như Lão Tử đã đúc rút: “mềm yếu là cùng loài với sự sống” (Đạo đức kinh). Nữ tính vĩnh hằng là thuật ngữ được dùng để “chỉ lực cuốn hút ước vọng của NGUYỄN THỊ TUYẾT 139 con người tới cái siêu tại, siêu phàm” và “biểu hiện khát vọng siêu thăng” [1; tr.707]. Pierre Teilhard de Chardin (1881-1995) nghe thấy trong âm hưởng nữ tính ấy là tên gọi của tình yêu như sức mạnh vĩ đại của vũ trụ. Trong tâm lý học, theo Carl Jung, nữ tính hiện thân cho một phương diện của vô thức gọi là anima. “Anima luôn khao khát thực hiện một chức năng môi giới giữa cái tôi và cái phi tôi” [1; tr.708]; phải chăng vì vậy mà từ xa xưa, trong Thần thoại Hy Lạp những nữ giáo sĩ, như Sibylle, luôn là người được chọn đến thăm dò ý muốn và giao thiệp với các thần. Hay trong Thần khúc, Beatrice - người phụ nữ lý tưởng, đã dẫn đường cho Dante du hành qua tam thế Cũng vậy, nhân vật Milkman trong Bài ca Solomon của Morrison trước khi đạt được sự thấu hiểu bản thân tuyệt đối, anh đã trải qua ba quá trình hướng dẫn, cộng thông với phụ nữ: Pilate, Circe và Sweet. Pilate một cái tên có từ Kinh thánh, nhưng ý nghĩa của tên bà đối lập hoàn toàn với tội ác giết chúa, mà bà là hiện thân của hình mẫu tổ tiên để chuyển giao và hướng dẫn con cháu truy tìm di sản của ông cha. Pilate trong cách viết và phát âm của tiếng Anh gần gũi với Pilot với ý nghĩa là người phi công, người hướng dẫn, đúng như vai trò to lớn của bà đối với Milkman. Mặc dù không phải là người mẹ sinh học của Milkman, nhưng bằng hiểu biết về y học cổ truyền châu Phi bà đã giúp Ruth (mẹ Milkman) mang thai và bảo vệ bào thai thoát khỏi mọi hành động quyết phá thai của Macon Dead II. Đúng đắn hơn, bà là người mẹ tinh thần định hướng và thúc đẩy tâm thức anh một cách phù hợp, hướng dẫn anh tham gia vào huyền thoại tổ tiên, bằng cách “bay mà chân không rời mặt đất” và “không thể bay đi mà bỏ lại một cái xác”. Và cái chết của Pilate cũng là hiện thân cho hành động của một người mẹ, che chở bảo vệ đứa con mình. Bà đã lấy ngực mình đỡ lấy viên đạn của Guitar để bảo vệ Milkman, dòng máu chảy từ cổ tay Pilate xuống tay Milkman như một biểu tượng của trao truyền và kết nối Milkman đã hát bài hát của tổ tiên như một nghi lễ: Sugargirl don’t leave me here Người thương ơi đừng để tôi ở lại đây Cotton balls to choke me Những đụn đông làm tôi nghẹt thở Sugargirl don’t leave me here Người thương ơi đừng để tôi ở lại đây Buckra’s arms to yoke me Bọn da trắng ôm ghì lấy tôi Hơn nữa, Pilate là hiện thân của tự nhiên, của khởi đầu Bà ra đời sau khi mẹ đã chết, và vì vậy không có rốn (ngụ ý không có mối liên hệ với nguồn cội, tổ tiên, bởi chính bà là mẹ tự nhiên của muôn loài), các nhà nghiên cứu xem Pilate là biểu tượng của đất đai, tên của bà có ý nghĩa là một cái cây đẹp, bảo vệ một hàng cây nhỏ (Pilate that looked like a tree hanging in some princely but protective way over a row of smaller trees [5; tr.18]). Trong huyền thoại châu Phi, cây mang tính biểu tượng đặc biệt: nó vừa có thể giao tiếp với người sống, vừa đi vào thế giới của người chết. Vì vật, tên của Pilate trong tiểu thuyết có một ý nghĩa kép: vừa là người giám hộ của văn hóa truyền thống, vừa kế thừa văn hóa truyền thống, kết nối quá khứ và hiện tại. Pilate như một cổ mẫu bước ra từ thần thoại, một vị thần tự ra đời và trưởng thành và nuôi dưỡng, dẫn dắt những thế hệ sau: Reba, Hagar và đặc biệt là Milkman. Ở Danville, Milkman gặp Circe trong HÀNH TRÌNH TRUY TÌM BẢN THỂ TRONG TIỂU THUYẾT BÀI CA SOLOMON CỦA TONI MORRISON 140 căn nhà đang lụi tàn của gia đình Butler. Bà