Giáo trình Xã hội học tôn giáo (Phần 2)

147 Chöông XII TÌNH CAÛM TOÂN GIAÙO I. KHAÙI NIEÄM VAØ ÑAËC ÑIEÅM I. 1. Khaùi nieäm Theo taâm lyù hoïc, tình caûm laø caûm xuùc theå hieän quan heä chuû quan cuûa chuû theå ñeán moät ñoái töôïng naøo ñoù (ñoái töôïng trong tröôøng hôïp naøy, coù theå laø moät caù theå, moät nhoùm ngöôøi hay söï vaät naøo ñoù...). Trong cuoäc soáng cuûa caù theå hay nhoùm, tình caûm coù vai troø heát söùc to lôùn. Noù taùc ñoäng ñeán toaøn boä hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi, töø nhaän thöùc ñeán haønh ñoäng. Nhöõng tình caûm tích cöïc (haøo höùng, phaán khôûi, laïc quan...), giuùp cho hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi ñaït naêng suaát vaø hieäu quaû hôn, cuõng nhö quan heä ngöôøi vôùi ngöôøi trôû neân thaân aùi hôn. Traùi laïi, caùc tình caûm tieâu cöïc (böïc boäi, ñau buoàn, lo laéng, sôï haõi...), laøm cho caùc cô quan hoâ haáp, tuaàn hoaøn hoaït ñoäng khoù khaên, con ngöôøi laøm vieäc choùng meät moûi, hieäu suaát lao ñoäng thaáp, giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc khoù khaên. Cuõng nhö nieàm tin toân giaùo, tình caûm toân giaùo laø moät khía caïnh xaõ hoäi quan troïng nhaát cuûa baát cöù moät loaïi hình toân giaùo naøo. Raát khoù coù theå hieåu ñöôïc baûn chaát vaø aûnh höôûng cuûa toân giaùo, neáu khoâng hieåu tình caûm toân giaùo. Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc, ñaõ coi tình caûm toân giaùo nhö laø nguoàn goác cô baûn cuûa toân giaùo. Nhaø trieát hoïc vaø xaõ hoäi hoïc G. Gephind cho raèng, tình caûm taïo neân nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn nhaát cuûa moïi toân giaùo vaø taát caû quan ñieåm toân giaùo. James cuõng cho raèng, tình caûm laø nguoàn goác saâu xa cuûa toân giaùo. Coù theå, caùc quan ñieåm treân cuûa Gephind vaø James seõ gaây ra nhöõng tranh caõi nhaát ñònh, vì hoï ñaõ quaù nhaán maïnh vai troø tình caûm trong toång theå caùc yeáu toá xaõ hoäi khaùc cuûa toân giaùo. Song, ñieàu maø khoâng ai coù theå phuû nhaän ñöôïc, laø tình caûm toân giaùo coù vò trí vaø taàm quan troïng khoâng theå thay theá ñöôïc ñoái vôùi söï hình thaønh vaø toàn taïi cuûa toân giaùo. I. 2. Ñaëc ñieåm cuûa tình caûm toân giaùo Moät soá nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ñaõ chæ ra ñaëc ñieåm cuûa tình caûm toân giaùo theå hieän theo caùch sau: - Nhaø thaàn hoïc ngöôøi Ñöùc Ph. Sleimaxô, ñaõ xem tình caûm toân giaùo laø “tình caûm phuï thuoäc”; - R. OÂttoâ thì cho raèng, tình caûm toân giaùo laø söï thoáng nhaát ñaëc bieät giöõa loøng khaâm phuïc vaø söï sôï haõi thaànthaùnh; 148 - G. Wolbermin laïi nhaän xeùt, tình caûm toân giaùo laø tình caûm chôø ñôïi söï khoâng an toaøn vaø sôï haõi. Thöïc ra, khi noùi ñeán tình caûm toân giaùo khoâng neân hieåu ñoù chæ laø tình caûm phuï thuoäc, sôï haõi tröôùc caùc löïc löôïng sieâu nhieân, maø caàn hieåu raèng, nhö caùc loaïi hình tình caûm khaùc cuûa con ngöôøi, tình caûm toân giaùo cuõng bao goàm nhöõng tình caûm tích cöïc vaø nhöõng tình caûm tieâu cöïc. Caùc tình caûm toân giaùo tích cöïc goàm: tình yeâu, söï kính phuïc, toân suøng... ñoái vôùi thaàn thaùnh hay ñoái vôùi coäng ñoàng toân giaùo cuûa mình. Caùc tình caûm naøy, ñaõ goùp phaàn taïo neân ñaëc tröng cuûa xu höôùng toân giaùo. Trong soá caùc tình caûm toân giaùo tích cöïc, thì tình yeâu laø moät loaïi tình caûm quan troïng. Tình yeâu ñoái vôùi Thöôïng ñeá ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån qua caàu nguyeän, qua caùc thöïc haønh toân giaùo vaø ñöôïc theå hieän raát roõ trong Thaùnh kinh cuûa toân giaùo. Ñoái vôùi caùc tín ñoà Kitoâ giaùo, tình yeâu ñöùc Chuùa trôøi laø moät phaåm chaát cô baûn. Noù khoâng chæ theå hieän qua caàu nguyeän ôû gia ñình, ôû nhaø thôø maø phaûi ñöôïc theå hieän ôû moïi nôi, moïi luùc vaø moïi hoaøn caûnh. Thieáu tình yeâu, thì khoâng theå ñeán ñöôïc vôùi Chuùa. Veà vaán ñeà naøy, L. Phôbaùch ñaõ coù moät nhaän xeùt tuyeät vôøi: Thöôïng ñeá, chính laø tình yeâu, laø traùi tim cuûa moãi tín ñoà. Kitoâ giaùo, ñoøi hoûi caùc tín ñoà tröôùc heát laø tình yeâu ñoái vôùi Chuùa. ÔÛ caùc tín ñoà Kitoâ giaùo, luoân toàn taïi hai daïng tình yeâu: tình yeâu Chuùa vaø tình yeâu con ngöôøi. Trong hai loaïi tình yeâu naøy, thì tình yeâu Chuùa giöõ vò trí haøng ñaàu, sau môùi ñeán tình yeâu con ngöôøi. ÔÛ ñaây, tình yeâu Chuùa vaø tình yeâu con ngöôøi khoâng maâu thuaãn vôùi nhau trong tín ñoà Kitoâ giaùo. Tìm hieåu tình yeâu cuûa tín ñoà ñoái vôùi thaàn thaùnh, chuùng ta hieåu roû hôn xu höôùng, ñaët ñieåm cuûa tình caûm toân giaùo vaø vai troø cuûa noù trong nhaän thöùc va haønh vi cuûa nhöõng ngöôøi theo toân giaùo. Coù theå xem tình caûm cuûa toân giaùo laø loaïi tình caûm ôû toác ñoä cao, laø ñaëc tröng xaõ hoäi cuûa tín ñoà. Neáu quan saùt, tìm ñöôïc doøng ngöôøi ñoå veà thaùnh ñòa Mecca (Arab Saudi) haøng naêm ñeå döï leã thaùnh Ramadan (thaùng 9, 10) hay moät soá löôïng ngöôøi taäp trung taïi Rome ñeå nhge Giaùo hoaøng dieån thuyeát, nay doøng ngöôøi ñi döï leã chuøa Höông, leã ñeàn Baø Chuùa Kho ôû nöôùc ta... cho thaáy tình caûm toân giaùo laø maïnh meõ vaø coù vò trí nhö theá naøo ñoái vôùi nhöõng ngöôøi theo toân giaùo. Nhöng khi noùi ñeán nhöõng neùt ñaëc tröng hôn cuûa tình caûm toân giaùo, moïi ngöôøi thöôøng nghó tôùi nhöõng tình caûm toân giaùo tieâu cöïc. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø P. Sheimaxô, R. OÂttoâ, Wabbominlaïi xaùc ñònh tình caûm toân giaùo laø loaïi tình caûm tieâu cöïc (phuï thuoäc, lo laéng, sôï haõi...). Noùi ñeán tình caûm toân giaùo tieâu cöïc, tröôùc heát phaûi noùi ñeán söï sôï haõi. Caûm xuùc sôï haõi khoâng chæ laø moät tình caûm cô baûn cuûa nhöõng ngöôøi nguyeân thuyû xa xöa, maø cuûa caû tính ñoà toân giaùo hieän ñaïi. Tình caûm naøy, phaùt trieån töø hình thöùc vaät chaát ñeán hình thöùc sieâu vaät chaát. Nhöõng ngöôøi 149 nguyeân thuyû, luoân hoaûng sôï caùc löïc löôïng töï nhieân: thuù döõ, baõo, gioù... coøn caùc tính ñoà toân giaùo hieän ñaïi thì sôï caùc löïc luôïng sieâu nhieân. Chính tình caûm sôï haõi ñaõ laøm cho nhieàu ngöôøi ñeán vôùi toân giaùo, tin vaøo löïc löôïng sieâu nhieân vaø thöïc hieän caùc chuaån möïc toân giaùo. Tìm hieåu caùc vuï taøn saùt taäp theå cuûa moät soá giaùo phaùi trong nhieàu naêm qua, cho thaáy nhieàu ngöôøi ñaõ cheát trong traïng thaùi bò cöôõng böùc. Giaùo phaùi Aum, bò nghi khuûng boá hôi ñoäc ôû nhaø ga taøu ñòeân ngaàm ôû Tokyo, thuû lónh vaø moät soá keû caàm ñaàu khaùc cuûa noù bò baét, moät soá gia ñình vaø tín ñoà ñaõ toá caùo giaùo phaùi naøy cöôõng böùc hoï trong vieäc ñoùng goùp vaät chaát hay thöïc hieän caùc nghi leã toân giaùo. Vì sôï haõi, maø nhieàu ngöôøi ñaõ phaûi thöïc hieän nhöõng quy ñònh naøy. II. AN UÛI TOÂN GIAÙO II. 1. Khaùi nieäm Söï toàn taïi cuûa toân giaùo vôùi con ngöôøi ôû baát kyø hình thaùi kinh teá xaõ hoäi naøo, baát kyø söï phaùt trieån ceà hình thöùc vaø hieåu bieát cuûa con ngöôøi, chöùng toû hieän töôïng xaõ hoäi naøy luoân luoân tìm ñöôïc nhöõng hình thöùc taùc ñoäng hôïp lyù vaø thieát thöïc ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Lyù giaûi vaán ñeà naøy, laø nhieäm vuï cuûa caùc khoa hoïc, maø tröôùc heát laø xaõ hoäi hoïc. Moät trong nhöõng ñieàu bí aån nhaát, giaûi thích veà söùc soáng laâu beàn cuûa toân giaùo, ñoù laø toân giaùo ñaõ thöïc hieän raát thaønh coâng chöùc naêng an uûi con ngöôøi. Cuõng coù theå noùi raèng, ñaây laø moät chöùc naêng xaõ hoäi quan troïng nhaát cuûa toân giaùo, chöùc naêng ñaëc tröng cuûa toân giaùo. Veà maët baûn chaát, an uûi toân giaùo laø moät quaù trình hö aûo, thöïc hieän söï ñaûm baûo thöïc teá cho con ngöôøi, töùc laø noù tìm caùch thoûa maõn nhu caàu khaùc; ôû ñaây, chính laø söï thoûa maõn moät nhu caàu soáng cuûa con ngöôøi. Song, khaùc vôùi caùc hình thöùc thoûa maõn nhu caàu khaùc, ôû ñaây laø söï thoûa maõn moät caùch hö aûo. Söï thoûa maõn hö aûo nhöng laïi ñöôïc con ngöôøi tieáp nhaän. Vaán ñeà töôûng chöøng nhö maâu thuaãn vaø phi logic; song, thöïc tieãn vaø thaønh coâng cuûa noù khieán ta phaûi tìm ra söï hôïp lyù, logic cuûa vaán ñeà. Cuoäc soáng thöïc taïi cuûa con ngöôøi luoân gaëp khoâng ít khoù khaên, vaát vaû, nhöõng lo aâu xen laãn cay ñaéng vaø phieàn toaùi. Nhöõng ñieàu naøy luoân xaûy ra thöôøng xuyeân trong cuoäc soáng gia ñình, cuõng nhö trong cuoäc soáng caù theå, trong caùc nhoùm toân giaùo vaø toaøn xaõ hoäi noùi chung. Chính ñieàu naøy ñaõ laøm cho moät soá ngöôøi mong muoán ñi tìm söï giaûi thoaùt; öôùc mô giaûi thoaùt ôû moät theá giôùi khaùc hay tìm moät söï cöùu theá, giuùp ñôõ. Ñieàu naøy, chuùng ta coù theå thaáy phaàn naøo qua hieän töôïng ñi leã ñeàn Baø Chuùa Kho, chuøa Höông hay moät soá ñình, chuøa khaùc ñöôïc coi laø linh thieâng ôû nuôùc ta trong maáy naêm qua. Taïi sao hieän töôïng naøy, khoâng phaùt trieån trong thôøi kyø bao caáp. Phaûi chaêng, neàn kinh teá thò tröôøng, vôùi quy luaät caïnh tranh khoác lieät ñaõ taïo neân nhieàu ruûi ro trong hoaït ñoäng kinh doanh, caùi maø nhöõng ngöôøi quen 150 soáng trong neàn kinh teá tieåu noâng vaø cô cheá bao caáp laø ñieàu quaù môùi meû vaø bôõ ngôõ. Do vaäy, nhieàu ngöôøi kinh doanh ñaõ tìm ñeán söï giuùp ñôõ cuûa thaùnh thaàn. Ñaây cuõng laø bieåu hieän söï thieáu tin töôûng vaøo khaû naêng cuûa chính mình. II. 2. Ñaëc tröng cuûa an uûi toân giaùo Duø cho toân giaùo laø “tieáng thôû daøi cuûa chuùng sinh bò aùp böùc”, thì noù vaãn laø nôi ñeå khoâng ít nhöõng tín ñoà toân giaùo döïa vaøo (coù caû nhöõng ngöôøi khoâng theo toân giaùo), coù theå truùt vôïi nhöõng noãi ñau khoå maø con ngöôøi gaëp phaûi treân ñöôøng ñôøi. Trong toân giaùo, ngöôøi ta tìm thaáy nguoàn an uûi, voã veà, xoa dòu nhöõng noãi buoàn cuûa cuoäc soáng thöôøng nhaät, tìm moïi söï che chôû khi baát löïc tröôùc vaán ñeà naøo ñoù. L. Phôbaùch ñaõ phaân tích khaù saâu saéc veà vaán ñeà naøy, oâng cho raèng trong toân giaùo, ngoaøi aûo töôûng tình caûm, maët thöïc teá tìm toøi caùi toát hôn, tìm kieám söï che chôû, söï giuùp ñôõ laø cöïc kyø quan troïng. Nhö vaäy, trong toân giaùo, con ngöôøi ta luoân tìm thaáy söï an uûi. Beân caïnh nhöõng khoù khaên, baát haïnh trong cuoäc soáng hieän thöïc, cuoäc soáng quanh ta coøn nhieàu ñieàu bí aån, maø khoa hoïc hieän ñaïi coøn chöùa veùn leân ñöôïc böùc maøn bí maät cuûa noù. Ñöùng tröôùc nhöõng hieän töôïng bí aån naøy cuûa cuoäc soáng, nhieàu ngöôøi ñaõ phaûi söû duïng toân giaùo ñeå lyù giaûi, quy chuùng veà nhöõng hieän töôïng do thaàn thaùnh taïo neân. Chaúng haïn, ôû Chi leâ coù moät baø giaø 63 tuoåi, teân laø Maris Louis sau moät laàn bò seùt ñaùnh ñaõ bieán thaønh moät thieáu nöõ 25, 26 tuoåi. Moät baø giaø coù 15 ngöøi con, nay thaønh moät coâ gaùi traøn ñaày söùc soáng cuûa tuoåi thanh xuaân. Hieän töôïng naøy, khoa hoïc hieän nay chöa tìm ñöôïc lôøi giaûi ñaùp thoûa ñaùng vaø do vaäy, ngöôøi ta ñaønh phaûi giaûi thích ñaây laø kyø tích cuûa Thöôïng ñeá. Chính baø Maria cuõng phaûi noùi: “Ñaây laø do Thöôïng ñeá ban phöôùc laønh cho toâi, ngöôøi ñaõ ban cho toâi cuoäc soáng môùi”61. Seõ laø thieáu soùt neáu chuùng ta chæ nhìn thaáy taùc ñoäng hö aûo cuûa toân giaùo ñeán con ngöôøi, maø queân maát taùc ñoäng thöïc teá cuûa noù ñeán nhöõng vaán ñeà ñaët ra trong cuoäc soáng haøng ngaøy. Ñaây laø yeáu toá quantroïng ñeå giaûi thích taïi sao toân giaùo baùm reã dai daúng trong ñôøi soáng xaõ hoäi con ngöôøi. Söï an uûi toân giaùo hieän höõu trong yù thöùc, trong haønh vi cuûa caù nhaân tín ñoà, cuõng nhö cuûa nhoùm toân giaùo. Veà cô baûn, an uûi toân giaùo laø söï taùc ñoäng tích cöïc ñeán con ngöôøi. Töø ñaây coù theå ñöa ra khaùi nieäm an uûi toân giaùo nhö sau: an uûi toân giaùo laø söï taùc ñoäng coù yù nghóa tôùi con ngöôøi, thuùc ñaåy vieäc loaïi tröø nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc, khaéc phuïc nhöõng xung ñoät tinh thaàn cuûa con ngöôøi. 61 Baùo Vaên hoùa theå thao, soá 18, 1996, trang 32. 151 An uûi toân giaùo coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhöõng nhu caàu khaùc nhau cuûa con ngöôøi, giuùp hoï tìm ñöôïc nhöõng quyeát ñònh ñuùng ñaén trong ñôøi soáng, tìm phöông höôùng haønh ñoäng, tích cöïc hoùa con ngöôøi, laøm cho hoï tin töôûng vaøo söùc löïc cuûa mình, vaøo coâng vieäc ñang thöïc hieän. Moät doanh nhaân tìm thaáy trong an uûi toân giaùo, söï giuùp ñôõ vaø nieàm tin vaøo thaønh coâng trong kinh doanh. Moät ngöôøi baát haïnh, luoân luoân vaát vaû trong cuoäc soáng tìm ñöôïc ôû thaùnh thaàn söï che chôû, nieàm an uûi trôï giuùp cho ngaøy hoâm sau toát ñeïp hôn. Moät coâ gaùi baát haïnh, traéc trôû trong tình duyeân ñaõ ñeán cöûa Phaät ñeå tìm söï an uûi, che chôû, giuùp ñôõ, giaûi thoaùt, maø coøn truùt boû ñöôïc phaàn naøo nhöõng caûm xuùc doàn neùn, baát löïc cuûa mình trong cuoäc soáng nôi traàn theá, tieáp caän vôùi moät theá giôùi xa laï, huyeàn aûo vaø haáp daãn. Söï thoûa maõn ñoù vaø caùi theá giôùi aáy luoân luoân laø hö aûo, nhöng cuõng chính söï hö aûo aáy caøng haáp daãn vaø kích thích nhöõng khaùt khao cuûa con ngöôøi. Ñieàu naøy raát phuø hôïp vôùi quy luaät taùc ñoäng cuûa nhu caàu. Söï an uûi döïa treân nhöõng aûo töôûng laø ñaëc tröng cuûa an uûi toân giaùo. Noù taùc ñoäng ñeán yù thöùc con ngöôøi baèng nhöõng tö töôûng, quan ñieåm nhaát ñònh, baèng nhöõng hình aûnh ña daïng. Nhôø vaäy, noù thoûa maõn ñöôïc moät soá nhu caàu xaõ hoäi chuû quan, taïo neân nhöõng traïng thaùi xaõ hoäi nhaát ñònh trong yù thöùc toân giaùo. Moät soá ñaëc ñieåm khaùc cuûa an uûi toân giaùo, laø taïo neân nieàm tin chöùa ñöïng caùc tö töôûng, quan nieäm mang ñeán cho con ngöôøi caùch giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn cuûa cuoäc soáng hieän taïi. Nhö vaäy, xeùt töø khía caïnh xaõ hoäi hoïc, an uûi toân giaùo coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc ñeán con ngöôøi, noù coù theå coù nhöõng giaûi toûa ñöôïc caùc traïng thaùi stress, tìm ñöôïc nhöõng giaûi phaùp cho moät soá tình huoáng maø con ngöôøi caûm thaáy beá taéc tröôùc thöïc taïi cuoäc soáng. Song, cuõng chính do toân giaùo coù khaû naêng an uûi nhö vaäy, maø noù deã bò moät soá ngöôøi lôïi duïng vaøo nhöõng muïc ñích tieâu cöïc, traùi vôùi caùc chuaån möïc xaõ hoäi, gaây aûnh höôûng xaáu cho ñôøi soáng cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo vaø cuûa xaõ hoäi. III. CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN CUÛA TÌNH CAÛM TOÂN GIAÙO TRONG QUAÙ TRÌNH THÖÏC HIEÄN NGHI LEÃ TOÂN GIAÙO III. 1. Giai ñoaïn khôûi ñaàu ÔÛ giai ñoaïn naøy, cöôøng ñoä cuûa tình caûm toân giaùo taêng leân moät caùch töø töø, caùc caûm xuùc tieâu cöïc coøn chieám öu theá trong yù thöùc cuûa tín ñoà. Nguôøi höôùng daãn nghi leã (nhöõng linh muïc, muïc sö, nhaø sö...), keâu goïi söï aên naên, hoái loãi, töùc laø söï töï nhaän thöùc cuûa tín ñoà veà toäi loãi cuûa mình. Söï khôi gôïi naøy, ñaõ taùc ñoäng ñeán toaøn boä heä thoáng taùc ñoäng taâm - sinh lyù cuûa nhöõng ngöôøi tham döï leã vaø laøm cho cöôøng ñoä 152 caûm xuùc taêng leân. III. 2. Giai ñoaïn ñænh cao ÔÛ cuoái giai ñoaïn khôûi ñaàu, cöôøng ñoä tình caûm taêng leân nhanh vaø söï phaùt trieån cuûa tình caûm chuyeån sang giai ñoaïn tình caûm ñaït cöôøng ñoä cao nhaát. ÔÛ giai ñoaïn naøy, noäi taâm cuûa tín ñoà coù söï chuyeån bieán quan troïng - nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc trôû thaønh nhöõng caûm xuùc tích cöïc, töø caûm xuùc sôï haõi, maëc caûm toäi loãi chuyeån thaønh caûm xuùc thanh thaûn, vui söôùng. ÔÛ thôøi ñieåm ñænh cao naøy, nhieàu tín ñoà Kitoâ giaùo ñaõ baät khoùc. III. 3. Giai ñoaïn keát thuùc ÔÛ giai ñoaïn hai, khi cöôøng ñoä caûm xuùc ñaït tôùi ñænh cao thì xuaát hieän quaù trình laøm dòu bôùt nhöõng kích thích xuùc caûm, khi tình caûm gaàn veà cöôøng ñoä ôû thôøi ñieåm khôûi ñaàu thì söï phaùt trieån chuyeån sang giai ñoaïn ba. Neáu ôû giai ñoaïn ñaàu, toàn taïi nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc (sôï haõi, toäi loãi...), thì ôû giai ñoïan ba, toàn taïi nhöõng caûm xuùc tích cöïc (nhö nheï nhaøng, thanh thaûn vaø ñoâi khi coù caû nieàm hy voïng). Theo nhieàu tín ñoà toân giaùo, sau quaù trình thöïc hieän nghi leã (cuùng teá, caàu nguyeän...), taâm hoàn hoï ñöôïc hoài tænh, ñöôïc giaûi thoaùt, deã chòu, saûng khoaùi vaø trong saùng hôn. Toùm laïi, söï bieán ñoåi tình caûm toân giaùo trong quaù trình thöïc hieän nghi leã baét ñaàu töø nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc vaø keát thuùc baèng nhöõng caûm xuùc tích cöïc. Söï bieán ñoåi naøy raát ña daïng, phöùc taïp veà cöôøng ñoä, noù toàn taïi trong thöïc hieän nghi leã cuûa caù theå (vaø caû taäp theå). Vieäc thöïc hieän nghi leã toân giaùo laø phöông tieän, laø khaû naêng raên ñe con ngöôøi truùt boû nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc. Höôùng caùc tín ñoà ñeán caùc löïc löôïng thaàn thaùnh, vôùi hy voïng ñöôïc cöùu thoaùt khoûi söï tröøng phaït, beänh taät vaø ñau khoå. IV. CAÙC YEÁU TOÁ TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN SÖÏ BIEÁN ÑOÅI CÖÔØNG ÑOÄ CAÛM XUÙC TRONG THÔØI GIAN THÖÏC HIEÄN NGHI LEÃ IV. 1. Yeáu toá sinh lyù Söï bieán ñoåi caûm xuùc cuûa tín ñoà khoâng theå taùch rôøi taùc ñoäng cuûa hoaït ñoäng sinh lyù cô theå, ñaëc bieät laø hoaït ñoäng cuûa heä thaàn kinh trung öông, heä hoâ haáp, heä tuaàn hoaøn. Nhaø taâm lyù hoïc xaõ hoäi ngöôøi Myõ, A. Olland, nghieân cöùu 500 tín ñoà trong thôøi gian thöïc hieän leã caàu nguyeän taïi nhaø thôø, ñaõ nhaän xeùt, khi tín ñoà ôû traïng thaùi höng phaán (caûm xuùc ôû möùc ñoä cao), chaát CO2 seõ taäp trung cao trong maùu, baùn caàu ñaïi naõo giaûm bôùt khaû naêng kieåm tra caùc quaù trình taâm - sinh lyù vaø taêng cöôøng thuùc ñaåy caùc traïng thaùi höng phaán. IV. 2. Yeáu toá aên chay 153 AÊn chay, laø moät yeáu toá coù yù nghóa quan troïng ñoái vôùi vieäc taïo taùc cöôøng ñoä maïnh vaø saâu saéc cuûa nieàm tin toân giaùo. Khoâng phaûi ngaãu nhieân, maø nhieàu toân giaùo xem aên chay laø moät chuaån möïc baét buoäc cuûa tín ñoà trong cuoäc ñôøi tu haønh, hay trong nhöõng khoaûng thôøi gian naøo ñoù, ñaëc bieät laø thôøi gian thöïc hieän nghi leã. Nhöõng ngöôøi tu haønh cuûa Phaät giaùo, baét buoäc phaûi aên chay suoát cuoäc ñôøi tu haønh cuûa mình. Ñaïo Hoài coù leã Thaùnh Ramadan (thaùng 9, 10), trong thôøi gian naøy, tín ñoà phaûi kieâng aên uoáng töø luùc maët trôøi moïc ñeán luùc maët trôøi laën. AÊn chay coù theå theo ngaøy, tuaàn, thaùng hay haøng ngaøy. AÊn chay laøm suy giaûm bôùt theå löïc con ngöôøi, taïo ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå caùc tö töôûng, bieåu töôïng toân giaùo taùc ñoäng ñeán tín ñoà, ñoàng thôøi taùc ñoäng cuûa ngöôøi truyeàn giaùo ñeán tín ñoà ñaït hieäu quaû cao hôn. AÊn chay, coøn taïo ra traïng thaùi höng phaán ñoái vôùi caù nhaân trong thôøi gian haønh leã. IV. 3. Cô cheá taâm lyù Caùc cô cheá xaõ hoäi nhö thoâi mieân (aùm thò), baét chöôùc, laây lan taâm lyù... ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc bieán ñoåi cöôøng ñoä caûm xuùc cuûa tín ñoà trong thôøi gian thöïc hieän nghi leã. - Thoâi mieân: töø thôøi Ai Caäp coå ñaïi, con ngöôøi ñaõ bieát duøng thuaät thoâi mieân. Thoâi nieân coù theå laøm cho con ngöôøi ñaém chìm vaøo trong moät traïng thaùi ñaëc bieät (veà tinh thaàn hay theå chaát), baèng caùch ñôn giaûn laø söï aùm thò truyeàn ñi baèng lôøi noùi, laøm thay ñoåi traïng thaùi yù thöùc cuûa ñoái töôïng. Thoâi mieân döïa treân moät ñaëc ñieåm veà khaû naêng töï nhieân cuûa boä naõo con ngöôøi, ñoù laø tính deã bò aùm thò, hay noùi moät caùch khaùc laø khaû naêng bieán moät suy nghó thaønh moät phaûn öùng taâm lyù xaõ hoäi hoaëc theå chaát. Suy nghó cuûa ngöôøi bò thoâi mieân, ñöôïc daãn höôùng bôûi söï aùm thò cuûa ngöôøi thoâi mieân, daãn ñeán vieäc coù theå tuaân theo nhöõng meänh leänh cuûa ngöôøi thoâi mieân. Ñoái vôùi toân giaùo, thoâi mieân laø moät phöông tieän phuïc vuï muïc ñích cuûng coá nieàm tin, tình caûm toân giaùo trong yù thöùc con ngöôøi. Ñeå taùc ñoäng coù hieäu quaû ñeán ngöôøi tham gia haønh leã, thoâi mieân söû duïng caùc phöông tieän ngoân ngöõ nhö nhòp ñieäu, ngöõ ñieäu, troïng aâm, ngaét gioïng, ngaét hôi. - Caùc cô cheá baét chöôùc, laây lan xaõ hoäi taùc ñoäng coù hieäu quaû ñeán traïng thaùi caûm xuùc cuûa tín ñoà trong thôøi gian thöïc hieän nghi leã, laøm taêng söï höng phaán cuûa hoï. Caùc hình thöùc giao tieáp cuûa tín ñoà ñöôïc thöïc hieän trong moái lieân heä, trong söï thoáng nhaát veà caùc bieåu töôïng, caùc hình aûnh toân giaùo do ngöôøi truyeàn giaùo höôùng daãn trong khi thöïc hieän nghi leã. Quaù trình baét chöôùc ôû ñaây dieãn ra nhö sau: moät maët, caù nhaân tieáp thu nhöõng tö töôûng, quan nieäm toân giaùo (thöïc nghieäm) töø nhöõng thaønh vieân khaùc cuûa coäng ñoàng toân giaùo, maët khaùc, caù nhaân tieáp thu moät chaùch 154 raäp khuoân nhöõng ngöôøi ñöôïc xem nhö “khuoân maãu” qua giao tieáp tröïc tieáp vôùi hoï. Tình caûm toân giaùo, khoâng chæ phaùt trieån theo cô cheá baét chöôùc maø coøn theo cô cheá laây lan taâm lyù. Trong khi thöïc hieän nghi leã toân giaùo, tình caûm cuûa caùc tín ñoà lan truyeàn cho nhau theo quy luaät coäng höôûng (töùc laø taêng daàn leân) vaø hình thöùc voøng troøn. Ñieàu naøy khieán cho caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng suy nghó, caûm nhaän vaø haønh ñoäng khoâng phaûi theo caù theå maø theo coäng ñoàng ñeå cuøng höôùng ñeán caùc löïc löôïng sieâu nhieân. ÔÛ ñaây, caùc caûm xuùc ñöôïc lan truyeàn cho nhau, aûnh höôûng laãn nhau vaø ñöôïc nhaân leân. Maët khaùc, uy tín vaø khaû naêng meâ hoaëc cuûa ngöôøi ñieàu haønh nghi leã cuõng taùc ñoäng maïnh ñeán caùc tín ñoà, buoäc hoï suy nghó, haønh ñoäng theo tö töôûng vaø haønh vi cuûa ngöôøi höôùng daãn nghi leã. V. XÖNG TOÄI VAØ SUY TÖÔÛNG TOÂN GIAÙO V. 1. Xöng toäi Khoâng chæ nhöõng ngöôøi theo toân giaùo, maø caû nhöõng ngöôøi khoâng theo toân giaùo cuõng coù nhu caàu xaõ hoäi veà xöng toäi. Xöng toäi laø söï giaõi baøy vôùi ngöôøi khaùc veà nhöõng haønh vi maø mình ñaõ thöïc hieän (ñaëc bieät laø nhöõng vieäc laøm sai traùi, sai laàm, giaû doái, hay nhöõng naëng neà, ñeø neùn, xung ñoät, bi ñaùt cuûa cuoäc soáng...). Trong xöng toäi, ngöôøi ta muoán tìm söï ñoàng caûm, an uûi cuûa ngöôøi khaùc. Khi thöïc hieän ñöôïc ñieàu naøy, caù nhaân caûm thaáy nheï nhaøng hôn, thanh thaûn hôn, yeân taâm hôn. Nhieàu khi, qua xöng toäi, con ngöôøi tìm ñöôïc nhöõng quyeát ñònh phöông höôùng haønh ñoäng tieáp theo cho mình. Con ngöôøi thöïc hieän haønh vi xöng toäi, vôùi nhöõng ñoäng cô vaø noäi dung khaùc nhau. Ñoái vôùi moät soá ngöôøi, xöng toäi laø moät khaû naêng xem xeùt laïi cuoäc soáng cuûa mình, phaùn xeùt laïi quaù khöù cuûa mình theo löông taâm hay noùi caùch khaùc laø theo caùc quan ñieåm ñaïo ñöùc. Moät soá ngöôøi khaùc, thoâng qua xöng toäi tìm kieám nhöõng quan ñieåm, mong muoán tìm ñöôïc nhöõng yù töôûng cho cuoäc soáng. Coøn moät soá khaùc, thöïc hieän haønh vi xöng toäi vôùi mong muoán hoaøn thieän baûn thaân theo caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc, keát hôïp vôùi vieäc tìm kieám nhöõng quyeát ñònh soáng maïnh meõ hôn. Caùc toå chöùc toân giaùo, raát quan taâm ñeán hình thöùc xöng toäi vaø ñaõ söû duïng noù raát hieäu quaû trong vieäc thöïc hieän muïc ñích cuûa mình. Caùc nhaø thôø Thieân chuùa giaùo, tieán haønh leã xöng toäi theo möùc ñoä thaùnh leã ñaëc bieät. Ñaây laø thuû tuïc quan troïng nhaát maø thoâng qua noù, tín ñoà nhaän ñöôïc söï ban phöôùc ñaëc bieät cuûa Chuùa trôøi. Thuû tuïc xöng toäi toân giaùo, ñöôïc caáu thaønh töø hai yeáu toá: ngöôøi nhaän toäi vaø ngöôøi xöng toäi (tín ñoà). Trong leã xöng toäi tröïc tieáp cuûa ñaïo Kitoâ, ngöôøi nhaän toäi laø linh muïc. Linh muïc, ñöôïc xem laø ngöôøi trung gian giöõa Thöôïng ñeá vaø tín ñoà. 155 Leã xöng toäi cuûa ñaïo Kitoâ, ñoøi hoûi moãi tín ñoà phaûi baøy toû moät caùch thaønh khaån toäi loãi cuûa mình tröôùc Chuùa. Tieâu chuaån ñaùnh giaù haønh vi cuûa caù theå trong tröôøng hôïp naøy laø heä giaù trò, laø caùc chuaån möïc ñaõ ñöôïc ban haønh. Theo heä giaù trò naøy, thì giaù trò cao nhaát vaø tuyeät ñoái nhaát laø Chuùa trôøi, caùc giaù trò coøn laïi ñöôïc xeáp ôû möùc ñoä thaáp hôn. Theo Kitoâ giaùo, toäi naëng nhaát ñoái vôùi tín ñoà laø toäi phæ baùng Chuùa trôøi. Taát caû caùc haønh vi cuûa con ngöôøi trong gia ñình, ngoaøi xaõ hoäi ñeàu ñöôïc xem xeùt qua moái quan heä vôùi Chuùa trôøi. Trong quaù trình xöng toäi, con ngöôøi truùt boû ñöôïc nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc, laøm cho hoï tin raèng, qua haønh vi xöng toäi tröôùc Chuùa, nhöõng toäi loãi cuûa mình seõ ñöôïc ngöôøi tha thöù. Kitoâ giaùo, coi hình thöùc xöng toäi laø chuaån möïc baét buoäc ñoái vôùi tín ñoà vaø caû linh muïc. Trong nghi leã xöng toäi, linh muïc - vôùi tö caùch laø ngöôøi ñaïi dieän cuûa Chuùa, coù theå giuùp tín ñoà truùt boû, goät röûa ñöôïc baát cöù toäi loãi naøo, thaäm chí caû nhöõng toäi naëng nhaát. Xöng toäi ñoøi hoûi moãi caù nhaân hoaøn thieän baûn thaân, chaáp haønh caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc. Xöng toäi trong toân giaùo, chieám vò trí quan troïng trong heä thoáng an uûi toân giaùo. V. 2. Suy töôûng toân giaùo Suy töôûng laø hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa caù theå, ñaït tôùi traïng thaùi taäp trung trí tueä saâu saéc vaø cao ñoä. Suy töôûng khoâng chæ coù trong toân giaùo, maø coøn toàn taïi trong moät soá lónh vöïc khaùc: khoa hoïc, vaên