không chỉ biết về lịch sử gia đình anh mà gần như trẻ em trong thị trấn đều do bà đỡ ra đời. Milkman được biết bà là ân nhân của gia đình anh, bà đã chăm sóc Macon Dead II và Pilate, khi bà nội người Ấn Độ, Sing Bird, xinh đẹp đã chết trong lúc sinh con và ông nội, Jack Solomon/Macon Dead, bị người da trắng giết hại dã man. Như Circe trong Thần thoại Hy Lạp hướng dẫn Ulysses vượt qua “thế giới những linh hồn”, lách qua eo biển của quái vật, để tìm đường về quê hương Ithaca, Circe trong Bài ca Solomon đã giúp Milkman lần ra dấu vết của quá khứ khi anh đi qua con kênh, như một tử cung tượng trưng cho sự sinh nở, anh được dẫn đi vào cái hang, cạnh “thiên đường Lincoln” nơi xác của Jack đã trôi vào vì Macon Dead II đã chôn quá nông. Cái hang không chỉ là ngôi mộ mà còn là biểu tượng cho bụng mẹ, cho mọi sự chở che nương náu. Nếu con người từ bụng mẹ sinh ra thì sau hành trình dương thế cũng trở về với đất mẹ, trở về với tự nhiên nguyên thủy. Ý nghĩa của biểu tượng này (như ngụ ngôn cái hang của Plato) trở thành một cổ mẫu, thành vô thức tập thể, không chỉ trong văn hóa châu Phi mà còn rất phổ biến trong văn hóa nhiều dân tộc trên thế giới. Có lẽ đây chính là kho báu anh đã dốc công tìm kiếm, dẫu nó không phải là vàng, nhưng nó còn quý hơn vàng, cho anh, cho dòng họ anh và cho cả chủng tộc người da đen đau khổ đã từng là nô lệ. Milkman tham gia cuộc đi săn với anh em địa phương ở Shalimar như một thử thách mới cho bản thân, lần đầu tiên trong đời thái độ hèn nhát đã được loại bỏ. Anh có thể hòa nhập được với thiên nhiên và cộng đồng người dân ở Shalimar, trong cuộc đi săn, mọi người đã nhường Milkman vinh dự tự tay móc trái tim con báo là hành động tượng trưng cho việc mọi người xem anh như một thành viên trong cộng đồng. Biểu hiện cao nhất cho việc anh đã hiệp thông với vũ trụ được thể hiện thông qua mối quan hệ giữa anh với Sweet (ngọt ngào) trong sự hòa hợp và đồng điệu tuyệt vời; bởi theo các nhà tâm lý học, khả năng cộng thông với thế giới bên ngoài của bản nguyên nữ (anima) tốt hơn bản nguyên nam (animus), như Carl Jung khẳng định, tính nữ hiện thân cho “những tâm trạng mơ hồ, những trực giác tiên đoán, tính nhạy cảm về sự phi lý, năng lực tình yêu cá nhân, tình cảm đối với thiên nhiên, những mối liên hệ đối với vô thức” [1; tr.708]. Sweet như môi giới để Milkman nhận thức về sự sinh tồn của anh trong mối quan hệ hài hòa giữa cộng đồng và vũ trụ: lần đầu tiên anh chia sẻ công việc với một người đàn bà đã cho anh những giây phút êm ái, và anh cảm thấy mình được “nối liền” với Mặt đất dưới chân. Cùng lúc đó, anh nhận thấy trước đây mình đã ích kỷ biết bao trong mối quan hệ với Hagar, và với gia đình, mọi nỗi sợ hãi trong anh đều tan biến, anh sẵn sàng đối đầu với Guitar. Nếu miền bắc Michigan là khu công nghiệp gắn với văn minh vật chất thì miền nam còn giữ nét hoang sơ của thiên nhiên, và để dễ dàng hiệp thông với tự nhiên ấy Milkman phải từng bước vứt bỏ những phương tiện mà anh cho là văn minh: giày, tất, thuốc lá, cà vạt, đồng hồ, bật lửa, áo sơ mi, quần dài. Quan trọng hơn, anh phải loại bỏ thái độ tự mãn, tâm thế cao ngạo, tự cho mình là văn minh hơn những kẻ nigger miền nam lạc hậu, chỉ khi đó anh mới nhận được kho báu tinh thần của mình: sự sẻ chia, đồng cảm của những người cùng màu da. Trải qua những hướng dẫn, thụ pháp từ nữ giới Milkman hiểu rõ hơn về truyền thống của gia tộc, bản sắc của tổ tiên và quan trọng hơn, anh ý thức rất rõ về vai trò giữ gìn và tiếp nối di sản của cha ông. Bên cạnh đó, anh cũng nhận thức lại bản thân mình, thấy mình thật ích kỷ và xấu xa với NGUYỄN THỊ TUYẾT 141 mẹ (Ruth), với các chị gái (First Corinthians và Magdalene), và đặc biệt là đối với Hagar. Mối tình loạn luân với cháu gái, sau mười bốn năm, Hagar đã trao cho Milkman tất cả tình yêu và sự sống vậy mà anh chỉ ích kỷ hưởng thụ, và nhẫn tâm rũ bỏ Hagar vì cảm thấy bây giờ nàng chỉ là loại rượu hạng ba, là chiếc kẹo cao su đã hết hương vị. Chính vì sự vô tình của anh mà Hagar đã vỡ tim chết Những khoảnh khắc cùng chia sẻ ngọt ngào với Sweet đã thức tỉnh tội lỗi mà Milkman đã gây ra cho Hagar, và dẫu muộn màng, song anh vẫn khao khát cứu chuộc, sửa chữa lỗi lầm. Chính vì vậy, Trudier Harris trong nghiên cứu của mình đã khẳng định: “Thành công trong cuộc hành trình của Milkman phụ thuộc phần lớn vào thân thể của nhiều phụ nữ (string of female bodies) theo nghĩa đen và nghĩa bóng, từ đó anh tìm ra con đường của chính mình” [3; tr.23]. Chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa truyền thống châu Phi, trong Bài ca Solomon, Morrison đã tạo lập một mối quan hệ đặc biệt giữa thiên nhiên và con người, giữa nam giới và phụ nữ, chủng tộc và văn hóa. Và theo nhà văn, con người chỉ có thể giác ngộ khi hiệp nhất bản thể với thiên nhiên trong nữ tính vĩnh hằng; điều này rất phù hợp với niềm tin và quan niệm của người xưa, được Alice Lucy Trent trình bày trong công trình nổi tiếng của mình [6]. 3. Kết luận Từ câu chuyện truy tìm nguồn gốc tổ tiên và bản sắc chủng tộc của một thanh niên người Mỹ gốc Phi, Bài ca Solomon không chỉ là lịch sử về hành trình của người da đen trên đất Mỹ mà còn đặt ra nhiều vấn nạn sắc tộc. Theo Morrison, để giải quyết được những vấn nạn đó trước hết người Mỹ gốc Phi phải ý thức và bảo vệ các giá trị văn hóa truyền thống, trở về hòa hợp với thiên nhiên và chia sẻ, đồng cảm với người phụ nữ là con đường nhanh nhất để tìm thấy chính mình trong phúc lạc. Không chỉ là câu chuyện riêng của người da đen Bài ca Solomon là bài ca về cuộc sống của con người nói chung. Nhà văn đã đặt ra và giải quyết các câu hỏi lớn của triết học nhân sinh rằng Con người là ai, và làm cách nào để có được an vui trong đời sống này. Là một nhà văn được vinh danh với nhiều giải thưởng cao quý, song đáng ngưỡng mộ nhất ở Toni Morrison, có lẽ, là sự mạnh mẽ của một phụ nữ thiểu số luôn đấu tranh vì sự tiến bộ của cuộc sống con người. Chú thích: 1 Morrison đã xuất bản mười một cuốn tiểu thuyết: Mắt biếc - The Bluest Eye, 1970; Sula, 1973; Bài ca của Solomon - Song of Solomon, 1977; Tar Baby, 1981; Người yêu dấu - Beloved, 1987; Jazz, 1992; Thiên đường - Paradise, 1997; Tình yêu - Love, 2003; Lòng nhân - A Mercy, 2008; Nhà - Home, 2012, God Help the Child, 2015. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Chevalier, Jean & Gheerbrant, Alain (Phạm Vĩnh Cư chủ biên, dịch, 2002) Từ điển biểu tượng văn hóa thế giới, Nxb Đà Nẵng, Đà Nẵng. 2. Finch, Charles (1999), Echoes of the Old Darkland: Themes from the African Eden, Georgia, Khenti Inc. 3. Harris, Trudier (2009), Song of Solomon, in Interpretations Toni Morrison’s Song of Solomon (Edited by Harold Bloom), Infobase Published, New York. 4. Lê Huy Hòa & Nguyễn Văn Bình (biên soạn, 2002), Những bậc thầy văn chương, Nxb Văn học, Hà Nội. 5. Morrison, Toni (1987), Song of Solomon, Plume, New York. 6. Trent, Alice Lucy (2010), The Feminine Universe: An Exposition of the Ancient Wisdom from the Primordial Feminine Perspective, The golden order press. Ngày nhận bài: 17/7/2017 Biên tập xong: 15/7/2017 Duyệt đăng: 20/7/2017