hoïc, ngheä thuaät... Suy töôûng toân giaùo laø moät heä thoáng mang tính chöùc naêng taâm lyù, noù ñoùng vai troø quan troïng trong nhieàu toân giaùo, noù laø moät phöông tieän an uûi xaõ hoäi vaø khaéc phuïc nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc coù hieäu quaû. Phöông phaùp suy töôûng, ñöôïc söû duïng roäng raõi trong nhieàu loaïi hình toân giaùo, tröôùc heát laø caùc toân giaùo phöông Ñoâng (Phaät giaùo, Do Thaùi giaùo...). Suy töôûng trôû thaønh hình thöùc quan troïng, ñeå cuûng coá nieàm tin toân giaùo. noù thuùc ñaåy söï hình thaønh traïng thaùi xaõ hoäi vôùi söï taäp trung cao ñoä. Nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Anh R. Thouless, khi tìm hieåu veà suy töôûng toân giaùo, ñaõ chæ ra söï khaùc nhau giöõa suy töôûng vaø caàu nguyeän. Muïc ñích cuûa caàu nguyeän, laø taùc ñoäng ñeán Thöôïng ñeá, caùc löïc löôïng sieâu nhieân khaùc, coøn suy töôûng vôùi muïc ñích laø thay ñoåi traïng thaùi xaõ hoäi cuûa chuû theå. Caàu nguyeän khoâng phaûi luoân luoân mang tính nhaän thöùc, khoâng chæ taùc ñoäng ñeán löïc löôïng sieâu nhieân, maø coøn ñaït ñöôïc söï an uûi toân giaùo; coøn suy töôûng khoâng chæ thay ñoåi xaõ hoäi traïng thaùi cuûa chuû theå, maø coøn ñaït ñöôïc söï lieân heä cao vôùi löïc löôïng sieâu nhieân. Khi nghieân cöùu suy töôûng cuûa caùc loaïi hình toân giaùo, nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo ngöôøi Myõ, C. Trungô, ñaõ ñöa ra hai loaïi suy töôûng: 156 - Loaïi hình suy töôûng, gaén lieàn vôùi quan nieäm veà söï toàn taïi cuûa baûn thaân (Phaät giaùo, Do Thaùi giaùo); - Loaïi hình suy töôûng, höôùng ñeán söï tìm kieám moái quan heä vôùi löïc löôïng sieâu nhieân (Thöôïng ñeá, Chuùa trôøi), nhö Kitoâ giaùo, Thieân chuùa giaùo, Hoài giaùo. C. Trungô, ñaõ raát chuù yù ñeán hình thöùc suy töôûng thöù nhaát. OÂng ñaõ chæ ra nhöõng kyõ naêng xaõ hoäi, ñöôïc con ngöôøi söû duïng trong quaù trình suy töôûng nhö: taïo ra söï hoâ haáp ñaëc bieät, taäp trung chuù yù cao ñoä, tö theá ngoài ñaëc bieät (hai chaân ñan cheùo vaøo nhau), suy ngaãm (thieàn) töï do veà caùc yù töôûng vaø bieåu töôïng. Theo quan nieäm cuûa Phaät giaùo, doøng phaùi Tieåu thöøa, con ngöôøi muoán ñeán ñöôïc coõi Nieát Baøn (töùc taâm traïng con ngöôøi ñöôïc yeân laëng, xuaát theá, taùch bieät vôùi cuoäc soáng traàn theá ñaày bieán ñoäng), phaûi duøng pheùp thieàn. Khi ñoù, tri giaùc con ngöôøi thoaùt khoûi raøng buoäc cuûa söï vaät, hieän töôïng trong cuoäc soáng, ngaên ngöøa caùc duïc voïng phaùt sinh ñeå böôùc vaøo theá giôùi yeân laëng cuûa Nieát Baøn. Thieàn Ba-la-maät, khaùc vôùi thieàn Tieåu thöøa ôû choã, noù quy taát caû taâm trí vaøo moät vieäc hoaëc ñeå phaùn xeùt moät vaán ñeà naøo ñoù ñeán möùc toät cuøng. Khöông Taêng Hoäi, ngöôøi saùng laäp Thieàn hoïc Vieät Nam cho raèng, trong thôøi gian ngaén (giaây phuùt), taâm yù ngöôøi ta coù theå traûi qua 1.300.000 yù nieäm khoâng trong saùng aáy. Thieàn, töùc laø duøng phöông phaùp ñieàu khieån hôi thôû ñeå dòu phuïc taâm yù. Thieàn cuûa doøng phaùi Khöông Taêng Hoäi (theo Phaät giaùo Ñaïi thöøa), bao goàm caùc phaàn chính nhö sau: - Soå Töùc Moân: ñieàu phuïc thaân theå, ñeám hôi thôû töø moät ñeán möôøi, taäp trung taâm tö vaøo vieäc ñeám ñeå tröø dieät loan tan di vaøo ñònh; - Tuyø Moân: theo doõi hôi thôû, yù thöùc ñöôïc trong töøng giaây vieäc ra vaøo cuûa hôi thôû, boû con soá maø theo haún hôi thôû; - Chì Moân: boû söï theo doõi hôi thôû, ñeå thöïc hieän söï ngöng laëng; - Hoaøn Moân: xoay veà quan saùt töï taâm, quan saùt ñoái töôïng phaù tröø ngaõ chaáp; - Tònh Moân: vöôït qua traïng thaùi hkoâng phaân bieät chuû theå vaø ñoái töôïng ñeå trí tueä chaân minh hoaøn toaøn bieåu loä. Thieàn laø ñeå taâm yù ñaït hieåu bieát, trôû neân thanh tònh, taâm saùng ñöôïc chaân yù, ñaït tôùi trình ñoä khoâng gì laø khoâng bieát (giaùc ngoä). Söï suy töôûng toân giaùo (phöông phaùp thieàn), ñaït ñeán möùc ñoä cao ôû nhöõng ñaïo só luyeän Yoga, nhöõng thaày tu AÁn Ñoä giaùo, nhöõng aån só vuøng Garwhal (ôû ñoä cao 157 3000-4000 meùt, nôi ñaàu nguoàn soâng Haèng huyeàn thoaïi). Söï suy töôûng trong luyeän Yoga, laø quaù trình goàm caùc giai ñoaïn: a) Töï kieàm cheá; b) Luyeän tö theá; c) Ñieàu chænh nhòp thôû (theo Phaät giaùo, nhòp thôû gaén lieàn vôùi nhòp cuûa toaøn cô theå, cuûa caùc quaù trình taâm sinh lyù); d) Cheá ngöï caûm xuùc, taäp trung chuù yù; e) Höôùng ñeán caùc khaùch theå beân ngoaøi; f) Hoøa mình vaøo khaùch theå; g) Sieâu thoaùt. Theo quan ñieåm Phaät giaùo, suy töôûng giuùp con ngöôøi coù khaû naêng cheá ngöï toaøn boä caùc yeáu toá xaõ hoäi laøm che môø quaù trình nhaän thöùc, nhôø ñoù con ngöôøi caûm nhaän ñöôïc chaân lyù. Moät soá coâng trình nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ñaõ chöùng minh raèng, suy töôûng toân giaùo coù theå taïo ra nhöõng thay ñoåi saâu saéc veà taâm sinh lyù, ñieàu phoái hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan noäi taïng. Nhieàu ngaønh xaõ hoäi hoïc cho raèng, phöông phaùp suy töôûng cuûa Phaät giaùo ñoùng vai troø quan troïng trong quaù trình hình thaønh nhöõng taâm theá xaõ hoäi cô baûn vaø nhöõng ñònh höôùng giaù trò cuûa tín ñoà. 158 Chöông XIII SUØNG BAÙI TOÂN GIAÙO Vaán ñeà suøng baùi toân giaùo coù moät vò trí quan troïng trong nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo, vì: - Haønh vi suøng baùi trong toân giaùo theå hieän nhöõng ñaëc tröng xaõ hoäi cuûa caù theå thoâng qua nhaän thöùc, tri giaùc vaø thaùi ñoä vôùi caùc hình aûnh vaø bieåu töôïng toân giaùo; - Suøng baùi toân giaùo laø phöông tieän taùc ñoäng xaõ hoäi maïnh meõ ñeán caùc thaønh vieân (tín ñoà) vaø coäng ñoàng toân giaùo; - Nghieân cöùu suøng baùi toân giaùo, laø cô sôû ñeå lyù giaûi ñoäng cô cuûa caùc tín ñoà trong cuoäc soáng coäng ñoàng toân giaùo. I. BAÛN CHAÁT VAØ VAI TROØ CUÛA SUØNG BAÙI TOÂN GIAÙO I. 1. Baûn chaát cuûa suøng baùi toân giaùo Suøng baùi, laø khaùi nieäm quen thuoäc trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Trong lòch söû, ñaõ coù nhieàu tröôøng hôïp nhaân daân suøng baùi laõnh tuï, suøng baùi nhaân vaät lòch söû naøo ñoù. Hieän töôïng suøng baùi coù theå saûy ra ôû phaïm vi heïp hôn, nhö suøng baùi ngöôøi ñöùng ñaàu (thuû lónh), hay moät caù nhaân coù uy tín, taøi naêng trong moät coäng ñoàng, moät taäp theå, moät nhoùm xaõ hoäi. Ñoái vôùi lónh vöïc toân giaùo, suøng baùi theå hieän söï tuyeät ñoái hoùa, nieàm tin töôûng tuyeät ñoái vaøo quyeàn uy vaø söùc maïnh cuûa khaùch theå toân giaùo (caùc löïc löôïng sieâu nhieân). Nhöõng tín ñoà Kitoâ giaùo cho raèng, coù moät Chuùa trôøi baèng höõu, toaøn naêng, toaøn myõ vaø Chuùa, hoaëc linh hoàn baát töû coù theå cöùu vôùt linh hoàn cuûa baát cöù ai. Tín ñoà Do Thaùi giaùo, coi Chuùa trôøi laø ngöôøi ñaõ saùng taïo ra vuõ truï, laø chuùa teå cuûa lòch söû. Caùc tín ñoà Hoài giaùo cho raèng, thaùnh Allah laø ñaáng toái cao, duy nhaát, ngoaøi thaùnh Allah thì khoâng coøn vò thaùnh naøo khaùc. Trong caùc kinh saùch vaø thaùnh huaán Hoài giaùo thì, thaùnh Allah laø ñaáng toaøn naêng, chí cao voâ thöôïng, laø ñaáng saùng taïo chí töø, chí 159 thieän. Thaùnh Allah coù 99 myõ danh vaø 99 myõ ñöùc. Thaùnh kinh Koran (chöông II, tieát 26), coù vieát: “Hôõi thaùnh Allah! Hôõi ngöôøi toaøn quyeàn xöù sôû! Ngöôøi muoán giao quyeàn cai quaûn xöù sôû cho ai thì ngöôøi giao cho ngöôøi ñoù, Ngöôøi muoán töôùc quyeàn cai quaûn ñoù töø tay ai thì Ngöôøi töôùc ñoaït. Ngöôøi muoán cho ai ñöôïc toân vinh thì ngöôøi ñoù ñöôïc toân vinh, muoán cho ai ti tieän thì ngöôøi ñoù phaûi cam chòu thaân phaän thaáp heøn. Heát thaûy moïi phuùc lôïi, naèm caû trong tay Ngöôøi. Ngöôøi laø toaøn naêng, ñoái vôùi muoân söï treân theá gian naøy. Ngöôøi laøm cho ñeâm tieáp ñeán ngaøy, ngaøy noái tieáp ñeâm. Ngöôøi laáy ra sinh vaät töø vaät voâ sinh vaø laáy vaät voâ sinh ra töø sinh vaät. Ngöôøi ban phaùt haøo phoùng cho ai ñoù ñöôïc Ngöôøi suûng aùi”. Moät phaàn thöôûng lôùn nhaát, ñoái vôùi baát cöù tín ñoà Thieân chuùa giaùo naøo laø ñöôïc döï leã caàu nguyeän do Ñöùc Giaùo hoaøng Jean Paul (II) chuû trì. Ngöôøi ta ñaõ moâ taû moät buoåi leã ñoù nhö sau: Moïi ngöôøi taäp trung trong ñaïi giaûng ñöôøng cuûa Toøa thaùnh Vatican, chaêm chuù nghe töøng lôøi cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng, ngöôøi ñaïi dieän cuûa ñöùc Chuùa trôøi ôû nôi traàn theá. OÂng ñöùng tröôùc moïi ngöôøi, taâm hoàn chìm ñaém trong ñöùc tin, khieán cho moïi ngöôøi coù caûm töôûng nhö oâng khoâng hieän dieän. Caùc tín ñoà tin raèng, khoâng ai coù theå gaàn guõi Chuùa nhö Ñöùc Giaùo hoaøng. Tình caûm, nieàm tin ñoù thaät saâu saéc, maõnh lieät ñeán möùc vöôït qua traïng thaùi thoâng thöôøng ñeå ñeán moät möùc cao nhaát, söï suøng baùi. Suøng baùi toân giaùo, bao goàm toå hôïp caùc nghi leã toân giaùo. Nghi leã, laø söï sao cheùp caùc haønh vi taäp theå töôïng tröng cho nhöõng tö töôûng, chuaån möïc vaø bieåu töôïng nhaát ñònh. Ñaëc tröng cuûa caùc nghi leã toân giaùo, theå hieän ôû noäi dung tö töôûng vaø xu höôùng. Töùc laø nhöõng tö töôûng, bieåu töôïng, hình aûnh cuï theå maø nghi leã phaûn aùnh ñöôïc theå hieän qua hình thöùc bieåu töôïng. Giöõa suøng baùi toân giaùo vaø yù thöùc toân giaùo, coù moái lieân heä maät thieát töø noäi taïi. Ñaây khoâng chæ ñôn giaûn laø söï taùc ñoäng töông hoã giöõa chuùng, maø suøng baùi laø hình thöùc xaõ hoäi cuûa yù thöùc toân giaùo, laø söï thöïc hieän nieàm tin toân giaùo trong haønh ñoäng cuûa nhoùm ngöôøi. Ñaëc ñieåm cuûa suøng baùi toân giaùo, khoâng chæ theå hieän ôû nieàm tin vaøo söï toàn taïi coù thöïc cuûa caùc löïc löôïng sieâu nhieân, maø coøn cho raèng, caùc löïc löôïng naøy coù theå taùc ñoäng ñeán soá phaän con ngöôøi trong cuoäc soáng hieän taïi vaø caùc tín ñoà, thoâng qua caùc nghi leã suøng baùi ñeå taùc ñoäng ñeán löïc löôïng sieâu nhieân. Nhö vaäy, giöõa löïc löôïng sieâu nhieân (chaúng haïn nhö thaàn thaùnh) vaø caùc tín ñoà, hình thaønh moät moái quan heä hai chieàu, töông hoã ñaëc bieät. Ñoù laø moái quan heä hö aûo - hieän thöïc. 160 Nhö vaäy, thoâng qua haønh vi suøng baùi toân giaùo (nghi leã, hình aûnh, bieåu töôïng), caùc löïc löôïng sieâu nhieân hö aûo laïi toàn taïi trong thöïc tieãn cuûa sinh hoaït cuûa coäng ñoàng toân giaùo, hay cuûa caù nhaân tín ñoà. I. 2. Vò trí cuûa suøng baùi toân giaùo Suøng baùi toân giaùo, coù moät vò trí raát quan troïng trong heä thoáng hoaït ñoäng cuûa toân giaùo. Suøng baùi toân giaùo ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc nghi leã, giuùp caù theå tieáp caän vaø hoøa nhaäp vaøo coäng ñoàng toân giaùo. Coøn ñoái vôùi coäng ñoàng, caùc haønh vi suøng baùi laø phöông tieän quan troïng ñeå caùc toå chöùc toân giaùo tieáp nhaän linh hoàn cuûa caùc tín ñoà. Söï taùc ñoäng cuûa suøng baùi toân giaùo ñeán xaõ hoäi cuûa tín ñoà thoâng qua hình thöùc khuoân maãu. Vaán ñeà khuoân maãu, ñöôïc moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc toân giaùo vaø taâm lyù hoïc xaõ hoäi quan taâm, trong nghieân cöùu. Naêm 1922, Lippman ñaõ ñöa ra khaùi nieäm khuoân maãu, duøng ñeå moâ taû söï ñôn giaûn hoùa maø chuùng ta tìm caùch ñaët ngöôøi khaùc hay nhoùm khaùc vaøo ñoù. Nhöõng nghieân cöùu thöïc nghieäm cuûa Schafron naêm 1980, ñaõ ñi ñeán keát luaän, khuoân maãu bao giôø cuõng phaùt trieån trong moät boái caûnh xaõ hoäi nhaát ñònh. Hay noùi caùch khaùc, söï xuaát hieän cuûa noù ñöôïc quy ñònh tröïc tieáp bôûi nhöõng quan heä lieân nhoùm. Coù theå hieåu khuoân maãu trong toân giaùo, laø nhaän thöùc ñaùnh giaù, phaân loaïi vaø öùng xöû caùc khaùch theå toân giaùo theo nhöõng quan ñieåm nhaát ñònh. Trong suøng baùi toân giaùo, tín ñoà coù xu höôùng hình thaønh vaø phuïc hoài caùc khuoân maãu trong yù thöùc vaø haønh vi cuûa mình. Haønh vi suøng baùi, theå hieän söï raäp khuoân caùc nghi leã vaø bieåu töôïng cuûa nhöõng tö töôûng toân giaùo. Moät toå chöùc toân giaùo trong quaù trình phaùt trieån cuûa noù, coù moät heä thoáng khuoân maãu suøng baùi. Nghóa laø coù moät heä thoáng nghi leã, maø tín ñoà phaûi thöïc hieän moät caùch maùy moùc. Neáu caùc theá heä tröôùc ñaõ thöïc hieän chuùng nhö theá naøo, thì caùc theá heä sau phaûi thöïc hieän nhö vaäy. Ñoái vôùi caùc tín ñoà, caùc nghi leã toân giaùo laø caùc luaät phaùp toân giaùo, nghóa laø chuùng khoâng ñöôïc thay ñoåi. Nhöõng thay ñoåi trong heä thoáng suøng baùi, ñöôïc caùc toân giaùo xem nhö laø haønh vi taø ñaïo. Tronglòch söû toân giaùo, xaûy ra moät soá tröôøng hôïp thay ñoåi nghi leã trong suøng baùi, ñaõ daãn ñeán söï chia reõ trong toân giaùo. Caùc tín ñoà thöïc hieän haønh vi suøng baùi (mang tính khuoân maãu), moät caùch laëp ñi laëp laïi theo caùc thôøi ñieåm khaùc nhau: haøng ngaøy, haøng tuaàn, haøng thaùng. Chaúng haïn: nhöõng tín ñoà Phaät giaùo, thöïc hieän nghi leã cuùng giöôøng hai laàn trong thaùng, vaøo ngaøy muøng moät vaø ngaøy raèm. Leã thaùnh Ramadan cuûa Hoài giaùo, ñöôïc toå chöùc vaøo thaùng 9, 10 haøng naêm. Leã caàu nguyeän cuûa tín ñoà Thieân chuùa giaùo, ñöôïc thöïc 161 hieän haøng ngaøy taïi nhaø thôø. Söï laëp ñi laëp laïi caùc haønh vi suøng baùi toân giaùo, gaén lieàn vôùi chuoãi hoaït ñoäng trong caùc thôøi ñieåm nhaát ñònh, ñaõ taïo neân nhöõng phong tuïc, truyeàn thoáng suøng baùi toân giaùo beàn vöõng cuûa caùc tín ñoà. Tính khuoân maãu veà nhaän thöùc, nhaát laø trong haønh vi cuûa caùc caù theå, trong quaù trình thöïc hieän laëp ñi laëp laïi, ñaõ taïo neân caùc haønh vi suøng baùi toân giaùo raát beàn vöõng. Trong suoát chieàu daøi lòch söû phaùt trieån toân giaùo, moät soá haønh vi suøng baùi toân giaùo, ñaõ coù töø buoåi ñaàu cuûa caùc toân giaùo nguyeân thuyû sô khai vaø ñeán nay vaãn coøn toàn taïi beàn vöõng. Phong tuïc quyø goái caàu nguyeän ôû nhaø thôø cuûa Kitoâ giaùo, ñaõ coù töø khi Kitoâ giaùo hình thaønh vaø phaùt trieån, ñeán nay vaãn khoâng thay ñoåi. II. CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI CUÛA NGHI LEÃ TOÂN GIAÙO Nghieân cöùu cô sôû xaõ hoäi cuûa nghi leã toân giaùo, caùc boä moân khaùc noùi chung vaø Xaõ hoäi hoïc toân giaùo noùi rieâng, thöôøng baét ñaàu töø hình thöùc toân giaùo sô khai cuûa con ngöôøi (toân giaùo nguyeân thuyû). Caùc hình thöùc toân giaùo naøy, phaûn aùnh söï hoaûng sôï, lo laéng, thieáu tin töôûng vaøo khaû naêng cuûa chính mình tröôùc thieân nhieân huøng vó vaø ñaày bí aån, cuõng nhö khaùt voïng cuûa hoï cho cuoäc soáng hieän taïi vaø töông lai. Haønh vi suøng baùi toân giaùo cuûa caùc hình thöùc toân giaùo sô khai, luoân theå hieän qua nhöõng bieåu töôïng toân giaùo mang tính huyeàn bí. Con ngöôøi tin raèng, nhôø chuùng maø hoï coù theå taùc ñoäng ñeán ñöôïc löïc löôïng sieâu nhieân. II. 1. Nghi leã ma thuaät Caùc nghi leã cuûa ma thuaät, luoân luoân laø phöông tieän hö aûo ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn cuûa cuoäc soáng ngöôøi nguyeân thuyû. Hình thöùc toân giaùo ma thuaät trong xaõ hoäi nguyeân thuyû raát phong phuù, nhö ma thuaät laøm haïi (yeåm buøa). Moät soá nhaø nghieân cöùu cho raèng, ma thuaät laøm haïi xuaát hieän do caùc cuoäc xung ñoät giöõa nhöõng boä laïc. Nhaø toân giaùo hoïc vaø daân toäc hoïc Nga, X. A. Toâcareùp cho raèng, ña soá caùc cuoäc chieán tranh giöõa caùc boä laïc ôû Australia laø do söï buoäc toäi vaø nghi ngôø nhau phuø pheùp. E. Crauli, ñaõ hoaøn toaøn ñuùng khi nhaän xeùt raèng, cô sôû cuûa nieàm tin vaøo ma thuaät laøm haïi, laø söï sôï haõi tröôùc keû thuø. ÔÛ ngöôøi Australia coù khaù nhieàu pheùp ma thuaät laøm haïi, song treân thöïc teá ít ñöôïc duøng ñeán, vì noù luoân luoân bò ñe doïa buoäc toäi vaø bò traû thuø. Theo moät soá nhaø nghieân cöùu toân giaùo, thì ngöôøi nguyeân thuyû nghi ngôø coù ma thuaät laøm haïi hôn laø chuùng xaûy ra treân thöïc teá. Töùc laø, ngöôøi ta gaùn cho caùc boä laïc vaø daân toäc laùng gieàng coù khaû naêng thöïc hieän ma thuaät laøm haïi ñoái vôùi boä laïc cuûa mình. Hình thöùc ma thuaät chöõa beänh (chöõa beänh baèng caùch phuø pheùp), cuõng khaù phoå bieán ñoái vôùi caùc boä laïc nguyeân thuyû, thaäm chí hình thöùc ma thuaät naøy vaãn toàn 162 taïi ñeán ngaøy nay ôû caùc daân toäc thieåu soá, coù ñôøi soáng kinh teá - vaên hoùa thaáp keùm, laïc haäu. Hình thöùc naøy, laø söï keát hôïp giöõa phöông thuoác y hoïc daân gian, vôùi phöông thöùc ma thuaät chöõa beänh vaø thaàn chuù do moät soá ngöôøi trong boä laïc thöïc hieän chuyeân nghieäp. Hình thöùc ma thuaät naøy döïa treân quan nieäm cho raèng, nguyeân nhaân beänh taät cuûa con ngöôøi laø do moät vaät naøo ñoù ñaõ nhaäp vaøo cô theå. Phöông phaùp chöõa beänh baèng y hoïc daân gian, coù nhieàu hieäu nghieäm ñöôïc keát hôïp vôùi yeáu toá ma thuaät mang tính phuø pheùp, ñaõ taïo neân söï huyeàn bí cuûa hình thöùc ma thuaät naøy, laøm cho ngöôøi ta tin laø nhôø ma thuaät maø ñaõ ñuoåi ñöôïc hung thaàn gaây beänh ñi nôi khaùc. Trong hình thöùc ma thuaät naøy, ngöôøi ta duøng nghi leã huùt con beänh ra khoûi thaân theå ngöôøi beänh, baèng caùch duøng thaàn chí, lôøi yeåm (ma thuaät phuø chuù). X. A. Toâcareùp cho raèng, nieàm tin vaøo söï coâng hieäu cuûa phöông thöùc chöõa beänh, söùc maïnh cuûa söï aùm thò, coù theå laøm cho baûn thaân phöông thöùc voán dó khoâng coù taùc duïng trôû neân taùc duïng hôn. Ñieàu ñoù, coù theå cuûng coá nieàm tin vaøo taùc duïng chöõa beänh cuûa ma thuaät. Hình thöùc ma thuaät saên baét, nhieàu khi ñaõ ñaûm baûo thaønh coâng trong saên baét, ñaùnh caù. Ngoaøi ra coøn coù ma thuaät veà khí töôïng (ma thuaät caàu möa thuaän, gioù hoøa, troàng troït, muøa maøng thaéng lôïi...). Caùc hình thöùc ma thuaät ñeàu coù chung moät yù nghóa xaõ hoäi, chính laø söï theå hieän khaùt voïng cuûa con ngöôøi tröôùc vieäc giaûi quyeát moät vaán ñeà thöïc tieãn naøo ñoù. ÔÛ ñaây, mong muoán cuûa ngöôøi nguyeân thuyû ñaõ keát hôïp chaët cheõ vôùi nieàm tin vaøo caùc nghi leã ma thuaät (ñoïc thaàn chuù, yeåm buøa...). Cô sôû xaõ hoäi cuûa caùc hình thöùc ma thuaät, laø söï lieân töôûng tuyeät ñoái theo söï gioáng nhau, gaàn gioáng nhau cuûa nhieàu hieän töôïng ñöôïc hình thaønh trong yù thöùc ngöôøi nguyeân thuyû, khoâng theå phaân chia chính xaùc caùc moái lieân heä nhaân quaû, mang tính khaùch quan giöõa caùc hieän töôïng vaø söï vaät truøng laëp nhau, xuaát hieän trong cuøng thôøi gian, khoâng gian hoaëc coù keát quaû gioáng nhau giöõa chuùng. Nhaø daân toäc hoïc ngöôøi Phaùp, L. Levi Brun ñaõ giaûi thích, cô sôû xaõ hoäi cuûa ma thuaät theå hieän tö duy cuûa ngöôøi nguyeân thuyû. Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa tö duy naøy, laø noù khoâng tuaân theo quy luaät logic cuûa maâu thuaãn. II. 2. Hieän töôïng phuø thuyû Hieän töôïng phuø thuyû, ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu raát quan taâm khi tìm hieåu veà nghi leã toân giaùo. Hieän töôïng phuø thuyû, ñaõ xuaát hieän cuøng vôùi caùc hình thöùc toân giaùo sô khai, tröôùc heát laø ma thuaät chöõa beänh. ÔÛ Australia, moãi boä laïc thöôøng coù moät thaày phuø thuûy chöõa beänh. Ngoaøi chuõa beänh, thaày phuø thuyû coøn laøm nhieàu vieäc khaùc nhö caàu möa, boùi ñoaùn moäng, chöõa beänh laø chöù naêng cô baûn nhaát cuûa thaày 163 phuø thuyû. ÔÛ ñaây, thaày phuø thuyû ñaõ keát hôïp nhöõng phöông thöùc y hoïc daân gian vôùi haønh ñoäng phuø pheùp vaø bòp bôïm. Hieän töôïng phuø thuyû vaãn coøn toàn taïi trong xaõ hoäi hieän ñaïi, ñaëc bieät trong lónh vöïc chöõa beänh. ÔÛ Braxin, coù khoaûng 12 trieäu ngöôøi tin töôûng ñeán möùc tuyeät ñoái vaøo taøi chöõa beänh cuûa thaày phuø thuyû. Lòch söû chaâu AÂu cho thaáy, phuø thuyû laø moät ñaúng caáp toàn taïi töø laâu ñôøi. Naêm 1717, toå chöùc Druizi Order ôû Anh ñöôïc thaønh laäp vaø toàn taïi cho ñeán ngaøy nay, noù taäp hôïp caùc thaày phuø thuyû chöõa beänh noåi tieáng. Chæ rieâng ôû Myõ, Canada, Meâhicoâ, Thuî Ñieån, vaø ôû Ñöùc, ñaõ coù 120 Hieäp hoäi cuûa caùc nhaø phuø thuyû. Hieän nay, nhöõng nöôùc coù nhieàu phuø thuyû laø New Zealand, Thuïy Ñieån,Thuïy Só, Tay Ban Nha , YÙ, Ñan Maïch, Australia, Myõ, Braxin. Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc cho raèng, khi phuø thuyû thöïc hieän nghi leã, laø luùc phuø thuyû giao tieáp vôùi thaùnh thaàn, theå hieän traïng thaùi xaõ hoäi ñaëc bieät, traïng thaùi höng phaán toät ñoä. Moät soá nhaø nghieân cöùu cho raèng, phuø thuyû laø nhuõng ngöôøi maéc beänh taâm thaàn, hoaëc loaïn thaàn kinh. Tuy nhieân, theo V. N. Baxiloâzi, laïi coù moät quan ñieåm khaùc, theo oâng, khoâng neân xem phuø thuyû laø ngöôøi maéc chöùng beänh taâm thaàn, maø hieän töôïng phuø thuyû laø keát quaû cuûa söï töï kyû aùm thò, theå hieän caùc hình thöùc vaên hoùa sô khai ñaëc bieät. Traïng thaùi höng phaán toät ñoä cuûa thaày phuø thuyû, theå hieän söï noã löïc yù chí moät caùch coù chuû ñònh. Traïng thaùi naøy, kieåm soaùt phuø thuyû moät caùch coù yù thöùc trong suoát quaù trình thöïc hieän nghi leã. ÔÛ ñaây, nhöõng tieàn ñeà taâm lyù, vaø nhöõng ñieàu kieän thöïc hieän, chæ ñoùng vai troø thuùc ñaåy traïng thaùi xaõ hoäi ñeán möùc höng phaán toät ñoä. Tieàn ñeà ñoù laø söï chuaån bò xaõ hoäi cuûa phuø thuyû ñeå thöïc hieän nghi leã; ñieàu kieän laø hoaøn caûnh khaùch quan cuûa nghi leã (phoøng môø toái, khoâng khí yeân laëng, söï taäp trung chuù yù cuûa nhöõng ngöôøi tham döï). Söï giuùp ñôõ cuûa aâm nhaïc trong buoåi leã, caùc duïng cuï toân giaùo caàn thieát, cuõng coù yù nghóa to lôùn ñoái vôùi thaønh coâng cuûa thaày phuø thuyû. Caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi caù nhaân cuûa thaày phuø thuyû, trong ñoù khaû naêng aùm thò coù vai troø quyeát ñònh tôùi keát quaû cuûa nghi leã vaø taùc ñoäng ñeán nhöõng ngöôøi tham döï. II. 3. Totem giaùo Totem giaùo, laø hình thöùc toân giaùo quan troïng cuûa ngöôøi nguyeân thuyû. Khi tìm hieåu Totem giaùo, moät soá nhaø nghieân cöùu ñaõ raát chuù yù ñeán Totem giaùo cuûa Australia - moät ñaát nöôùc ñieån hình veà Totem giaùo. ñoái vôùi haàu heát caùc boä laïc ôû Australia xöa, thì Totem giaùo laø hình thöùc toân giaùo thoáng trò. Do vaäy, caùc khía caïnh xaõ hoäi cuûa Totem giaùo ôû ñaây veà cô baûn phaûn aùnh ñöôïc cô sôû xaõ hoäi cuûa Totem giaùo caùc daân toäc khaùc noùi chung. Nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, thoâng qua Totem giaùo, con ngöôøi ñaõ chuyeån dòch quan heä hoï haøng, huyeát thoáng sang theá giôùi beân ngoaøi (caùc Totem, vaät toå cuûa mình). Moät soá böùc veõ trong caùc hang ñoäng thôøi kyø ñoà ñaù cuõ cho thaáy, tröôùc khi saên 164 baét, ngöôøi ta ñaõ toå chöùc nghi leã khaån caàu cho ñoäng vaät, thöïc vaät sinh soâi naûy nôû, laøm leã caàu saên baét ñöôïc nhieàu con thuù. Nghi leã aên thòt Totem cuõng phaûn aùnh yeáu toá xaõ hoäi roõ reät. Ngaøy thöôøng, taát caû caùc thaønh vieân cuûa boä laïc khoâng ñöôïc aên thòt Totem, nhöng sau khi laøm leã caàu xin xong thì moïi ngöôøi caàn phaûi aên thòt Totem ñeå tieáp theâm söùc maïnh cho mình, vöøa laøm cho moái quan heä cuûa boä toäc vôùi Totem caøng trôû neân chaët cheõ hôn. Moät cô sôû xaõ hoäi quan troïng khaùc cuûa Totem giaùo, laø nieàm tin cuûa caùc thaønh vieân boä toäc vaøo Totem cuûa mình. Nieàm tin vaøo Totem (ñoäng vaät hay thöïc vaät ñöôïc choïn laø Totem), laø tin raèng, hoï haøng mình toàn taïi ôû loaøi ñoäng vaät hay thöïc vaät ñoù. Nhöng nieàm tin ôû ñaây khoâng ngöøng ôû möùc tin vaøo loaøi ñoäng vaät hay thöïc vaät ñang toàn taïi maø nieàm tin naøy, theå hieän ôû möùc ñoä linh thieâng, töùc laø tin vaøo toå tieân Totem. Theo thaàn thoaïi Australia, caùc toå tieân ñoù mang nhöõng neùt hoang ñöôøng, nöûa ngöôøi nöûa thuù. Noùi caùch khaùc, bieåu töôïng veà toå tieân ñoù thöôøng khoâng roõ neùt, khoâng coù hình daïng. Bieåu töôïng vaät toå laø söï nhaân caùch hoùa, thaàn thoaïi hoùa caûm giaùc veà söï thoáng nhaát cuûa coäng ñoàng vaø söï keá thöøa truyeàn thoáng naøy. Toå tieân Totem, theo quan ñieåm ngöôøi xöa coøn laø ñaáng saùng taïo sieâu nhieân cuûa caùc nghi leã toân giaùo Totem maø caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng phaûi thöïc hieän vaø cuûa nhöõng caám kî maø hoï phaûi tuaân theo. Nhöõng ngöôøi Australia thöïc hieän nhöõng nghi leã thaàn chuù, vôùi nieàm tin thieâng lieâng vaø mong ñôïi thaønh quaû (nhö saên baét thaéng lôïi). Caùc nghi leã naøy, thöïc hieän coù tính khuoân maãu cao (thöïc hieän laëp ñi laëp lai moät caùch maùy moùc). Caùc nghi leã naøy, ñöôïc gìn giöõ nguyeân veïn qua nhieàu theá kyû, töø theá heä naøy qua theá heä khaùc cuûa boä laïc. Nieàm tin veà Totem, coøn theå hieän qua nieàm tin veà söï hoùa thaân - yù nòeâm veà söï hoùa thaân vónh vieãn cuûa toå tieân Totem vaøo nhöõng thaønh vieân ñang soáng trong boä laïc. Hoï tin raèng, taát caû moïi ngöôøi ñeàu laø hieän thaân cuûa Totem. Thaäm chí ngöôøi ta coøn tin raèng, khi moät ngöôøi phuï nöõ coù thai thì chính Totem ñaõ taïo ra caùi thai vaø laøm cho phuï nöõ ñoù sinh con ñeû caùi. Trong quaù trình phaùt trieån cuûa toân giaùo, töø xaõ hoäi nguyeân thuyû sang xaõ hoäi coù giai caáp, suøng baùi toân giaùo theå hieän ôû hai hình thöùc cô baûn: cuùng teá vaø caàu nguyeän (trong hình thöùc sô khai laø cuùng teá vaø thaàn chuù). II. 4. Cuùng teá Cuùng teá xuaát hieän cuøng vôùi söï tín ngöôõng veà thaàn thaùnh, Thöôïng ñeá. Ngay töø thôøi nguyeân thuyû, ôû caùc boä toäc ñaõ xuaát hieän tín ngöôõng veà thaàn thaùnh. Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa heä thoáng toân giaùo, heä thoáng cuùng teá cuõng phöùc taïp vaø ña daïng hôn. 165 ÔÛ haàu heát caùc toân giaùo, cuùng teá coù yù nghóa raát quan troïng; trong Kitoâ giaùo, cuùng teá ñöôïc ghi trong Kinh thaùnh, ñöôïc quy ñònh heát söùc chaët cheõ, cuï theå. Chaúng haïn, quy ñònh veà vieäc cuùng teá cuûa ñaïo Do Thaùi giaùo, cuõng ñöôïc ghi trong Thaùnh kinh cöïu öôùc, trong ñoù noùi veà caùc quy taéc cuùng leã Chuùa trôøi nhö theá naøo. Phaät giaùo, cuõng coù quy ñònh raát chaët cheõ veà nghi thöùc cuùng teá, nhö lôøi khaán, teá leã, vaùi, quyø, thaép höông... Ñoái vôùi caùc buoåi leã khaùc nhau, noäi dung leã khaùc nhau thì lôøi khaán, vaät daâng leã... cuõng khaùc nhau. Trong quaù trình phaùt trieån, Kitoâ giaùo ñaõ coù nhieàu bieán ñoåi laø töø boû vieäc cuùng leã vaät chaát tröôùc ñaây. II. 5. Caàu nguyeän Caàu nguyeän laø nghi leã toân giaùo ñaëc bieät, ñöôïc hình thaønh treân cô sôû nhöõng hình thöùc ñoïc thaàn chuù vaø ma thuaät noùi (ma thuaät duøng ngoân ngöõ noùi) cuûa ngöôøi nguyeân thuyû. Ban ñaàu tieân, ma thuaät noùi, ñoïc thaàn chuù laø moät boä phaän cuûa cuùng teá. Sau ñoù, caàu nguyeän ñaõ taùch ra khoûi cuùng teá vaø trôû thaønh thaønh toá quan troïng nhaát trong suøng baùi cuûa nhieàu toân giaùo. Caàu nguyeän, luoân ñöôïc nhieàu thaønh vieân cuûa coäng ñoàng tham gia. Ñoái vôùi Kitoâ giaùo, caàu nguyeän giöõ vò trí quan troïng vaø khaùc vôùi moät soá daïng caàu nguyeän cuûa toân giaùo khaùc ôû choã, noù theå hieän tình caûm, khaùt voïng cuûa ngöôøi caàu nguyeän. Ngöôøi ta ñaõ chia caàu nguyeän cuûa Kitoâ giaùo ra hai daïng: caàu nguyeän ñeå toû loøng bieát ôn vaø caàu nguyeän ñeå caàu xin (thænh caàu) Chuùa. Theo tín ñoà Kitoâ giaùo, trong hai daïng caàu nguyeän, thì caàu nguyeän caàu xin ñoùng vai troø chuû yeáu vaø quan troïng hôn. L. Phôbaùch cho raèng, cô sôû xaõ hoäi cuûa caàu nguyeän laø yeâu caàu, thænh caàu höôùng tôùi Chuùa cuûa ngöôøi caàu nguyeän. Caàu nguyeän ñeå nhaän ñöôïc söï thanh thaûn, cöùu vôùt, nieàm hy voïng. Neáu taâm traïng sôï haõi, söï nguy hieåm caøng lôùn thì ngöôøi caàu nguyeän caøng mong muoán ñöôïc thaàn thaùnh cöùu vôùt lôùn hôn, thöôøng thì lôøi caàu nguyeän tha thieát hôn. Theo P. E. Jonhson, caàu nguyeän laø ngoân ngöõ töï nhieân, taát yeáu cuûa kinh nghieäm toân giaùo. Caàu nguyeän vaãn thöôøng xaûy ra khi con ngöôøi rôi vaøo traïng thaùi caûm xuùc ñau buoàn. Nhöõng ngöôøi nguyeân thuyû, thöôøng baét ñaàu caàu nguyeän vôùi nhöõng lôøi leõ sô ñaúng nhö huyùt saùo, taïo taùc nhöõng aâm thanh goõ laùch caùch, hoaëc reàn ró, hoaëc than vaõn. Ngaøy nay, khi con ngöôøi trong nhöõng thôøi ñieåm caêng thaúng, khoù khaên thöôøng noùi: “Laïy Chuùa! Haõy cöùu giuùp con!”, nhö moät kinh nghieäm töï phaùt. P. E. Jonhson cho raèng, hình thöùc caàu nguyeän coù lieân quan vôùi tieáng than thôû. Friedrich Heiler, coù cô sôû khi noùi tieáng than thôû, laø caùch thöùc dieãn ñaït ñeå tìm moät söï cöùu giuùp, cuõng chính laø hình thöùc sô khai cuûa caàu nguyeän. Sau ñoù, ngoân 166 ngöõ cuûa caàu nguyeän ñaõ phaùt trieån phong phuù vaø ña daïng hôn. Khi naøo thì con ngöôøi caàu nguyeän? P. E. Jonhson, vaøo naêm 1934 ñaõ tieán haønh tìm hieåu moät nhoùm sinh vieân taïi Minnesota ñang caàu nguyeän trong caùc tình huoáng: ngaïc nhieân vaø thaùn phuïc, sôï haõi, coù traùch nhieäm cao, thích thuù vaø haøi loøng, caàu khaån, bò thuyeát phuïc vaø yeâu kính 62 . Khi hoûi caùc sinh vieân naøy raèng, hoï caàu nguyeän cho caùi gì, thì hoï traû lôøi nhö sau: cho caùc nhu caàu vaät chaát (aên, söùc khoûe vaø thôøi tieát), ñöôïc baûo veä, ñöôïc che chôû, ñöôïc tha thöù cho caùc toäi loãi cuûa mình, chæ daãn, höôùng daãn veà caùch soáng, coù ñöôïc söùc maïnh, nghò löïc, Chuùa che chôû cho ñòa vò thaáp keùm cuûa mình, khaùt voïng cho töông lai, giuùp ñôõ cho gia ñình vaø baïn beø, bieát ôn söï giuùp ñôõ cuûa Chuùa, thænh caàu loøng thöông cuûa Chuùa, coù nghò löïc chòu ñöôïc nhöõng khoù khaên, gian khoå, giuùp ñôõ ñeå soáng toát hôn vaø truùt boû ñöôïc nhöõng loãi laàm, taâm hoàn vaø suy nghó trôû neân trong saùng hôn, cuoäc soáng thanh bình, duõng caûm tröôùc moïi thöû thaùch... Xaõ hoäi hoïc, khoâng theå ñöa ra ñöôïc lôøi giaûi ñaùp ñaày ñuû veà nhu caàu cuûa nhöõng ngöôøi caàu nguyeän. Moãi ngöôøi caàu nguyeän ñeàu coù nhu caàu rieâng cuûa mình, trong ñoù, caùc tình huoáng vaø hoaøn caûnh soáng khaùc nhau, caùc caù theå laïi coù nhu caàu khaùc nhau khi caàu nguyeän. Do vaäy, cuoäc soáng ña daïng, phöùc taïp nhö theá naøo, thì nhu caàu cuûa con ngöôøi ñeán vôùi caàu nguyeän cuõng phöùc taïp nhö vaäy. Nhöõng khía caïnh xaõ hoäi cuûa caàu nguyeän toân giaùo, ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu khaùc nhau quan taâm. Naêm 1950, nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ Murray G. Ross, ñaõ tieáp caän nghieân cöùu 172 thanh nieân baèng phöông phaùp baûng hoûi. Nhöõng ngöôøi ñöôïc ñieàu tra phaûi traû lôøi caâu hoûi: “Taïi sao baïn laïi caàu nguyeän?”. Keát quaû nghieân cöùu nhö sau: - Chuùa nghe vaø ñaùp laïi nhöõng lôøi caàu nguyeän: 32,8%; - Caàu nguyeän giuùp con ngöôøi trong thôøi ñieåm stress vaø khuûng hoaûng: 27,2%; - Con ngöôøi caûm thaáy yeân taâm vaø thanh thaûn, nheï nhaøng hôn sau khi caàu nguyeän: 18,1%; - Caàu nguyeän nhaéc nhôû nghóa vuï cuûa caù nhaân, ñoái vôùi con ngöôøi vaø vôùi xaõ hoäi: 10,7%; - Caàu nguyeän laø theo thoùi quen: 4%; - Taát caû nhöõng ngöôøi toát ñeàu caàu nguyeän: 0,9%; - Neáu khoâng caàu nguyeän, thì caùi gì ñoù ñeán chæ laø söï may ruûi: 0,5%; 62 P.E. Jonhson, When college Students Pray, Christian Advocate (1934). 167 - Caùc caâu traû lôøi khaùc: 5,8%. Coù 15% nhöõng thanh nieân ñöôïc hoûi, hoï traû lôøi chöa bao giôø caàu nguyeän vì taát caû caùc nhu caàu trong moät laàn caàu nguyeän, töùc laø chæ caàu nguyeän cho nhöõng caùi hoï caàn trong thôøi ñieåm ñoù. Chæ 4% caàu nguyeän ñôn thuaàn vì thoùi quen. Qua keát quaû treân coøn cho thaáy, caàu nguyeän ñeå giao tieáp vôùi Chuùa, ñeå giuùp con ngöôøi giaûi quyeát ñöôïc nhöõng traïng thaùi caûm xuùc tieâu cöïc (stress, hay khuûng hoaûng) chieám tyû leä cao nhaát. Trong taùc phaåm, Nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo, nhaø xaõ hoäi hoïc Ñöùc W. Trillhas, ñaõ phaân tích khaù saâu saéc khía caïnh xaõ hoäi cuûa haønh vi caàu nguyeän. W. Trillhas cho raèng, caàu nguyeän laø linh hoàn cuûa toân giaùo. W. Trillhas ñaõ chæ ra nhöõng xung ñoät, nhöõng khoù khaên trong caàu nguyeän cuûa tín ñoà ñaïo Kitoâ. Theo oâng, ñoái vôùi tín ñoà ñaïo Kitoâ, trong luùc caàu nguyeän coù hai khoù khaên chính: - Thöù nhaát, laø tín ñoà caûm thaáy Chuùa khoâng ôû gaàn mình vaø ñieàu ñoù laø moät thöïc teá. Ñeå khaéc phuïc khoù khaên xaõ hoäi naøy, Kitoâ giaùo ñaõ ñeà ra caùc bieåu töôïng veà Thöôïng ñeá (töôïng, tranh aûnh veà Chuùa, veà Ñöùc Meï, thaäm chí caû caùc coá ñaïo nöõa), ôû trong vaø ngoaøi nhaø thôø, ôû nhöõng nôi caàu nguyeän cuûa gia ñình. - Thöù hai, laø caùc tín ñoà cho raèng, Chuùa laø ngöôøi bieát taát caû, hieåu raát roõ nhöõng vieäc laøm, nhöõng mong öôùc vaø nhöõng nhu caàu cuûa hoï. Ngay caû Ñöùc Giaùo Hoaøng Jean Paul II thöôøng noùi: “Chuùa hieän dieän trong moïi vaät, Chuùa coù maët ôû moïi nôi”. Neáu tín ñoà caàu xin Chuùa caùi gì ñoù, thì khoâng coù nghóa laø ngöôøi ñoù nghi ngôø söï quan taâm, giaùm saùt cuûa Chuùa. Khi tín ñoà thænh caàu Chuùa ngaên ngöøa, haïn cheá haønh vi xaáu naøo ñoù cuûa mình, thì khoâng coù nghóa laø anh ta rôi vaøo tình theá bò Chuùa xeùt xöû. Thöïc ra, nhöõng lôøi thænh caàu cuûa tín ñoà ñeán Chuùa coù nghóa laø tín ñoà coi Chuùa laø ngöôøi quaûn lyù toái cao moïi maët cuûa ñôøi soáng nôi traàn gian vaø Chuùa luoân luoân nghe ñöôïc nhöõng lôøi thænh caàu cuûa hoï. Veà söï hieän dieän vaø khaû naêng kyø dieäu cuûa thaùnh thaàn, khoâng chæ coù trong caàu nguyeän cuûa Kitoâ giaùo maø coøn toàn taïi ôû nhieàu toân giaùo khaùc. Ñoái vôùi ñaïo Hinñu - moät toân giaùo lôùn nhaát ôû AÁn Ñoä, xuaát hieän töø hôn 1000 naêm tröôùc Coâng nguyeân, hieän coù tôùi 700 trieäu tín ñoà (chieám 80% daân soá AÁn Ñoä), thì trong caùc tranh thôø vò thaàn Brama (thaàn saùng taïo) coù boán tay, boán ñaàu, coøn caùc vò thaàn khaùc nhö Visnu (thaàn baûo veä), thaàn Siva (thaàn huyû dieät vaø taùi taïo) ñeàu coù boán caùnh tay. Caùc tín ñoà cho raèng, caùc thaàn coù theå nhìn thaáu moïi nôi. Trong Phaät giaùo, coù töôïng Phaät Baø nghìn tay, nghìn maét ñeå chöùng toû khaû naêng kyø dieäu, phi thöôøng cuûa Phaät. 168 Trong truyeàn thuyeát veà Quan AÂm Boà taùt, mieâu taû Boà taùt coù tôùi... 11 khuoân maët vaø 1000 caùnh tay. Moãi caùnh tay coù moät con maét giöõa loøng baøn tay. Nhöõng con maét naøy, töôïng tröng cho 1000 vò Phaät hieän nay, vôùi 11 khuoân maët, 1000 tay, nghìn con maét Boà taùt coù khaû naêng sieâu phaøm trong söï cöùu vôùt con ngöôøi. Caàu nguyeän laø phöông tieän an uûi xaõ hoäi maïnh meõ nhaát, nhaèm truùt boû nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc cuûa tín ñoà. Nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ, John Lenba ñaõ phaân tích cô sôû xaõ hoäi cuûa loaïi hình caàu nguyeän. John Lenba ñaëc bieät chuù yù ñeán hình thöùc caàu nguyeän, moät “giao öôùc ñaëc bieät vôùi thaàn thaùnh”. ÔÛ ñaây, tín ñoà yeâu caàu Thöôïng ñeá ñaùp öùng lôïi ích naøo ñoù vaø töông öùng vôùi yeâu caàu ñoù laø lôøi höùa thöïc hieän nhöõng ñieàu daïy baûo cuûa thaàn thaùnh, trong tröôøng hôïp naøy, tín ñoà giao tieáp vôùi thaàn thaùnh, xích laïi gaàn, thaäm chí hoøa tan baûn thaân vaøo thaàn thaùnh. Ñaây laø ñaëc ñieåm xaõ hoäi quan troïng cuûa haønh vi suøng baùi, ñöôïc theå hieän baèng nhöõng söï thaàn bí khoaùi caûm toân giaùo. Toùm laïi, muïc ñích chính cuûa caàu nguyeän noùi rieâng vaø suøng baùi noùi chung, laø ñaït ñöôïc tình caûm gaàn guõi tröïc tieáp vôùi löïc löôïng sieâu nhieân vaø xum hoïp vôùi caùc löïc löôïng naøy. Traïng thaùi thaàn bí trong thôøi gian caàu nguyeän, suøng baùi laø traïng thaùi kích thích cao ñoä. III. YEÁU TOÁ THAÅM MYÕ TRONG SUØNG BAÙI TOÂN GIAÙO Yeáu toá thaåm myõ laø moät moät boä phaän cuûa caùc nghi leã, noù taùc ñoäng maïnh meõ ñeán xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi döï leã, ngay töø thôøi xaõ hoäi nguyeân thuyû, yeáu toá thaåm myõ trong caùc nghi leã ñaõ ñoùng vai troø quan troïng khoâng theå thieáu ñöôïc. Traûi daøi caû quaù trình phaùt trieån toân giaùo cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa loaøi ngöôøi, yeáy toá thaåm myõ trong toân giaùo ngaøy caøng ña daïng, tinh teá vaø coù vai troø to lôùn trong caùc toân giaùo hieän nay. Yeáu toá thaåm myõ trong suøng baùi toân giaùo bao goàm: kieán truùc, trang trí nôi thôø cuùng, caàu nguyeän, töôïng, tranh veà thaàn thaùnh, phuø ñieâu, bieåu töôïng, trang phuïc cuûa ngöôøi söï nghi leã... Kieán truùc nôi haønh leã ñöôïc caùc toân giaùo raát chuù yù. Noù goàm moät loaït caùc hình aûnh ngheä thuaät ñeå taïo neân trong yù thöùc cuûa tín ñoà söï vó ñaïi, hoaønh traùng vaø sieâu phaøm cuûa thaàn thaùnh. Ngaøy nay, coù nhieàu nhaø thôø, ñình, chuøa... laø nhöõng coâng trình kieán truùc vó ñaïi, nhö Toøa thaùnh Vatican, Nhaø thôø Ñöùc baø Paris (Kitoâ giaùo); Ñeàn thôø Mecca, Ñeàn thôø Haxan Nhò theá (Hoài giaùo); Chuøa AÊngco (Phaät giaùo). Vaøo thôøi Ai Caäp coå ñaïi, kieán truùc nhaø thôø, töôïng, phuø ñieâu noùi leân chieán coâng vaø söùc maïnh cuûa caùc hoaøng ñeá coå Ai Caäp. Ñaây laø phöông tieän quan troïng ñeå hình thaønh vaø giöõ gìn nhöõng tö töôûng, xaõ hoäi, theå cheá cuûa nhaø nöôùc noâ leä. 169 Trong Phaät giaùo, kieán truùc chuøa cuõng raát ñöôïc chuù yù. Heä thoáng khoâng gian töôïng Phaät, phuø ñieâu trong hình thöùc bieåu töôïng ñaõ phaûn aùnh tö töôûng cuûa Phaät giaùo - ñau khoå voán laø baûn chaát cuûa cuoäc soáng traàn gian, söï vaän ñoäng daàn daàn töø nhöõng mong muoán caûm xuùc, ñeán söï tu haønh, phaán ñaáu laø con ñöôøng duy nhaát ñi ñeán coõi Nieát baøn. Ñieàu ñaùng chuù yù laø, kieán tuùc toân giaùo coù theå hoøa vaøo neàn vaên hoùa daân toäc ñeå taïo neân nhöõng neùt rieâng. Cuõng laø chuøa cuûa Phaät giaùo, nhöng ôû Vieät Nam, Thaùi Lan, Laøo, Campuchia... laïi khoâng gioáng nhau veà hình khoái, veà ñöôøng neùt hoa vaên. Nhaø thôø Kitoâ giaùo ôû Phaùt Dieäm, laø moät daãn chöùng veà keát hôïp giöõa kieán truùc toân giaùo vaø vaên hoùa daân toäc. ÔÛ ñaây, maùi cuûa nhaø thôø, caùnh cöûa vaø moät soá neùt hoa vaên mang phong caùch cuûa Phaät giaùo - phong caùch cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Nhaø thôø Chính thoáng giaùo ôû nöôùc Nga, Phaùp, Ñöùc, hay caù nöôùc vuøng Ban Tích... ñeàu coù nhöõng neùt khaùc nhau. Ñoái vôùi toân giaùo, tranh, töôïng veà thaàn thaùnh coù moät vò trí quan troïng khoâng theå thieáu ñöôïc. Yeáu toá thaåm myõ naøy, phaûn aùnh söï hieän dieän cuûa thaàn thaùnh trong cuoäc soáng traàn gian cuûa chuùng ta. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi theo toân giaùo, ñaây khoâng coøn ñôn thuaàn laø taùc phaåm ngheä thuaät maø ñoù laø hieän dieän cuûa thaàn thaùnh. Chuùng ta haõy hình dung xem möùc ñoä taùc ñoäng vaø aûnh höôûng cuûa toân giaùo ñeán con ngöôøi seõ bò haïn cheá ñeán möùc ñoä naøo, neáu taïi caùc ñòa ñieåm thôø cuùng khoâng coù caùc hình aûnh cuûa thaàn thaùnh. Hình aûnh caùc vò thaàn maø con ngöôøi taïo neân, coù theå laø nhöõng con ngöôøi coù thaät trong cuoäc ñôøi (Ñöùc Phaät, Chuùa Gieâsu, Hai Baø Tröng, Traàn Höng Ñaïo, Nguyeãn Traõi, Quang Trung...), nhöng cuõng coù theå laø nhaân vaät do con ngöôøi töôûng töôïng ra. Hình aûnh naøy, coù theå döôùi daïng hình ngöôøi, coù theå ñöôïc caùch ñieäu döôùi daïng nöûa ngöôøi, nöûa thuù (nöõ thaàn caù, thaàn ñaàu höôu, ñaàu chim...), coù theå döôùi daïng moät vaät theå naøo ñoù (thaàn baép ngoâ, oâng bình voâi...), coù theå döôùi daïng con vaät naøo ñoù (con ngöïa, con voi trong nhieàu ngoâi chuøa ôû nöôùc ta). ÔÛ Vieät Nam, tín ngöôõng toân giaùo coù kieân quan chaët cheõ vôùi lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc. Nhaân daân Vieät Nam, vôùi ñaïo lyù uoáng nöôùc nhôù nguoán, ñaõ suy toân vaø thôø cuùng nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc, nhieàu vò thaàn, thaønh hoaøng laøng, laø nhöõng töôùng lónh, nhöõng ngöôøi coù coâng trong cuoäc chieán tranh giöõ nöôùc vaø xaây döïng ñaát nöôùc. Trong yù thöùc cuûa daân toäc ta, tín ngöôõng toân giaùo ñaõ hoøa quyeän vôùi tinh thaàn yeâu nöôùc. Vì vaäy, nhieàu leã hoäi cuûa nöôùc ta, vöøa thoûa maõn nhu caàu toân giaùo cuûa nhaân daân, vöøa giaùo duïc tinh thaàn yeâu nöôùc kieân cöôøng cuûa daân toäc. Trong caùc toân giaùo ña thaàn coå ñaïi, caùc löïc löôïng sieâu nhieân hieän dieän ngay ôû traàn theá, ôû hình thöùc caûm xuùc tröïc tieáp. Ngöôøi ta ñaõ choïn moät con vaät laøm vaät toå (Totem) cuûa boä toäc mình. 170 ÔÛ vuøng Taây Baéc cuûa Nam Uenxô (Australia), coù hai boä toäc. Boä toäc Bungin laáy con chim phöôïng hoaøng ñuoâi nhoïn laøm vaät toå cuûa mình, boä laïc Uang, laáy con quaï laøm vaät toå cuûa mình. Caùc con thuù naøy coù söùc maïnh, töùc laø thaàn linh ñaõ hoùa thaân vaøo caùc con thuù naøy. Trong toân giaùo Hinñu (AÁn Ñoä), thaàn Visnu xuaát hieän döôùi daïng moät soá ñoäng vaät nhö caù, lôïn röøng hoaëc nöûa ngöôøi nöûa sö töû... Ñeán laàn thöù baûy, thaàn laø Rama, vò anh huøng haøo hoa cuûa AÁn Ñoä, nhaân vaät chính trong cuoán söû thi lôùn vaøo baäc nhaát nhaân loaïi, Veda. Vôï cuûa Rama laø naøng Sita, bò vua quyû Raoan baéc coùc ñem veà Lanka (Sri Lanka ngaøy nay). Chaøng Rama sang gieát quyû Raoan, ñöa Sita trôû veà queâ höông. Ngaøy ñoù, ñöôïc laáy laøm ngaøy teát Ñioâali - ngaøy leã lôùn nhaát ôû AÁn Ñoä. Tröôùc teát Ñioâali 20 ngaøy, laø ngaøy Rama chieán thaéng quyû Raoan, haøng naêm, vaøo ngaøy ñoù ñöôïc nhaân daân kyû nieäm baèng vieäc ñoát hình noäm khoång loà cuûa con quyû Raoan. Trong caùc toân giaùo coå Hy laïp, hình thöùc caûm xuùc cuï theå veà thaàn thaùnh trong yù thöùc cuûa nhaân daân ñaõ ñöôïc taïo thaønh caùc hình aûnh ngheä thuaät coù söùc haáp daãn lôùn trong heä thoáng suøng baùi ña thaàn. Nhieàu böùc töôïng veà thaàn thaùnh cuûa thôøi kyø naøy, ñaõ trôû thaønh nhöõng kieät taùc cuûa neàn ngheä thuaät theá giôùi. Trong moät soá toân giaùo, caùc vò thaàn ñaàu tieân ôû daïng ngöôøi - töï nhieân. Ñieàu naøy, cuõng ñöôïc theå hieän raát roõ trong tín ngöôõng cuûa nhaân daân ta. Caùc vò thaàn: Hai Baø Tröng, Baø Trieäu, Traàn Höng Ñaïo, Baø Chuùa Kho... laø nhöõng nhaân vaät lòch söû coù thaät, do coù coâng vôùi nöôùc ñaõ ñöôïc nhaân daân toân thôø thaønh caùc vò thaàn. Ñoái vôùi moät soá toân giaùo, vieäc söû duïng yeáu toá thaåm myõ trong suøng baùi laø vaán ñeà ñöôïc tranh caõi vaø coù nhieàu quan ñieåm khaùc nhau. Chaúng haïn, trong Kitoâ giaùo, coù hai khuynh höôùng. Nhöõng ngöôøi theo khuynh höôùng thöù nhaát (theo phong tuïc cuûa Do Thaùi giaùo) cho raèng, caàn töø boû taát caû caùc hình aûnh cuûa Chuùa trong caùc nhaø thôø Kitoâ giaùo. Nhieàu vò linh muïc, ñaõ tích cöïc ñaáu tranh choáng laïi caùc hình aûnh ngheä thuaät, xem chuùng nhö söï nguy haïi cuûa tuïc thôø thaàn töôïng. Moät toâng ñoà noåi tieáng cuûa Kitoâ giaùo, vaøo cuoái theá kyû III ñaàu theá kyû II, laø Tertullian ñaõ yeâu caàu caám taát caû töôïng, tranh vaø caùc taùc phaåm ngheä thuaät khaùc trong nhaø thôø. OÂng cho raèng, yeáu toá thaåm myõ naøy khoâng phuø hôïp vôùi nieàm tin cuûa Kitoâ giaùo. Nhöõng ngöôøi theo khuynh höôùng thöù hai laïi cho raèng, caùc taùc phaåm ngheä thuaät laø caàn thieát trong suøng baùi toân giaùo. Cuoäc ñaáu tranh cuûa hai quan ñieåm naøy ñaït ñeán ñieåm vaøo theá kyû VIII - IX, thôøi kyø veõ tranh thaùnh ôû Bidaêng. Cuoäc ñaáu tranh giöõa nhöõng ngöôøi choáng laïi yeáu toá thaåm myõ trong suøng baùi toân giaùo vaø nhöõng ngöôøi uûng hoä vaán ñeà naøy, ñaõ keùo daøi haøng traêm naêm vaø keát thuùc baèng thaéng lôïi cuûa nhöõng ngöôøi cho raèng, caàn coù yeáu toá thaåm myõ trong suøng baùi toân giaùo. Chieán thaéng cuûa hoï khoâng phaûi ngaãu nhieân, nhaø thôø caàn caùc hình aûnh ngheä thuaät ñeå laøm taêng taùc 171 ñoäng taâm lyù, tö töôûng cuûa tín ñoà. Vieäc söû duïng caùc hình aûnh ngheä thuaät trong caùc nhaø thôø Kitoâ giaùo, ñaõ taùc ñoäng lôùn ñeán nhöõng ngöôøi tham gia haønh leã, taïo cho hoï coù caûm giaùc Chuùa luoân luoân ôû beân caïnh vaø raát ñoãi gaàn guõi ñoái vôùi hoï. Caùc taùc phaåm ngheä thuaät trong caùc nôi haønh leã cuûa caùc toân giaùo, ngoaøi yù nghóa suøng baùi, coøn coù yù nghóa veà ngheä thuaät; taát nhieân, yù nghóa ngheä thuaät xeáp ôû vò trí thöù hai. Nhieàu nôi thôø cuùng töôïng, tranh veà thaàn thaùnh ñaõ trôû thaønh nhöõng kieät taùc ngheä thuaät cuûa nhaân loaïi. Ñeå taùc ñoäng ñeán yù thöùc cuûa nhöõng ngöôøi tham gia caàu nguyeän, ngoaøi vieäc söû duïng caùc hình aûnh ngheä thuaät, caùc toân giaùo coøn söû duïng aâm nhaïc trong caàu nguyeän hoaëc trong thöïc haønh haønh nghi leã. Trong caùc nhaø thôø Kitoâ giaùo, aâm nhaïc coù giai ñieäu traàm, buoàn ñeå traùnh caûm xuùc thaùi quaù hay bi ai cuûa tín ñoà. Nhö vaäy, caùc toân giaùo ñaõ söû duïng moät toå hôïp caùc yeáu toá thaåm myõ: bieåu töïng, töôïng, tranh, phuø ñieâu, aùnh saùng, aâm nhaïc, trang trí khoâng gian... ñeå taùc ñoäng ñeán xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi tham gia haønh leã, taïo ra taâm theá höôùng ñeán caùc löïc löôïng sieâu nhieân. 172 Chöông XIV NHAÂN CAÙCH TOÂN GIAÙO Con ngöôøi khi sinh ra, chöa coù saün moät nhaân caùch. Ñeå trôû thaønh nhaân caùch, con ngöôøi ñoù phaûi soáng vaø hoaït ñoäng trong caùc nhoùm xaõ hoäi cuï theå. Caùc nhoùm naøy, nhaøo naën caù theå thaønh moät con ngöôøi xaõ hoäi. Ñoái vôùi nhaân caùch toân giaùo cuõng nhö vaäy, khi sinh ra, caù nhaân chöa coù nhaân caùch toân giaùo, chö phaûi laø tín ñoà toân giaùo. ñeå trôû thaønh nhaân caùch toân giaùo, con ngöôøi ñoù phaûi soáng trong quaù trình taùc ñoäng töông hoã vôùi moâi tröôøng xaõ hoäi. I. ÑAËC ÑIEÅM XAÕ HOÄI CUÛA NHAÂN CAÙCH TOÂN GIAÙO Nhaân caùch laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc nhau, moãi khoa hoïc coù caùch tieáp caän rieâng cuûa mình. Xaõ hoäi hoïc toân giaùo, nghieân cöùu nhaân caùch cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo theo caùch tieáp caän cuûa taâm lyù hoïc xaõ hoäi. Nghóa laø nghieân cöùu nhaân caùch trong caùc nhoùm xaõ hoäi cuï theå, trong quaù trình xaõ hoäi hoùa caù nhaân vaø thoâng qua caùc hình thöùc hoaït ñoäng cuï theå. Caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa ngöôøi theo toân giaùo, ñöôïc theå hieän qua xu höôùng cuûa nhaân caùch. Do vaäy, tìm hieåu xu höôùng cuûa nhaân caùch trôû thaønh vaán ñeà troïng taâm cuûa nghieân cöùu nhaân caùch toân giaùo. Xu höôùng nhaân caùch toân giaùo theå hieän qua nhu caàu, ñoäng cô cuûa haønh vi, taâm theá xaõ hoäi vaø caùc ñònh höôùng giaù trò. I. 1. Nhu caàu toân giaùo Nhu caàu laø traïng thaùi cuûa cô theå, cuûa caù theå hay cuûa nhoùm xaõ hoäi, phaûn aùnh söï phuï thuoäc cuûa caù theå hay nhoùm xaõ hoäi ñoù vaøo nhöõng ñieàu kieän khaùch quan ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån. Nhu caàu toân giaùo laø söï boå sung, buø ñaép nhöõng thieáu huït, baát löïc tröôùc ñôøi soáng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Nghieân cöùu veà nhu caàu toân giaùo, ñöôïc phaân ra boán caùch tieáp caän veà vaán ñeà: - Tìm hieåu nhu caàu toân giaùo cuûa caù nhaân, theå hieän trong nieàm tin vaøo thaàn thaùnh, nhu caàu nhö keát quaû cuûa söï gaëp gôõ giöõa con ngöôøi vôùi thaàn thaùnh xaûy ra trong taâm hoàn con ngöôøi. Ñaây laø caùch tieáp caän theo khuynh höôùng cô theå; 173 - Xem nhu caàu cuûa toân giaùo, laø ñaëc ñieåm ñaëc bieät ñaëc tröng cuûa xaõ hoäi con ngöôøi. Ñaây laø caùch tieáp caän theo taâm traïng chuû quan; - Xem nhu caàu toân giaùo, laø söï thoûa maõn caùc nhu caàu xaõ hoäi cuï theå cuûa con ngöôøi. Ñaây laø caùch tieáp caän töø moâi tröôøng xaõ hoäi. Caùch tieáp caän thöù nhaát, thöù hai, thöù ba laø caùch tieáp caän cuûa xaõ hoäi hoïc phöông Taây, caùch tieáp caän thöù tö laø cuûa xaõ hoäi hoïc Lieân Xoâ (cuõ). Nhu caàu toân giaùo laø daïng thöùc nhu caàu tinh thaàn cuûa con ngöôøi, theå hieän qua nieàm tin vaøo caùc löïc löôïng sieâu nhieân, nieàm tin vaøo moái quan heä hai chieàu giöõa tín ñoà vaø thaàn thaùnh. Nhu caàu toân giaùo cuûa caù nhaân, tröôùc heát laø nhu caàu trong haønh vi suøng baùi - phöông tieän thöïc hieän söï taùc ñoäng giöõa con ngöôøi vaø theá giôùi hö voâ. Nhu caàu toân giaùo laø nhu caàu thöïc hieän caùc nghi leã toân giaùo, caàu nguyeän toân giaùo. I. 2. Ñoäng cô toân giaùo Ñoäng cô toân giaùo, laø thaønh toá quan troïng trong xu höôùng cuûa nhaân caùch toân giaùo. Khi tìm hieåu vaán ñeà naøy, chuùng ta thaáy ñoäng cô toân giaùo theå hieän ôû hai khía caïnh: Ñoäng cô cuûa nieàm tin toân giaùo cuûa caù nhaân, töùc laø caùi thuùc ñaåy caù nhaân tin vaøo löïc löôïng sieâu nhieân. Ñoäng cô ôû ñaây coù theå laø söï baát löïc, sôï haõi, caàu mong, cöùu vôùt, hy voïng... Khía caïnh thöù hai, laø ñoäng cô cuûa haønh vi suøng baùi toân giaùo; nghóa laø, caùi gì ñaõ thuùc ñaåy con ngöôøi thöïc hieän caùc haønh vi suøng baùi thaàn thaùnh, hay toân giaùo maø mình laø thaønh vieân. Hai khía caïnh naøy khoâng ñoàng nhaát vôùi nhau, nhöng laïi coù quan heä chaët cheõ vôùi nhau. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Kiev, Ucraina, khi nghieân cöùu ñoäng cô cuûa tín ñoà toân giaùo, ñaõ chia ra 6 loaïi ñoäng cô chuû yeáu: - Toân giaùo nhaèm thoûa maõn nhu caàu trí tueä, nhöõng ngöôøi coù ñoäng cô loaïi naøy cho raèng, nhieàu vaán ñeà cuûa cuoäc soáng hieän nay khoa hoïc chöa lyù giaûi ñöôïc vaø toân giaùo coù theå giaûi quyeát ñöôïc nhieàu vaán ñeà cuûa cuoäc soáng. Thöôïng ñeá laø ngöôøi saùng taïo ra theá giôùi, soá caùc tín ñoà coù ñoäng cô loaïi naøy chieám khoaûng 4%; - Toân giaùo höùa heïn söï cöùu vôùt con ngöôøi, caùc tín ñoà coù loaïi ñoäng cô naøy cho raèng, caùc thaùnh coù theå cöùu vôùt hoï trong hieän taïi vaø caû sau khi cheát, soá tín ñoà loaïi naøy chieám hôn 16%; - Toân giaùo ñem laïi caûm xuùc yeân taâm, vui söôùng, thoâng qua caùc hoaït ñoäng toân giaùo, hoï coù ñöôïc caûm xuùc yeân taâm hôn, thanh thaûn hôn, soá naøy chieám khoaûng 13%; 174 - Toân giaùo laø con ñöôøng hoaøn thieän ñaïo ñöùc, ñaây laø ñoäng cô cuûa ña soá caùc tín ñoà, chieám 60% soá ngöôøi ñöôïc hoûi. Chaúng haïn, toân giaùo giaùo duïc con ngöôøi laøm ñieàu thieän, yeâu thöông con ngöôøi; - Ñeà phoøng baát traéc, ñoäng cô naøy theå hieän söï yeáu ñuoái, thieáu töï tin cuûa con ngöôøi; - Tin theo phong tuïc truyeàn thoáng, nhieàu ngöôøi ñeán vôùi toân giaùo laø do gia ñình, boá meï ñi theo toân giaùo, tin vaøo thaàn thaùnh. Theo nghieân cöùu cuûa L. N. Ulianoâp cho thaáy, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñeán vôùi toân giaùo theo phong tuïc, coù 40,8% tin töôûng vaøo baûn thaân mình vaø 55% dao ñoäng veà con ñöôøng mình ñaõ choïn. I. 3. Taâm theá xaõ hoäi vaø ñònh höôùng giaù trò cuûa xu höôùng nhaân caùch toân giaùo Taâm theá xaõ hoäi, laøø söï chuaån bò cuûa caù nhaân cho haønh ñoäng, treân cô sôû cuûa söï ñaùnh giaù nhaát ñònh. Caáu truùc cuûa taâm theá xaõ hoäi, bao goàm 3 thaønh toá: nhaän thöùc veà khaùch theå, traïng thaùi caûm xuùc veà khaùch theå vaø öùng xöû vôùi khaùch theå. Nhöõng nghieân cöùu veà nhaân caùch cuûa tín ñoà cho thaáy, taâm theá xaõ hoäi cuûa tín ñoà ñoùng vai troø boä loïc ñaëc bieät (vai troø löïa choïn), ñoái vôùi haønh vi cuûa caù nhaân vaø caùc thoâng tin töø moâi tröôøng xung quanh ñeán vôùi caù nhaân. Keát quaû nghieân cöùu cuûa M. G. Pismanhie, cho thaáy 6,5% soá ngöôøi ñöôïc hoûi coù nieàm tin toân giaùo maø khoâng bò aûnh höôûng cuûa baát cöù phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng naøo (baùo chí, ñaøi phaùt thanh vaø voâ tuyeán truyeàn hình) vaø coù 42,2% tin vaøo toân giaùo, nhôø taùc ñoäng cuûa caùc keânh thoâng tin. Ñònh höôùng giaù trò cuûa tín ñoà toân giaùo, tröôùc heát laø söï höôùng ñeán nhöõng giaù trò cô baûn cuûa tín ngöôõng nhö Thöôïng ñeá, Chuùa trôøi, Thaàn thaùnh, Thieân ñöôøng... Keát quaû nghieân cöùu cuûa moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc cho thaáy, söï ñònh höôùng giaù trò cô baûn cuûa nhieàu tín ñoà, laø höôùng ñeán söï cöùu theá sau khi cuoäc soáng ôû traàn gian chaám heát. Theo hoï, cuoäc soáng nôi traàn gian môùi chæ laø söï môû ñaàu, coøn cuoäc soáng sau naøy (cuoäc soáng ôû theá giôùi beân kia), môùi laø cuoäc soáng vónh cöûu vaø ñoù môùi laø cuoäc soáng phong phuù, ñaày ñuû. Ñieàu naøy chuùng ta coù theå nhaän thaáy raát roõ ôû caùc aån só, caùc thaùnh nhaân, caùc nhaø tu haønh theo phaùi khoå haïnh ôû AÁn Ñoä. Hoï saün saøng hy sinh, chòu ñöïng moïi khoù khaên gian khoå ñeå ñöôïc ñeán vôùi thaàn thaùnh vaø theá giôùi cöïc laïc, sau khi töø bieät cuoäc soáng nôi traàn theá. II. CAÙC KIEÅU NHAÂN CAÙCH TOÂN GIAÙO Nhöõng tín ñoà toân giaùo, coù nhöõng neùt nhaân caùch chung veà yù thöùc vaø haønh vi 175 toân giaùo, nhöng cuõng coù nhöõng ñaëc ñieåm khaùc bieät nhaát ñònh veà nieàm tin vaø suøng baùi toân giaùo. Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ phaân loaïi nhaân caùch toân giaùo, theo caùc tieâu chí: möùc ñoä saâu saéc cuûa nieàm tin toân giaùo, cöôøng ñoä cuûa nieàm tin toân giaùo, möùc ñoä tích cöïc cuûa suøng baùi toân giaùo (soá laàn ñeán nôi thôø cuùng, nhaø thôø, chuøa... vieäc thöïc hieän caùc chuaån möïc toân giaùo, möùc ñoä caàu nguyeän...). Nhaø xaõ hoäi hoïc Lieân Xoâ (cuõ), A. N. Leâonchep ñaõ ñöa ra khaùi nieäm YÙ thöùc caù nhaân cuûa toân giaùo, ñeå phaân loaïi nhaân caùch cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo, töùc laø noùi ñeán moái quan heä cuûa chuû theå vaø khaùch theå toân giaùo. Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc phöông Taây, ñaõ coá gaéng phaùc thaûo caùc kieåu nhaân caùch toân giaùo töø goùc ñoä xaõ hoäi xaõ hoäi. Trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa mình vaøo nhöõng naêm 1960, nhaø xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc ngöôøi Myõ G. Aliport, ñaõ phaân ra hai loaïi nhaân caùch toân giaùo cô baûn 63 . II. 1. Loaïi nhaân caùch thöù nhaát - ngöôøi höôùng ngoaïi Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi naøy, toân giaùo giuùp hoï ñeå ñaït ñöôïc muïc ñích cuûa cuoäc soáng, caùc moái quan heä beân ngoaøi cuûa hoï ñeàu höôùng ñeán toân giaùo. Vieäc ñeán nhaø thôø, tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng toân giaùo laø phöông tieän, laø ñeå chöùng minh veà söï trung thöïc veà loái soáng cuûa mình. Ñoái vôùi hoï, toân giaùo laø giaù trò ñem laïi söï an uûi, giaûm bôùt nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc, ñem laïi nhöõng giaây phuùt haøi loøng, maõn nguyeän. II. 2. Loaïi nhaân caùch thöù hai - ngöôøi höôùng noäi Ñoái vôùi loaïi nhaân caùch naøy, toân giaùo theå hieän nhö moät giaù trò ñoäc laäp vaø cuoái cuøng cuûa hoï. Haønh vi cuûa hoï coá gaéng thöïc hieän caùc chuaån möïc vaø giaùo lyù toân giaùo, coøn nhu caàu vaø sôû thích toân giaùo ôû vò trí thöù hai. D. Batson vaø L. Ventis, cho raèng, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi höôùng noäi, toân giaùo theå hieän nhö nguoàn goác töï do vaø haïnh phuùc moät caùch chuû quan. Toân giaùo ñoái vôùi hoï nhö laø moät giaùo lyù khaéc nghieät, toân giaùo giuùp hoï thoaùt khoûi nhöõng lo laéng vaø tình caûm toäi loãi... Ñoái vôùi ngöôøi höôùng noäi, toân giaùo coøn laø phöông tieän ñeå xa laùnh theá giôùi xung quanh, chaïy troán khoûi theá giôùi hö aûo, töôûng töôïng. III. NHOÙM XAÕ HOÄI VÔÙI VIEÄC HÌNH THAØNH VAØ PHAÙT TRIEÅN NHAÂN CAÙCH TOÂN GIAÙO 63 G. Aliport, The Religious Context of Prejudice - Journal for the Scientific study of Religion, N. 1966. 176 Nhaân caùch toân giaùo cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo, ñöôïc hình thaønh trong moâi tröôøng xaõ hoäi khoâng phaûi moät caùch tröøu töôïng, chung chung maø trong caùc nhoùm xaõ hoäi cuï theå. Nhoùm xaõ hoäi cô baûn, ñaàu tieân taùc ñoäng ñeán vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån nhaân caùch cuûa con ngöôøi laø gia ñình. III. 1. Gia ñình vaø vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo Cuõng nhö vieäc hình thaønh nhaân caùch cuûa con ngöôøi, gia ñình laø moâi tröôøng xaõ hoäi ñaàu tieân, coù aûnh höôûng quyeát ñònh ñeán vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, söï hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa caù nhaân baét ñaàu töø gia ñình. Gia ñình, ñaõ taïo neân nhöõng cô sôû tính caùch cuûa con ngöôøi, cô sôû cuûa quan heä caù nhaân ñoái vôùi nhöõng ngöôøi xung quanh, cô sôû cuûa caùc ñònh höôùng giaù trò vaø theá giôùi quan cuûa caù nhaân. Quan heä giöõa ñöùa treû vaø cha meï laø hình thöùc tieáp xuùc xaõ hoäi xaõ hoäi ñaàu tieân, coù yù nghóa heát söùc to lôùn ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa treû veà sau. Caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc vaø taâm lyù hoïc, ñeàu coù nhöõng nhaän ñònh chung: Gia ñình ñoùng vai troø quan troïng, khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo. Nhaø xaõ hoäi hoïc Ñöùc W. Trillhass cho raèng, nhöõng aán töôïng toân giaùo maø ñöùa treû nhaän ñöôïc ôû gia ñình, thoâng qua gia ñình, coù yù nghóa quyeát ñònh ñoái vôùi ñôøi soáng toân giaùo sau naøy cuûa noù. Ngoaøi ra, taâm theá, thaùi ñoä toân giaùo cuûa boá meï laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát, hình thaønh neân caùc theá heä toân giaùo môùi. Söï taùc ñoäng cuûa boá meï, goùp phaàn taïo neân tín ngöôõng toân giaùo cuûa ñöùa treû. Nhaø xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc ngöôøi Myõ, V. Start, ñaõ tieán haønh tìm hieåu tín ngöôõng toân giaùo cuûa thanh nieân Myõ, vaøo naêm 1963 cho thaáy, 85% tín ñoà treû Thieân chuùa giaùo, 71% tín ñoà treû Chính thoáng giaùo vaø 65% tín ñoà treû cuûa Do Thaùi giaùo ôû Myõ, ñaõ giöõ laïi tín ngöôõng toân giaùo cuûa boá meï mình. Nghóa laø, hoï ñaõ löïa choïn toân giaùo maø boá meï mình ñaõ theo. Nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ, C. Hann, ñaõ tieán haønh moät nghieân cöùu ñaëc bieät veà moái quan heä giöõa giaùo duïc gia ñình vaø nieàm tin toân giaùo cuûa ñöùa treû. OÂng ñaõ chia nhöõng gia ñình ñöôïc nghieân cöùu thaønh 4 loaïi: - Loaïi gia ñình thöù nhaát, caû hai boá meï ñeàu tham gia giaùo duïc treû raèng, Chuùa seõ tröøng phaït chuùng, neáu chuùng coù haønh vi xaáu. ÔÛ loaïi gia ñình thöù nhaát naøy, coù 73% ñöùa treû löùa tuoåi thaønh nieân vaø 84% ñöùa treû tuoåi môùi ñeán tröôøng tin raèng, Chuùa tröøng phaït chuùng vì haønh vi xaáu vaø chuùng caàn sôï haõi Chuùa; 177 - Loaïi gia ñình thöù hai, chæ coù ngöôøi meï tham gia giaùo duïc treû baèng tình yeâu thöông; - Loaïi gia ñình thöù ba, chæ coù ngöôøi boá giaùo duïc treû baèng tình yeâu thöông. ÔÛ loaïi gia ñình naøy, coù 53% treû ôû tuoåi vò thaønh nieân vaø 61% treû tuoåi môùi ñeán tröôøng cho raèng, chuùng caàn sôï haõi Chuùa vaø Chuùa coù theå tröøng phaït caùc haønh vi sai traùi cuûa chuùng; - Loaïi gia ñình thöù tö, khoâng moät ai trong soá boá vaø meï tham gia giaùo duïc treû veà söï sôï haõi tröøng phaït cuûa Chuùa ñoái vôùi haønh vi sai traùi. Caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc vaø taâm lyù hoïc xaõ hoäi, cuõng raát quan taâm ñeán vai troø cuûa gia ñình ñoái vôùi vieäc giaùo duïc nieàm tin toân giaùo cho treû. Theo caùc nhaø nghieân cöùu Lieân Xoâ (cuõ), gia ñình laø moät trong nhöõng keânh quan troïng nhaát truyeàn thuï caùc tín ngöôõng toân giaùo cho theá heä treû. Ñieàu naøy theå hieän raát roõ neùt trong caùc gia ñình boá meï theo toân giaùo. Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa B. C. Xoloeva Lieân Xoâ (cuõ), vaøo giöõa nhöõng naêm 70 ôû vuøng Marski (Nöôùc coäng hoøa Azecbaizan), coù 78,5% caùc oâng boá theo toân giaùo vaø 85,7% soá caùc baø meï laø tín ñoà toân giaùo. Naêm 1984, M. G. Pismanic ñaõ tìm hieåu veà nieàm tin toân giaùo cuûa caùc tín ñoà toân giaùo taïi moät soá vuøng Lieân Xoâ (cuõ) cho thaáy, taïi vuøng Permxki coù 83% tín ñoà ñeán vôùi toân giaùo ngay töø luùc coøn nhoû, tyû leä naøy ôû Uzbeckistan laø 85%, ôû Belaruùt laø 93% vaø ôû Moânñoâva laø 96%. Theo M. G. Pismanic, taám göông cuûa cha meï, baàu khoâng khí gia ñình coù aûnh höôûng lôùn ñeá vieäc hình thaønh tín ngöôõng cuûa treû. Töø keát quaû cuûa nhieàu coâng trình nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc vaø taâm lyù hoïc cho thaáy, ñoái vôùi treû ôû tuoåi tröôùc khi ñeán tröôøng, boá meï laø ngöôøi coù uy tín tuyeät ñoái ñoái vôùi chuùng. Treû em thöôøng xuyeân baét chöôùc caùc haønh ñoäng, lôøi noùi cuûa cha meï moät caùch voâ thöùc. ÔÛ caùc gia ñình toân giaùo, khi boá meï caàu nguyeän, ñaõ theå hieän suy nghó, tình caûm veà Chuùa, thaàn thaùnh, ñaáng toái cao quaûn lyù toaøn boä cuoäc soáng traàn gian, tröøng phaït moïi haønh vi toäi loãi cuûa con ngöôøi. Chính ñieàu naøy, ñaõ taïo neân moâi tröôøng taâm lyù xaõ hoäi, thuùc ñaåy söï hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa treû. Söï hình thaønh thoùi quen cuûa caùc haønh vi toân giaùo moät caùch maïnh meõ hôn ôû nhöõng gia ñình maø boá meï, oâng baø hay ngöôøi thaân, giaùo duïc chuùng moät caùch coù yù thöùc vaø coù ñònh höôùng veà thaàn thaùnh, daïy chuùng caàu nguyeän, ñoïc Thaùnh kinh, giaûng giaûi cho chuùng veà nhöõng ñieàu trong Thaùnh kinh. Ñieàu ñaùng chuù yù laø, chính caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa treû cuõng taïo ra nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát ñònh ñoái vôùi vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa treû. Ñieàu naøy theå hieän ôû caùc khía caïnh: 178 - Ñoái vôùi treû em tröôùc tuoåi ñi hoïc coù caûm giaùc khoâng ñöôïc baûo veä, che chôû, sôï haõi vaø thieáu söï giuùp ñôõ, chuùng phuï thuoäc tuyeät ñoái vaøo ngöôøi lôùn. Vì vaäy, chuùng khoâng coù söï choáng ñôõ naøo tröôùc nhöõng taùc ñoäng toân giaùo cuûa boá meï vaø ngöôøi lôùn; - Treû em ôû löùa tuoåi môùi ñeán tröôøng deã tin vaøo nhöõng ñieàu chuùng ñöôïc cha meï daïy doã, giaùo duïc. Bôûi vì, chuùng haàu nhö chöa coù kinh nghieäm vaø kieán thöùc caù nhaân. Chuùng luoân baét chöôùc nhöõng ngöôøi xung quanh, söï baét chöôùc naøy theo moät con ñöôøng phöùc taïp töø beân ngoaøi vaøo beân trong, töø khoâng coù chuû ñònh ñeán coù chuû ñònh. Treân cô sôû cuûa söï baét chöôùc, khuoân maãu haønh vi toân giaùo, caùc hình aûnh vaø bieåu töôïng toân giaùo cuûa treû daàn ñöôïc hình thaønh; - Khi ñöùa treû lôùn leân, tröôûng thaønh, chuùng coù aán töôïng, chuùng coù tri giaùc baát cöù taùc ñoäng beân ngoaøi naøo. Ñaây laø ñieàu kieän quan troïng ñeå thuùc ñaåy quaù trình lónh hoäi caùc hình aûnh, bieåu töôïng toân giaùo - caùc hình aûnh naøy gaén lieàn vôùi caùc haønh vi suøng baùi toân giaùo, hoaëc caùc hình aûnh toân giaùo tröïc quan. Söï vaâng lôøi cuûa ñöùa treû, cuõng laø moät tieàn ñeà tích cöïc ñoái vôùi vieäc hình thaønh nhaân caùch cuûa treû. Maët khaùc, trong soá caùc ñaëc ñieåm tö duy cuûa treû coù moät ñaëc ñieåm ñaùng löu yù, laø thieân höôùng veà caùc hieän töôïng thieân nhieân tieâu bieåu cuõng laø moät ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa ñöùa treû; - Trong quaù trình hình thaønh nhaân caùch cuûa treû, moâi tröôøng ngoân ngöõ xung quanh treû coù vai troø to lôùn. Treû tieáp thu ngoân ngöõ töø khi coøn raát sôùm. ÔÛ caùc gia ñình theo toân giaùo, ñöùa treû thöôøng gaëp nhöõng thuaät ngöõ mang noäi dung toân giaùo nhö Chuùa, thaàn thaùnh, Thieân ñöôøng, Ñòa nguïc... Ñöùa treû tieáp thu caùc khaùi nieäm naøy döôùi daïng chöùc naêng kyù hieäu, chuùng hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa caùc khaùi nieäm naøy vaø vôùi söï taùc ñoäng cuûa boá meï, chuùng coøn tin raèng, caùc löïc löôïng sieâu nhieân coù toàn taïi thöïc söï. Chính ñieàu naøy, ñaõ aûnh höôûng ñeán quan heä cuûa ñöùa treû vôùi toân giaùo veà sau; - Moät vaán ñeà xaõ hoäi quan troïng vaø raát phöùc taïp khaùc, laø boá meï ñaõ aûnh höôûng nhö theá naøo ñeán söï hình thaønh nhaân caùch cuûa treû, vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc quan taâm. S. Freud vaø caùc hoïc troø cuûa oâng, khaúng ñònh raèng, trong quan heä cuûa boá meï vaø ñöùa treû, tröôùc heát laø quan heä cuûa ngöôøi cha vôùi ñöùa treû laø cô sôû hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa treû. Theo S. Freud, Thöôïng ñeá bieåu hieän döôùi daïng hình aûnh ñaëc bieät cuûa ngöôøi boá. Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Lieân Xoâ (cuõ), laïi khoâng nhaát trí vôùi quan ñieåm naøy cuûa S. Freud, theo hoï, nguoàn goác cô baûn cuûa toân giaùo laø moâi tröôøng xaõ hoäi, trong ñoù gia 179 ñình chæ laø moät nhoùm trong moâi tröôøng ñoù. Nhöõng baäc nha meï suøng baùi toân giaùo, caàn giaùo duïc treû baèng söï tröøng phaït cuûa Chuùa vaø nhaát ñònh Chuùa, hay thieân thaàn seõ tröøng phaït chuùng neáu chuùng coù haønh vi sai traùi. Hoï cho raèng, ñaây coù theå laø bieän phaùp toát ñeå giaùo duïc ñaïo ñöùc cho treû vaø haïn cheá nhöõng khuyeát ñieåm cuûa chuùng. Treân thöïc teá, bieän phaùp giaùo duïc treû em baèng hình phaït cuûa Chuùa ít ñem laïi hieäu quaû. Bôûi vì, noù gaây neân toån thaát cho söï phaùt trieån xaõ hoäi cuûa treû khi nhaân caùch ñang hình thaønh. III. 2. Coäng ñoàng toân giaùo vôùi vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo Cuøng côùi nhoùm gia ñình, coäng ñoàng toân giaùo coù vò trí khoâng theå thieáu ñoái vôùi söï hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa caù nhaân. Nhieàu coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc phöông Taây, ñaõ chæ ra vai troø cuûa caùc toå chöùc toân giaùo trong vieäc hình thaønh tín ngöôõng cuûa caù nhaân tín ñoà. Theo W. Trillhaas, nieàm tin toân giaùo cuûa caù nhaân ñöôïc hình thaønh thoâng qua taäp quaùn, phong tuïc, thoùi quen - töùc laø nhöõng yeáu toá xaõ hoäi truyeàn thoáng cuûa nhoùm. Theo D. Batson vaø Ventis, nhaân caùch toân giaùo cuûa caù nhaân hình thaønh vaø phaùt trieån thoâng qua söï aûnh höôûng cuûa caáu truùc xaõ hoäi. Caùc nghieân cöùu cuûa Aliport vaø Gillespic, naêm 1946 veà nieàm tin toân giaùo, qua 414 sinh vieân saép toát nghieäp Ñaïi hoïc Harvard vaø 86 sinh vieân saép toát nghieäp Ñaïi hoïc Radeliffe, cho thaáy nhöõng yeáu toá sau goùp phaàn taïo ra nieàm tin toân giaùo cuûa hoï: aûnh höôûng cuûa boá meï 51%, sôï haõi hoaëc khoâng an toaøn 43%, aûnh höôûng cuûa ngöôøi khaùc 36%, aùp löïc cuûa phong tuïc 35%, giaùo duïc cuûa nhaø thôø 24%, bieát ôn 25%, ñoïc caùc taøi lieäu veà toân giaùo 20%, nghieân cöùu veà toân giaùo 17%, buoàn raàu hoaëc bò boû rôi 17%, loãi laàm 10%, roái loaïn tình duïc 8%. Naêm 1931, Daniel Katz vaø F. H Aliport, ñaõ tìm hieåu thaùi ñoä, nieàm tin toân giaùo cuûa 1321 sinh vieân Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Syracuse, cho thaáy caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán nieàm tin toân giaùo cuûa sinh vieân goàm: giaùo duïc trong caùc khoùa hoïc chính thöùc 72,4%, giao tieáp vôùi caùc sinh vieân cuøng khoùa 46,2%, töï hoïc 29,7%, aûnh höôûng cuûa giaùo vieân 21%, aûnh höôûng cuûa nhöõng ngöôøi khaùc ngoaøi lôùp hoïc 19,7%, söï phuïc vuï toân giaùo cuûa nhaø thôø 6,7%. III. 2.1 Moät soá ñaëc ñieåm cô baûn cuûa coäng ñoàng toân giaùo - Coäng ñoàng toân giaùo coù theå toàn taïi döôùi daïng nhoùm lôùn (Toøa thaùnh Vatican, Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam...), coù theå döôùi daïng nhoùm nhoû (caùc coäng ñoàng toân giaùo coù soá löôïng thaønh vieân ít). Söï aûnh höôûng moät caùch coù hieäu quaû cuûa coäng 180 ñoàng toân giaùo ñeán tín ñoà, thöôøng laø caùc coäng ñoàng toân giaùo nhoû. ÔÛ ñoù, giöõa caùc tín ñoà coù söï taùc ñoä qua laïi thöôøng xuyeân, tröïc tieáp vaø beàn vöõng. - Trong coäng ñoàng toân giaùo, caùc thaønh vieân thöôøng cuøng nhau thöïc hieän haønh vi suøng baùi - moät daïng cuûa hoaït ñoäng xaõ hoäi, qua hoaït ñoäng naøy con ngöôøi baøy toû nieàm tin cuûa mình ñoái vôùi caùc löïc löôïng sieâu nhieân. Ngoaøi ra, qua hoaït ñoäng chung cuûa coäng ñoàng, caù theå theå hieän söï taùc ñoäng cuûa mình ñeán caùc löïc löôïng thaàn thaùnh (nhö caàu xin söï che chôû, giuùp ñôõ, bieát ôn hay hy voïng...). Trong coäng ñoàng toân giaùo, tính coäng ñoàng veà tín ngöôõng toân giaùo, veà haønh ñoäng suøng baùi ñöôïc theå hieän raát roõ neùt. Töùc laø caùc tín ñoà coù söï thoáng nhaát, söï ñoàng caûm veà nhaän thöùc, tình caûm vaø haønh vi ñoái vôùi caùc löïc löôïng sieâu nhieân. - Caùc coäng ñoàng toân giaùo thöôøng khoâng toàn taïi moät caùch ñôn leû, maø keát hôïp vôùi nhau, taïo neân moät toå chöùc toân giaùo theo moät heä thoáng töø cao ñeán thaáp. Coù nhöõng toân giaùo ñöôïc toå chöùc raát chaët cheõ theo moät heä thoáng, chaúng haïn nhö Thieân chuùa giaùo. Tính heä thoáng cuûa toå chöùc caùc coäng ñoàng toân giaùo, cuõng ñaõ taïo neân moät heä thoáng caùc moái quan heä theo chieàu doïc vaø chieàu ngang. Caùc nghieân cöùu veà toân giaùo cho thaáy, tính nhaát trí beân trong coäng ñoàng phuï thuoäc vaøo soá löôïng thaønh vieân cuûa coäng ñoàng. Neáu soá löôïng thaønh vieân caøng lôùn, tính coäng ñoàng vaø söï lieân keát caøng giaûm. Neáu soá löôïng thaønh vieân ít hoaëc vöøa phaûi thì tính nhaát trí, yù thöùc toân giaùo vaø söï thoáng nhaát haønh vi cuûa caùc thaønh vieân trong coäng ñoàng caøng cao. III. 2. 2. Caáu truùc xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng toân giaùo Cuõng nhö caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc, caùc nhoùm toân giaùo thöôøng toàn taïi döôùi hai hình thöùc: toå chöùc chính thöùc vaø toå chöùc khoâng chính thöùc. - Toå chöùc chính thöùc, laø toå chöùc ñöôïc xaùc ñònh bôûi caùc giaùo lyù, caùc quy taéc toân giaùo (giaùo luaät), truyeàn thoáng, phong tuïc vaø tính phaùp lyù veà maët xaõ hoäi (ñöôïc pheùp chính thöùc hoaït ñoäng trong heä thoáng caùc toå chöùc cuûa xaõ hoäi). Caùc giaùo lyù, giaùo luaät, truyeàn thoáng vaø phong tuïc laø nghóa vuï, chuaån möïc ñoái vôùi taát caû caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng toân giaùo, töø nhöõng ngöôøi quaûn lyù ñeán caùc thaønh vieân. Quan heä giöõa caùc caù nhaân trong coäng ñoàng, ñöôïc theå cheá hoùa baèng caùc quy ñònh, phong tuïc taïo neân toå chöùc chính thöùc cuûa coäng ñoàng toân giaùo. ÔÛ Vieät Nam, caùc toå chöùc toân giaùo chính thöùc, nhö heä thoáng toå chöùc caùc caáp cuûa Thieân chuùa giaùo, Phaät giaùo... - Toå chöùc toân giaùo khoâng chính thöùc: cuøng vôùi vieäc toàn taïi caùc toå chöùc toân giaùo chính thöùc laø söï toàn taïi caùc coäng ñoàng toân giaùo khoâng chính thöùc. Caùc coäng 181 ñoàng khoâng chính thöùc naøy, coù theå toàn taïi trong loøng moät toå chöùc chính thöùc, coù theå toàn taïi ngoaøi toå chöùc chính thöùc ñoù. Caùc nhoùm toân giaùo khoâng chính thöùc naøy thöôøng raát nhoû, coù khi chæ coù moät vaøi thaønh vieân. Nhoùm toân giaùo khoâng chính thöùc, coù ñaëc ñieåm laø giöõa caùc thaønh vieân coù söï ñoàng caûm cao, coù söï lieân heä chaët cheõ vaø söï taùc ñoäng töông hoã cao. Chính vì vaäy maø caùc nhoùm toân giaùo khoâng chính thöùc, nhieàu khi coù aûnh höôûng quan troïng ñoái vôùi coäng ñoàng toân giaùo chính thöùc. Söï aûnh höôûng cuûa nhoùm toân giaùo khoâng chính thöùc ñeán coäng ñoàng toân giaùo chính thöùc, coøn theå hieän qua vai troø cuûa thuû lónh caùc nhoùm khoâng chính thöùc. Theo nghieân cöùu cuûa M. G. Pismanic, söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa nhieàu coäng ñoàng toân giaùo, phuï thuoäc vaøo söï hieän dieän cuûa taøi naêng vaø uy tín cuûa thuû lónh. Khi maát thuû lónh, nhieàu toå chöùc toân giaùo ñaõ tan raõ. Traùi laïi, trong coäng ñoàng toân giaùo coù thuû lónh uy tín, taøi naêng thì coù theå keát naïp ñöôïc theâm nhieàu thaønh vieân môùi. Thuû lónh töø choã khoâng chính thöùc, coù theå trôû thaønh ngöôøi laõnh ñaïo chính thöùc cuûa coäng ñoàng... Nhö vaäy, thuû lónh ñoùng vai troø tích cöïc trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån yù thöùc toân giaùo cuûa coäng ñoàng. III. 2. 3. Caùc keânh taùc ñoäng cuûa coäng ñoàng toân giaùo tôùi caùc thaønh vieân Söï taùc ñoäng cuûa coäng ñoàng toân giaùo tôùi caùc thaønh vieân, thoâng qua nhöõng keânh khaùc nhau. - Keânh coù taùc ñoäng lôùn nhaát tôùi caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng toân giaùo, laø hoaït ñoäng suøng baùi - caùc thaønh vieân cuøng nhau caàu nguyeän, cuùng teá. Noùi caùch khaùc, caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng cuøng nhau thöïc hieän moät hoaït ñoäng chung - hoaït ñoäng suøng baùi toân giaùo. Nhieàu tín ñoà ñaõ baøy toû suy nghó cuûa mình veà vai troø cuûa hoaït ñoäng suøng baùi toân giaùo ñoái vôùi baûn thaân nhö sau: qua caàu nguyeän, cuùng teá, hoï ñaõ nhaän ñöôïc söùc maïnh, nieàm tin lôùn vaøo Chuùa. Sau moãi laàn thöïc haønh (sinh hoaït) toân giaùo nhö vaäy, hoï caûm thaáy coù sinh löïc hôn, nieàm tin taêng leân. Thöïc teá cho thaáy, vôùi caùc cô cheá taâm lyù xaõ hoäi: aùm thò, thoâi mieân, baét chöôùc, truyeàn caûm, cuùng teá, caàu nguyeän ñaõ taêng theâm, cuûng coá theâm tình caûm toân giaùo, laøm saâu saéc theâm vaø phaùt trieån caùc khuoân maãu toân giaùo, taâm theá xaõ hoäi trong yù thöùc cuûa tín ñoà. - Keânh taùc ñoäng quan troïng thöù hai ñoái vôùi nhöõng tín ñoà toân giaùo, laø söï thuyeát giaùo. Ñaây laø hoaït ñoäng truyeàn baù giaùo lyù. Hoaït ñoäng naøy, coù taùc ñoäng maïnh meõ ñeán taâm lyù xaõ hoäi cuûa caùc thaønh vieân coäng ñoàng (nhö taùc ñoäng ñeán nhaän thöùc, tình caûm, thaùi ñoä cuûa hoï, töø ñoù daãn ñeán caùc haønh ñoäng thöïc teá). 182 Trong thuyeát giaùo, ngöôøi ta tuyeân truyeàn caùc quan ñieåm cuûa toân giaùo, veà caùc chuaån möïc toân giaùo, söï thöôûng, phaït ñoái vôùi caù theå khi thöïc hieän caùc chuaån möïc naøy, tuyeân truyeàn veà vieäc giöõ gìn ñaïo ñöùc con ngöôøi (haàu heát caùc toân giaùo ñeàu khueân con ngöôøi laøm ñieàu thieän, traùnh laøm ñieàu aùc, yeâu thöông con ngöôøi, ñoäng vaät...), giaùo duïc con ngöôøi nhöõng ñieàu caám kî cuûa toân giaùo... Ngöôøi ta ñaõ mieâu taû veà nhöõng moái raøng buoäc giaûng ñaïo cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng Jean Paul II: söï taùc ñoäng cuûa Giaùo hoaøng ñeán nhöõng ngöôøi nghe vaø söï bieán ñoåi caùc traïng thaùi taâm lyù cuûa hoï. Vôùi uy tín vaø khaû naêng aùm thò cuûa mình, nhöõng cöû chæ, lôøi noùi cuûa Giaùo hoaøng ñaõ taùc ñoäng maïnh meõ ñeán tín ñoà, taïo neân ôû hoï moät tình caûm vaø nieàm tin maõnh lieät vaøo Chuùa, vaøo nhöõng ñieàu oâng ta rao giaûng. III. 2. 4. Caùc chöùc naêng cuûa coäng ñoàng toân giaùo ñoái vôùi tín ñoà Chuùng ta ñaõ bieát, vai troø cuûa coäng ñoàng toân giaùo laø khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån nhaân caùch cuûa caùc tín ñoà. Trong quaù trình taùc ñoäng ñeán tín ñoà, coäng ñoàng toân giaùo thöïc hieän moät soá chöùc naêng cô baûn sau ñaây: - Thoâng qua hoaït ñoäng suøng baùi toân giaùo, coäng ñoàng ñònh höôùng moät caùch hö aoû cho caùc thaønh vieân. Söï ñònh höôùng hö aûo naøy, theå hieän qua nieàm tin vaøo thaàn thaùnh, nieàm tin vaøo moät theá giôùi Thieân ñöôøng hay Ñòa nguïc mai sau, ñaây laø chöùc naêng quan troïng nhaát cuûa coäng ñoàng toân giaùo; - Chöùc naêng thöù hai, thoâng qua hoaït ñoäng truyeàn baù, hoaït ñoäng cuùng teá, caàu nguyeän thöïc tieãn taïo ra theá giôùi quan veà toân giaùo cho caùc thaønh vieân (töùc laø taïo ra moät heä thoáng caùc quan ñieåm, quan nieäm, ñònh höôùng giaù trò... cho caùc tín ñoà); - Thoâng qua caùc chuaån möïc toân giaùo (giaùo lyù, giaùo luaät...), coäng ñoàng ñònh höôùng, ñieàu chænh vaø phaùn xeùt haønh vi cuûa caùc thaønh vieân trong coäng ñoàng; - Thoâng qua caùc hoaït ñoäng toân giaùo mang tính coäng ñoàng, xaây döïng moâi tröôøng giao tieáp giöõa caùc thaønh vieân vôùi nhau, theo heä thoáng doïc vaø heä thoáng ngang; - Coäng ñoàng toân giaùo laø nôi lieân keát, thoáng nhaát caùc tín ñoà vôùi nhau, vì muïc ñích chung cuûa coäng ñoàng. Söï aûnh höôûng cuûa coäng ñoàng ñeán caùc thaønh vieân saûy ra haøng ngaøy, coù söï taùc ñoäng raát maïnh meõ. Coäng ñoàng quy ñònh moät soá hình thöùc öùng xöû, hay baõi boû moät soá hình thöùc khaùc khoâng phuø hôïp. AÙp löïc cuûa nhoùm ñeán caùc tín ñoà cuõng theå hieän raát roõ, coäng ñoàng söû duïng caùc quy taéc, nhöõng ñieàu caám kî, söï tröøng phaït ñeå buoäc caùc thaønh vieân phaûi tuaân thuû caùc hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng. Nhöõng haønh vi phæ baùng thaùnh thaàn, choáng ñoái laïi 183 muïc ñích chung cuûa coäng ñoàng, coù theå bò tröøng phaït raát naëng. Söï aûnh höôûng cuûa coäng ñoàng ñeán caùc thaønh vieân, coøn theå hieän qua dö luaän, yù kieán cuûa coäng ñoàng. Dö luaän cuûa coäng ñoàng ñoùng vai troø nhö moät chuaån möïc toân giaùo, goùp phaàn ñònh höôùng vaø ñieàu chænh haønh vi cuûa caùc tín ñoà vaø cuûa caû gia ñình, ngöôøi thaân cuûa hoï. Nhö vaäy, chöùc naêng cuûa coäng ñoàng toân giaùo laø laøm thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa tín ñoà: nhu caàu giao tieáp vôùi thaùnh thaàn, nhu caàu an uûi, nhu caàu giuùp ñôõ veà maët tinh thaàn, ñaïo ñöùc vaø caû nhu caàu giuùp ñôõ